Marika Rizzo

Dźwięk sztuki W sposobie, w jaki odbieramy miejsce, dźwięk stanowi aspekt mniej ważny niż jego wygląd. Insta-lacje dźwiękowe stosują dźwięk, by tworzyć miejsca z wyobraźni, które można słuchowo eksplorować lub po prostu by się odnaleźć. Max Neuhaus1

Odbierać, eksplorować, odnaleźć się. Trzy słowa użyte przez Neuhausa wydają się opisy-wać linearnie drogę, jaką przebywamy, kiedy dźwięk przez nas przechodzi.

Teoretyk dźwięku Helga de la Motte-Haber w swoim artykule Esthetic perception in new artistic contexts. Aspects – hypotheses – unfini-shed thoughts twierdzi, że zarówno oko, jak i ucho odbierają w sposób holistyczny i są obdarzone dużą wrażliwością i zdolnością rozróżniania. Badaczka przyznaje wzrokowi i słuchowi większą rolę w tworzeniu naszej wizji przestrzeni i czasu. Powszechnie uważa się, że przestrzeń odczuwamy wyłącznie wzrokowo, lecz każdy z nas wie, że owo do-znawanie można na różne sposoby poszerzać, na przykład ucho jest doskonałym „obserwa-torem” przestrzeni. Tworzyć dźwięk znaczy tyle co tworzyć go w przestrzeni. Dźwięki

1 Max Neuhaus. Evocare l’udibile, a cura di I. Giannelli, A. Russo, C. di Rivoli, Torino 1995, Charta.

są nośnikami informacji o samej przestrze-ni – informują bowiem odbiorcę o objętości danego pomieszczenia i donoszą mu o jego podstawowych cechach. Z drugiej zaś strony oko jest lepsze w ocenie odległości i miar, co dowodzi tego, że zmysłom przypadły w udziale odrębne, wzajemnie uzupełniające się funkcje w obrębie percepcji. Badaczka pisze, że w naszej kulturze pojęcia fizyki ukształtowały ideę przestrzeni jako pewnego rodzaju pustego pudła: przestrzeń może być geometrycznie opisywana trójwymiarowo i mierzona za pomocą jej ośmiu kątów. Jednak to zaledwie jeden z możliwych opisów przestrzeni. Człowiek (rozumiany jako ciało) jest osadzony w przestrzeni geometrycznej, która mniej nadaje się do orientacji niż przestrzeń subiektywna, która jest przestrze-nią odbieraną i widzianą przez „podmiot indywidualny”2.

Ścisła definicja sound artu jest już w tej chwili przestarzała. Zdefiniowałabym sound art jako „narzędzie” percepcji dysponujące nieprze-widywalnymi chwytami – jako cenny wkład w eksplorację otoczenia i architektury.

Na polu sztuki, percepcje przestrzeni dźwię-kowej i wzrokowej wiążą się ściśle z ekspery-mentowaniem i rozwojem sound artu. W jej zakres wchodzą przeróżne formy ekspresji, wymiana między aspektem wizualno-pla-stycznym a dźwiękiem zaś, jeśli nieumiejęt-

2 H. de la Motte-Haber, Esthetic perception in new artistic contexts. Aspects – hypotheses – unfinished thoughts, [w:] Resonances-Aspects of Sound Art, ed. B. Leitner, B. Schulz, Heidelberg 2002, s. 33–35.

nie rozegrana, może doprowadzić do rezul-tatów tylko dydaktycznych, ilustracyjnych i służebnych3.

