mağdurun zararının giderilmesi

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

83

CEZA HUKUKUNDA MADURUN ZARARININ GDERLMES

Compensating The Victim in Criminal Law

Veli KAFES*

ZET

Sutan doan zararn giderilmesinde ikincil maduriyete neden olunmamas iin, ncelikle sutan zarar gren kavramnn tanmnda birlik salanmal, ikinci olarak da ortaya kt andan itibaren, zararn tespitini salayacak olan delillerin toplanmasna ve korunmasna nem verilmelidir. Sutan doan zararn giderilmesini amalayan ceza hukuku kurallar, uygulamada kolaylk salama dnceleriyle pragmatik adan deil, kanunun konulu amacna uygun olarak, gerek anlamda maduriyetin giderilmesini salayacak biimde yorumlanmaldr. Trk ceza hukukundaki yeni dzenlemelerin uygulamasnda karlalan sorunlar, ada ceza hukukundaki gelimelere ve karlatrmal

* Yargtay Cumhuriyet Savcs ([email protected]). Bu makalenin esasn tekil

eden alma, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal Bakanlnda doktora dersi semineri olarak sunulmu olup, deerli katklar dolaysyla, Sayn hocam Prof.Dr. Fsun SOKULLU-AKINCIya kranlarm sunuyorum.

Ceza Hukukunda Madurun Zararnn Giderilmesi AUHFD, 60 (1) 2011:83-156

84

hukuktaki uygulamalara paralel bir ekilde deerlendirilmeli, hem teoride hem de pratikte sutan doan zararn kapsamna zen gsterilmelidir. Hkimin, somut olayn zelliine gre yapaca takdire dayal deerlendirmesi, denetimsiz braklmamal, keyflie yol almamaldr.

Anahtar Szckler: Madur, Sutan doan zararn giderilmesi, Zararn kapsam, Uzlama, Hkmn aklanmasnn geri braklmas

ABSTRACT

To prevent secondary victimization while repairing the damages inflicted by a crime, there should be a common basis for the definition of the term victim of crime and the evidence of indemnities should be collected and protected. The rules of criminal law targeting reparation of losses should not be interpreted pragmatically just to achieve easy implementation, but to attain just compensation instead, as intended by the law. The problems experienced in the implementation of the reorganized Turkish Criminal Law should be evaluated by taking into account parallel developments in modern criminal law and comparative legal implementation; attention should be paid, both in practice and theory, to the covering of damages. The judges assessment, based on recognition of the actual incident, should not be left without review; thus arbitrary decisions should be avoided.

Keywords: Compensating victim of a crime, Reparation of losses/injuries/ damages, The extent and coverage of losses, Settlement, Postponing the judgment

GR

Geleneksel ceza hukukunda, devletlerin egemenliine dayal olarak, adl suun madurunun ncelikle devlet olduu grnden hareketle, kanunda su olarak dzenlenen fiilin ncelikle kamuyu madur edecei

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

85

ve kamu dzenini sarsaca dnlmtr. Aleyhinde su ilenen gerek kii ise, yakn zamanlara kadar gz ard edilmitir.

teden beri fail odakl olarak gelien ceza hukuku ve ceza muhakemesi hukuku kurallaryla, pheli ve sann adil yarglanma hakk gvence altna alnmaya allmtr. Nitekim, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin dil yarglamay dzenleyen 6. maddesinde ceza davalar bakmndan sadece kendisine kar ceza takibat yaplan kiinin korunmas esas alnm, madurun haklarna ilikin bir dzenlemeye yer verilmemitir.

Ancak 20. yzyln son yarsndan itibaren, ceza hukukunun, madurun korunmasna ve sutan doan zararn giderilmesine nem verdii gzlemlenmektedir. zellikle, 1970li yllardan sonra kriminoloji aratrmalar, su maduru zerinde younlamtr1. Hukuk sitemlerinin, madura gerekli nemi vermemesi durumunda, madurun zararnn daha da artmasna yol at ve maduru bir kere daha zarara urayan taraf haline getirdii anlalmtr2.

Bylece, ceza hukukunda asl amacn madurun tatmini ve onun urad zararlarn giderilmesi olduu esasndan hareketle, muhakemenin her aamasnda sutan doan zararn giderilmesini salayacak dzenlemelerin nemi ortaya kmtr. ada gelimelere uygun olarak, 1 Haziran 2006 tarihli Kanunlarla hukukumuzda madur haklarna nem verilmi, sutan doan zararn giderilmesine ilikin yeniliklere yer verilmitir.

Hukukumuzdaki yeni dzenlemelerin uygulamaya geirilmesinde, doal olarak baz aksaklklar ortaya kmtr. Bununla birlikte, adl yargnn, teden beri var olan, kronik sorunlar esasen konumuzun dnda olmasna ramen, aada yeri geldike deinildii gibi, bunlarn zmlenememi olmasnn da yeni sorunlarda etkili olduunu belirtelim.

1 Sokullu-Aknc, s.2. 2 Sokullu-Aknc, s.8.


86

almamzda, sutan doan zararn giderilmesine ilikin gelimelere ve karlatrmal hukuktaki uygulamalara genel bir bakla, Trk ceza hukukundaki kurumlar, yenilikleri ve uygulamaya gei srecinde ortaya kan sorunlar deerlendirmeyi amaladk. Bu nedenle, sutan doan zararn giderilmesine ilikin Trk ceza hukuku dzenlemelerini incelerken, bu kurumlarn tm koullarnn ele alnmas yerine, yalnzca konumuzla ilgili yasal koullar deerlendirmeye altk. Uygulamada, ilk derece mahkemelerde karlalan sorunlar tespit ederken, bir yandan uygulamaya yn veren Yargtay itihatlarn, dier yandan doktrindeki grleri deerlendirmeye altk.

almamzda ncelikle konumuzla ilgili kavramlar, kapsamlarn ve birbirleriyle olan ilikilerini inceledik. Ayrca, sutan doan zararn giderilmesindeki tarihsel sre zerinde durduk. kinci blmde, ada ceza hukukunda, sutan doan zararn giderilmesine ilikin gelimeleri inceledikten sonra, karlatrmal hukuktaki ve uluslararas hukuktaki uygulamalara genel hatlaryla deindik. nc blmde ise, Trk ceza hukukunda madurun zararn giderilmesini amalayan dzenlemeleri ele aldk. Hukukumuzdaki dzenlemeleri incelerken, yer aldklar kanuna ya da karar altna alndklar aamaya gre deil de, bu kurumlarn maduriyetin giderilmesine yaradklar, baka bir deyile, sonu dourduklar aamaya gre: soruturma ve kovuturma aamasnda ve cezann infaz aamasnda olmak zere gruplandrmay tercih ettik.

I. GENEL OLARAK

A. MADUR VE SUTAN ZARAR GREN KAVRAMLARI

Ceza Muhakemesi Kanununda tanmlanmam olmakla birlikte madur, aleyhinde su ilenen kimseyi yani su kurbann ifade etmektedir3. Madur, suun madd unsurlarndan biridir. Ancak, madur

3 Kunter/Yenisey/Nuholu, s.462.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

87

ile suun konusu birbirine kartrlmamaldr. Madur, suun icra hareketlerinin zerinde gerekletii kiidir4.

Yine kanunda tanm bulunmayan sutan zarar gren kavramnn kullanmna gre anlamnn da deiiklik gsterecei; genileyip daralabilecei belirtilmitir. ZTRKe gre, sutan dorudan doruya zarar grme dar anlamda; dolaysyla zarar grme ise geni anlamda sutan zarar grmeyi ifade etmektedir5.

Belirli bir sutan, bu suun madurundan baka bir kimsenin de hukuken korunan bir hakknn ihlali nedeniyle zarara uramas ve bu zararn tazminini isteme hakknn domas mmkndr. Dolaysyla, suun maduru ile sutan zarar gren kimse arasnda fark vardr. rnein, insan ldrme suunun maduru len kimse iken; sutan zarar gren lenin miraslardr. Bu ayrmn nemli bir sonucu olarak, suun maduru, sutan doan ceza ilikisinin taraf olmasna karlk, sutan zarar gren kimse sadece hukuk ilikisinin tarafdr ve bu nedenle iddias yalnz hukuksal niteliklidir6.

Bizimde katldmz tanmlamaya gre, bir suun ilenmesiyle hukuken korunan menfaatleri dorudan veya dolayl ihlal olan kimse sutan zarar grendir. Bylelikle, sutan zarar gren kavramnn maduru kapsayan daha geni bir anlam ierdii anlalmaktadr7. Dier bir gre gre ise sutan zarar gren suun sonularndan

4 Dnmezer/Erman II, no.1172; Madur, suun madd konusunun ait olduu kimsedir.

Artuk/Gkcen/Yenidnya, s.306; Suun madd konusu ile hukuki konusu arasndaki iliki hakknda bkz. Demirba, s.506.

5 Sutan zarar gren kavramnn kullanld yere gre anlamnn da deiiklik arz edecei, genileyip daralabilecei, sylenmitir. Gerekten hkimin tarafszl sz konusu olduunda veya keyfilii nlemek suretiyle hukuk devleti ilkesini gerekletirmek ve kovuturma mecburiyeti ilkesini denetlemek iin kabul edilmi bulunan kovuturma davasnda bu kavramn anlamnn geni; buna karlk, ikyet sz konusu olduunda dar anlalmas gerektii sylenmitir ztrk ve Dierleri, s. 223.

6 Dnmezer/Erman, Cilt II, no.1174; ztrk ve dierleri, s.22.; Demirba, s.507. 7 Demirba, s.507; ztrk ve dierleri, s.223; Artuk/Gkcen/Yenidnya, s.308; Yldz,

s.28.


88

dorudan etkilenmi kii olarak tanmlanmakta ve madur kavramnn daha geni kapsaml olduu ne srlmektedir8.

Madur ile sutan zarar gren ayn kii olduunda, sutan dorudan doruya zarar gren sz konusu olmaktadr. rnein, kasten ldrme suunun maduru (ldrlen) ile sutan zarar gren (lenin miraslar) farkl kimseler iken kasten yaralama suunun maduru ayn zamanda sutan dorudan doruya zarar grendir9.

Madur, ancak gerek kii olabilir10. Birey dnda, devlet, aile, tzel kii, kii ya da devlet topluluu gibi kurum ve organlar bir sutan zarar grm olabilirler, ancak suun maduru olamazlar11. Baz sularda (rnein iftira suunda) sutan hakszla urayan belirli bir kimsenin yan sra toplum da madur olabilir. zg sular bakmndan madurun sfat nem tamaktadr. Madur bakmndan zg sular doal ya da hukuki nitelikte olabilir. zg su tiplerinde (hukuki nitelie rnek olarak) madurun kamu grevlisi olmas (TCK m.265/1,86/3), (doal nitelie rnek olarak) ocuk (TCK m.103) ya da kadn (99/1) olmas gibi nitelikler aranabilir12. Bir kimse su ilerken baka bir suun maduru olabilir, ancak ayn suta faillik ve madurluk sfat ayn kiide birleemez13.

8 Kunter/Yenisey/Nuholu, s.463. 9 Yldz, s.28. 10 zgen, s.219; Karlatrnz zbek, TCK zmir erhi, s.853; Dier gre gre Her

suun tabii ve zorunlu maduru Devlettir. Dnmezer/Erman II, no.1172; Gnmz toplumlarnda devletlerin egemenliine dayal olarak adl suun maduru ncelikle devlet olmaktadr. Kuvvetler ayrl rejimi iinde yarglama yetkisi yarg erkine ait olup, kanunda su olarak dzenlenen fiil ncelikle kamuyu madur eder ve kamu dzenini sarsar. Bununla birlikte, adl sularn pek ou, biri topluma verdii zarardan dolay devlet ve dieri de fiilden dorudan zarar gren gerek veya tzel kii olmak zere ifte madur yaratr. Tezcan, Organize Sular Ve Bu Sularda Madurun Haklar Ve Tanklarn Korunmas.

11 zgen, s.319; Ayn ynde Koca/zlmez, s.146; Aksi yndeki gr iin bkz. Dnmezer/Erman II, no.1175.

12 Demirba,s.509. 13 Artuk/Gkcen/Yenidnya, s.308.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

89

YURTCANa gre, bir muhakeme hukuku kavram olan sutan zarar gren konusunda verilecek bir tanm, somut olaylarda tam ve doru sonular vermeyeceinden, fayda yerine zarar getirebilecektir. Hkim, olayda sutan zarar grenin snrlarn belirlerken sann zerine atl sula hakl bir menfaati zedelenen kiinin, ceza kovuturmas konusundaki isteini, su nedeniyle ortaya kan tatmin edilme ihtiyacn gz nnde tutmak ve bunu hakl grdnde, kiiye sutan zarar gren niteliini tanmak durumundadr. Hkime, byle bir takdir yetkisinin tannmas, ona somut olayda, toplumsal deer yarglarn da gz nnde tutmak, ona gre sonuca bir sonuca ulama olanan verecektir14. Objektif bir lte dayanmadan, gerek yresel deer yarglarna gre, gerekse hkimin sbjektif deerlendirmesine gre farkl uygulamalara neden olabilecek bu gre katlmadmz belirtelim.

