L

AKİDETÜ İBN DAKİKI'I-İD

( ~~~J yi ·~ )

Şafii alimlerinden Takıyyüddin Muhammed b. Ali b. Dakiku'l-İd'in

(ö. 702/1302) akaide dair risalesi.

_j

Katip Çelebi tarafından İbn Daklku'l­İd ' e nisbet edilen (bk. Keş{ü 'z.zunan, ll . ı 1571 risale ilahiyyat•, nübüw at•, sem­'iyyat• ve imarnet konularından oluşur. Alemin yaratılışı bahsi ile başlayan ila­hiyyat kısmında, hudüs delili açıklan ­

dıktan sonra Allah'ın sıfatları. yön ve mekandan tenzihi. istiva: . irade hür­riyeti, Allah ' ın görülmesi (rü'yetullah* ), kulların fiilieri ve Allah hakkında mec­buriyet (vücub* alell ah) fikrinin reddi gi­bi konular anlatılır. Nübüwat kısmında ,

peygamberliğ in mücize ile ispatı , Hz. Mu­hammed'in nübüweti ve Kur'an' ın i'caz• yönleri kısaca zikredilir. Risale, nasla­rın bildirdiği ve aklın mümkün gördüğü sem'iyyat konularını sıraladıktan sonra ilk dört halifenin fazilet sırası ve ima­metin şartları bahsiyle sona erer. Ese­rin bugüne kadar rastlanan tek nüsha­sı Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir ( Şe­

hid Ali Paşa . nr. 1803/3 ).

Sekiz varaktan oluşan risalenin büyük bir kısmı Allah ' ın sıfatları konusuyla il­gilidir. Ehl-i sünnet akldesini işleyen bu küçük risalenin bilinen tek şerhi İbrahim b. Ebü Şerif el-Kudsfnin el - 'İkdü'n-na­ifd ad lı eseridir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Dakiku'J.Jd, 'Akide, Süleymaniye Ktp. , Şehid Ali Paşa , nr. ı 803/ 3, vr. 60 " vd. ; Keş· fü'?·Zunan, ll , ı ı 57 ; Hediyyetü 'l· 'ari{fn, 1, 25.

ı

L

ı

L

liJ Y usuF ŞEvK i YAvuz

AKİDETÜ İBNİ'I-ARABİ

(bk. AKAİDÜ İBNİ'l-ARABI).

AKİDETÜ İBNİ'I-HACİB

( ~bJiyl ·~ )

Maliki alimlerinden Ebu Anu Osman b. Ömer b. Hacib'in

(ö. 646/ 1248) akaide dair risalesi.

1

_j

1

_j

Muhammed b. Vüsuf es-Senüsi (bk.

'Umdetü ehli't-tev{f/(:, vr. 87• ). Katip Çelebi (bk Keş{ü 'z.zunan, ll . 1157). İsmail Paşa (bk. Hediyyetü 'l· 'ari{fn, ı. 655) ve Brockel­ınann (bk. GAL Suppl. , ı. 539) tarafından

'A~idelü ibni'l-fj8.cib (Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa , nr . 1702/2, vr. 79b·80°)

~s w-iJ,t:J.i.i. SJ-J'> t.;:,;l''t!cl-'-'> ,:,· ..,.:..!,'- ;P.ı.::.i_>}~ ı.<~ u.;..(,.,) ·or.->!Y.:.X. L$3C,... .:..JY. ~~ft ıJ :'-~ l.i..l~~~.ı.ı e~~· ~.:.ı.;Jl.­_;e:~ı.;J;F~h)J;t:J!ı,·.; j.) I ~.L [6.\]y_; ~,l;i.l~.[;)l ~~J J