Z problemem tym postanowiło zmierzyć się RAM radioartemobile. Internetowe radio po-wstało w roku 2000 w ramach europejskiego projektu Stowarzyszenia dla Sztuki Współ-czesnej „Zerynthia”, jako niematerialna jed-nostka odbioru, obróbki i przekazu sztuki, odpowiadając potrzebie artystów – zwraca-nia większej uwagi na wrażliwość akustycz-ną, zarówno w refleksji teoretycznej, jak i w realizacjach artystycznych. W 2003 roku radio usamodzielniło się i stało się autono-miczną przestrzenią ekspozycyjną, w której eksperymenty dźwiękowe idą w parze z ce-lowymi kontaminacjami między różnymi językami. Poszukiwania RAM zaowocowały wystawami odbywającymi się w pomieszcze-niach jego rzymskiej siedziby. By sprostać potrzebie archiwizowania, przechowywa-nia i przekazywania sztuki dźwięku, RAM radioartemobile i „Zerynthia” wypromowa-ły projekt Sound Art Museum, prawdziwe muzeum utworów dźwiękowych, mieszczące się w przestrzeniach RAM, archiwum, które można przeglądać na stronie www.radioar-temobile.it oraz miejsce, w którym można uruchomić instalacje mogące być pomocne przy badaniu relacji między przestrzenią ar-chitektoniczną, konceptualnymi aspektami sound art, możliwościami technologicznymi i sztukami wizualnymi.

3 D. Cascella, Scultori di suono. Percorsi nella sperimentazione musicale contemporanea, Camucia 2005, s. 31.

Zdjęcie w tle: Michelangelo Pistoletto na tle instalacji Il Terzo Paradiso, Mińsk 2008fo

t.: a

less

and

ra d

’usr

o /

cou

rtes

y of

ram

rad

ioar

tem

obil

e, 2

008

autoportret 3 [35] 2011 | 60 autoportret 3 [35] 2011 | 61

Z czasem działalność RAM rozwijała się na falach modulacji częstotliwości sztuki współczesnej. W 2007 roku został zapre-zentowany pierwszy projekt SOUND_BOX niemieckiego artysty Achima Wollsche-ida4. Od 1995 roku Wollscheid rozwinął ideę przenośnej jednostki monitorującej i zapisującej dźwięki wewnątrz danej przestrzeni oraz przetwarzającej i nadają-cej je w czasie realnym za pomocą automa-tycznego programu kompozycji. Artysta przerobił pierwotną koncepcję w celu stworzenia przedmiotu, który potrafiłby chwytać i odpowiadać na dźwięki obec-ne w danym pomieszczeniu, generując gamę dźwięków odpowiadającą tym, które odbiera i przetwarza. Artysta poprzez SOUND_BOX chciał pogłębić u odbiorców świadomość przestrzeni, w której się poruszają za pomocą przedmiotu wywie-rającego wpływ na jej percepcję. Wpływ SOUND_BOX powoduje zasadnicze zmiany w percepcji cech przestrzeni, tworząc nową, specyficzną i zmienną konfigurację dźwiękową na podstawie obecnych już w niej dźwięków. SOUND_BOX jest narzę-dziem poszerzonej percepcji i zrozumienia otaczającej rzeczywistości, ciągle ją na nowo definiując swoim działaniem.

Również w 2007 roku w należącej do Gianny Nannini przestrzeni BunKerart w Medio-lanie, Michelangelo Pistoletto przedsta-wił Orchestra di stracci („Orkiestra szmat”)

4 Artysta poświęcił liczne teksty kompenetracji aspek-tów twórczych i teoretycznych tematu.

oraz wokalną rzeźbę Mama, w której głos Nannini modulował słowo „mama”. Dzieło to, zrealizowane w ramach projektu Third Paradise Michelangela Pistoletta, rozwijało się, przechodząc różne etapy. W 2009 roku RAM i Arnoldo Mosca Mondadori przygo-towali wydanie specjalne tomu Trzeci Raj, w którym słowa Nannini, Pistoletta oraz reżysera Ermanna Olmiego się przeplatają i uzupełniają. Jak wspomina Nannini, „Pod-czas spotkań z Michelangelem Pistolettem uświadomiłam sobie, że wspólna nam była nie tylko «miłość różnic», lecz także podwa-żanie «jednoznaczności twórczości», które budzi w widzu poczucie odpowiedzialności. Trzeci Raja jest możliwością rozszerzania tego dzieła, poszukiwania kontynuacji, przemia-ny, za którą widz – świadomy i czynny – sam odpowiada”.