Sutan zarar gren kavramnn tanmnda birlik salanamamas, somut olaylarda kimlerin sutan zarar gren sfatn alaca konusunda birok soruna neden olmaktadr. Sutan zarar gren sfat iin madd zarar m, yoksa manevi zarar m esas alnacak, yoksa her ikisi mi esas alnacaktr? ldrlenin hayat sigortasn, yaralanann salk sigortasn yapm olan irket, evlat edinen, yarm kan kardeler, vey anne- vey baba zarar grm saylacak mdr? Anne-babasnn yannda yaayan reit kadnn cinsel istismar suunun maduru olmas durumunda anne-baba, evli kadnn bu sua maruz kalmasnda koca sutan zarar gren olarak kabul edilebilir mi? Tehlike sularnda teebbs aamasnda kalan sularda, sutan zarar gren nasl belirlenecektir? Miras olma hakk, sutan zarar grenler bakmndan dikkate alnacak mdr? Grld gibi, sutan zarar grenin belirlenmesi, zerinde uzlamaya varlmas son derece g bir uratr. Almanyada, bu gl bir miktar olsun azaltabilme

14 Yurtcan, s.412 vd.


90

amacyla, insan ldrme sular bakmndan sutan zarar grebilecek kiilerin saylmas yolunun tercih edildii belirtilmektedir15.

15 Feyziolu, s.36.; Bu sorulara cevap bulmaya alan itihatlardan bazlarna gre:

ldrlenin kardelerinin yalar ve velayet altnda bulunmalar, yine maktulenin ldrlmesi suuna yarglama uzamakszn baka bir kiinin de katlma olanann bulunmamas dikkate alndnda, ldrme olayndan nceki dnemde sann rahatsz eden davranlar nedeniyle yeeni olan maktulenin yaad sorunlara srekli duyarl davranan ve ilgilenen kardei ve yeeninin bu olayla ldrlmesinden sonra da, sorumluluk duygusu ile ayn ailenin dier fertlerine ynelik yakn ilgi ve yardmlarn srdren amcann, yeeninin ldrlmesi olayna ilikin davaya katlmasnda ve katlan sfatyla hkm temyiz etmesinde bir isabetsizlik bulunmamaktadr(CGK, 17/06/2003,01/172-194);Kaaklk suunu kolaylatrmak amacyla, motor ase numarasnn deitirildii iddiasyla, mhr taklidi suundan alan kamu davasna gmrk idaresinin katlmas olanakldr (CGK. 15/10/2002,4/233-364) Aile dzenine kar ilenen sularda sutan zarar grme hali madureye yaknlklar itibariyle anne ve babay da kapsar, kardelerin davaya katlabilmesi anne ve babann sa olmad hallerde, madurun kendileri tarafndan yetitirilip, baklp, gzetilmesi ile snrldr (CGK. 26/09/2000,10/156-164) Hazine, kaakl kolaylatrmak iin ilenen sahtekarlk suundan da zarar grdnden, kaaklk suundan ayr alan bu davaya da mdahale edebilir (CKG. 20/03/1995,6/50-79) Di hekimi olmayan ve ruhsat da bulunmayan sank hakknda izinsiz muayenehane amak suundan alan davaya di hekimleri odas bakanl dorudan doruya zarar grmedii iin katlamaz (CGK, 10/05/1993, 2/122-148.s.1412) Mhr bozma suundan alan kamu davasna sann eyleminden zarar gren belediye bakanl mdahale yolu ile katlabilir (CGK 29/06/1992, 4/176-201) Katlann ldnn anlalmas karsnda, miraslar saptanp onlara bildirimde bulunarak davaya katlp katlmayacaklarnn belirlenmesi gerekir (CGK. 14/10/1991, 7/236-267) Akli dengesi yerinde olmayan ve sank tarafndan rza geme suunun ilendii iddias bulunan suun aile dzeni aleyhine ilenen sulardan olmas nedeniyle madurenin anasnn davaya katlmas olanakldr (CGK. 26/03/1990,5/76-97) Madurun lmnden sonra olunun davaya mdahil sfatyla katlmas olanakszdr (CGK. 05/05/1987,1/71-301) Kocann yaralanmasndan ei zarar grr ve bu da mdahale yoluyla davaya katlma hakk verir (CGK 29/12/1986,1/488-668), Ailenin eref ve haysiyetine dokunan rza geme sularndan, madurdan baka ana ve baba da mdahil olabilir. Ergin ocuun davaya katlm ve manevi tazminat istemi bulunmasna baklmakszn, onun ana ve babasnn da davaya katlm ve manevi tazminat istemi olmalar CMUK 365 maddesi hkmne uygundur (CGK 30/11/1964,453-482), Karsna yaplan hakaretten dolay alan davaya kocasnn mdahale hakk yoktur (4.CD, 14/02/1985,519-935), Takibi ikayete bal sarkntlk suundan tr mteki Nuray Erylmazn kaynpederi ve kaynvalidesi olan mtekiler Ahmet Erylmaz ve Menure Erylmazn sutan dorudan zarar grmeleri sz konusu olmad halde (5.CD.13/05/1996, 1026-1594), Aile reisi sfatyla madurenin kocas mteki Alinin zorla rza gemeye eksik teebbs suundan dorudan zarar grmesi nedeniyle alan kamu davasna katlmaya

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

91

Su Madurlarna Yardm Hakknda Kanun Tasarsnn 2. maddesinde kanunun kapsam su maduru olan veya onun lm hlinde bakmakla ykml olduu kiilerin urad madd zararlarn giderilmesi amacyla yaplacak nakd demelere ilikin esas ve usuller olarak belirlendikten sonra, madur kavram da buna uygun biimde kendisine kar ilenen su nedeni ile zarar gren veya bu suretle ekonomik kayba urayan kii olarak tanmlanmtr. Bu tanmn, yukardaki aklamalarla badamad ortadadr. Zira, anlan kanun tasarsnn genel gerekesinde de belirtildii zere ama, madurun madd zararlarnn devlet tarafndan karlanmasnn dzenlenmesinden ibarettir.

Tasar kapsamna tm sular deil, kiilere ynelik olan ve kiiler bakmndan korunan hukuksal menfaatin bedensel, ruhsal ya da cinsel btnlk olduu sular alnmtr. Gerekede aka ceza hukukunda farkl anlamlar iermelerine ramen sutan zarar grenin de madur kavram iine alnd, bylelikle Kanunun bal ile de uyum saland belirtilmitir. Ayrca Tasarda, su nedeniyle len kiinin bakmakla ykml olduu kiilerin 4721 sayl Trk Meden Kanununun hkmleri esas alnarak ana, baba, e ve altsoyu olarak snrlandrlmas dikkat ekmektedir.

Kanmzca, Trk Ceza Kanununun ve Ceza Muhakemesi kanununun birok hkmlerinde yer alan bu kavramlarn tanmlanmas doktrin ve

hakk olduu ( 5.CD, 05/03/1992, 367-731), Madurun babas vefat etmi ise de, velayetin sa olan anasna ait olduu gzetilmeden madura velayeten dedesi Halilin usule aykr olarak mdahalesinin kabulne karar verilmesi ve bu nedenle de temyize yetkisi bulunmadndan CMUKun 317 maddesi gereince temyiz isteinin reddine karar verilmitir (5.CD, 11/02/1988,1963-716), Yaar, s.1402 vd. ; uzun yllardan beri maktulle gayri resmi olarak kar koca hayat yaayan, maktuln madd ve manevi destek ve himayesinde olup nfus kaytlarna gre maktulle mterek en az 3 mterek ocuu bulunan mteki Dilberin maktuln lmnden dolay sutan zarar gren konumunda bulunduu gzetilerek mdahale isteminin kabul yerine reddine karar verilmesi, Nfusa kaytl olmayan ve maktulle, Dilberin mterek ocuu olduu ifade edilen Beratn da idari yoldan nfusa kaydnn salanmasndan sonra velyeten mdahilliine karar verilmesi gerektii (1.CD, 06.12.2006, 2006/289-2006/5503) Yargtayn bu kararla, Trkiye gereine vurgu yapt belirtilmitir. Bkz. ztrk ve Dierleri, s.227.


92

itihada braklmamaldr. Su Madurlarna Yardm Hakknda Kanun Tasars, aada deinilecek olan ada ceza hukukundaki ve karlatrmal hukuktaki gelimelere uygun olarak madurun korunmasna ynelik nemli bir adm niteliinde olmakla birlikte; tasarda madur kavramna verilen farkl anlam, madur ile sutan zarar grenin Ceza Muhakemesi Kanununda da tanmlanmasn zorunlu klmtr. Yukarda, sutan zarar gren kavramnn tanmnda birlik salanamamasnn, somut olaylarda sutan zarar grenin tespitinde bir dizi soruna yol atn belirtmitik. Bu nedenle, Ceza Muhakemesi Kanununda bu kavramlarn genel erevesini belirleyecek tanmlamann yan sra, ldrme ve cinsel istismar gibi belirli baz sularda sutan zarar grenin tespiti ynnden rnekleyici sayma yer vermenin de yararl olacan dnyoruz. (Bu yntemin, tm sular ynnden izlenmesinin sakncas ve imknszl ise ortadadr.) Bylece, hkimin, nne gelen olayn niteliine gre, takdire dayal deerlendirmesinin de objektif bir lte kavuacana inanyoruz. te yandan, bu yndeki dzenlemeler ceza muhakemesi hukukunun doktrin ve itihat yoluyla gelimesine de engel oluturmayacaktr.

B. ZARAR VE MADURYETN GDERLMES KAVRAMLARI

Ceza Hukukunda, su ile korunan hukuki yararn ihlali zarar olarak ortaya kmaktadr. Hukuki yarar, zarar kavramndan daha st bir kavram olduundan, sutan doan maduriyetin giderilmesi olana, ancak ceza normu vastasyla korunan hukuki yararn objesine ynelik zararlarla snrlanmtr. te yandan baz su tipleri bakmndan, bir zarar ortaya kmasa da zarar tehlikesinin bulunmas yeterlidir. Nitekim, medeni hukukta bir haksz fiilin sonucu olarak tazminata hkmedilebilmesi mutlak bir ekilde zararn varlna bal iken, ceza hukukunda baz su tipleri asndan cezaya hkmedilebilmesi iin ceza ile korunan hukuki menfaatin ihlali tehlikesi, yani bir zarar tehlikesinin varl yeterli grlmektedir16.

16 zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.851.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

93

Zarar, sula korunan hukuki yararda somutlanca, zararn tr de bu hukuki yarara gre belirlenir. Medeni hukukta, madd zarar, malvarlnda meydana gelen eksilme veya artmann engellenmesi17, manevi zarar ise kiilik haklarn koruma kapsamna giren deerlerin ihlalinden meydana gelen zarar olarak tanmlanmaktadr18. Dorudan zarar bir mutlak hak ihlali eyleminin dorudan yol at zarar, dolaysyla zarar ise, madurun bir mutlak hakknn ihlal edilmi olmas dolaysyla urad kazan kayb ve yapmak zorunda kald masraflar ifade etmektedir19. Bylece, maduriyetin giderilmesi olanann her su ynnden ayrca aratrlmas gerektii ortaya kmaktadr. Yine, gerek anlamda maduriyetin giderilmesinin, sadece madd ve manevi tazminat ile snrl olmad; zr dileme, alma ykmllkleri gibi eylemleri de ierdii anlalmaktadr20.

Taksirle ilenen suta, madurun kusuru da sz konusu olmusa (mterafik kusur), maduriyetin giderilmesinde, bu gz nnde bulundurulmaldr. Yine madurun maduriyetin giderilmesi srecine katlmas yararl grlmekle birlikte, faili madurun inisiyatifine brakacak bir sistem, kusur ilkesiyle badamayacaktr. Madurun bu srece katlm bakmndan Almanyadaki uygulamada, madd zararlarn, madurun kiiliine ilikin zararlardan daha kolay giderilebildii ortaya kmtr. rnein, hrszlk, mala zarar verme, basit yaralama sularnda zararn giderilmesindeki kolayla karlk, yama, cinsel istismar gibi sularda ise madur ile failin dorudan ya da dolayl balant kurmas, katlanlmas uygun ve mmkn olmayan, hatta psikolojik rahatszlklara neden olabilecek bir durum olarak deerlendirilmektedir21.

ngiliz Hukukunda uygulama alan bulan zorlayc deme (Compensation Order) modelinde, fail istemese de mahkumiyet kararnn bir sonucu olarak maduriyeti gidermek zorundadr. Alman Hukukunda

17 Karahasan, s.54; zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.851. 18 Karahasan, s.62; zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.851. 19 Karahasan, s.55 vd. 20 zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.852. 21 zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.854 vd.