J.·.s;':tıı.ry..';;;;ı,~i·!,~li:Jh.Y,?11~W.;; L.- ..>'«ik (?.ı,_ ı~ t>',l..!S:"'; ii,:.;;P"'~ı_:,., ~'t·:;_;,..J>~ .UI>Wlji,['YI

o) ULlol c,~ı .:; ıJ'-' . .ı.ı ı_._;;J.ı ;;:;:.:. ki'L ;;~ı!.J.>ı C'Jı,:ııj .;,t;.r-''r..~jbla:'t::t.;;;');;,: ,ı;ı.,;q,.:.r.>J~·Jcl'"-li.- ;,;;• .JG-~'!_ijj)~l--:'l.i?'; ..:ı l_i:~!S.b!,r..;.ıı; J.,. !_i.ij _Jtı~ı~ı;.y _j lp. ı;Lv:~ ..P'5.lj$!J~J_,;~ üy~ı; 0'>:"""!j.L;, ..l.:f-'.:Jb..!l 1 .idi_,J._jG_-G'-.:J~p~.:.jı_,J>f.,'_ı ..i.ı.)J_,~JlJ I

.:ı~Y•Sı,;-..oi...-"'""::;ı,p.ıs;;p;ı _w.-~jl~lk,;;.~.lr"J!J->1 ~)'_'iJ!ırg~!J·.,r~'-''_,;ı 'r~:YJ.J-,ıs,.,w;""'·;~ı_.. _.,ı.: t._,Lb~ıy·;51.f:_,:Sfısı;,ıe"ıy;;tfıJ~.ı.~b _;!.fJ1.J.;:~~ ... ..;,.ıljL..l'J~.:Jı~t_:r4_~.~r-.J-)'.:f ~~ ~ -ı ;:ı:..:;_ı.);..Jq:}:J,Y..;_c I'U i:.J ı .,J:. 2----' J,:;!i0 ·)·;.:;J,i;; 1

-J:;.,Jı.:.;J.i;;.,tS.;.._;,,..,,ty.i ,.ı'"..si':Lbi~.fl' ·_.,ltl.;ı:;il'>_r"~~ı_,.ıl;ı~ \.YI ii" V _,.:-.uı _,_u.wL':',~f! ;;_V:..IJ~q ;_ .uı l~.ı:f .. pflı

. . U:~t__,.s-~.J I; >i,..~J-:" . pj~ ~_;..J .;J;wlr::'~-""1jıe:,...ı.J.~t:r;!ıı ,.. lf~.~..ı~~ lti',;.· f.!lı:ı{J

·=- .-:.· (ı...}~:;.; .J.:~-.,:..-_u.; t..~!;,.-')/

o;~~rı~J0;;7;. .. .:,_....-..> .... ıi_:r~ ı J.ı.!h-- :J

··· ~__;...i~ :..:wı:;_":..uJ I ._:!uı~ .... 6 J

\::..Jı;._:;J.)/,. .. ~J 'tL,.ıı!_L)I~.!Jı., '-'~'...t?:J·lL~t>Lf..:ı~ifyJ~:..>:;. .'-

.j5.;,Jç""bt;..,J,,-',?_~·u,..p;:;._,l...:ı..(,lt. , .. bJ' "...s: ~j.ı.J_&;}',~_j-~.;t_;y-::~ .. ~~~"'i~;ıc~.J-~;, ~~.>{..;..ıl.L,,J;.Ji..JrJ.S'.vl~,j lj.J...;~~y>..,~.:r' ~_;,.;,;..r~tt:Jr'"'·"'"'"'~YJ.:ıısJ-";;".v +...,;ı t-Jr"ıj _0:i>t}'lf.!IJ J,i_.~,J.<::ııf.V> .!W 6.i _,..ıı_,.,.JJ;;)t; Y~t~ı_f ~;<;;,>Y.JJC'_Ifill.;:._,.,';.y~'l;;.i_,.}ie_t:J~I.;;,,.«J'

; tJ~jft~..Jyb__p).&J~ _),:__pJ,i'J 0../»J.:V~·::..ı~_, a~~; . .(''''ııJ!C- IJ i:>;J,I-_ı_.,l;iı.J~I> :.:Ar~ .,;.f';;JLi--l, ~.ı.i_,l> J.J+J •~