RAM radioartemobile organizuje cykl wystaw pt. CAMERE („Pokoje”). Podczas edycji zaty-tułowanej CAMERE#10 VOCATION / solo suono przedstawiono instalacje dźwiękowe Brando-na LaBelle'a, Thomasa Könera i Liliany Moro.

VOCATION to badanie dźwięku pojmowanego jako materia emocjonalna, dynamiczne two-rzywo rzeczywistości, krótkie spięcie fizyczne poprzedzające etap refleksji teoretycznej. Prace trzech artystów w swoim podejściu odzwierciedlają wymiar emocjonalny, anga-żujący i pociągający dźwiękowego wydarze-nia, podkreślając wyzwalający potencjał tych praktyk, które czynią z bliskości z odbiorcą i fizycznego tarcia między ciałem a przestrze-nią ważne narzędzie dla wyobraźni. Dlatego

VOCATION, poprzez trzy utwory dźwiękowe, zaprasza do tego, by na nowo przemyśleć fizykę rzeczywistości.

W czerwcu 2010 roku zaprezentowano CA-MERE#12 Echo, w którym płynna i dynamicz-na natura dźwięku znajduje pełny wyraz w dziełach Annie Ratti i Arta Lindsaya Model for a hole – projekcie rzeźbiarskim w postaci modelu / rzeźby dźwiękowej, a także w dwóch dziełach H. H. Lima, przeciwstawionych sobie w pomieszczeniu, stymulujących ciągłe przejścia między okiem a uchem (Argomenti di stagione oraz Daily Music). W Killing Buddha, instalacji performatywnej i interaktywnej zespołu Staalplaat Soundsystem we współpracy z grupą muzyki elektronicznej FM3, dźwięk zostaje przetworzony, zniekształcony i całkowicie zniszczony. Wystawa zaprasza do słuchania i do refleksji nad wartością, jaką dźwięk zyskuje w świecie przez nas zamieszkiwanym.

W ramach CAMERE#13 Cadenze dziewięciu artystów zostało zaproszonych do zago-spodarowania przestrzeni wystawowej: w każdym pomieszczeniu po jednym kompozytorze, jednym poecie i jednym pla-styku – trzy różne i odrębne światy tworzą organizm zamieszkujący jedno wspólne miejsce. Miarowy oddech sztuki wkrada się do trzech światów, absorbując i oddając energię. W każdym przejściu to czas dyktu-je reguły, w myśl idei wiecznego powrotu całości, zawsze i nigdy podobnej do siebie, skandującej i modulującej niezbędne dla

autoportret 3 [35] 2011 | 60 autoportret 3 [35] 2011 | 61

życia rytmy. Muzyka, literatura i sztuki wizualne dotykają się i przenikają, wzboga-cają się i uzupełniają o wibracje wizualne i dźwiękowe.

Obecnie galeria przypomina mieszkanie w Moskwie, jedną z tych komunałek pełnych rzeczy i dźwięków, których rozmiary, dyscy-plinowane przez głosy, kurczyły lub rozcią-gały się w zależności od stopnia zapełnienia pomieszczeń. Projekt Artsound, powstały dla piętnastej edycji CAMERE, obnaża obraz, manipuluje dźwiękiem, choć w przestrzeni otwartej i w sposób przypadkowy utrzymują swój naturalny związek z sobą. Do wydarze-nia zaproszono trzech artystów przynależ-nych do nowej kultury rosyjskiej: Vladimira Tarasova, Leonida Tyškova i Vadima Zacharo-va. Sztuka Tarasova, legendarnego perkusisty jazzowego, jest rodzajem spoiwa integrujące-go i łączącego wszystkie możliwe fenomeny kultury współczesnej. Poszukiwania Tyškova dotyczą wydarzeń codzienności, które powta-rzają się w życiu każdego człowieka: wycho-dząc z obiektywnej rzeczywistości, przetwa-rza ją w magię i rytuał. Prace Zacharova łączą w sobie element twórczy z refleksją, artysta wykorzystuje przedmioty, instalacje, wideoklipy i performance.

