O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VА O‘RTА MАXSUS TА’LIM VАZIRLIGI

QАRSHI DАVLАT UNIVЕRSITЕTI

PEDAGOGIKA FAKULTETI

MAKTABGACHA VA BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODIKASI

KAFEDRASI

XUDOYQULOVA SANOBARNING

5111700-“Bоshlаng‘ich tа’lim vа spоrt tаrbiyaviy ish” yo‘nаlishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning ilmiy-pedagogik asoslari

mavzusida yozgan

BITIRUV MАLАKАVIY ISHI

Ilmiy rаhbаr: o‘qituvchi F. Choriyeva

“Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika fakulteti

dekani_________ dots. Sh. Nurullayeva “____” ____________ 2015-yil

Qаrshi – 2015 y

MU N D A R I J A

Kirish ……………………………………………………………………… 3

I bob. Talabalarda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirishning nazariy

asoslari

I.1. Shaxsda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirish pedagogik muammo

sifatida . . . . ……………………………………………………………………. ..8

I.2. Talabalarda milliy iftixor tuyg’usi shakllanganligining amaliyotdagi

ahvoli ………………………………………………………….…………………19

II bob. Talabalarni milliy iftixor ruhida tarbiyalash metodikasi

II.1. Ta’lim jarayonida talabalarda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirish

mazmuni………….……………………………..……...........................................23

II.2. Talabalarda milliy iftihor tuyg‘usini shakllantirishning shakl, metod va

usullari ……………….……………….. ..............................................................31

II.3. Olib borilgan tajriba-sinov ishlari tahlili ….……………………........42

Umumiy xulosalar.....................................................................................47

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati . . . . . . . . . . . . …….. . . . . . . . . ... 48

Kirish

Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Turli xalq, millat hamda elatlarning

o‘zligini anglashi ularning mustaqilligi, erkini kafolatlovchi muhim shart sanaladi.

Binobarin, milliy o‘zlikni anglash ana shu xalq, millat va elatlarning kishilik

jamiyatidagi o‘rni va mavqeining belgilanishini ta’minlaydi. Millat vakillarining

milliy g‘urur va iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishlari ularning milliy o‘zliklarini

anglashlariga boshlang‘ich asosdir.

Milliy tuyg‘u yoshlarni Vatan uchun fidoiy insonlar etib tarbiyalashdagi

beqiyos ahamiyatiga to‘xtalib o‘tar ekan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: “Milliy tuyg‘u inson uchun tabiiydir,

chunki u ota-onalardan meros qilib olingan va bola o‘z ota-onasiga, butun dunyoga

aytgan birinchi so‘zida ifodalanadi. O‘z xalqiga, uning an’anlariga, tili va

madaniyatiga muhabbat va hurmatni tarbiyalamasdan turib, o‘z xalqini,

millatlarning butun jahon hamjamiyatida tenglardan biri sifatida idrok qiluvchi

haqiqiy insonni, o‘z Vatanining jonkuyarini tarbiyalash mumkin emas”1.

Talabalarning milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishlari ularning xalq, millat

va vatan tarixini chuqur bilishlari, ajdodlarga munosib avlod bo‘lib voyaga

yetishlarini ta’minlash bilan birga, vatanparvar insonga xos muhim ma’naviy-

axloqiy sifatlarni namoyon eta olishlari uchun ham sharoit yaratadi. Zero,

vatanparvar insonni tarbiyalab voyaga yetkazish Respublikada amalga

oshirilayotgan ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi etib belgilangan.

Vatanparvarlik milliy o‘zlikni anglash negizida shakllanuvchi ma’naviy-axloqiy

sifatlardan biri ekanligiga e’tiborni qaratgan holda Respublika Prezidenti

I.A.Karimov quyidagi fikrlarni ilgari suradi: “O‘zbekiston fuqarosining

vatanparvarligi bu qayta o‘zgarishlar yo‘lini ko‘rsatuvchi, ko‘zlangan maqsaddan

chetga chiqmaydigan yo‘lchi yulduz, ishonchli kompasdir. O‘zbekistonga, o‘z

yeriga, tabiatga, bu yerda yashayotgan xalqlarga muhabbat, o‘lkaning tarixi,

1 Karimov I.A.O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O‘zbekiston, 1996.

77-78

madaniyati, an’analarini teran bilib olishga intilish, respublikaning qudrati va

yutuqlaridan faxrlanish, xalqimiz qismatiga tushgan qiyinchiliklar uchun

qayg‘urish ko‘p millatli O‘zbekiston jamiyatining muhim jipslashtiruvchi asosi

hisoblanadi”2 .

Hozirgi davrda mustaqillikni mustahkamlash, istiqlol sari ishonch bilan

borishda shaxs ma’naviyatini shakllantirish masalasi asosiy yo‘nalishlardan

hisoblanadi. Yetuk madaniyatli insongina istiqlol mafkurasi g‘oyalarini

o‘zlashtirib, ularga qat’iy amal qilgan holda ijtimoiy faoliyatni amalga oshiradi.

Millat ma’naviyatini tiklash va rivojlantirishda milliy ong, til va madaniyat

yetakchi o‘rin tutadi. Ulardan samarali foydalanish talabalarda milliy his-tuyg‘u,

g‘urur va iftixorni o‘stirish, shuningdek, milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usini

shakllantirishga xizmat qiladi.

Milliy g’urur shaxsning muayyan millatga mansubligi, uning milliy

etnopsixologik xususiyatlari hamda ushbu millat tomonidan jahon madaniyatiga

qo‘shilgan hissadan faxrlanish tuyg‘usidir. Milliy iftixor esa - muayyan millatga

mansublik va ushbu millat tomonidan jahon madaniyatiga qo‘shilgan hissadan

faxrlanish, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan millatga sadoqatli bo‘lish hissini

tuyish va bu yo‘lda amaliy faoliyat ko‘rsatishdan iboratdir. Milliy o‘z-o‘zini

anglash - bu shaxs tomonidan milliy mansublik, ushbu millat tomonidan jahon

madaniyatiga qo‘shilgan hissadan faxrlanish u mansub bo‘lgan millatga xos va

ijobiy xarakter kasb etuvchi etnopsixologik xususiyatlar, milliy qadriyatlar va ular

mazmunida ilgari surilgan g‘oyalar mohiyatini tushunish va ularga muvofiq

ijtimoiy faoliyatni tashkil etish jarayoni demak.

O‘zbek xalqining ma’naviyatida millatning o‘tmishi, hozirgi kuni o‘z

ifodasini topgan. Mustaqil O‘zbekiston madaniyatning barcha yo‘nalishlarida

jahonshumul kashfiyotlarni yarata olgan minglab allomalarni yetishtirib bergan

2 Karimov I.A.O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O‘zbekiston, 1996.

77-b

o‘lka hisoblanadi. Ular umumbashariy ahamiyatga ega ma’rifatning shakllanishiga

o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar. Shuning uchun ham o‘zbek milliy-

ma’naviy merosi jahon madaniyatining ajralmas qismi, uzviy bo‘lagidir.

Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan buyuk allomalarning shaxs kamoloti va

uni ta’minlash to‘g‘risidagi qarashlari zamonaviy bosqichda jahon ta’limi uchun

muhim asosdir. Milliy pedagogik qadriyatlarni mavjud sharoitda demokratik

qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish, ta’lim mazmuniga insonparvarlik va demokratik

g‘oyalarni singdirish, o‘quv jarayoniga ilg‘or texnologiyalarni tatbiq etish, ta’lim-

tarbiya samaradorligini oshirish - davr talabidir. Shu sababli, O‘zbekiston

Respublikasi mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lgandan keyin istiqlol talablari,

qurilajak huquqiy demokratik davlat, adolatli, insonparvar jamiyatga mos kadrlar

tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda.