-,:-,ı;ı~J;ıli',; l_;,.;:, r;~_,; ·;j"" .::.l;', ,ı.;Jl_)!y}> ö',.; ı,,J<,:, i,;ıj',,

~~e--"'ı..;,4":>!-"' > lı " "'U:~ı:!"'.r~ 1.i.-"·~ ·r /;~uf,.;:._,>ı;fı..,-"(;·(-~-"~~t''u1,~~".:f."''j

~~ı,ı.;.":'.J' ~ ~Li:,-JLt::Y!.(>I,;i'l,~jll5» >J '~l;:Ö-"~ı~ı:; ... .;,ı ı; .)i~ ;j._ W ; tY!.t.ı:;\ ,:, k0>..;_;.}'_, t:' Yı;.:;..,~wı..;..<; !.i-'

J.i...>;>..s_ ı)J'~I'\;.;r,ııs..,:;ıı .:-~ri!.J..ıi;;I;~"".!J, .1».\lf.Jl.fl>)..~l;j,Jll:>_;j,JI~ ;.J.I,J' .J Jbı!.;>L.:,::...~·t.p._; __ı ı:!;.'iig>?-'"'~'~-'i;ı.ıs-0~ı.ii~;._;t~~,..,i·;.&Qlr.' ~15Ji;y·;:> l;};'!f."'__,jlı5{.§jl l.!ö.zj1L,-\ lf..}<ö>..._,:;.,_,_,.l,., -J~~b~{i,.v~-4- ı, ;(! ı:;J?;':U L:; L!; I ,:,LÜJı.;.._l'j,ı.>:V~ı Ô.>)",lij,;-J}liJIJ,:,ıL;;'..!l\J>~~l.ı;>Ji~IJfZ~!,toJ; J.A-~4}1 ..:ql_ı(fYJ.sG.,:._,;.J t;:~YJ:}~~y..oı,~ef.~-:t;o:;.-"': ı t!Sır~ı_;;ı;.;,Lı.fJ~;.,~w,:,ı>..,.lf,.ııs .,.lj:J!.iı.2Y ·;,ı,.

-;,,

AKIDETÜ iBNi 'l- HA Ci B

ibnü'l-Hacib'e nisbet edilen risale ila­hiyyat*, nübüvvat• ve sem'iyyat * ko­nularından oluşur. İmanın tarifi ile baş­layan risalede Allah'ın selbi. sübüti ve haberi sıfatları selef ile Ehl-i sünnet ke­lamcılarına göre özetlenir ve sıfat-ı ha­liyyeye kısaca temas edilir. Allah ' ın gö­rülmesinin (rü'yetullah*) hak olduğu.

bir görüşe göre Allah'ın vech. yed ve is­tiva sıfatlarının mevcut olduğu, diğer

bir görüşe göre ise mekandan müstağ­ni olması gerektiği ifade edilir. İrade, rahmet ve rıza sıfatlarından başka ke­rem sıfatının bulunduğu belirtildİkten

sonra kulun fiilierini Allah' ın yarattığı,

hüsün* ve kubh* un şer'i olduğu, kulun arnellerinin mükafat ve ceza için ger­çek sebep teşkil etmediği anlatılır. Nü­büwat bahsinde Hz. Muhammed'in mü­cize ile ispatlanan peygamberliğinin di­ğer peygamber ler için delil teşkil etti­ğ i belirtilerek ismet• sıfatının peygam­berlikten önce de sabit olduğuna işaret edilir. Sem'iyyat kısmında kabir azabı

ve nimeti, cismani diriliş , sırat. mlzan, şefaat cennet ve cehennem gibi ahiret hallerinin gerçek olduğuna. ayrıca iman ve küfür meselelerine temas eden r isa­le imarnet konusuyla sona erer.