94

ise zorlayc bir demenin maduriyetin giderilmesi srecindeki tm abalar boa karaca, bu nedenle maduriyetin giderilmesinin irad olmas gerektii ileri srlmtr22.

te yandan, doktrinde hakl olarak maduriyetin giderilmesi ynndeki abalarn, sann tarihsel sre iinde pek ok mcadelelerle elde edilen, zellikle savunma olanaklarna ilikin haklarn ihlal edilmesi sonucunu dourmamas gerektiine dikkat ekilmektedir23.

Son olarak maduriyetin giderilmesini ceza muhakemesi hkimi bakmndan deerlendirecek olursak, bu konuda kanundaki olanaklar ne kadar geni olursa olsun uygulamada hkimin isteksizlii bir sorun olarak karmza kmaktadr. Ceza muhakemesi yapan hkimin tazminat hesaplamas24 bilgiyi gerektirecei gibi; ayrca daha fazla almay da gerektirecektir. Gnmzde bu sorunun Alman hukukunda da geerli olduu belirtilmektedir25. 1 Haziran 2005 tarihinden nce yrrlkte bulunan 1412 sayl CMUKda yer alan hkmlere ramen ceza davalarnda ahsi hak talepleri ile ilgili olarak genellikle bu hususta hkm kurulmayp, istenirse hukuk davas alabilecei ynnde karar verildii bilinmektedir.

Sutan doan zararn kapsam konusuna ve zararn kapsamnn zararn belirlenebilirlii lt bakmndan deerlendirilmesine, sutan doan zararn giderilmesini amalayan kurumlar incelerken deinilecektir.

22 zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.857. 23 maduriyetin giderilmesi ediminin kendisine salayaca cezay azaltma, hatta

ortadan kaldrma gibi avantajlar gren fail, klasik muhakemenin salad gvenceleri hi dnmeden maduriyeti gidermeye raz olabilir. Bu da faili, deyim yerindeyse, madurun kucana atmak olacaktr. Bu balamda, maduriyetin giderilmesinin masumiyet karinesine aykr olaca ve sann savunma hakkn kstlayaca ileri srlebilir. zellikle maduriyetin giderilmesinin kamu davasnn almamas ynnde kullanlmas halinde yarglama yaplmayacak ve sann sulu olduu ynnde bir mahkumiyet karar verilmeyecek olmas, masumiyet karinesine aykr olarak grlebilir. Gerekten maduriyeti gidermekle cezadan kurtuluyor olmak, sank iin olduka ekicidir zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.857.

24 Karahasan, Mustafa Reit. (1996). Tazminat Hukuku. stanbul: Beta Yaynevi. 25 zbek, Ceza Muhakemesi Hukuku, s.860.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

95

C. TARHSEL GELM

Ceza hukukunun ilkel alarnda da sutan dolay tazminat deme zorunluluuna rastlamak mmkndr26. Bu dnemlerde, insanlarn maduriyetlerini ncelikle, yaadklar topluluklarda geerli olan kan davas ve intikam duygusu gibi etkenlerden hareket ederek alma ile nledikleri ve giderdikleri kabul edilmekteydi. Kiisel intikamn sakncalarn ortadan kaldrmak iin diyet ve benzeri kurumlarda tazminat fikri geliti. Tm sosyal gruplarn stnde ve egemen g olarak ortaya kan devlet, cezalandrma hakkn tekeline ald gibi, zamanla maduriyetlerin nlenmesini ve giderilmesini salayan en stn otorite roln de stlendi27.

Eski Mezopotamyada nce Ur-Nammu Kanunlar ile Esnunna Kanunlarnda, sonra da Hammurabi Kanunlarnda sutan doan zararn giderilmesine ve hatta devlet tarafndan karlanmasna ilikin hkmlere rastlanmaktadr. Sonraki dnemde, Asur Kanunlarnn ve eski in Kanunlarnn alma esasna dayand grlmektedir. Daha sonra, Hitit, Hint, Mool kanunlarnda sutan doan zararn giderilmesine yer verilmitir28.

Antik Yunan site devletlerinde, farkl hukuk sistemleri sz konusu olmakla birlikte, Atina sitesinde hrszlk, kasten yaralama ve hatta kasten ldrme gibi sadece bireysel hukuksal deerleri ihlal ettii dnlen sular sadece sutan zarar grenin takip edebilecei; toplumun geneline ynelik sular olarak kabul edilen rvet alma, askerden firar, dinsel duygulara kar sular, yetimlerin istismar gibi sular ise zgr ve erkek olan tm Atina vatandalar tarafndan takip edilebilecei kabul edilmitir. Ayrca, madurun suluyu affetmesi durumunda sulunun kovuturulmas ya da cezalandrlmas mmkn deildi29.

26 Erem/Danman/Artuk, s. 877. 27 Akdemir, 127 vd. ; zbek, s.57. 28 Ayrntl bilgi iin bkz. zbek, s.59 vd.; Dnmezer/Erman II, no.1184. 29 zbek, s.64; Yldz, s.31.


96

Roma hukukunda, kiiye kar sularda madur veya yaknlar tarafndan alma esas kabul edilmi, M.. 450-449 tarihlerinde Oniki Levha Kanunlarnda da ksas ve diyet ngrlerek, madurun zararnn tazmini nitelii n plana karlmtr. Kamusal sularn muhakemesinde, soruturmann zellii dolaysyla sutan zarar grene katlma hakk tannmamtr. Cumhuriyet devrinde, kiiye ve kamuya ynelik sular bakmndan yine ayrm yaplm olmakla birlikte, genel olarak davalarn bir vatanda tarafndan balatlmas zorunluluu getirilmiti. mparatorluk devrinde ise tahkik sistemine gre devlet tarafndan yrtlen muhakemede bir yandan failin cezalandrlmas dier yandan da sutan zarar grenin zararnn giderilmesi mmknd30.

Alman hukukunun tarihsel geliiminde, Cermen hukukunda hukukun uygulanmas ve korunmas bireylere ve akrabalarn inisiyatifine braklmt. almann nasl gerekletirilecei konusunda belirli bir kural bulunmadndan, zamanla alma hakknn yerine sutan doan zararn giderilmesine ynelik kefaret miktar katalogu oluturuldu. Cermen topluluklarnn birlemesiyle ortaya kan Frank Krall dneminde, alma hakk snrland, kefaret miktar ykseltilerek devlete de bir pay verildi, zamanla btn kefaretin devlete denmesi kabul edildi. Ortaa hukukunda, alma yeniden yaylmaya balad, ancak valyelerin gelir kayna biiminde gerekletirilen bu alma ekli bir gasp trne dnt. Bylece almaya kar mcadele balad, ancak almann engellenmesine ilikin kurallar uygulayacak otorite bulunmamas nedeniyle Tanrsal bar gndeme geldi ve Tanrsal bar bozana aforoz etme ve mallarnn msaderesi gibi Kiliseye ait cezalar uyguland. Ortaada devletin bar koruma fonksiyonu dorultusunda kamusal ceza hukukuna doru bir deiim yaand. Artk, sular iin ngrlen yaptrmlar, sutan doan zararn giderilmesine deil, topluma kar gerekletirilen hatal davrann telafisine ynelikti31.

Trk hukukunda slamiyet ncesi dnemde, Hunlarda ve Gktrklerde, genel olarak almann yasakland, suluyu 30 zbek, s.65; Yldz, s.32. 31 zbek, s.69 vd.; Yldz, s.39.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

97

cezalandrma tekelinin devlete ait olduu, te yandan yaralama, hrszlk gibi baz sular bakmndan tazminat, uzlama ve kefaret usullerinin uyguland gzlemlenmektedir32. Osmanl dneminde, slam hukukuna gre, zel hukuk ve ceza davas ayrmnn olmad, eri mahkemelerde her trl davaya bakld, kasten ldrme ve yaralama gibi sularda failler hakknda eer mmknse iledikleri suun aynsyla (ksas) cezalandrldklar, ancak tazminat (diyet) denmesiyle ksasn uygulanmad ve ayrca diyetin akile (akrabalar, airet, hazine) tarafndan denebildii belirtilmektedir. Ayrca, akile messesesinin, sutan doan zararn giderilmesine olanak verdiine dikkat ekilmektedir. Osmanl dneminde, Tanzimata kadar slam ceza muhakemesi kurallar uygulanmtr33.

18. Yzyln sonundan itibaren Fransada, Aydnlanma dnemindeki ve 1789 Devrimi sonrasndaki gelimeler tahkik sistemi yerine bugn ibirlii sistemi olarak adlandrlan Ceza Muhakemesi Sistemini gelitirmi, bu sistem btn Kara Avrupas Ceza Muhakemesi Sistemini etkilemitir. Montesquieu, Voltaire ve Beccaria nclnde Fransa ve talyada yaanan aydnlanma hareketi, Ceza Muhakemesinde nemli deiimi balatm; 1888 tarihli Fransa yasas madura ahsi davac stats vermek suretiyle, madura Ceza Muhakemesini harekete geirmek, sutan grd zararlar ceza muhakemesinden talep etmek, davaya katlmak, hatta savcnn davay takip etmedii durumlarda davay kendisi yrtmek haklar verilmitir34.

Almanyada 19. yzyln ilk yarsnda ahsi hak davas kabul edilmi; 1850-1860 yllarnda blgesel kanunlarda sutan zarar grene ahsi dava ama hakk tannmtr. 1860 ylndan itibaren ise belirgin bir dnle sutan zarar grenlerin ahsi haklarn ceza muhakemesinde talep etme olanann kaldrld grlmektedir. Btn Almanya iin geerli olan 1 ubat 1877 tarihli Alman mparatorluk Ceza Muhakemesi Kanunu madurun yararn zellikle dikkate alan, ahsi dava, kovuturma davas,

32 zbek, s.79; Yldz, s.47. 33 zbek, s.80 vd.; Yldz,s.48 vd. 34 Yldz, s.44.


98

ikyet ve kamu davasna katlma kurumlarn ngryordu. Ancak kamu davasna katlma, ahsi davalk bir suun kamu davas yoluyla kovuturulmas ve kovuturma davasnn kabul edilmesi durumlarn snrl olarak dzenlemi, ceza muhakemesinde ahsi haklarn talep edilmesini kabul etmemiti. Sonraki dnemde yaplan deiikliklerle pheli ve sann haklarn glendirme, muhakemenin kolaylatrlmas ve hzlandrlmasna ynelik almalar arlk kazanrken, madurun ceza muhakemesindeki statsnn ve haklarn glendirilmesi hep ikinci planda kalmtr. Yine, ahsi dava yoluyla kovuturulacak sularn says artrlm, kamu davasna katlma yeniden dzenlenmitir. Ceza muhakemesinde ahsi haklarn talep edilebilmesi 1950 ylndan sonra kabul edilmitir, ancak bunlar madurun ceza muhakemesine aktif katlmna ynelik bir gelime niteliinde deildir35. Son olarak Almanyada 18.02.1986 tarihli Madurun Korunmas Kanunu, kamu davasna katlma ve ahsi hak davasn yeniden dzenlemi ve sutan zarar grenin haklar konusunda Ceza Muhakemesi Kanuna yeni bir blm eklenerek sutan zarar grenin yetkileri geniletilmitir36.

Tanzimat dneminden sonra Trk Hukukunda Ceza Muhakemesini dzenleyen ilk kanun olan Usul-i Muhakemat- Cezaiye Kanun-u Muvakkat, 1808 tarihli Fransz Ceza Usul Kanunundan iktibas edilerek 1879 ylnda yrrle girmitir. Bu kanunla, ahsi hak davas kabul edilmi olmakla birlikte, ahsi hak davasndan vazgeilmi olmasnn kamu davasnda bir hkm verilmesine engel olmayaca belirtilmitir. Sutan zarar grdne inanan kimsenin ikayet hakk, davaya katlma veya zararlarnn giderilmesini isteme hakk ve ayrca davalarn yirmi drt saat iinde geri alma hakk tannmtr. Mahkemenin ceza ile birlikte zararn giderilmesini de karara balamas gerekmekteydi37.

Usul-i Muhakemat- Cezaiye Kanun-u Muvakkat, 04.04.1929 tarih ve 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun yrrle giriine kadar yrrlkte kalmtr. 1412 sayl CMUK, madura ihbar veya

35 Yldz, s.45-46. 36 Yldz, s.47. 37 Yldz, s.51.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

99

ikyet yoluyla ceza muhakemesini harekete geirme (m.151), savcnn kovuturmaya yer olmadna ilikin kararna kar idari bavuruda bulunma (m.148), kovuturma davas ama (m.165), kanunda belirtilen sular hakknda ahsi dava ama hakk (m.344), kamu davasna katlma (m.365), ahsi haklarn ceza muhakemesinde talep etme (m.350/2, 365/2) ve kanun yoluna bavurma (m.360,371) haklarna yer vermitir.