“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ning kadrlar tayyorlash tizimini tubdan

isloh qilishning muhim omillari ko‘rsatib berilgan uchinchi bandida milliy o‘zlikni

anglashning o‘sib borishi, vatanparvarlik, o‘z vatani uchun iftixor tuyg‘usining

shakllanayotganligi, boy milliy-madaniy va tarixiy an’analarga, xalqimizning

intellektual merosiga hurmatni qaror toptirish lozimligi alohida ta’kidlangan.

Mazkur dasturni hayotga izchil tatbiq etish – talabalarda milliy iftixor

tuyg‘usini shakllantirishning pedagogik asoslarini yaratish o‘z yechimini

kutayotgan dolzarb muammo ekanligini ko‘rsatmoqda.

Tadqiqot maqsadi: Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning

nazariy asoslarini o‘rganish va uni takomillashtirishga oid metodik tavsiyalar

ishlab chiqish.

Tadqiqot obyekti: Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish

jarayoni.

Tadqiqot predmeti: Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning

mazmuni, vositalari, shakl va metodlari.

Tadqiqot maydoni: Qarshi davlat universiteti Pedagogika fakulteti

Tadqiqot vazifalari:

tadqiqot mavzusiga oid pedagogik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish.

talabalarda milliy iftixor tuyg‘usi shakllanganligining mavjud ahvolini

o‘rganish;

talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning mazmuni, shakl va

vositalarini aniqlash.

talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishga oid tavsiyalarni ishlab

chiqish.

Tadqiqotning ilmiy farazi: -Agar

mavzuga oid pedagogik manbalarni tahlil qilish orqali muammoning dolzarb

pedagogik ahamiyatga ega ekanligi asoslansa;

talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning mazmuni, shakl va

vositalarini asoslansa;

tavsiya etilgan metodikaning samaradorlik darajasini aniqlash orqali tavsiyalar

ishlab chiqilsa.

Tadqiqot metodlari:

Anketa, savol-javob, suhbat, kuzatish.

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Malakaviy ishni bajarish

jarayonida mavzuga oid pedagogik manbalar o‘rganildi va tahlil qilindi, milliy

iftixor to‘yg‘usiga ta’riflar keltirildi va uni talabalarda shakllantirishning o‘ziga

xos metodikasi ishlab chiqildi. Qaysikim, ushbu metodika va nazariy qarashlardan

boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi talabalari va keng jamoatchilik foydalanishi

mumkin.

Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy

dasturi», Respublika Prezidenti I.A.Karimovning bir qator asarlari, shuningdek,

«Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasida ilgari surilgan

qarashlar; yoshlar ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgan Davlat dasturlari,

meyoriy hujjatlar; o‘zbek xalq pedagogikasi g‘oyalari tashkil qiladi.

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: BMI kirish, 2 bob, 5 ta

paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Bitiruv

malakaviy ishining umumiy hajmi 50 betni tashkil etadi.

I BOB. Talabalarda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirishning nazariy

asoslar

I.1. Shaxsda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirish pedagogik muammo

sifatida

Muayyan millatning jahon hamjamiyatida o‘ziga xos mavqe va o‘ringa ega

bo‘lishi uning ko‘p sonli yoki kam sonli bo‘lishiga bog‘liq emas. Aksincha, o‘zida

milliy xususiyatlarni namoyon eta olish, millat vakillarining o‘z haq-huquqlarini

chuqur anglash, o‘zga millatlarga ham moddiy va ma’naviy jihatdan qaram

bo‘lmaslik, mustaqil holda mavjud bo‘lishi uning xalqaro maydondagi maqomini

belgilab beradi.

Xalqaro munosabatlar borasida o‘z qarashlarini dadil bildira olish, millat

sha’ni va obro‘sini oshirish uchun kurashish, o‘zga millatlarda o‘ziga nisbatan

salbiy munosabatlar shakllanishining oldini olishga intilish millat nufuzini yanada

oshiradi.

Millatning xalqaro maydondagi mavqeini belgilashda, shuningdek,

jamiyatda ustuvor o‘rin tutuvchi taraqqiyparvar g‘oyalar, jamiyat hayotining ular

negizida yo‘lga qo‘yilishi ham muhim ahamiyatga ega. Shu sababli O‘zbekiston

Respublikasining mustaqilligi yillarida jamiyatda milliy istiqlol g‘oyasi asoslarini

shakllantirish, yosh avlodni ana shu g‘oya ruhida tarbiyalashga alohida e’tibor

qaratildi.

Binobarin, bugungi kunda xalqaro munosabatlarning barqarorlashuvida

mustaqil davlatlar tomonidan ilgari surilayotgan g‘oyaviy qarashlar yetakchi o‘rin

tutmoqda. Mafkuraviy g‘oyalar kurashi, mafkuraviy ta’sirlarning tobora

keskinlashuvi mustaqil davlatlar taraqqiyotiga ziyon yetkazishining oldini olish

bugungi kunning dolzarb muammosiga aylanmoqda “Mafkuraviy ta’sirlar salbiy

oqibatlarga olib kelmasligi uchun nima qilish kerak?

Buning yo‘li – odamlarimiz, avvalambor, yoshlarimizning iymon-e’tiqodini

mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan

barkamol insonlar etib tarbiyalash, ularning tafakkurida o‘zligini unutmaslik, ota-

bobolarning muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish fazilatini

qaror toptirish, ularning “Men o‘zbek farzandiman” deb g‘urur va iftixor bilan

yashashiga erishishdir” . [ 10 ]

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Respublika

Oliy Majlisining VIII sessiyasida qilgan ma’ruzasida o‘n ikki yil davomida jamiyat

hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar, ularning

samaradorligi yoshlarda vatan istiqboli va millat, xalqning ertangi kuniga bo‘lgan

ishonchni qaror toptirishga xizmat qilishini ta’kidlab shunday deydi: “Biz bugun

o‘zining kuchi va salohiyatiga ishongan, o‘z mehnati, g‘ayrat-shijoati bilan xalqaro

maydonda obro‘-e’tibor qozongan, ertangi kunga g‘urur va iftixor, katta ishonch

bilan qarayotgan xalqning vakillari, shunday mard va tanti xalqning

farzandlarimiz.

Mana shunday oliyjanob tuyg‘ular bilan, tarix oldida, xalqimiz oldida

hamisha katta mas’uliyat bilan yashash hammamizning kundalik hayotimiz va

ongu shuurimizdan teran joy olishini istardim.

Bizning endigi vazifamiz – mana shu yo‘ldan og‘ishmay, boshlangan

islohotlarni yanada chuqurlashtirib, pirovard natijaga yetkazish va “biz dunyoda

hech kimdan kam bo‘lmaymiz!” degan shiorni amalda ro‘yobga chiqarishdan

iborat”

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish muammosi ijtimoiy

xarakterga ega. Binobarin, talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish ularni

vatan ravnaqi, yurt obodligi va xalq farovonligi yo‘lida fidokorona mehnat qilishga

undaydi. Shuningdek, ularda o‘zi yashayotgan jamiyatda tinchlik va xavfsizlikning

barqaror bo‘lishi yo‘lida kurashish, turli millat va elatga mansub kishilar

o‘rtasidagi o‘zaro inoqlikning qaror topishiga o‘z ulushini qo‘shishga intilish

ko‘nikmalarining shakllanishi hamda millat vakili sifatida o‘z qadr-qimmatini

anglab yetishlarini ta’minlaydi.

Talabalarga milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish uzoq muddatli, tizimli va

izchil yondashuvni talab etuvchi pedagogik faoliyat jarayonidir. Bu jarayon

barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalash borasidagi ijtimoiy maqsadni

amalga oshirish borasidagi yaxlit jarayonning muhim tarkibiy qismi sanaladi.

Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida shaxsning har tomonlama

yetuk, barkamol bo‘lib shakllanishini ta’minlovchi muhitning yaratilishiga e’tibor

qaratildi va bu yo‘lda keng ko‘lamli harakat boshlab yuborildi, uning huquqiy

asoslari ishlab chiqildi.