Büyük boy iki varak tutarındaki 'A~I­detü İbni'l -Hacib, deliliere başvurulma­dan düzenlenen bir eserdir. Selef ve ha­lefin telakkilerini özetleyip ittifak ve ih­tilaf noktalarını belirtınesi ve müelli­fin tercihlerini göstermesi bakımından önemlidir.

Kaynaklar 'Aipdetü İbni 'l-lfacib'e dört şerh yapıldığını kaydeder: 1. Sübkfnin ŞerJ:ıu 'Aipdeti İbni'l-Hacib 'i (b k Zebl­

dl, ll . 94). 2. Ebü Abdullah Muhammed b. Ebü'l-Pazl Kasım' ın TaJ:ırirü 'l-metalib

Jima tei ammenethü 'Akidetü İbni 'l­Hacib 'i (Süleyman iye Ktp. , Şehid Ali Pa­

şa, nr. 1702 / ı ). Büyük boy yetmiş sekiz varak olan eserin girişinde akaid ve ke­lam ilimlerinin tarifi. önemli kelam te­rimler i, varlık ve alem telakkileri, hadis­Iere göre kainatın başlangıcı açıklandık­tan sonra risale hadis. kelam ve tasav­vuf alimlerinin görüşleri dikkate alına ­

rak şerhedilir. Bu şerh. itikadl konuları

her üç telakkiye göre açıklaması bakı­

mından önemli bir eserdir. 3. Ebü'l-Ab­bas Ahmed b. Muhammed b. Zekeriyya ·et-Tilimsanfnin Bugyetü 't-talib ii şerJ:ıi 'Akideti İbni'l-Hacib adlı şerhi. 4. Ah­med b. Abbas b. Ebü Mindil el- Vehra­nfnin Bugyetü '1-ly1tzr ve gunyetü 'n-na­zır ' ala 'Al~.Jdeti İbni'l-Hacib ' i.

257

AKiDETÜ iBNi'l- HACiB

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü'I-Hacib, 'Akide, Süleymaniye Ktp., Şe­hid Ali Paşa, nr. 1702 / 2, vr. 79b·80'; Ebü Ab­dullah Muhammed b. Ebü'I-Fazl, Tahrirü'l-me­talib, Süleymaniye Ktp. , Şehid Ali Paşa , nr. 1702/1 ; Senüsi, 'Um de tü ehli'Uev{ik, Süley­maniye Ktp., Ulleli, nr. 2430, vr. 87'; Keş{ü 'z­

zunün, ll, 1157; Zebidi, itha{ü 's-sade, ll, 94; fiahu 'l-meknün, 1, 186; H~diyyetü'l- 'ari{in, 1, 655; Brockelmann, GAL Suppl., 1, 5.'39.

L

~ YusuF ŞEvKi YAvuz

el-AKİDETÜ'n-NİzAMİYYE ("::o\l;,;)lö~l)

Eş' ari i'l.limlerinden Ebü'l-Mei'l.li el-Cüveyni'nin (ö. 478/1085)

akaide dair risi'l.lesi. _j

Cüveynfnin Nizamülmülk'e takdim et­mek üzere yazdığı için el- cA~idetü 'n­Ni:zdmiyye ii erkdni'l-İsldmiyye adını verdiği eserin aslı, adından da anlaşıla­cağı üzere, temel itikad ve fıkıh konula­rını ihtiva etmekteydi. Eser Cüveyni'den Gazzali'ye, ondan da Eş'ari kelamcıla­

rından Ebü Bekir İbnü'l-Arabi'ye geçmiş, İbnü ' l- Ara bi kitaptan Şafiiler dışındaki müslümanların da faydalanmalarını sağ­lamak düşüncesiyle fıkıh konularını çı­

kararak geri kalan kısmını müstakil bir akaid risalesi haline getirmiş ve eser onun ihtisar etmiş olduğu bu yeni şek­liyle günümüze kadar gelmiştir (bk. Am­mar Talibi, ı. 259)