01.06.2005 tarihinde yrrle giren 5271 Sayl CMK ise madur, ikayeti, malen sorumlu, katlan bal altnda 233 ve devam maddelerinde madura eitli haklar tanm olmakla birlikte, 1412 sayl CMUKda madura tannan baz haklar da kaldrmtr. ahsi dava, ahsi hak davas, savcnn kovuturmama kararna kar idari bavuru haklarna CMKda yer verilmemitir.

II. MADURUN ZARARININ GDERLMESNE LKN UYGULAMALAR

A. ADA CEZA HUKUKUNDAK GELMELER

ada ceza hukuku sula bozulan bar ve sknun mmkn olduu kadar devaml ekilde salanmas amacyla eitli sistemler gelitirmitir38. Sutan zarar grenin zararnn giderilmesi, bu mekanizmalardan biridir. Pozitivist okul, su zararnn giderilmesini ceza adaletinin temel ilkelerinden biri saym; madurlarn, bilgisizlik, cesaretsizlik ve benzeri nedenlerle talep etmemeleri durumunda dahi hkimin resen ya da savcnn talebi zerine tazminata hkmetmesi gerektiini benimsemitir. Bylece sutan doan zararn giderilmesi konusu, toplumun korunmasnda devletin bir ykmll olarak grlmtr39.

38 Dnmezer/Erman, I, no.165. 39 Erem, s.360; Ferri, madurlarn bilgisizlik ya da cesaretsizlik gibi nedenlerle bizzat

talep edememeleri halinde hkimin resen veya savcnn talebi zerine tazminata hkmetmesi gerektiini; hatta devletin ncelikle maduru tatmin etme grevini yerine getirip, daha sonra kendi alacan suludan tahsil etmesi gerektiini ileri srmtr. Garofalo ise, su tazminatnn hukuki bir alacak olmaktan karlp, sulunun hibir ekilde kurtulma imkan bulamayaca bir bor haline getirilmelidir. Erem/Danman/Artuk, s.879.


100

Filippo Gramatica daha da ileri giderek devletin cezalandrma hakkn eletirmi40; yine doktrinde modern devletin ancak slah etme hak ve yetkisinden sz edilerek madurun tepkisine ancak tazminat isteme hakk olarak cevap verilebilecei, bundan tesinin devletin slah hak ve yetkisine tecavz oluturaca leri srlmtr41.

Klasik okulun etkisiyle, ceza ve hukuk davas olmak zere sutan iki davann doduu, her iki davann kesinlikle birbirinden ayr, bamsz, farkl kurallara tabi olduu gr, madurun korunmasn zayflatt ileri srlmtr42. Klasik ceza hukukunda, her suun doal ve zorunlu madurunun devlet olduu43 ve sulu cezalandrldnda adaletin yerini bulduu varsaym gnmzde terkedilmitir. Bireyin, devlet tarafndan can, mal, namus ve erefinin korunmasn isteme ve devletin ykmln yerine getiremedii hallerde de urad zararlarn giderilmesini isteme hakk en temel hak olarak kabul edilmitir44.

Zaman iinde ceza hukuku geliirken ceza uygulamasnn temelini fail ve onun haklar oluturmu ve madur ve haklar tamamyla gz ard edilmi ise de 1950lerden itibaren gsterilen abalarla ceza hukukunda su madurunun haklarna da yer verilmesi gerektii kabul edilmitir45.

40 Gramaticaya gre Gerekten, binlerce uygulanan ceza yerine, nleyici, eitici,

toplumsal nitelikte savunma nlemlerinin gemesi daha akllca grlmektedir. Bu aralarla devlet ve birey arasndaki sava deil, ibirliini ngren bir savunma. Gramatica, no.10.

41 Erem, s.166 vd. 42 Erem/Danman/Artuk, s.879. 43 Dnmezer/Erman II, no. 1172. 44 Centel/Zafer, s.753; Halen geerli olan yasal sistemlerde, su ileyenin sorumluluu,

iledii sua uygun cezay almasyla sona ermektedir. suu kabul etmeyen sulular iin yeniden sosyalletirilmenin hibir anlam yoktur. Groome gre, adalet sistemi kiiyi sulamak yerine gerekletirdii fiilden dolay zerine den sorumluluu almasn salamaldr. Sulu iledii sua objektif olarak ve ondan bir eyler renmelidir. Ancak bu ekilde pimanlk sz konusu olabilir. (Demirba, nfaz Hukuku, s.225).

45 Btn dikkatin sulunun slah zerinde topland, her adan madurun ihmale uramas, bugnk ceza sistemine yaplan en ar eletirilerden birini oluturmaktadr. Sulunun bakm ve slah iin pek ok masraf edilmektedir. Buna mukabil Devletin madurun zararlarna kar gsterdii ilgisizliin hakl grlebilir bir yan yoktur. Erem/Danman/Artuk, s.877.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

101

ngiliz reformcularndan Magery Fry'n 1955lerde balatt bu hareketle madura tannm bulunan haklarn yeniden dzenlenmesi ve zellikle de madurun allm usullere gre haklarn hukuk mahkemelerinde elde etmeye almas yerine, daha etkili h-kmlerin getirilmesi nerilmitir. Bu gr nce Yeni Zelanda'da, sonraki yllarda da ngiltere ile Amerikada etkisini gstermitir46.

XX. Yzyln ikinci yarsndan itibaren aktel hale gelen madurun korunmas gerei, devletin ykmlln ngren dzenlemeleri gerekli klmakla birlikte, fon sistemi, zel sigorta sistemi ve sosyal gvenlik sistemi erevesinde yaplan yeni dzenlemeler ceza hukuku alannda sua tevik nitelii tamakla eletirilmitir. Bu nedenle devletin nderliinde, toplumdaki gruplamalar yanstan, demokratiklik ilkesine dayal, hukuki sorumluluu ortaklk olan ve btn vatandalar kapsayan yeni bir kuruluun, failin bulunamad hallerde ile faillin deme imkanszl iinde bulunduu durumlarda, zararn dayanma sistemi iinde denmesinin salanabilecei nerilmitir47.

Gerekten, su failinin iinde bulunduu ekonomik yetersizlik, madurun zararnn giderilmesinde en nemli sorun olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle, sularn nlenmesi ve maduriyetlerin giderilmesinde halkn etkin rol alaca, devletin gvencesindeki kurulularn, grup ii ekonomik dayanmay esas alan bir ortaklk eklinde oluturulmas nerilmi; bylelikle maduriyetleri gidermenin yan sra, sosyal gruplarn yeleri arasnda dayanma, koruma, gven verme fonksiyonlarnn da yerine getirilebilecei ileri srlmtr48.

Madurun korunmasn salamak iin eitli areler nerilmekte ve uygulanmaktadr: (a) para cezalar ve msadere edilen eyalarla kayna salanacak tazminat ve para kasas sistemi, (Hollanda, Norve, sve, ngiltere, Danimarka) (b) tazminat dendiinde tamamen veya ksmen

46Dnmezer/Erman II, no.1184. Dnmezer, Sulhi. (1977) Devlet ve Su Maduru likisi,

Onar Armaan, stanbul. 47 Akdemir, s.133. 48 Akdemir, s.128; Madur hareketleri ve madura ynelik hizmetler hakknda bkz.

Bahar, s.5 vd.


102

cezada indirim yaplmas, (c) hafifletici nedenler, cezann ertelenmesi veya yasaklanan haklarn iadesini gibi kanuni ltuflarn tazminatn denmi olmas kouluna balanmas (talya, spanya, Arjantin, Kba, Meksika. Peru. Uruguay, Venezella), (d) Ar cezalk sularda sulunun zarar karlayamayaca anlaldnda para cezasnn, msadere edilen eya ve deerlerin madura tahsis edilmesi (svire ve skandinav lkeleri), (e) su ortaklarnn zararn giderilmesinde mteselsil sorumluluu (Fransa, Belika ve Finlandiya, (f) Sulunun hem para cezasn hem de tazminat deme gc yoksa tazminatn imtiyazl alacak saylmas, (spanya, Yunanistan, Lksemburg) (g) hkmden nce zararlarn giderilmesi ya da giderilmeye allmasnn pimanln ifadesi saylarak kanuni hafifletici neden olarak benimsenmesi (Avusturya, Danimarka, spanya, zlanda, talya, Portekiz, svire), Sulunun zarar karlamas iin zorunlu olarak altrlmas, cezaevi atlyesindeki kazancnn bir ksmnn zararn giderilmesinde kullanlmas (Fransa, Danimarka) (h) mala kar sularda zorunlu sigorta sistemi rnek olarak gsterilebilir. Zararn karlanmas (bor) iin hapis usul ise hemen her lkede terk edilmitir49. te yandan, mala kar sularda devletin tazminat demesi kabul edilmemi; bu tr sularda ou kez iadenin mmkn olabilecei, hileli tazminat taleplerinin ayrt edilmesinin gl ve bu yolun tm sularda uygulanmasnn neden olaca byk klfet gereke olarak gsterilmitir.

Anglo-sakson sisteminde, su maduru herhangi bir farkl rejime sahip olmakszn, hukuk mahkemesinde urad zarar tazmin ettirme hakkn kullanmak durumundadr. Pek ok Avrupa lkesinde kabul edilmi olan dier sistemde ise, madurun ceza mahkemeleri nnde davaya katlmas yoluyla, iddia makamnn yannda yer almas, bylece hem iddia faaliyetine katlm, hem de zararnn bu mahkemece tazminini isteyebilmesi olana tannmtr. Bu sistemde iddia makamna bal olan madur, iddia makamnn dava amamas halinde tazminat istemini hukuk mahkemesinde aaca dava ile isteyebilecektir. Fransa ve Belikada uygulanan dier bir sistemde, madur ceza mahkemeleri 49 Erem/Danman/Artuk, s.880.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

103

nnde genel ahs dava hakkna sahip olmakta, yani madur hem failin cezalandrlmas ynndeki iddia faaliyetine katlmakta, hem de zararnn bu mahkemece tazminini isteme olanana sahip bulunmaktadr. Bu sistemde madur iddia makamnn dava amas halinde davaya katlma yoluyla onun yannda yer alacak, bylece madur hem failin cezalandrlmas ynndeki iddia faaliyetine katlacak, hem de zararnn bu mahkemece tazminini isteyecektir; iddia makamnn dava amamas halinde ise, kendisi dorudan ahs dava aabilecektir. Madurun davada katlan sfatn kazanmasnn leh ve aleyhinde grler bulunmakla birlikte, herkesin zerinde anlat bir nokta, bir adl suun madurunun urad zarar tazmin ettirme hakkna sahip olmas ynndedir. zel hukukta haksz fiil sorumluluu bulunmasna karn, su madurunun alelade haksz fiilden zarar grene gre daha geni bir seenee sahip olmas gerekmektedir50.

B. KARILATIRMALI HUKUKTA MADURUN ZARARININ GDERLMES

1.Almanya

Almanyada 18.12.1986 tarihli Maduru Koruma Kanunu ve 01.09.2004 tarihli Madurun Haklarn yiletirme Kanunu ile madurun ceza muhakemesindeki yetkileri geniletilmitir. Buna gre, sutan zarar grenin talebi zerine muhakemesinin sreci konusunda bilgi verilmesi zorunludur. Yine, pheliye veya hkmlye zgrl kstlayc nlemler uygulanp uygulanmad, bu nlemin tamamlanp tamamlanmad ya da infaz rejiminin gevetilmesi veya infaza ara verilmesi kural olarak bildirilmek zorundadr. Belirli koullarn varl durumunda madura dosyadan bilgiler ve fotokopiler verilebilir. Kamu davasna katlma hakk bulunmayan sutan zarar gren ceza

50 Tezcan, Organize Sular Ve Bu Sularda Madurun Haklar Ve Tanklarn Korunmas.;

Bir su bahis konusu olduu iin ceza hukuku ve zel hukukun birbirinden ayr kalmalar grnn mantka hibir esas yoktur. alar boyu geliimde ceza adaleti adm, adm devletletirilmi, sutan doan zararlar ise daha byk bir hzla zelletirilmitir. Bu iki zt yn ceza adaletini zayflatmtr. Erem/Danman/Artuk, s.878.


104

muhakemesinde bir avukatn yardmndan yararlanabilir ya da kendisini bir avukatla temsil ettirebilir. Kamu davasna katlma hakkna sahip olan kimse, durumada hazr bulunma hakkna sahiptir ve katlma talebinde bulunmasa dahi kamu davasnn almasndan nce bir avukat yardmndan yararlanabilir. Sutan zarar grenin, kanundaki haklar konusunda bilgilendirilmesi zorunludur. Sutan zarar grenin yan sra miraslarn da ikayet hakk vardr. Sutan zarar grene kanunda belirtilen baz sular bakmndan ahsi dava ama hakk tannmtr. Savclk, kesin hkm ortaya kana kadar ahsi davann her aamasnda davay ele alabilir.