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usining shakllanganligini aniqlash uchun bu

tushunchaning mohiyatini anglab olish talab etiladi. Shu sababli uning manbalarda

yoritish holatini tahlil qilish asosida talabalarda milliy iftixor tuyg‘usining

shakllanganlik darajasini aniqlashga yordam beruvchi mezonlarni yaratishga urinib

ko‘ramiz.

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishga qaratilgan faoliyat

mohiyatini yoritishda “rivojlanish”, “tarbiyalash”, “shakllantirish”, “omil”,

“pedagogik ta’sir”, “milliy g‘urur”, “milliy iftixor” va “milliy o‘zlikni anglash”

kabi tushunchalar tayanch tushunchalar sifatida namoyon bo‘ladi. tadqiqot

muammosini ijobiy hal etishda bu tushunchalarning mazmunini to‘laqonli anglab

olish taqozo etiladi.

Ko‘plab adabiyotlarda «shakllanish», «rivojlanish», «tarbiyalash», ayrim

manbalarda esa «ijtimoiylashuv» tushunchalarining yagona mantiqqa egaligi qayd

etiladi. «shakllantirish» va «rivojlantirish» tushunchalarining o‘zaro bir-birini

o‘rnini to‘ldiruvchi tushunchalar ekanligi to‘g‘risidagi qarashlar ham mavjud.

ularga ko‘ra, shakllantirish jarayoni rivojlantirish va rivojlantirish jarayoni esa

shakllantirish negizida sodir bo‘lishi g‘oyasi ilgari suriladi.

Shaxsni tarbiyalash tarbiya jarayonini tashkil etish chog‘ida ro‘y berib,

shaxsda ma’lum ma’naviy-axloqiy, irodaviy va shaxsiy xislatlarni qaror toptiradi.

tarbiya ijtimoiy hayotning umumiy va muhim kategoriyasi sanaladi. shu bilan birga

ijtimoiy hodisa sifatida bir qator xususiyatlarga ega. masalan, ajdodlar tomonidan

to‘plangan tajribalarni avlodlarga yetkazish, insoniyat tomonidan yaratilgan

bilimlarni egallash, inson salomatligi va rivojini ta’minlash, dunyoqarashni tarkib

toptirish va boshqalar. tarbiya jarayonining samarasi maqsadning aniq

belgilanganligi, faoliyat asosida tashkil etilgan faoliyatning natijalanganligi va

uning mazmunida aks etuvchi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi.

A.Ibrohimov, X.Sultonov va N.Jo‘rayevlarning fikrlariga ko‘ra «shaxs

g‘ururi – bu faxr», «milliy g‘urur – bu iftixor» bo‘lib, ular garchi bir-birlariga

yaqin ma’nolarni anglatsada, bir vaqtning o‘zida bir-biridan ma’lum darajada

farqlanuvchi tushunchalar ekanligi ta’kidlanadi. Bu o‘rinda mualliflar quyidagi

fikrni ilgari suradilar: «Milliy iftixor millat o‘zini yaxlit ijtimoiy birlik ekanligini

ongli ravishda his qilishidir. Bu shunday bir kuchli ruhiy holatki, u tufayli tarixiy

birlik, qon-qarindoshlik, til, madaniyat, ma’naviyat, iqtisodiy hayot va kelajak

birligi millat vakillarining qalbidan chuqur o‘rin oladi»3.“Milliy iftixor tuyg‘usi –

o‘z milliy mansubligidan faxrlanish imkoniyati. Milliy iftixor tuyg‘usi o‘z

millatining boy tarixi, madaniy va ma’naviy merosidan, uning jahon

sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasidan g‘ururlanish imkoniyati. Milliy iftixor

tuyg‘usi – o‘zligini anglash va o‘zgalarni tushunishga da’vat etuvchi qudratli

kuch»4 .

Ko‘rinib turibdiki, mualliflar bu o‘rinda g‘urur tushunchasini shaxsga,

iftixor tushunchasini millatga xos tuyg‘u sifatida e’tirof etadilar. Aynan mana shu

holat ular o‘rtasidagi farqni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich sifatida qabul qilinadi. Har

ikki tushunchaga berilgan ta’rifdan g‘urur tushunchasi individuallik, iftixor

tushunchasi esa ijtimoiylik xususiyatiga ega bo‘ladi, degan xulosaga kelish

mumkin.

“Milliy g‘urur (iftixor), – deb ta’rif beriladi manbalarda, - shaxs yoki

ijtimoiy guruhning milliy o‘z-o‘zini anglashi asosida shakllanadigan ajdodlari

qoldirgan moddiy-ma’naviy meros, o‘z xalqining jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan

hissasi, o‘zga millatlar oldidagi qadr-qimmati, obro‘-e’tiboridan faxrlanish hissini

ifodalovchi tushuncha”5.

Bu tuyg‘u shaxsda quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:

3 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg‘usi. Toshkent, 1996. 29-30-b

4 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg‘usi. Toshkent, 1996. 288-b

5 Musurmonova O. Oila ma’naviyati – milliy g‘urur. Toshkent, 1999.

- millatning yutuqlari, obro‘-e’tibori bilan faxrlanish, uning muammolariga

befarq bo‘lmaslik;

- xalqi, millatining taqdiri uchun jonkuyar bo‘lish;

- o‘z millatining moddiy-ma’naviy merosini asrab-avaylash;

- xalq odatlari, an’analari, qadriyatlarini hurmat qilish, ularni boyitish va

takomillashtirish to‘g‘risida qayg‘urish;

- xalqi, millatiga mehr-muhabbatini amaliy faoliyatda namoyon qilish.

Mustaqillik kishilar milliy g‘ururini oshirib, uni xalq, vatan, ajdodlar xotirasi

oldidagi mas’uliyatni his qilishdek mazmun bilan boyitmoqda. Bunday sharoitda

o‘zbek xalqining mustaqilligidan faxrlanish, jamiyatda ozod, farovon va erkin

hayotni yaratish yo‘lida mehnat qilish, faollik ko‘rsatish, jahon hamjamiyati

tomonidan ilm-fan, texnika yutuqlari, ilg‘or texnologiyalardan foydalanish milliy

iftixor tuyg‘usini shakllantiradigan, rivojlantiradigan omillardir. Bu esa, o‘z

navbatida, ko‘p jihatdan o‘sib kelayotgan yosh avlodning kuchi, salohiyati,

bunyodkorlik faoliyatini belgilaydi, ularni sog‘lom milliy g‘urur, milliy iftixor

tuyg‘usini shakllantirish uchun tinmay izlanishga safarbar etadi. Bu safarbarlik va

milliy iftixorni o‘sib kelayotgan yosh avlodda qaror toptirish uchun ta’lim tizimi

katta imkoniyatlarga ega. Chunki bugungi kunda ushbu maskanlarda o‘zbek

xalqining o‘tmishi, ajdodlarning boy ma’naviy merosi, bugungi bunyodkorlik

faoliyati keng ko‘lamda o‘rgatilmoqda.

"Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi"da kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat

siyosatini insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy

bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni

shakllantirishni nazarda tutadi. Modomiki, davlat barkamol shaxsni tarbiyalashni

talab etar ekan, bu ma’naviy qadriyatlar, ma’naviy meros, milliy iftixorning

ajdodlar siymosida namoyon bo‘lganligini anglab yetishi, bu tuyg‘uni o‘zida

singdira olishi, jamiyatda bu yo‘lda keng ko‘lamli ma’naviy-ma’rifiy ishlarni

tashkil etish kerak.

Zero, "Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, millat

qadriyatlarini, bir so‘z bilan aytganda, o‘zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda

yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib, obro‘li

o‘rin egallashi uchun fidoiylik bilan kurashishi mumkin"6 .