Projekt ten jest ściśle związany z wystawą Arte Italiana all’Ascolto zaprezentowaną w ubie-

głym roku w maju w moskiewskim NCCA w ramach roku kultury Włochy – Rosja5.

Zaproszeni artyści, należący do trzech róż-nych pokoleń włoskich artystów, Mario Airò, Massimo Bartolini, Riccardo Benassi, Bianco-Valente, canecapovolto, Alberto Garutti, Do-natella Landi, Martux_M, Liliana Moro, Ce-sare Pietroiusti, Alfredo Pirri, Vettor Pisani, Michelangelo Pistoletto, Emilio Prini, Annie Ratti, Donatella Spaziani, Alberto Tadiello, ZimmerFrei, zaprezentowali swoje dzieła w sugestywnej moskiewskiej inscenizacji. Pomieszczenia były pogrążone w mroku i tylko dźwięk był „światłem przewodnim” dzięki istocie swej natury – zdolności prze-kraczania podziałów między poszczególnymi tradycyjnymi obszarami sztuki oraz granica-mi geograficznymi i architektonicznymi.

Na zakończenie warto przywołać projekt Suoni dello Spazio Architettonico („Dźwięki przestrzeni architektonicznej”), który skłonił artystów takich jak Vito Acconci, Jimmie Durham, Alberto Garutti, H.H. Lim, Michelangelo Pisto-letto i Annie Ratti, do refleksji nad użyciem dźwięku jako elementu architektonicznego, jako narzędzia definicji przestrzeni poprzez realizację dzieł sound art. Każde dzieło zapro-ponowane w ramach wystawy Suoni dello Spazio Architettonico może zostać odczytane zarówno jako przedmiot, zatem jako część składowa struktury architektonicznej, jak i jako nośnik wartości duchowych.

5 Na załączonej płycie Czytelnik znajdzie wybór dzieł prezentowanych na wystawie Arte Italiana all’Ascolto.

Wszystkie tutaj wymienione interwencje artystyczne nie tylko mogą być postrzega-ne jako sposób artykułowania przestrzeni, w której one mają miejsce, lecz także sugeru-ją, że przestrzeń jest strukturą wielowymia-rową, oferującą nieustannie nowe perspek-tywy słuchowe i wzrokowe, i jako taka może być definiowana nie tylko poprzez swoje wyznaczniki architektoniczne, lecz także akustyczne. Właśnie wówczas, gdy prze-strzeń jest zawieszona w dźwięku, odkrywa-my nowy wymiar6.

tłumaczenie z włoskiego: emiliano ranocchi

6 H. de la Motte-Haber, Site-specific art. Ten years of the Sin-guhr Sound gallery, [w:] 1996–2006 – Hoergalerie in parochial- Sound art in Berlin, Kehrer 2010, s. 21–23.

fot.

: mar

co f

edel

e d

i ca

tran

o /

cou

rtes

y

of r

am r

adio

arte

mob

ile,

200

7Staalplaat Soundsystem/ FM3

Killing Buddha, instalacja, 2010

Achim Wollscheid, SOUND_BOX, 2007, przenośna jednostka dźwiękowa na baterie powstała przy współpracy z Dirkiem Witschke (programowanie C++) i Thomasem Baumgartem (hardware)

fot.

ch

. sca

tegn

i /

cou

rtes

y of

ram

rad

io a

rte

mob

ile

2010

płyta – utwory 4–12