Davaya katlma btn sular iin kabul edilmemi, kanunda hem kamu davasna katlmann mmkn olduu durumlar hem de kimlerin katlabilecei sayma yoluyla belirtilmitir. Katlann, ahsi davacnn haklarna sahip olduu kabul edilmitir. Alman Ceza Muhakemesi Kanunundaki ahsi hak davasnda, sutan zarar grenin veya mirassnn sutan kaynaklanan adli mahkemelerin grev alanna giren mal varlna ilikin taleplerini baka bir biimde mahkeme nne getirilmi olmamas kouluyla ceza mahkemesinde ileri srebilecei kabul edilmitir. ahsi haklarn ceza muhakemesinde talep edilmesi, zel hukuk davasnda douraca sonular dourmakta; ahsi hak davasnda sutan zarar gren veya miraslar ve sann talebi zerine mahkeme sutan kaynaklanan taleplere ilikin uzlamay protokole balamaktadr51.

Su madurlarnn desteklenmesi ve sulardan korunma amacyla 1 Haziran 1977de genel yararl bir birlik olarak Beyaz Daire ve bu daireye alternatif olarak da 10 Haziran 1984de Madur yardm-sularn maduru iin yardm birlii kurulmutur. Her iki birlik, cinsel sularn ve iddet sularnn madurlarna yardm n planda tutmaktadr52.

51 Yldz, s.53 vd. Ayrca karlatrmal deerlendirme iin bkz. zbek,137 vd. 52 Demirba, Kriminoloji, s.301.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

105

2.Avusturya

Avusturya Ceza Muhakemesi Kanununda 01.07.2004 ve 01.01.2008 tarihlerinde yaplan deiikliklerle madurun ceza muhakemesinde konumu iyiletirilmi; istedii takdirde muhakemeye katlabilmesi hakk vurgulanmtr. Adli kolluk, savclk ve mahkeme, madurun su nedeniyle ortaya km olan hak ve yararlarn korumakla ykmldr; ayrca, zararn giderilmesi ya da yardm almak konusundaki olanaklar konusunda bilgilendirme ykmllkleri bulunmaktadr. Kanuna gre, savclk ve mahkeme, muhakemeyi sona erdiren kararlarnda daima madurun zararnn giderilmesine ilikin yararn kontrol etmeli ve mmkn olduunca tevik etmelidir. Davaya katlp ahsi hak talebinde bulunmasa dahi madurun kullanabilecei haklar kanunda gsterilmitir. Madurun bilgilendirilme hakk ayrntl olarak dzenlenmitir. Madur, davaya katlmak suretiyle sutan doan zararn ya da sula ihlal edilen hukuksal deerin tazminini ceza muhakemesinde talep etme hakkna da sahip olmaktadr. ahsi hak davacsnn miraslarna, miras kalan haklarn yan sra, sutan zarar gren tarafndan ileri srlp srlmediinden bamsz olarak manevi tazminat haklarnn da ileri srebilme hakk tannmtr. Zarar ya da ihlal ok ak deilse, madur muhakemeye katlma talebinde, zararn giderilmesi ya da tazminat talebini gerekelendirme zorunluluu getirilmitir. Madurun, eylemle, bu eylemin neden olduu zarar arasnda mantkl ve kabul edilebilir ilikiyi ortaya koymas gerekmektedir. Ayrca, tazminat talebinin adli olay adli kolluktayken, savclktayken ya da mahkemeye aktarldktan sonra en ge ispat muhakemesinin sonuna kadar yaplmas ve bu sreye kadar zarar ya da istenen tazminatn miktarnn belirtilmesi gereklidir. ahsi hak talebi her zaman geri ekilebilir. Talebin aka haksz olmas, kovuturmada delillerin deerlendirilmesinden sonra yaplmas, zararn veya tazminatn miktarnn zamannda bildirilmemesi durumunda ahsi hak talebi soruturma aamasnda savc, kovuturmada mahkeme tarafndan reddedilir. Kanunda ahsi dava yoluyla kovuturulmas gerektii kabul edilmi olan sular bakmndan, ahsi davac kural olarak savcnn sahip olduu yetkilere sahiptir. Ayrca, sadece delillerin


106

korunmas ya da mal varlna ilikin haklar korunmas gerektiinde koruma tedbiri talep edebilmektedir. Savc davay aktan sonra davadan ekilirse ahsi hak davacsnn davay ikincil davac olarak devam ettirebilecei kabul edilmitir. kincil davac, kovuturmada ahsi davacnn haklarna sahip olmaktadr53.

Avusturya kanunlarna gre, failin belirli sularda etkin pimanlkla sutan doan zarar gidermesi (ya da bu ynde ciddi bir aba gstermesi) failin cezalandrlmamasyla sonulanabilmektedir. Ayrca, maduriyetin giderilmesi kouluyla cezann infaznn ertelenmesi de mmkn bulunmaktadr54.

3.Fransa

Fransz hukukunda eskiden beri madura, ahsi davac olarak geni katlm olana tannmtr. Davaya katlma, kovuturma davas ama, ahsi haklar talep etme gibi haklar ahsi dava yoluyla kullanlmaktadr. Sutan zarar grene seimlik bir olanaa sahiptir: sutan kaynaklanan zararlar zel hukuk mahkemesinde talep edebilecei gibi, ahsi dava yoluyla ceza mahkemesinde de talep edilebilir. Ayrca, sutan zarar gren, savcnn at davada, savc davaya ilikin mtalaasn verene kadar davaya katlarak sutan doan zararn talep edebilir. Bu durumda sutan zarar gren, muhakeme giderlerini demek zorunda deildir. Savcnn maslahata uygunluk nedeniyle ceza muhakemesini balatmamas veya bunu reddetmesi durumunda sutan zarar gren, ahsi davasn dorudan soruturma hkimi nnde amak veya baz sularda pheliyi dorudan durumaya davet etmek suretiyle ceza davasn balatabilir. Bu durumda ahsi davac muhakeme giderlerini karlamak zorundadr55.

Fransada ceza ve zel hukuk yargs arasnda kurumsal bir snr yoktur. zel hukuk mahkemeleri iin ceza mahkemelerinin zararn tazminine ilikin karar balaycdr. Ancak dorudan doruya sutan

53 Yldz, s.61 vd. 54 zbek, s.138 vd. 55 zbek, s.153; Yldz, s.66.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

107

kaynaklanm bir zararn ceza mahkemesi nnde talep edilebilmesi mmkndr. ahsi dava yoluyla dolayl zararlar talep edilemez. Buna karlk sutan zarar grenin miraslar, sutan kaynaklanan zarar ahsi dava yoluyla ceza mahkemesinde talep edebilirler. ahsi davac, o an itibariyle domu olan zararlarn talep edebilir. Gerek kiilerin yan sra tzel kiiler de uradklar zararlar ahsi dava yoluyla ceza mahkemesinde talep edebilirler. Sutan zarar grenin, ahsi dava yoluyla kullanabilecei dier bir hak ise kovuturma davasdr. Sutan zarar gren ahsi davasnda zararn tazminini istemeden ya da sembolik bir tazminat talebiyle snrlayarak kamu davasn balatabilir. Yine baz sularn kovuturulmas ise sutan zarar grenin ikayetine bal kalnmtr. Sutan zarar gren, ahsi dava yoluyla da kamu davasna katlabilir56.

Ayrca ceza muhakemesinde hkim, zararn ykseklii, madurun tutumu (rnein faili affetmesi) ve son soruturmadan nce maduriyetin giderilmesi gibi hususlar cezann belirlenmesinde dikkate alabilmektedir. Yine, cezann infaznn ertelenmesi ya da cezann infaznda sutan doan maduriyetin giderilmesi sz konusu olmaktadr57.

te yandan, ahsi davacnn kanun yoluna bavurma hakk sadece urad zarar ynnden olabilir; rnein ceza miktar bakmndan olamaz. Ayrca, Fransada seksenli yllarda madur yardm rgtleri ortaya kmtr. Bunlar, devlet tarafndan yaplan finansman ile madura yardm ve anlamazl uzlatrma yollaryla yarg rgtnn ykn hafifletme fonksiyonuna da sahiptirler58. Uygulamada, Madur Yardm

56 Yldz, s.67 vd. Teknik olarak ahsi hak davas, madurun menfaatlerine uygun,

anlaml bir hukuki are grnts veriyor olabilir.Ancak, 1985 ylnda yaplan bir aratrmann sonular madurun tatmin edilmesi bakmndan ahsi hak davasnn ok etkili olmad, madurun zararnn karlanmas sorununu zmedii grlmtr. Aratrma, uygulamaclarn grn destekler niteliktedir. sorun bir yandan mahkeme kararlarnn infaznda, dier yandan failin deme gcnde bulunmaktadr. Ancak, bunun madurun maduriyetinin giderilmesine ilikin su politikasnn gzden geirilmesi ve yenilenmesi gerektii gereini deitirmedii kabul edilmektedir zbek, s.155.

57 zbek, s.160 vd. 58 Yldz, s.68 vd.


108

Organizasyonlarnn faaliyetinin arlk noktasn, arabuluculuk (uzlama) oluturmaktadr59.

4.Hollanda

Hollandada 23.12.1992 tarihli kanunla ahsi hak davas benimsenmi ve sadece madurun kendisi iin deil, lm durumunda miraslarnn ve akrabalarnn da muhakemeye katlmas kabul edilmitir. Sutan doan zararn tamam veya bir ksm iin kamu davasnda, ahsi hak talebinde bulunulabilir. Soruturma aamasnda da, ahsi hak davas nedeniyle katlma mmkndr ve belirli bir zarar miktaryla snrl deildir. ahsi hak davasyla ilgili tm gelimelere karn Hollanda ceza muhakemesinde, sutan zarar grenin ceza muhakemesini kendisinin balatmas mmkn bulunmamaktadr; kovuturma tekeli cumhuriyet savcsna aittir. Kanundaki gerekeye gre: bir eylemden dolay gerekletirilecek ceza kovuturmasnn nedeni kamu yarar olduundan, ceza muhakemesine balanp balanmayacann da kamu yararna gre belirlenmesi gerekir. Bu nedenlerle, ceza muhakemesinin balayp balamamasna ilikin karar, kamu yararndan ziyade bireysel duygusuyla hareket edecek bireylere braklmamaldr. Sutan zarar grene bu konuda etki tannmas, ceza kovuturmasnn tarafszl ile de badamaz. Tarafszln salanmas asndan da ceza kovuturmasn yrtme yetkisi sutan zarar grene deil, savcya verilmitir60.

Hollanda Ceza Muhakemesinde sutan zarar grenin ceza muhakemesine etkide bulunmas da ok kstl olarak kabul edilmitir. Sutan zarar grenin kendisine kar ilenen suu ihbar ve ikayet haklar vardr ancak savclk kamu yararnn gerektirmesi halinde kovuturma yapmayabilir, bu karara kar kovuturma davas alabilir. Ancak, genel olarak muhakemeye etkisi ok fazla deildir61.

59 zbek, s.159. 60 Yldz, s.70. 61 Yldz, s.71.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

109

5.spanya

spanyol Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukukunda sular, ahsi davalk sular, yar kamusal davalk sular ve kamusal davalk sular olarak e ayrlmtr. ahsi davalk sularda, zel kiilerin ceza davas amas hakk snrlanm ve bu sulardan dolay ceza davasnn sadece sutan zarar gren veya kanuni temsilcisi tarafndan almas kabul edilmitir. Sadece sutan zarar gren tarafndan ahsi dava yoluyla takip edilebilen bu sularda davann kabul edilmesi uzlama denemesinin ispatna bal klnmtr. Sutan zarar grenin suluyu affetmesi, n soruturmada davann dmesine kovuturmada ise muhakemenin beraat hkmyle sonulanmasna neden olur. Yar kamusal davalk sularda, sutan zarar grenin en azndan ihbarda bulunmas gereklidir. Bunlar dnda kalan kamusal davalk su olarak adlandrlan sularda ise madur ilenen suu ihbar suretiyle muhakemeyi harekete geirebilir. Ancak ihbarla yetinmesi halinde, muhakemenin devamnda madura bu statsnden dolay salanan bir hak bulunmad gibi, kendisinin de muhakemeye herhangi aktif bir katkda bulunmas gerekmez. Her spanya vatanda Anayasann 19/1 ve CMKnn 101. maddeleri gereince, sutan zarar gren olmasalar bile, her kamusal sutan dolay ceza davas aabilir62.

Sutan baka bir biimde haberdar olan soruturma hkimi, sutan zarar grene zel ceza davacs olarak davaya katlmasn ve zarar sz konusuysa ahsi hak davas amasn teklif etmelidir. Bu durumda, zel ceza davacs soruturma hkimin belirleyecei bir gvenceyi de yatrmak zorundadr. Ancak zel kamu davacs, sutan zarar gren kimse veya ldrme sularndan ldrlenin ei veya belirli derecedeki akrabalar olmas durumunda gvence yatrma koulu bulunmamaktadr. Sutan zarar gren, malnn kendisine geri verilmesinden veya zararnn tazmininden vazgemez ya da zararnn tazminini zel hukuk mahkemesinden talep etme hakkn aka sakl tutmazsa, savc, aaca kamu davasn, ahsi hak davasyla birlikte amak zorundadr63. Tazminat 62 Yldz, s.75 vd. 63 Yldz, s.77.