Milliy iftixor tuyg‘usi milliy mansublikni chuqur anglash, uni e’zozlashga

ma’naviy-ruhiy jihatdan kelib chiqqan ehtiyoj mahsulidir.Milliy iftixor, eng

avvalo, o‘zligini anglash, milliy ravnaqni ta’minlash yo‘lidagi xatti-harakat, o‘z

millati istiqboli oldida mas’ullikning beqiyos namunasidir. Milliy iftixor

tuyg‘usiga ega bo‘lgan har bir kishi o‘z millati o‘tmishini yaxshi bilgan, qadrlay

olgan va ayni paytda uni yangicha sharoitlar, holatlarda boyitib boradigan

barkamol shaxsdir. Shu bilan bir qatorda o‘sib kelayotgan yosh avlod boshqa

millatlar milliy an’analari, san’ati va madaniyatini hurmat qilish qobiliyati, ularni

anglash salohiyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida yashab, ijod etgan

mutafakkirlar o‘z asarlarida bola tarbiyasiga, yoshlarda vatanparvarlik, milliy

iftixor tuyg‘usini kamol toptirishga alohida e’tibor berganlar.

O‘zbek xalqining ardoqli farzandlari bo‘lgan ajdodlarimiz o‘zida milliy

iftixor tuyg‘usini namoyon qila olgan. Jumladan, Mahmudxo‘ja Behbudiyning

quyidagi so‘zlarida milliy mansublikdan g‘ururlanish, milliy iftixor tuyg‘usi

yaqqol namoyon bo‘ladi: "Biz o‘z qismatimizni bilamiz. Agar bizning hayotimiz

hurriyat va xalqning baxt-saodati uchun qurbonlik sifatida kerak bo‘lsa, biz o‘limni

ham xursandchilik bilan kutib olamiz ... mumkin qadar ko‘proq yaxshi maktablar

ochish, shuningdek, maorif va xalq baxt-saodatini ta’minlash sohasida tinmay

ishlash bizga haykal bo‘ladi ...". [32]

Abdurauf Abdurahmon o‘g‘li Fitrat ham o‘z vatanini sevadi, u bilan

faxrlanadi, uni har narsadan muqaddas tutadi va yoshlarni vatanni sevishga,

ardoqlashga chorlaydi. u "Sayha" to‘plamidagi she’rlaridan birida shunday yozadi:

Vatanni ziyorat qilmoqqa

6 O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» Qonuni //Barkamol avlod – O‘zbekiston

taraqqiyotining poydevori. – T.: O‘zbekiston, 1997. 67-b

Erta tongda kel.

Hay-hay qanday vatan bu!

U mening sajdagohim,

Osoyishim, izzatim, sharafim,

Ham ka’bam, ham qalbim,

Ham chamanimdir.

Bu misralar vatanparvarlikning yuksak namunasi bo‘lib, yoshlarda milliy

iftixor tuyg‘usini shakllantirishda alohida qimmatga ega. Muallif vatanning ravnaq

topishi uchun yoshlarni dunyoviy ilmlarni egallashga da’vat etadi, bu yo‘lda o‘zi

fidoyilik namunasini ko‘rsatadi.

Fitratning fikricha, har bir inson hayotda o‘z o‘rniga ega bo‘lishi uchun u

sog‘lom fikrli va pok axloqli bo‘lmog‘i kerak. Har millat o‘z kelajagini o‘ylar

ekan, yoshlarga e’tiborini qaratmog‘i, ularni muntazam jismoniy, aqliy, ruhiy

tomonidan chiniqtirmog‘i lozim.

Munavvarqori Abdurashidxon o‘g‘li yoshlar uchun yozgan asarlarida

vatanga sadoqat va mehr-muhabbat, insoniylik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik

fazilatlarini shakllantirishga e’tibor bergan. Uning fikricha, vatanni sevish, uning

gullab yashashi uchun mehnat qilish va ulg‘ayish zarur. Shu sababli alloma yoshlar

qalbiga vatan go‘zalligini singdirib, ularni vatan oldidagi fuqarolik burchini yuksak

darajada bajaradigan kishilar qilib kamol toptirishni, vatan o‘z farzandlaridan najot

kutib turganligini ta’kidlaydi.

Tarbiya - jamiyatning asosiy vazifalaridan biridir. Jamiyat esa nomilliy bo‘la

olmaydi. Tarbiya yordamida avlodlarning sinalgan, eng ma’qul, taraqqiyparvar

tajribasi o‘zlashtiriladi va yangi avlodga yetkaziladi, odamlarning ongi, xulqiga

shu jamiyatda qabul qilingan axloq me’yorlari singdiriladi, yetakchilik qilayotgan

mafkura o‘zlashtiriladi.

Ma’lumki, Mustaqillik, milliy mafkura, milliy taraqqiyot kabi muqaddas

qadriyatlarni xalq keng va teran idrok etmoqda. Qisqa vaqt ichida mamlakatimiz

hayotida olamshumul o‘zgarishlar yuz berdi, O‘zbekiston Respublikasining nomi

xalqaro maydonda mustaqil davlat sifatida e’tirof etildi. Bu o‘zgarishlar

odamlarning ongi va tafakkuriga ham ijobiy ta’sir etmoqda. Binobarin, o‘sib

kelayotgan yangi avlod dunyoqarashida milliy iftixor tarzida namoyon bo‘ lmoqda.

Bu tuyg‘uni rivojlantirish, barqaror e’tiqodga aylantirish ta’lim tizimining muhim

vazifalaridan biridir.

Demak, Mustaqillikning mohiyatini yanada chuqur, puxta anglash, vatanni

sevish, u bilan faxrlanish, vatan sharafini himoya qilish uchun yoshlar nimalarga

e’tibor berishi kerakligini ta’lim-tarbiya jarayonida yoshlarga singdirish muhim

ahamiyatga ega.

Yuqorida ko‘rib chiqilgan manbalar mazmunidan shu narsa ayon bo‘ldiki,

talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning mazmuni, metodlari, shakl

va vositalarini yoritib bergan maxsus tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Muammoni

tadqiq etish mavjud ziddiyatlarni bartaraf etishning quyidagi yo‘llari samarali

ekanligini isbotladi:

1. Xususiy fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarga milliy qadriyatlar,

ularning ijtimoiy ahamiyati, o‘zbek xalqining jahon ilm-fani va sivilizatsiyasiga

qo‘shgan hissasi haqidagi ma’lumotlarni berishga jiddiy e’tibor qaratish.

2. Tarbiyaviy jarayonda talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishga

xizmat qiluvchi tadbirlarning yetakchi o‘rin tutishi hamda tashkil etilayotgan

tadbirlarning g‘oyaviy jihatdan yuksak saviyada bo‘lishi uchun barcha

imkoniyatlarni ishga solish.

3. Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish jarayonida ommaviy

axborot vositalari xizmatidan samarali foydalanish.

4. Bosh g‘oyasi maishiy muammolardangina iborat bo‘lib, g‘oyaviy saviyasi

va ijro mahorati past bo‘lgan musiqa va kino san’ati namunalarining ommaviy

axborot vositalari sahifalaridan o‘rin olishiga nisbatan jamoatchilik ta’sirini

o‘tkazish, shu bilan birga gazeta va jurnallarda imkoni boricha ko‘proq ijtimoiy

ong va shaxs dunyoqarashini boyitish, fuqarolarda fikrlash layoqatini

shakllantirish.

5. Ishlab chiqarish va ijod sohalarida samarali faoliyat yuritayotgan zamona

qahramonlarini yoshlarga tanishtirishga alohida e’tibor qaratish va bu yo‘lda

faollik ko‘rsatish.

6. Yoshlarda umummillat va jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlardan

yuqori qo‘ya olishlari, jamiyat va millat oldidagi insoniy burchlarini to‘laqonli

anglashlari, xalq baxt-saodati hamda yurt farovonligi yo‘lida mehnat qilishlariga

erishish uchun psixologik va pedagogik sharoit yaratish.

7. Yoshlar o‘rtasida vatanparvarlik va harbiy vatanparvarlik g‘oyalarini

targ‘ib etuvchi tadbirlarning keng ko‘lam va yuksak saviyada tashkil etish

an’anasini qayta tiklash.

8. Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning psixologik-

pedagogik va falsafiy jihatlarini yaxlit holda o‘rganilishiga erishish, mazkur

jarayonni tashkil etishning samarali yo‘llari, omillari va vositalarini yetarli

darajada o‘rganish

Yuqorida ifodalangan fikrlar asosida talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini

shakllantirish jarayonining mazmunini quyidagicha ifodalash mumkin: talabalarda

milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish ijtimoiy zaruriyat bo‘lib, bu muammoning

hal etilishi milliy mustaqillikni mustahkamlash va millatning xalqaro maydondagi

obro‘sini oshirishga xizmat qiladi. O‘quv fanlarining talabalarda milliy iftixor

tuyg‘usini shakllantirish imkoniyatini aniqlash, pedagogik shart-sharoitlar,

omillarni o‘rganish, ta’lim va tarbiyaviy ishlar mazmunida bu masalaning aks

etishiga erishish, ularning milliy madaniyat, tarix va qadriyatlar mohiyatini

yorituvchi ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar jarayonida ko‘ngilli, majburlovlarsiz

ishtirok etishlariga erishish lozim.

Bizning nazarimizda, «g‘urur» va «iftixor» tushunchalari o‘rganilayotgan

obekt nuqtai nazaridan ham individual, ham ijtimoiy xususiyatni namoyon eta

oladi. zero, shaxs g‘ururi – bu muayyan shaxsga xos bo‘lgan psixologik xususiyat

bo‘lib, u shaxsning ijtimoiy mavqei (masalan, ma’lum millat vakili sifatidagi

mavqei), shaxsiy xususiyatlar, turmush tarzi, kasbiy yoki ijtimoiy faoliyat,

erishilgan muvaffaqiyatlardan qoniqish hosil qilish sanaladi. milliy g‘urur

tuyg‘usiga egalik ma’lum millatga mansub shaxsning ana shu millatning jahon

hamjamiyatida tutgan o‘rni, mavqei, insoniyat taraqqiyoti va sivilizatsiyasiga

qo‘shgan hissasini anglash, faxrlanish va qoniqish demakdir.

Talabalar o‘rtasida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish, ularning

muvaffaqiyatini ta’minlash hamda ta’lim oluvchilarning har tomonlama yetuk

shaxs bo‘lib tarbiyalanishlariga erishish oliy ta’lim muassasalari faoliyatining

muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. biroq, bu yo‘nalishda amalga

oshiriluvchi faoliyatning samarali kechishida tashkiliy va subektlar ishtiroki

masalasi alohida e’tibor berilishi zarur bo‘lgan jihat sanaladi.

Talabalarning milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishlarini ta’minlashda mikro

va makromuhitlarning ta’siri kuchlidir. Shu bois talabalar mansub bo‘lgan muhitda

ijtimoiy sog‘lom munosabatlarning qaror topishiga erishish nihoyatda muhim.Shu

bilan birga o‘quv-tarbiya jarayonida talabalarning milliy iftixor tuyg‘usiga ega

bo‘lishlariga yordam beruvchi samarali shakl, metod va vositalarni belgilash ham

muhimdir.

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usining shakllanishida ta’limiy-tarbiyaviy

ishlarni muayyan tizim asosida, izchil va uzluksiz tashkil etilishi alohida

ahamiyatga ega. shuningdek, ta’sirchan vositalardan foydalanish talabalarda

tadbirlarning uyushtirilishiga nisbatan befarq bo‘lishlariga imkon bermaydi,

aksincha, qiziqishlarini oshiradi.

Muammoga oid manbalarda talabalarning ma’naviy-axloqiy sifatlarini

tarbiyalovchi ta’limiy-tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda amal qilinishi zarur

bo‘lgan qoidalar to‘g‘risida ham so‘z yuritiladi. ular quyidagilardir:

«ma’naviy-ma’rifiy ishlar yuksak g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishda bo‘lishi;

ishlarning ma’lum bir bo‘limni, formalarini va aniq mazmunini,

o‘quvchilarning qiziqish, qobiliyatlarini hisobga olgan holda ixtiyoriy

tanlashni yo‘lga qo‘yish; ishlarni ommaviy tusda tashkil etish; o‘quvchilarning

mustaqilligi va tashabbuskorligi hamda «kamolot» tashkilotiga tayanish;

ishlarning ijtimoiy-foydali yo‘nalishda va ijodiy xarakterda bo‘lishi; ma’naviy-

ma’rifiy ishlar ta’lim-tarbiya ishlarining umumiy vazifalariga bo‘ysundirilishi;

o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish» [29].

Milliy iftixorni anglashga yo‘naltirilgan «... ma’naviy-ma’rifiy ishlarni

tashkil qilishda o‘zlashtirilishi muhim bo‘lgan qoidalardan yana biri tarbiyaviy

tadbirlarning ijtimoiy foydali yo‘nalishda va ijodiy xarakterda bo‘lishidir.

ya’ni, tadbirlar ular bilan qamrab olingan o‘quvchi yoshlarda ijodkorlik hissi

va kuch-g‘ayratini rivojlantirish, o‘z jamoasi, xalqi uchun foydali faoliyatga

intilishini kuchaytirishga xizmat qilmog‘i kerak» [29].

Pedagogik va psixologik yo‘nalishlarda yaratilgan manbalarda qayd

etilishicha, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat

muvaffaqiyati uning shakl, metod va vositalarining to‘g‘ri tanlanishiga

bog‘liq. binobarin, ular tashkil etilayotgan jarayonga subektlar (o‘quvchilar,

talabalar, ota-onalar, respondentlar)ni samarali jalb etish, ularning faolliklarini

ta’minlash, jarayonning kechishi va yakunlari to‘g‘risida ma’lum xulosalarga

kelish, natijalarni tahlil etish, erishilgan yutuqlarga baho berish yoki yo‘l

qo‘yilgan xatolarni bartaraf etish chora-tadbirlarini belgilashga imkon beradi.

O‘zbekiston respublikasi uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan

islohotlar nafaqat ta’lim mazmunini tubdan yangilash, shuningdek, ta’lim va

tarbiya jarayonini tashkil etishga nisbatan yangicha yondashishni ham talab

etmoqda. bugungi kunda oliy ta’lim muassasalarida pedagogik faoliyatni

tashkil etishda quyidagi yondashuvlar ko‘zga tashlanmoqda:

An’anaviy yondashuv – ta’lim va tarbiya jarayonlarida o‘qituvchilarning

yetakchi mavqeni egallashlari, talabalarga tayyor nazariy ma’lumotlarni

yetkazib berish, ularning faoliyatini nazorat qilish va baholashda tor doirada

ish ko‘rish (jumladan, bilim darajalarini aniqlashning bir nechta savollar

asosida amalga oshirilishi), standart talablar muhimligining e’tirof etilishi;

Noan’anaviy yondashuv – ta’lim-tarbiya jarayonining pedagog va

talabalar hamkorligida tashkil etilishi, talabalar faoliyatining o‘quv va

tarbiyaviy ishlar jarayonida yetakchi o‘rin tutishi, mustaqil faoliyat

yuritishlarining ta’minlanishi, pedagoglar faoliyatining yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish,

zarur o‘rinlarda maslahatlar berish, shuningdek, talabalar tomonidan tashkil

etilayotgan xatti-harakatlarni nazorat qilish va baholashdan iborat bo‘lishi,

darslar hamda tarbiyaviy ishlarning talabalarni faollikka undovchi, mustaqil va

erkin fikr yuritishlariga imkon beruvchi shakl va metodlar yordamida tashkil

etilishi, nazorat va baholash bosqichlarida talabalar faoliyatining har

tomonlama, batafsil baholanishiga erishish, ushbu maqsadda turli nazorat

usullaridan foydalanish va boshqalar.

Talabalarda ma’naviy-axloqiy sifatlar, xususan, milliy iftixor

tuyg‘usining shakllanishiga xizmat qiluvchi tadbirlarning ommaviy

(jamoaviy)likka asoslanishi yakka tartibda yoki guruhli ravishda amalga

oshirilishidan ko‘ra ko‘proq ta’sir kuchiga ega.