110

kavram geni tutulmu, madurun madd ve manevi zararnn yan sra, madurun ailesinin ve hatta nc ahslarn sutan grdkleri zarar da kapsamas benimsenmitir. Ayrca, sulunun zarar karlayamamas durumunda devletin ncelikle tazminat demesi, sonra da bunu suludan tahsil etmesi kabul edilmitir64.

6. svire

svirede kantonlar arasnda nemli farkllklar bulunmakla birlikte 01.01.1993ten beri federal olarak yrrlkte bulunan Su Maduruna Yardm Kanununa gre madura yardm, madura yaplacak danmanl, madurun korunmasna ynelik haklarnn ceza muhakemesinde gerekletirilmesini, madd ve manevi tazminat haklarn kapsamaktadr. Madur, muhakemeye katlarak zel hukuka ilikin taleplerde bulunabilir, muhakemenin balatlmamas veya drlmesi durumunda da bu konuya ilikin bir karar verilmesini talep edebilir. Kararn kendisinin zel hukuka ilikin talepleriyle ilgili olmas ya da bu konuda verilecek karar etkilemesi durumunda, muhakemeye katlm olmak kouluyla, mahkemenin kararna kar phelinin bavurabildii kanun yollarna bavurabilir65.

Sutan zarar grenin, ceza muhakemesinin balamasn tevik etmek iin, ihbar ve ikayete bal olarak kovuturulan sularda da ikayet hakk vardr. Sutan zarar grenin lmesi durumunda ikayet hakk btn aile mensuplar tarafndan kullanlabilir. svirede ilenen bir suun maduru, yabanc da olsa, suun ilendii kantonda madd veya manevi zararn talep edebilir. Sutan zarar gren, zel hukuka ilikin haklarn talep etmek iin ceza muhakemesine ahsi hak davacs olarak katlabilir. Beraat ya da muhakemenin drlmesi kararlar dnda mahkeme madurun zel hukuka ilikin talepleri konusunda da karar verir66.

Hkim, zararn arln, madd zararlarn giderilmesini ve tazmin ya da uzlama olaslnn bulunmasn cezann belirlenmesinde dikkate

64 Erem/Danman/Artuk, s.886. 65 zbek, s.147; Yldz, s.79 vd. 66 zbek, s.149; Yldz, s.80.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

111

alr. Mahkmiyet kararnn ertelenmesi maduriyeti giderilmesi kouluna balanabilir. Ayrca, maduriyetin giderilmesi koulu cezann infaz aamasnda hem failin rehabilitasyonu iin hem de koullu salverme bakmndan aranmaktadr67.

7. talya

talyada CMK, sutan zarar grene ve miraslarna haklar tand gibi tzel kii ve derneklerin de sutan zarar grenin yararna ceza muhakemesine katlmasn kabul etmektedir. Sula ihlal edilen yarar korumak amacyla su ilenmeden nce kurulmu olmak kouluyla, Kazan amac olmayan tzel kii ve dernekler, muhakemenin her aamasnda sutan zarar grene tannan haklar ve yetkileri kullanabilirler. Ancak sutan zarar gren, bu hak ve yetkilerin kullanlmasna rza gstermelidir. Sutan zarar gren, rzasn her zaman geri alabilecektir; ancak rzann geri alnmas durumunda ayn ya da farkl bir dernek veya tzel kiinin bu yetkileri kullanmasna yeniden rza gsterilemez. Madur, muhakemenin dmesi kararna itiraz olana tanyan bir kovuturma davas aabilmektedir. Madur, ahsi hak davas aabilir ve zararnn giderilmesi talebini ceza muhakemesinde talep edebilir. Madurun, davann taraf olan ahsi hak davacs olarak muhakemeye katlmas, n soruturmadan sonraki btn muhakeme aamalarnda mmkndr. Sutan zarar grenin akl hastas olmas ya da reit olmamas gibi zel durumlarda, savclk, sutan zarar grenin yararna geici olarak ahsi hak davas aabilir. Madur, gereke gstermeksizin muhakemenin her aamasnda muhakemeye katlmaktan vazgeebilir. Mahkmiyet hkmn veren mahkeme ahsi hak davasyla ileri srlm olan zararn giderilmesi ve tazmini konusunda da karar verir68.

8. Polonya

Madura, soruturma aamasnda ve kovuturmaya aamasnda sutan zarar gren olarak aktif katlm ynnde nemli haklar 67 zbek, s.145 vd. 68 Yldz, s. 80.


112

tannmtr. Sutan zarar gren, soruturmada taraf statsne sahiptir. Kovuturma aamasnda ise farkl rollere sahip olabilir, ancak soruturma aamasndan farkl olarak sutan zarar gren eer katlan ya da ahsi hak davacs olarak aktif biimde muhakemeye katlmazsa artk taraf statsne sahip deildir. Bylece muhakemeye belirtilen biimlerde katlmam olan sutan zarar grenin, sutan doan zararnn giderilmesini talep etme olana dnda yetkileri azalmaktadr69.

te yandan, sutan zarar grene zel bir rol verilmi; tm kamu davalarna katlan olarak katlabilecei gibi kamu davacs yerine taraf olarak da ceza muhakemesine katlabilecei kabul edilmitir. Polonyada doktrin, savc yannda muhakemeye katlan ikincil nitelikteki katlanla bamsz katlan birbirinden ayrmaktadr. Eer sutan zarar gren kanundaki koullara sahipse, bamsz katlan olarak kendi dava dilekesini mahkemeye sunabilir ve savunabilir. Bylece sutan zarar grene byk lde hkim nnde meramn anlatabilme olana salanm ve madurun haklarn mahkeme nnde aktif olarak kullanma hakk tannmtr. Ayrca, ok az saydaki ahsi dava yoluyla kovuturulmas kabul edilmi olan davalarda sutan zarar grenin ahsi dava amas ve yrtmesi kabul edilmitir. Sutan zarar grenin zararn ahsi hak davas yoluyla talep etmesi kolaylatrlmtr. Ayrca ahsi davac, dorudan doruya sutan kaynaklanan mala ilikin haklarn ceza muhakemesinde talep etmek iin, kovuturmada durumann balamasna kadar sank hakknda ahsi hak davas aabilmektedir. Polonya Ceza Kanununa gre, adam ldrme, nitelikli yaralama, mala kar, evreye kar, ticari ilikilere ve trafiin gvenliine kar ilenmi sutan dolay mahkmiyet hkm verildiinde, mahkemece sutan zarar grenin talebi zerine zararn ksmen veya tamamen tazminine karar verilmektedir70.

9. ngiltere

Madurun muhakeme dnda korunmas ve muhakemede kendisine destek olunmas ngilterede madurla ilikinin merkezini

69 Yldz, s.82. 70 Yldz, s.84.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

113

oluturmaktadr. Bu koruma 1979 ylnda National Association of Victim Support, Schemes adyla kurulan hkmet d ulusal bir kurulu olan Victim Support tarafndan gerekletirilir. Victim Support, sadece ekli olarak ceza muhakemesine konu olan eylemlerin madurlar asndan deil, btn madurlara hizmet sunar71.

Ceza muhakemesinde madur, tank stats dnda zel bir role sahip deildir. Madur, ihbar suretiyle muhakemeyi harekete geirebilecei gibi, belirli istisnalar dnda ceza davasn da aabilir. ngilterede kural olarak resmi organlara ait bir kamu davas ama tekeli bulunmamaktadr. Bir sutan haberdar olan her ngiliz vatanda sutan zarar gren olup olmad nemli olmakszn ceza davas aabilmektedir72. Kta-Avrupasndan farkl olarak ahsi hak davas hibir dnemde benimsenmemitir. Sutan kaynaklanan zel hukuka ilikin taleplerin ceza muhakemesinde talep edilmesi konusunda ngiliz Ceza Muhakemesi madura pasif bir katlm rol tanmaktadr. Bununla birlikte, bu konuda bir talep bulunmasa dahi, mahkemenin, mahkmiyet kararyla birlikte tazminata hkmetmesine olanak tannmtr. Tazminatn miktar mahkemenin takdirine braklmtr73.

Buna karlk ngiltere, Kta-Avrupas ile karlatrldnda ok iyi organize edilmi, devlet tarafndan madurun zararnn giderilmesi sistemine sahip olduu sylenebilir. Sutan doan zararlarn devlet tarafndan tazmini iin failin ekli anlamda kovuturulup mahkm olmas zorunlu deildir74.

10. Amerika Birleik Devletleri

Su Madurlarnn ve Tanklarn Korunmasna likin Federal Kanunda (12.10.1982) madurun ceza muhakemesindeki hukuksal statsn nemli lde iyiletirilirken, ayrca madura kar

71 Yldz, s.73. 72 Yldz, s.71. 73 zbek, s.131 dn.449; Yldz, s.74. 74 Yldz, s.74; Maduriyetin giderilmesinde compensation order modelinin geliim

sreci ve uygulamas hakknda bkz. zbek, s.131 vd.


114

gerekletirilen gzn korkutma-yldrma veya intikam niteliindeki eylemlere ynelik nlemlere yer verilmitir75.

Soruturma aamasnda savcya, genel olarak snrsz bir takdir yetkisi tannm, bu yetkiye hkim tarafndan mdahale edilmesi kuvvetler ayrlnn ar bir ihlali olarak grlmtr. Madur ise savcnn dava amama ynndeki kararn etkilemek iin farkl yollara sahiptir. ABDdeki savclarn byk ounluu seimle i bana geldiinden, savcln dava ap amamaya ilikin baz kararlar ve bu konudaki eilimleri semenlerin srekli kontrol altnda bulunmakta ve savclar ceza kovuturmas stratejilerini semenlerinin hukuksal beklentilerine gre oluturmaktadr. Baz eyaletlerde savc, maduru dinlemeden dme karar veremez. Savc tarafndan verilecek dme karar genel olarak kamusal yarar nedeniyle hkimin denetimine tabidir. Kamusal yarar kavram madurun yararn da kapsamaktadr. Buna karlk hkim tarafndan dme karar verilecei durumlarda, hkimin maduru dinlemesi zorunluluu bulunmamaktadr. Muhakemenin dmesi baz durumlarda madurun zararnn fail tarafndan giderilmesine bal olmaktadr. Basit kasten yaralama gibi sularda fail ve madur arasnda gerekleecek zel hukuka ilikin uzlama, hkim ya da baz eyaletlerde savc tarafndan onaylanmak kouluyla muhakeme drlebilir ya da kovuturmaya balanmaz76.

ABDde ceza davalarnn byk bir ounluu pazarlk ve sann suu ikrar ile sonulandrlmakta; birok eyalet kanunu pazarln deiik aamalarna madurun katlmasna izin vermekte, hatta istemektedirler. Hkimin, pazarlk sonucunun kabul edilebilir olup olmad konusunda karar vermesinden nce madurun savc ve hkim tarafndan dinlenmesi de bu katlma hakk kapsamndadr. Maduru Koruma Kanunu ile getirilen nemli bir yenilik olarak, hazrlk soruturmasnn sonucunda savcnn hazrlayp federal mahkemelere verecei raporda madurla ilgili bir blm olmas ve bu blmde suun ve sonularnn madur ynnden de aklanmas zorunluluu 75 Yldz, s.57. 76 zbek, s.121; Yldz, s.59.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

115

getirilmitir. Bylelikle mahkemelerin maduru hi grmeden ya da dinlemeden hkm vermesinin nne geme amalanmtr. Birok eyalette tutuklu failin kefalet karl salverilmesi konusunda madura bilgi verilmesi, hatta bu konuya ilikin mahkemenin karar vermesi srasnda hazr bulunma ve beyanda bulunma hakk tannmtr. Ancak madura, masraflar devletten karlanmak zere hukuksal yardm verilmemektedir. Kanunla getirilen en nemli iyiletirme, madurun grd zararlarn giderilmesine bamsz bir ceza yaptrm olarak hkmedilebilmesidir77.

te yandan, eyaletlerin ounda, sutan doan zararn tazmini amacyla Madur Tazminat Kasas oluturulmutur. Yine,1984 tarihli Victims of Crime Act gereince, su madurlarnn zararnn belirli bir ksm devlet tarafndan karlanmaktadr78.

C. ULUSLARARASI HUKUKTAK GELMELER

Uluslararas insan haklar hukukunda, haklar ihlal edilen veya bir suun maduru olan kimsenin, eylemi gerekletirenden uram olduu zararlarn giderilmesini isteme hakk, uluslararas metinlerde aka yerini almtr. nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 8. maddesi, Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 2/3-a maddesi ile kencenin nlenmesine Dair Birlemi Milletler Szlemesinin 14/l maddesinde bu tr dzenlemelere rastlanmaktadr.