I.2. Talabalarda milliy iftixor tuyg’usi shakllanganligining amaliyotdagi

ahvoli

Milliy iftixor tuyg’usini shakllantirishda ta’lim jarayoni muhim o’rin

tutadi, chunki xuddi shu davrda shaxs, uning qiziqishlari, moyilliklari shakllanishi

uchun poydevor yaratila boshlandi. Jamiyat uchun yuksak ma’naviyatli shaxslar

juda asqotayotgan hozirgi kunda talabalarni milliy iftixor ruhida tarbiyalash

davrning dolzarb muammosi bo’lib turibdi.

Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida ochiq-oydin yozib qo‘yilgan:

“Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi va

harakatlantiruvchi kuchi inson, uning barkamol rivojlanishi va farovonligi, shaxs

manfaatlarining ro‘yobga chiqishi uchun shart-sharoit va amaliy mexanizmlarni

yaratishdan iboratdir”. [8]

XXI asr ta’limining asosiy maqsadlaridan biri sifatida talabalar

mustaqilligini, tashabbuskorligi va mas’uliyatliligini shakllantirish deb qarash

mumkin. Ma’lumki, tashabbuskorlikni o‘qitishning mahsulli metodlarsiz

rivojlantirib bo‘lmaydi. Lekin bu usulni doimiy qo‘llash aks natija berishi ham

mumkin. Talabalarning ijodiy bilish, muloqotga kirishish, tashabbuskorlik kabi

xususiyatlarini rivojlantirilmasa, u so‘nishi mumkin.

Shaxsning milliy iftixor tuyg‘usiga egalik darajasini aniqlash bir qadar

murakkabdir. Binobarin, shaxsning namoyon bo‘luvchi barcha harakatlari ham

uning bu tuyg‘uga egaligini ifoda etavermaydi.

Shu sababli talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish yo‘lida tajriba-

sinov ishlarini olib borishdan oldin tajriba – sinov maydonini belgilashda

pedagogik shart-sharoitlar mavjudligini o’rganib, tahlil qilib ko’rdik va biz tajriba

maydoni etib Qarshi davlat universiteti Pedagogika fakulteti deb belgilandi

Asoslovchi tajriba-sinov ishlarini olib borish jarayonida talabalarda milliy

g‘urur, iftixor va o‘zlikni anglash tuyg‘ulari shakllanganligining mavjud darajasini

o‘rganish maqsadida biz ushbu fakultetning Boshlang’ich ta’lim va sport

tarbiyaviy ishi yo’nalishi I kurs yo’nalishidan 014 30– guruh va 014 31-guruhlarni

tanlab oldik. Va 014 30-guruhni nazorat guruhi deb nomladik va ushbu guruh

23 nafar talabadan iborat bo’lib, Bahodir Berdiyev rahbarlik qilar ekanlar. 014

31-guruhni esa tajriba guruhi etib tayinlab, ushbu guruhga ham 23 nafar talaba

bo’lib, bu guruhning rahbari Manzura Muhammadiyeva rahbarlik qiladi. Ularning

e’tiboriga anketa so‘rovlari va test savollarini havola etdik. Talabalarda milliy

iftixor tuyg’usi qay darajada ekanliklarini aniqlash maqsadida olib borayotgan

tadqiqotimizning anketa so‘rovining mazmunidan quyidagi savollar o‘rin oldi:

1. Vatanimiz qachon mustaqillikka erishdi?

2. Mustaqillik qaytarib bergan allomalardan kimlarni bilasiz?

3. O’zbekistonda qanday avtomobillar ishlab chiqariladi?

4. O’zbekistonning gerbi va bayrog’ida nimalar aks etgan?

5. O’zbekiston Respublikasining davlat madhiyasini yod olganmisiz? Undagi

“Serquyosh”, “Hur o’lka”, “Elga baxt najot” kabi so’zlar va iboralarning

ma’nosini qanday tushunasiz?

6. “O’zbekiston kelajagi buyuk davlat”, -- deganda nimani tushunasiz?

7. “Istiqlol farzandiman” mavzusida insho yozing.

8. Mehmondo’stlik deganda hayolingizdan nimalar tasvirlanadi?

9. Mardlik – bu nima?

10. Bulbul chamanin sevar

Odam – Vatanin deganda nimani tushunasiz?

11. „Ona shahrim” mavzusida insho yozing.

12. O’zingiz bilgan viloyat, shahar va qishloq nomlarini daftaringizga yozing.

13. „Salom” so’zi qanday ma’noni bildiradi?

14. Inson odobi nimadan boshlanadi?

15. Konstitutsiyani biz nima uchun qomusimiz deb ataymiz?

16. Konstitutsiyada yozilgan qaysi huquqlarni bilasiz. O’zingiz qay

huquqlardan foydalanib kelmoqdasiz?

17. Vatanimiz o’tmishiga doir hikoyalar orqali buyuk ajdodlarimizdan

kimlarning hayoti bilan o’rtoqlashdingiz?

18. O’zingiz yashayotgan hudud tarixini bilasizmi?

19. Ota-onani hurmat qilishning sababi nima?

20. Urf-odat deganda nimani tushunasiz?

21. Navro’zgacha va navro’z kunlari qanday ishlar amalga oshiriladi?

22. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch asarida “…xalqimiz uchun eng aziz

va milliy bayram – sharqona yangi yil bo’lmish Navro’z ayyomi misoloda,

ayniqsa, yorqin namoyon bo’ladi”, -- deb e’tirof etiladi. Navro’zning

yurtimizda nishonlanishi xalqimizning qanday fazilatlaridan darak beradi

deb o’ylaysiz?

23. Vatanimiz va xalqimiz tarixida o’chmas iz qoldirgan kishilardan kimlarni

bilasiz?

24. Hukumatimizning talabalarga ko’rsatayotgan g’amxo’rligi haqida gapiring.

25. “Biz tinchlikni istaymiz” mavzusida insho yozing.

Har bir savolga 3 ta va undan ortiq misollar sanab bera olsa – 3 ball, 2 ta

misol sanab bera olsa - 2 ball, faqat 1 ta misol keltira olsa – 1 ball va umuman

sanab bera olmasa – 0 ball qo‘yildi. Shunga ko‘ra 24baldan-30 balgacha – yuqori

daraja, 15 baldan - 21 balgacha – o‘rta daraja va 15 baldan past bo‘lsa – quyi

daraja qilib belgilandi. Natijalar quyidagicha bo‘ldi:

1.2.1. jadval.

Tajriba avvalida talabalarda milliy iftixor ruhining shakllanganlik

darajasi

№ Talabalarning javoblari

Yuqori O‘rta Quyi

Nafar Foiz Nafar Foiz Nafar Foiz

Tajriba

guruhi

4 18% 6 26% 13 56%

Nazorat

guruhi

5 22% 6 26% 12 52%

Natijalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, faqatgina nazariy bilimlar berish yoki

nazariy bilimlarni hayot bilan bog‘lamay turib talabalarni milliy iftixor ruhida

tarbiyalash mushkul.

II BOB. Talabalarni milliy iftixor ruhida tarbiyalash metodikasi

II.1. Ta’lim jarayonida talabalarda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirish

mazmuni

Mustaqillik yillarida yosh avlod, jumladan, talabalarni ma’naviy-axloqiy

jihatdan tarbiyalash, ularning yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishlariga erishish

davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri deya e’tirof etildi.

O‘zbek xalqi asrlar davomida kelayotgan yil dehqonchiligining xayrli,

barakali bo‘lishi uchun ekin ekish, dalaga ulov chiqarish va urug‘ qadashga

tayyorgarlik, yangi niyatlarning tug‘ilishi ayyomi sifatida navro‘zni ulug‘lab, uni

katta tantana sifatida nishonlab kelgan. navro‘z bayramini nishonlashda millatning

o‘zligi, uning tabiatga bo‘lgan muhabbati namoyon bo‘lgan.