Uluslararas hukukta, 26 Austos- 6 Eyll 1985 tarihleri arasnda Milanoda BMnin Sularn nlenmesi ve Sulularn yiletirilmesi konulu 6. kongresinde BMnin Su ve Nfuzun Ktye Kullanlmas Sonucu Madur Olanlarn Haklarnn Temel Prensiplerine likin 77 Ayrca, madurlarn mahkeme koridorlarnda ve salonlarnda karlatklar sorunlar

gz nne alnarak, birok eyalette madurlara zel gvenli bekleme salonlar oluturulmu; ortaya kan aksaklklar gidermek asndan da tank olarak dinlenecek olan madurun evinden ya da i yerinden arlmas sistemi gelitirilmitir. Bu modelde, tank olarak dinlenecek madur muhakeme balamadan yarm saat nce telefonla arlmakta; alan madurlar asndan, yarglama gnlerinde izinli saylmalarna ilikin gerekli giriimler savc tarafndan gerekletirilmektedir. Yldz, s.60.

78 zbek, s.124; Yldz, s.61.


116

Deklarasyon 29.11.1985 tarihinde kabul edilmitir. Madurun Magna Cartas olarak kabul edilen BM Deklarasyonunda madurun drt temel hakk (1-Ceza muhakemesinde adil muameleye tabi tutulma, 2-Uranlan zararlarn fail tarafndan giderilmesi, 3-Uranlan zararlarn resmi, zel devlete ait ve yerel fonlardan karlanmas, 4-Yardm ve uygun tedavi hakk) vurgulanm ve devletlerin belirli nlemleri almas nerilmitir79.

Madur kavramnn ieriini belirleyen Birlemi Milletler Su Ve Nfuzun Ktye Kullanlmas Madurlarnn Temel Adalet lkeleri Bildirgesinde (1998) yaplan tanma gre80 Madurlar, ye lkeler ceza kanunlarnda su olarak belirlenmi ihmali veya icrai eylemler sonucunda bireysel ya da toplu olarak bedensel, zihinsel ya da duygusal olarak zarar grm, ekonomik kayplara uram ya da temel haklar zarar grm kiilerdir Madur terimi ayrca dorudan doruya madur olan kiinin aile bireylerine veya madura yardm ederken ya da maduriyete engel olmaya alrken zarara urayan kiileri de kapsar .

Avrupa Konseyinin giriimleriyle1974 ylnda Viyanada toplanan 9. Adalet Bakanlar Konferansnda madurlarn zararlarnn tazmini iin tavsiyelerde bulunmak zere XXIX. Alt Komitesi oluturulmu, 1978 ylnda bu tavsiyeler 13 madde halinde belirlenmitir81. Avrupa Konseyi 1983 ylnda ye lkeler arasnda daha sk ibirlii ve dayanma salamak amacyla iddet Sularnn Madurlarnn Zararlarnn Tazmini Hakknda Avrupa Szlemesini hazrlam, bylece madurun korunmas uluslararas bir szlemedeki yerini almtr82. Yine, Ceza Ve

79 Yldz, s.87. 80 Sokullu-Aknc, s.4. 81 Akdemir, s.88. 82 iddet Sular Madurlarnn Zararlarnn Tazmini Hakknda Avrupa Szlemesinin

genel ilkelerine gre: kasten ilenen iddet sularnda tazminat suun ilendii yerin Devleti tarafndan denecek, demeler madurun sua katksna gre azaltlabilecek veya tamamen kaldrlabilecektir. Tazminat miktarlarnn alt ve st snrlar tespit edilecek, mkerrer demelerden kanlacak, devlet madurun halefi olacak ve ye Devletlerin mevzuat bu ilkelere gre dzenlenecektir. ye lkelerden ngiltere 1964 ylnda, talya 1969 ylnda, Hollanda 1970 ylnda, Avusturya 1972 ylnda, sve ve rlanda 1974 ylnda, Danimarka, Almanya ve Norve 1976 ylnda, Fransa 1977 ylnda bu dorultuda madurun zararn Devlet tarafndan giderilmesini kabul

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

117

Ceza Usul Hukukunda madurun durumuna ilikin olarak 28 Haziran 1985de 16 maddeden oluan bir tavsiye karar (R85 11) ile madurlara verilecek giderim dnda ayrca muhakeme ve infaz aamalarnda madurlarn durumunu iyiletiren tavsiyelere yer verilmitir83.

Avrupa Konseyi Tavsiye Kararlarnn su madurunun zararnn giderilmesine ilikin tavsiye kararlarn genel hatlaryla yle sralayabiliriz84:

Polis memurlar madurlara anlayl, yapc ve gven verici bir ekilde davranmak zere eitilmelidirler.

Polis maduru alabilecei yardm, fiili ve hukuki tavsiye, suludan ya da devletten alabilecei tazminat konusunda bilgilendirmelidir.

Madur, polis soruturmasnn sonular hakknda bilgi edinebilmelidir.

Kendisi bunu istemediini belirtmemise, madura kovuturmaya ilikin nihai karar hakknda bilgi verilmelidir.

Madur aadaki hususlar hakknda bilgilendirilmelidir: 1-Zarar grmesine neden olan suun durumasnn tarih ve yeri. 2-Ceza adalet sistemi iinde elde etmesi mmkn giderim ya da aynen iade, hukuki yardm ve tavsiye ansnn olup olmad, davann sonu hakknda nasl bilgi edinebilecei.

Polis, kovuturma makamlarna verilen her trl resmi bilgi ve raporda, madurun maruz kald zarar ve kayplar mmkn olduu kadar ak ve tam olarak belirtmelidir.

etmilerdir. Yine, 1964 ylnda Yeni Zelanda, 1967 ylnda Avustralya, 1974 ylnda Japonya, 1976 ylnda Amerika Birleik Devletleri, 1974 ylnda Polonya benzer dzenlemeler yapmtr. Bkz. Akdemir, s.89.

83 Sokullu-Aknc, s.310 vd. 84Avrupa Konseyi Tavsiye Kararlar dorultusunda ceza muhakemesinde madurun

durumunun deerlendirilmesine ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Sokullu-Aknc, s.314 vd.


118

Cezann biimi ve miktar belirlenirken dikkate alnmak zere: 1-Madurun tazminat gereksinimi, 2-Failin tazminat vermeye ynelik samimi giriimleri ya da vermi olduu tazminat gz nne alnr ve madurun maruz kald zarar ve kayplara ilikin btn bilgiler mahkemeye verilmelidir.

Failin kovuturulmasna ilikin takdir hakk, madura verilecek tazminat ve buna ilikin olarak failin gsterdii ciddi aba dikkate alnmadan kullanlmamaldr.

Madur kovuturmama kararnn yetkili bir merci tarafndan gzden geirilmesini isteme hakkna ve zel hukuk davas ama hakkna sahip olmaldr.

Ceza Mahkemesinin suluyu faile giderim demeye mahkm etmesi mmkn olmaldr. Buna uygun olarak mevcut sistemde yer alan snrlamalar, kstlamalar veya teknik engeller ilga edilmelidir.

Yasalar giderimi ya bir ceza veya ceza yerine geen bir seenek ya da cezann yannda hkmolunabilir ekilde dzenlemelidir.

Mahkemenin ertelemeyi veya denetimli serbestlii (probation) ya da dier nlemlere (measure) mali koullara balama gibi seenekleri bulunmaktaysa, bu koullar arasnda failin madura deyecei giderime byk nem vermelidir.

Tazmin bir ceza yaptrm ise, para cezalarnn tabi olduu usule uygun olarak tahsil edilmelidir ve suluya uygulanan dier parasal yaptrmlara gre ncelik tamaldr. Dier hallerde bu parann tahsilinde madura mmkn olduunca yardmc olunmaldr.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin sutan madur duruma denlerin tazmin edilmelerine ilikin 77/27 sayl Tavsiye Karar esas alnarak hazrlanan ve 24.11.1983 tarihinde imzaya alan iddet Suu Madurlarna Devlet Tarafndan Tazminat denmesine Dair Avrupa Szlemesi, 24.04.1985 tarihinde Trkiye tarafndan imzalanm ancak, henz onaylanmamtr.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

119

Yine, lkemizin de taraf olduu Birlemi Milletler ocuk Haklar Szlemesinin 39. maddesinde yer alan hkmle Devletin ocuklarn sutan zarar grdkleri durumlarda onlara salklarna yeniden kavuabilmeleri ve toplumla yeniden btnleebilmeleri iin her trl yardm ve destei salama, bu balamda kendilerine tazminat deme ykmll ngrlmtr.

Son olarak belirtelim ki, Uluslararas Ceza Mahkemesinin kurulmasna ilikin Roma Statsnde85, madurun haklarn korumaya, zararnn giderilmesine ve muhakemenin aamalarnda gr ve taleplerini ortaya koyabilmesine olanak tannmtr. Uluslararas Ceza Mahkemesinin yarg yetkisine giren sularda, madurun, soruturmann balatlmas iin savcy harekete geirebilecei kabul edilmitir. Ayrca, Statnn 68. maddesinde Madurlarn ve Tanklarn Korunmas ve Yarglamaya Katlmalar bal altnda madurun korunmasyla ilgili ayrntlara yer verilmitir. Yine 75. maddede, madurlara tazminat denmesi konusu ayrntl olarak dzenlenmi; tazminatn dorudan mahkm tarafndan ya da Mahkeme Fonu tarafndan karlanmas olana salanmtr86. Usul ve Delil Kurallarnn 16 vd. hkmlerinde madurlara yaplacak bildirimlere, 94. maddesinde ise giderim talebinin usulne yer verilmitir.

Roma Stats ile Usul ve Delil Kurallar hkmlerinde, madurlarn uradklar zararn giderilmesi bakmndan eski hale getirme ve tazminat hakk tannmtr. Eski hale getirme, hukuka aykr olarak elde edilen mallarn ya da satndan elde edilen gelirin iadesini gerektirmektedir. ou kez, bu iin uluslararas mercilere braklmasnn daha yararl olaca dnlmektedir87. Uluslararas Ceza Mahkemesi, gerek talep zerine gerekse istisnai durumlarda kendiliinden, kendi tespit edecei

85 Uluslararas Ceza Mahkemesinin kurulmasna ilikin Roma Stats Uluslararas Ceza

Mahkemesinin kurulmasna ilikin Roma Stats hakknda bkz. Tezcan, Durmu/Erdem, Mustafa Ruhan/nok, R.Murat. (2009). Uluslararas Ceza Mahkemesi. ; nok, Rfat Murat. (2003). Tarih Perspektifiyle Uluslararas Ceza Divan. (1.bs.). Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar; Gemalmaz, s.556 vd.

86 nok, s.20 vd. 87 Aksar, s.159.


120

ilkeler erevesinde, vcut btnlnn ihlalinin derecesine gre madurun zararn kapsamn belirleyebilmekte, bir bilirkii raporu dorultusunda zararn ne kadar olduunu ve ne tr bir tazminat yntemine gidileceini belirleme imknna sahiptir. Mahkeme, tazminatn dorudan doruya hkml tarafndan denmesine ya da Statnn 79. maddesine gre oluturulan Fon'dan karlanmasna karar verebilir88. Uluslararas Ceza Mahkemesinin madurlara ynelik olarak verecei tazminat kararlarna, Mahkemenin yarg yetkisini kabul eden devletler uymak zorundadr.

III. TRK CEZA HUKUKUNDA MADURUN ZARARININ GDERLMES

Hukukumuzda, 5237 sayl Trk Ceza Kanununda (TCK), 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanununda (CMK) ve 5275 sayl Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanunda (CGTHK) sutan doan zararn giderilmesine ilikin dzenlemelere yer verilmitir. Ayrca, 17.7.2004 tarihli ve 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Za-rarlarn Karlanmas Hakknda Kanun ve 5411 sayl Bankaclk Kanununda sutan doan zararlarn karlanmasna ilikin dzenlemelere rastlanmaktadr. Yine, 2918 sayl Karayollar Trafik Kanunundaki zorunlu trafik sigortasna ilikin dzenlemeler de ayn amaca yneliktir.

Aratrmamzn amac, karlatrmal hukuk ve uluslararas hukuktaki gelimeler ynnden Ceza Hukukundaki bu dzenlemelerin genel olarak deerlendirilmesi olduundan, bu kurumlarn tm koullarnn incelenmesi yerine, sadece sutan doan maduriyetin giderilmesi bakmndan konuyu irdelemeye alacaz. Trk Ceza Kanununda, Ceza Muhakemesi Kanununda ve Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanunda yer alan, maduriyetin giderilmesine ilikin kurumlarn snflandrlmasn, yarg mercilerince karar altna alndklar aamaya gre deil, kurumun maduriyetin giderilmesi gereksinimini karlad, baka bir deyile, sonu dourduu

88 Zafer/Gller, Lahey Daimi Uluslararas Ceza Mahkemesinin Yaps, Yetki Alan ve

Muhakeme Usul, s.757.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

121

aamaya gre: soruturma ve kovuturma aamasnda ve cezann infaz aamasnda olmak zere iki ayr grupta ele alacaz. nk, aada incelenen kurumlardan bazlarna, hem soruturma hem de kovuturma aamasnda karar verilebilmektedir.