O‘zbekiston respublikasining mustaqillikka erishuvi bilan birga millatning

asriy qadriyati sanalgan navro‘z bayramini nishonlash an’anasi qayta tiklandi.

o‘zbekiston respublikasi prezidentining «navro‘z umumxalq bayramini o‘tkazish

choralari to‘g‘risida»gi farmoniga muvofiq 1991 yildan boshlab har yili 21 mart

navro‘z bayrami sifatida ommaviy ravishda nishonlanib kelinmoqda.

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish uzoq muddatli,

murakkab jarayon hisoblanadi. Bu jarayonning samarali tashkil etilishi bir

qator omillarning ta’siri asosida kechadi. Tadqiqotni olib borish chog‘ida

talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirishning muhim omillari

quyidagilar ekanligiga ishonch hosil qilindi.(2.1.1-jadval)

Talabalarning milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishlarida alohida ta’sir

kuchiga ega bo‘lgan omillardan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratish

maqsadga muvofiqdir. Quyida ana shu masala mohiyati yoritiladi.

Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish, ular tomonidan

islomiy qadriyatlarga to‘g‘ri baho bera olish layoqatini tarbiyalashda respublika

miqyosida islom olamida o‘zlarining alohida o‘rinlariga ega bo‘lgan buyuk

allomalarning yubiley yillarini nishonlash yo‘lida amalga oshirilgan tadbirlar

ham muhim ahamiyatga ega. imom abu iso at-termiziyning 1200 yilligi,

mahmud Az-zamahshariyning 920 yilligi, najmiddin kubroning 850 yilligi,

bahovuddin naqshbandning 675 yilligi, xoja ahrori valiyning 600 yilligi, imom

ismoil al-buxoriy tavalludining hijriy-qamariy tavqim bo‘yicha 1225 yilligining

keng ko‘lamda nishonlanishi» yoshlar uchun o‘zga xos tarbiya namunasi bo‘ldi.

binobarin, bunday tadbirlar orqali ulug‘ allomalarga bo‘lgan cheksiz hurmat va

ularning islom ta’limotini rivojlantirishga qo‘shgan hissalari oldidagi ehtiromni

namoyish etildi. o‘tganlarni yodlash, ularning faoliyatidan xabardor bo‘lish

hamda mehnatlariga nisbatan ehtirom bildirish o‘zbek xalqining o‘zligiga xos

fazilatdir.

Milliy-madaniy meros, shu jumladan, adabiyot va san’at barcha davrlarda

ham yoshlarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularga ajdodlar

an’analarini yetkazish vositasi bo‘lib kelgan. ayni vaqtda ular yoshlarga milliy

o‘zlikni anglatish, ularda vatan va millatga bo‘lgan mehr-muhabbatni qaror

toptirish, milliy iftixor tuyg‘ularini shakllantirishda alohida o‘rin tutadi. biroq,

totalitar tuzum davrida milliy ozodlik harakatlarining qayta yuzaga kelishidan

qo‘rqqan ayrim ideologlar milliy-madaniy merosni o‘rganishda qat’iy

cheklovlar bo‘lishi kerakligi to‘g‘risidagi taklifni ilgari surdilar. jumladan, 1986

yil 4 oktabrda bo‘lib o‘tgan o‘zbekiston kpmkning iii plenumida shu haqida

alohida so‘z yuritilib, unda quyidagi mulohazalar ilgari surildi: «o‘tmishni

ideallashtirish, nosinfiy va notarixiy yondoshuv shunga olib keldiki, temur kabi

feodal zolimlar teatr sahnalarida, kino ekranlarida, kitob sahifalarida shu vaqtga

qadar ko‘zga tashlanib turibdi, ayrim yozuvchilarning e’tiborida tarix haqiqatiga

zid ravishda u insonparvar va uzoqni ko‘ra biluvchi siyosatchi qilib ko‘rsatilgan.

bu borada tipik o‘rta asrga xos jihatlarni ko‘ra olish uchun pirimqul qodirovda

sinfiy yetuklik yetishmadi. yozuvchi boburning haqiqiy bosqinchilik

faoliyatlarini sezmay, uning go‘yo ma’rifatparvar podsholigi, nozik didli lirik

shoir va ulkan tarixchiligiga qoyil qolib, erib ketadiyu, ko‘z yoshi qiladi.

Talabalarga millatning shonli o‘tmishi, tarixi haqidagi ma’lumotlar

ta’lim va ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni tashkil etish asosida yetkazib beriladi.

Ta’lim muassasasida o‘qitilishi yo‘lga qo‘yilgan ijtimoiy, gumanitar va tabiiy

fanlar ham talabalarni millat ravnaqi, uning taraqqiyoti tarixi, erishgan

yutuqlari, nurli va bo‘ronli kunlari, bugungi hayoti hamda istiqbol rejalari

bilan tanishtirishga xizmat qiladi.

Talabalarni millat tarixi, o‘tmishini chuqurroq tanishtirishning samarali

yo‘llaridan foydalanish uchun pedagogik faoliyatni quyidagi tahlitda tashkil

etish kutilgan maqsadga olib keladi:

1. Talabalarni millatning shonli o‘tmishi, tarixi bilan yaqindan tanishtirish

imkoniyatiga ega “O’qish”, “Odobnoma”, “Atrofimizdagi olam”, “Ona tili”

kabi ko‘plab o‘quv fanlarini o‘qitish jarayonida bilimlarni yuqori darajada

ruhiy-hissiy ifoda yordamida uzatilishini ta’minlash. Talabalarda milliy iftixor

tuyg‘usi, asosan, ta’lim jarayonida shakllantiriladi.

2. Talabalarni o‘zbek millatining shonli tarixi, o‘tmishi bilan tanishtirishga

yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar bilan o‘zaro

uyg‘unlashuviga erishish.

3. Talabalarni millat o‘tmishi, tarixi bilan tanishtiruvchi tadbirning reja uchun

emas, balki talabalarning ichki ehtiyojlarini inobatga olgan holda ko‘tarinki

ruhda tashkil etilishini ta’minlash.

4. Bunday tadbirlarga boshlovchi sifatida notiqlik iqtidoriga ega

mutaxassislarni jalb etish (bu vaziyatda talabalarning imkoniyatlaridan ham

foydalanish foydadan holi emas).

5. Talabalarni millat tarixiga oid ma’lumotlar bilan tanishtirishda asosiy

urg‘uni millat faxri va iftixori bo‘lgan voqea-hodisalargagina emas, shu bilan

birga milliy taraqqiyot yo‘lida to‘siq bo‘lgan o‘zaro ichki kurashlar, etnik

yoki diniy nizolar, hokimiyat uchun ayovsiz kurashlar ro‘y bergan

jarayonlarga ham tortish orqali talabalarda milliy ravnaq inqirozini

ta’minlovchi salbiy holatlarga nafrat uyg‘otish, bunday holatlarning oldini

olish uchun shaxsiy hissani qo‘shishga rag‘batlantirish.

6. Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar chog‘ida talabalarda vatanparvarlik tuyg‘usini

shakllantirishga alohida e’tibor qaratish. Binobarin, vatanparvarlik tuyg‘usiga

ega bo‘lgan talabagina millatning o‘tmishiga chuqur hurmat bilan qaray oladi,

uning buguni va ertangi istiqboli uchun qayg‘uradi.

Shuningdek, talabalarga o’zbek xalqining jahon sivilizatsiyasiga

munosib hissa qo’shgan vakillari haqida ham ma’lumot berish milliy iftixor

tuyg’usini shakllantirishga bemisl yordam beradi.

Xalq qahramonlarining jasorati. Shiroq, To‘maris kabi afsonaviy

qahramonlar bilan birga Spitamen, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur,

Najmiddin Kubro va boshqalarning jasoratlari bugungi kun yoshlari uchun

ibratdir. Ularning faoliyatlarini o‘rganish yoshlarni vatanni sevishga, uning

manfaatlari yo‘lida kurashish va jon fido etishga undaydi.