A.SORUTURMA VE KOVUTURMA AAMASINDA

5271 Sayl Ceza Muhakemesi Kanununun 234. maddesinde madur ile ikyetinin soruturma evresindeki ve kovuturma evresindeki haklar89 saylm ve son olarak da Bu haklar, suun madurlar ile ikyetiye anlatlp aklanr ve bu husus tutanaa yazlr hkmne yer verilmitir. Madurun bilgilendirilmesi ve buna bal olarak soruturmann balangcnda zararlarnn ve taleplerinin tutanak altna alnmas nem tamaktadr.

Kanundaki bu dzenleme, yukarda deinilen uluslararas gelimelere uygun olmakla birlikte, gvenlik grevlilerinin soruturmann gizliliine nem vermesi, madurun bilgilendirilmesi konusunda yeterli eitimin verilmemi olmas gibi nedenlerle kanundaki hkmn

89 CMK 234. maddesine gre Madur ile ikyetinin haklar unlardr:a) Soruturma

evresinde; 1. Delillerin toplanmasn isteme, 2. Soruturmann gizlilik ve amacn bozmamak kouluyla Cumhuriyet savcsndan belge rnei isteme, 3. (06.08.2008 Y.T. 5793 sk. de.)Vekili bulunmamas halinde, cinsel saldr suu ile alt snr be yldan fazla hapis cezasn gerektiren sularda, baro tarafndan kendisine avukat grevlendirilmesini isteme, 4. 153nc maddeye uygun olmak kouluyla vekili aracl ile soruturma belgelerini ve elkonulan ve muhafazaya alnan eyay inceletme, 5. Cumhuriyet savcsnn, kovuturmaya yer olmad ynndeki kararna kanunda yazl usule gre itiraz hakkn kullanma.b) Kovuturma evresinde; 1. Durumadan haberdar edilme, 2. Kamu davasna katlma, 3. Tutanak ve belgelerden vekili aracl ile rnek isteme, 4. Tanklarn davetini isteme, 5. (06.08.2008 Y.T. 5793 sk. de.)Vekili bulunmamas halinde, cinsel saldr suu ile alt snr be yldan fazla hapis cezasn gerektiren sularda, baro tarafndan kendisine avukat grevlendirilmesini isteme, 6. Davaya katlm olma kouluyla davay sonulandran kararlara kar kanun yollarna bavurma.[2] Madur, onsekiz yan doldurmam, sar veya dilsiz ya da meramn ifade edemeyecek derecede mall olur ve bir vekili de bulunmazsa, istemi aranmakszn bir vekil grevlendirilir. [3] Bu haklar, suun madurlar ile ikyetiye anlatlp aklanr ve bu husus tutanaa yazlr.; Yeni CMK, sutan zarar grene (madura) nemli haklar tanmtr. Bu suretle, daha dne kadar topal olan ceza muhakememiz nihayet iki aya stne basmaya balamtr. (ztrk ve dierleri, s.224).


122

uygulamaya yansmad belirtilmektedir90. Madurun, sadece Cumhuriyet savcs ya da hkim tarafndan bilgilendirildii, kolluk grevlilerinin ise sadece avukat grevlendirme hakkn hatrlatmakla yetindii ne srlmektedir91. Bu eletirilere katlmamak mmkn deildir. Uygulamaclarn inisiyatifine braklamayacak bu konunun nemi nedeniyle, taraflarn tam olarak bilgilendirilebilmesi iin kanundaki haklar ayrntl olarak ieren brorle anlatmn yararl olabileceini dnmekteyiz. Gerekten, haklarn iyi bilmeyen sutan zarar grenin, soruturma ve kovuturma aamasna aktif bir ekilde katlm mmkn olmayacaktr.

1. Uzlama

CMK 253. maddesine gre, etkin pimanlk hkmlerine yer verilen sular ve cinsel dokunulmazla kar sular hari olmak zere, soruturulmas ve kovuturulmas ikyete bal sular ile ikyete bal olup olmadna baklmakszn, kanunda saylan uzlamaya tbi sularda fail, sutan zarar gren gerek kiinin veya zel hukuk tzel kiisinin maruz kald zararn tmn veya byk bir ksmn demeyi veya gidermeyi stlenmesi, madur ya da sutan zarar grenin de bunu kabul etmesi ile uzlama sz konusu olmaktadr92.

Uzlama sonucunda, phelinin, edimini defaten yerine getirmesi halinde, hakknda kovuturmaya yer olmad karar verilir. Edimin yerine getirilmesinin ileri tarihe braklmas, takside balanmas veya sreklilik arz etmesi halinde, 171 inci maddedeki artlar aranmakszn, pheli hakknda kamu davasnn almasnn ertelenmesi karar verilir. Erteleme sresince zamanam ilemez. Kamu davasnn almasnn ertelenmesi kararndan sonra, uzlamann gereklerinin yerine getirilmemesi halinde, 171 inci maddenin drdnc fkrasndaki art aranmakszn, kamu davas alr. Uzlamann salanmas halinde, soruturma konusu su nedeniyle tazminat davas alamaz; alm olan davadan feragat edilmi 90 Sokullu-Aknc, s.317 vd. 91 Glen, s.686. 92 Uzlama kurumunun hukuki nitelii ve aamalar hakknda bkz.

Kunter/Yenisey/Nuholu, s.1211 vd.; Parlar/Hatipolu, Ceza Muhakemesi, s.1575.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

123

saylr. phelinin, edimini yerine getirmemesi halinde uzlama raporu veya belgesi, 2004 sayl cra ve flas Kanununun 38 inci maddesinde yazl ilam niteliini tayan belgelerden saylr(CMK. m. 253/19).

Kamu davas aldktan sonra kovuturma konusu suun uzlama kapsamnda olduunun anlalmas halinde, uzlatrma ilemleri 253 nc maddede belirtilen esas ve usule gre, mahkeme tarafndan yaplr. Uzlama gerekletii takdirde, mahkeme, uzlama sonucunda sann edimini defaten yerine getirmesi halinde, davann dmesine karar verir. Edimin yerine getirilmesinin ileri tarihe braklmas, takside balanmas veya sreklilik arz etmesi halinde; sank hakknda, 231 inci maddedeki artlar aranmakszn, hkmn aklanmasnn geri braklmasna karar verilir. Geri brakma sresince zamanam ilemez. Hkmn aklanmasnn geri braklmasna karar verildikten sonra, uz-lamann gereklerinin yerine getirilmemesi halinde, mahkeme tarafndan, 231/11 maddesindeki koullar aranmakszn, hkm aklanr (CMK. m. 254)93.

Uzlamann temel amac barma olduundan94, sutan doan hem madd hem de manevi zararlarn uzlama yoluyla tazmini sz konusu olmakta, hatta parayla llemeyen manevi deerler ynnden sutan zarar grenin tatmin edilmesine hizmet eden zr dilemeyi de kapsamaktadr95. Yargtay 5. Ceza Dairesinin 16.10.2008 tarih ve 2008/10614- 2008/8488 sayl kararnda da uzlamaya tabi sular asndan madurun zararnn ne anlama geldii ve kapsamnn ne olduunun 26.07.2007 tarihli Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren CMKya gre Uzlamann Uygulanmasna ilikin Ynetmeliin 20. maddesinde belirtildii, buna gre madurun urad madd ve manevi zararn tamamen veya ksmen tazmin edilmesi veya eski hale getirilmesi

93 Ayrntl bilgi iin. Ylmaz, s.40 vd. ; Koca/zlmez, s.146. 94 Uzlama, ar olmayan sularda, toplumun su ile bozulan kamu dzenini, taraflarn

barmas yolu ile yeniden ihdas eden, madurun zararnn da giderilmesi suretiyle, adaleti yerine getiren, yeni bir yaptrm benzeri kurumdur. Kunter/Yenisey/ Nuholu, s.1212.

95 Parlar/Hatipolu, Ceza Muhakemesi, s.1579.


124

ve madurdan zr dilenmesi gerektii belirtilmektedir96. Burada, zararn giderilmesi bakmndan taraflarn anlamalar (bar) gerekli ve yeterlidir.

Madurun i dnyasnda ve sosyal evresi iersinde rahatlamasn salayacak olan zr dileme, belli bir ekle tabi olmamakla birlikte, hakarete urayan bir madurun tepkisi, kendi deer yarglarna, toplumdaki sosyal statsne, ekonomik ve kltrel durumuna, hakaretin basn yayn yoluyla, yze kar veya yokluunda yaplmasna gre deiebileceinden, zr dileme de ayn yollarla gerekletirilebilir. Madurun, sutan nceki, eski i huzuruna kavumasn amalayan bu dzenlemeler, ada ceza hukukundaki gelimelere de uygundur.

Uygulamada, taraflara ulalmasnda yaanan glkler nedeniyle, srecin uzun zaman almas kurumun ilerliini etkilemektedir. Ayrca, bu usul taraflarn masrafl bulmas da uzlama kurumunun ilerliini engelleyen dier bir etken olarak gzlemlenmektedir. Kanmzca, uzlama kurumunun ilerliini etkileyebilecek bir baka etken de, aada akland gibi, ayn alanda akan sular ynnden, hkmn aklanmasnn geri braklmas kurumunda sutan doan zararn giderilmesi koulunu sadece maddi zararla snrlayan gr ve uygulama eklidir.

2. Kamu Davasnn Almasnn Ertelenmesi

Cumhuriyet savcs, soruturulmas ve kovuturulmas ikyete bal olup, st snr bir yl veya daha az sreli hapis cezasn gerektiren sulardan dolay yeterli phenin varlna ramen, phelinin daha nce kastl bir sutan dolay hapis cezas ile mahkm olmam bulunmas, yaplan soruturmann, kamu davas almasnn ertelenmesi halinde phelinin su ilemekten ekinecei kanaatini vermesi, kamu davas almasnn ertelenmesinin, pheli ve toplum asndan kamu davas almasndan daha yararl olmas ve suun ilenmesiyle madurun veya kamunun urad zararn, aynen iade, sutan nceki hale getirme veya 96 Yargtay 5. CD 16.10.2008 tarih ve 2008/10614-2008/8488 sayl karar zeti iin

bkz.124 no.lu dip not.

AUHFD, 60 (1) 2011: 83-156 Kafes

125

tazmin suretiyle tamamen giderilmesi koullarnn bulunmas durumunda kamu davasnn almasn be yl sreyle erteleyebilecektir (CMK. m.171/3).

Erteleme sresi iinde kastl bir su ilenmedii takdirde, kovuturmaya yer olmadna karar verilecek, erteleme sresi iinde kastl su ilenmesi halinde kamu davas alacaktr. Erteleme sresince zamanam ilemeyecektir (CMK m.171/4)97.

Ayrca, uzlama yoluyla CMK. m.171/3de saylan koullar aranmakszn kamu davasnn almasnn ertelenmesi olanann bulunduunu da belirtmitik(CMK 171/2).

Daha nce ocuk Koruma Kanununda yer verilen ve kamu davasnn mecburilii ilkesine istisna oluturan bu kurumun CMKda kabul edilmesiyle, muhakeme makamlarnn i ykn azaltmas ve bylelikle makul srede yarglanmay salamas amalanmtr. Ayrca, ksa sreli hapis cezasn gerektiren sularda, ksa sreli hrriyeti balayc cezalarn infaznn ortaya karabilecei sakncalar ortadan kaldrmak amacyla kamu davasnn almasnn ertelenmesi kurumunun kabul edildii belirtilmektedir98.

Karlatrmal hukuk ile uyum gsteren, kamu davasnn almasnn ertelenmesi kurumuna uygulamada nadir olarak rastlanmakla birlikte, kanunda, suun ilenmesiyle madurun veya kamunun urad zararn aynen iade, sutan nceki hale getirme veya tazmin suretiyle tamamen giderilmesi amalandndan, uzlama konusunda yaplan aklamalar dorultusunda, bu kurumla giderilmesi beklenen sutan doan zararn da madd zararn yan sra manevi zarar da kapsad anlalmaktadr. Uzlama yoluyla sutan doan zararn giderilmesi CMK 253/19 maddesi gereince kamu davasnn ertelenmesi sz konusu olduunda kanunun ngrd, bu amacn gerekleecei kukusuzdur. Ancak, gerekede belirtildii zere, zararn trn ve miktarn Cumhuriyet savcsnn

97 Ayrntl bilgi iin bkz. Mahmutolu, s.349 vd.; Sokullu-Aknc, s.335; zbek, Ceza

Muhakemesi Hukuku, s.840; Ylmaz, s.44 vd.; Koca/zlmez, s.512. 98 Mahmutolu, s.350; Koca/zlmez, s.512.

Ceza Hukukunda Madurun Zararnn Gideril

mağdurun zararının giderilmesi

Documents