Milliy-madaniy meros. Milliy qadriyatlar (urf-odat, marosim va

an’analar), xalq og‘zaki ijodi, adabiyot, ilm-fan hamda san’at (xalq

hunarmandchiligi, milliy me’morchilik, rassomlik, qo‘shiqchilik, raqs san’ati

va san’atning boshqa turlari (kino, teatr, sirk, milliy dorbozlik) kabi milliy-

madaniy meros namunalari bilan talabalarni tanishtirish ular tomonidan

milliylik, milliy turmush tarzi va milliy o‘zlik xususiyatlarining anglanishiga

xizmat qiladi.

Oliy ta’lim muassalarida milliy-madaniy meros namunalari haqidagi

bilimlarni targ‘ib etish uchun uchrashuv, davra suhbati, ko‘rgazma,

havaskorlik chiqishlari, ilmiy taqdimot va ekskursiyalar shaklida tashkil

etilishi mumkin.

Ta’lim xoh auditoriyada, xoh ta’lim muassasalaridan tashqarida

uyushtiriladigan tadbirlarda bo‘lsin, asosiy e’tibor milliy-madaniy merosning

millat sha’nini yuqori darajaga ko‘targan, uning nomini jahon hamjamiyati

o‘rtasida keng targ‘ib eta olgan, xalqaro ko‘rik - tanlovlarda tan olingan

namunalari bilan talabalarni tanishtirishga qaratilishi zarur.

Talabalarni milliy-madaniy meros namunalari bilan tanishtirish ularda

xalq ijodkorligi, bunyodkorligiga nisbatan hurmat uyg‘otadi. Madaniy meros

namunalari o‘z mazmunida eng ezgu insoniy qarashlarni, ya’ni, tinchlik uchun

kurash, urushshishning, nizolarning har qanday holatlarini qoralash, yurt

ozodligi va xalq farovonligi yo‘lida mehnat qilish, insonlarga, tabiatga bo‘lgan

cheksiz muhabbat, tabiat va insonning o‘zaro uyg‘unligi g‘oyalarini aks ettira

olganligi bilan ham asrlar davomida qadrlanib kelinadi.

Ishlab chiqarish sohasida erishilayotgan yutuqlar. Mustaqillik yillari

mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun qulay sharoitni yuzaga keltirdi.

1992 yil 2-martda O‘zbekiston Respublikasining bitiruv malakaviy ishiga a’zo

qilinganligi mamlakat istiqboli uchun keng imkoniyatlarni ochdi. Bugungi

kunda Respublika jahonning yuzdan ortiq mamlakatlari bilan iqtisodiy va

madaniy aloqalarni yo‘lga qo‘ygan.

Mamlakat qudratini belgilovchi asosiy jihatlardan biri – bu uning

iqtisodiy jihatdan taraqqiy etganligi, ishlab chiqarish samaradorligining

oshganligi, aholi turmush darajasining o‘sganligi bilan belgilanadi. Iqtisodiy

rivojlanish ham mamlakatning kuch-qudrati, obro‘-e’tibori hamda uning jahon

hamjamiyatida tutgan o‘rni, mavqeini belgilab beradi. Yuqori darajada

iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erisha olish esa fuqarolarda milliy g‘urur, faxr va

iftixor tuyg‘usini hosil qiladi.

Oilaviy sulola an’analari. Talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini

shakllantirishda, dastlab, ularda o‘z oilasi, oila a’zolari, qarindosh-urug‘lari va

yaqin kishilariga nisbatan oddiy muhabbatni tarbiyalashdan boshlash lozim.

Bunday muhabbat ularning oilaga, tug‘ilib o‘sgan joyiga, xalqiga, o‘z ona

tiliga bo‘lgan muhabbat bilan to‘ldirilib borilishi kerak.

Vatan, avvalo oila demakdir. Shunday ekan, oilaning mavqeini anglash,

uning sha’ni, obro‘-e’tiborini saqlash, g‘ururini yuqori darajaga ko‘tarish har

bir insonning eng oddiy burchi sanaladi. Oila muhitida berilayotgan tarbiya

farzandlarni qon-qarindoshlikni ulug‘lash, oila sulolasi manfaatlari yo‘lida

birlashish, uning sha’nini saqlashga o‘rgatadi. O‘z oilasi uchun fidoiy bo‘la

olgan, uni qadrlay olgan insongina vatanini, xalqini qadrlay oladi.

Oliy ta’lim muassalarining oilalar bilan mustahkam aloqa o‘rnatishi,

turli tadbirlarda ota-onalarning faol ishtirok etishlariga erishish, oilaviy

an’analar va ularning shaxs kamolotidagi o‘rni va rolini ochib berishga

qaratilgan tanlovlar (masalan, insholar, sulolaviy shajaradan xabardorlik

tanlovlari)ni o‘tkazish talabalarning milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishlarida

alohida ahamiyat kasb etadi.

Sport. Sport ham musiqa san’atidek millat, yurt nomini jahonga tez

tanitadi, shuningdek, u fuqarolarning faxr, iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lishlariga

samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli talabalar bilan ishlash jarayonida ularni

o‘zbek sportining buguni va istiqboli bilan tanishtirish ma’naviy-ma’rifiy

tadbirlarning muhim tarkibiy qismi sanaladi.

Talabalarni o‘zbek sportining yorqin namoyondalari faoliyati bilan

yaqindan tanishishlari uchun sharoit yaratishga alohida e’tibor berish zarur.

Oliy ta’lim muassalarida jahon va respublika miqyosida yuksak

muvaffaqiyatlarga erishgan sportchilar bilan uchrashuvlarni uyushtirish

talabalarga ulardan namuna olishlariga imkon beradi. Shuningdek, ularda sport

bilan doimiy shug‘ullanish ko‘nikmalarini shakllantirish ham ularning

kelgusida sport sohasida mamlakat obro‘sini ko‘tarishlari uchun asos bo‘lishi

mumkin.

Davlat ramzlari. Davlat ramzlari har qanday mamlakatning eng oliy

qadriyatlaridan biridir. Binobarin, ularda davlatning shakllanish tarixi,

millatning turmush tarzi, hayotiy yondoshuvlari, ijtimoiy munosabatlari

mazmuni, milliy qadriyatlari mohiyatida aks etgan orzu-umidlari, niyat-o‘ylari,

kelajak intilishlari o‘z aksini topadi.

Davlat ramzlari xalqaro maydonda mamlakat, millat nomini keng

yoyishda muhim vosita hisoblanadi. Shu sababli talabalarda davlat ramzlariga

bo‘lgan cheksiz hurmatni qaror toptirish oliy ta’lim muassasi ma’muriyati

oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Talabalarning milliy iftixor

tuyg‘usiga ega bo‘lishlarida ular tomonidan davlat ramzlarining asl mohiyatini

anglab yetilishiga erishish alohida ahamiyatga ega.

Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar jarayonida davlat ramzlaridan foydalanish

(uni oddiy bir vosita sifatida emas, balki ta’sirchan kuchga ega predmet tarzida

qo‘llashga erishish) muhimdir. Demak, talabalarda milliy iftixor tuyg‘usini

shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatni tashkil etishda samarali

bo‘lgan omillardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunday omillar sirasida

millatning shonli tarixi, milliy til imkoniyatlari, xalq qahramonlarining

jasorati, milliy qadriyatlar (urf-odat, marosim va an’analar), xalq og‘zaki ijodi,

adabiyot, ilm-fan, san’at, xalq hunarmandchiligi, milliy me’morchilik,

rassomlik, milliy musiqa va qo‘shiqchilik, raqs san’ati hamda san’atning

boshqa turlari (kino, teatr, sirk, milliy dorbozlik) muhim ahamiyatga ega.

Talabalarni ishlab chiqarish sohasida erishilayotgan yutuqlar bilan tanishtirish,

ularning oilaviy sulola an’analaridan xabardor bo‘lishlariga erishish, ularda

sportga muhabbat uyg‘otish, shuningdek, davlat ramzlariga nisbatan cheksiz

hurmatni qaror toptirish ham bu jarayon samaradorligini ta’minlaydi.