el- cAkidetü'n-Nizdmiyye, klasik ke­lam kitaplarından farklı bir üslüp taşır. Cüveyni, eş-Şamil ve el-İrşdd'ını kelam metoduna göre telif ettiği halde, ashap ve tabiinin akaid konularında te'vile baş­vurmamış olmalarını dikkate alarak el­cA~idetü'n-Ni:zdmiyye'de bu selef me- . todunu seçmiş, temel ilke olarak testi­rniyeti (tefviz*) benimsemiştir. Risalede akiT hükümlerle zarO.rat-ı diniyye* nin yer aldığı bir girişten sonra ilahiyyat*. nübüvva.t• ve sem'iyyat• bahisleri in­celenmiş, Allah ' ın sıfatları ile ilgili olarak ortaya konan genel prensipler yer yer hadisiere dayandırılmıştır. Haberi sıfat­ları te'vil etmemekle beraber teşbih* ve tecsim • den de kaçınan müellif. "ciltler dolusu kitaplarla ifade edilecek bilgilerden daha faydalı" diye nitelen­dirdiği "alemin hudüsü" konusunu, ta­biatçı filozofların görüşlerini de dikkate alarak çağdaşlarına nisbetle orijinal bir tarzda işlemiş: ilahiyyat ve kulların fiil­Ieri konularında Mu'tezile'yi, nübüwat kısmında ise Brahmanizm'i tenkit et-

258

miş: Hz. Peygamber'in nübüwetini is­pat ederken Kur'an'ın i'caz yönünü, Al­lah Teala'nın insanları Kur'an'ın benze­rini meydana getirme gücünden yok­sun bırakması (sarfe*) ile izah etmiştir.

Cüveynfnin son eseri olan el- cA~de­tü 'n- Ni:zdmiyye, onun kelam metodu karşısındaki son tavrına ışık tutması ba­kımından büyük önem taşır. Risalenin Ebü Bekir İbnü'I-ArabT hattıyla yazılan nüshası Escurfal Kütüphanesi'nde mev­cuttur (b k. Brockelmann, '1, 673). Bu nüs­ha, M. Zahid KevserT tarafından bir mu­kaddimeyle birlikte, yer yer tenkitler ve şerh mahiyetinde notlar konulmak su­retiyle ilk defa 1948'de Kahire'de ya­yımlanmıştır. Daha sonra Ahmed HicazT es-Sekka eseri, Topkapı Sarayı Müze­si Kütüphanesi'ndeki bir nüshasıyla (lll. Ahmed, nr. 1237) KevserT neşrini karşı­laştırıp metnini ayrıntılı bir şekilde tah­lil ederek yeniden yayımiarnıştır (Kahire ı 398/ ı 978). Eser Helmut Klopfer tara­fından Almanca'ya çevrilmiştir (ı 958).

BİBLİYOGRAFY A :

Sübk1, Tabakat, V, 191 ; Brockelmann. GAL Suppl., ı,. 673: M. Zahid Kevseri. el· 'Ak ide· tü 'n-Nizamiyye [Cüveyni l, Kahire 136711948, Giriş, s. 3-6; Ahmed Hicaz[ es-Sekkii, a;e., Kahi­re 13981 1978, Giriş, s. 3; Arnmar Tali bi. Ara' ü Ebi Bekr b. el- 'Arabf, Cezayir, ts. (eş-Şirketü'l­Vataniyye), ı, 259. l:;i;,l

m YusuF ŞEVKi Y AVUZ

L

L

AKİDETÜ's-SENÜSİ

(bk. AKAİDÜ's-SENÜSİ).

el-AKİDETÜ' ş- ŞEYBANİYYE

(~~~-~1)

Kadiriyye tarikatı şeyhlerinden Ebu Muhammed Yunus b. Yusuf eş-Şeybi'l.ni'nin

(ö. 619/1222) akaide dair manzum risi'l.lesi.

_j

_j

Katip Çelebi, el- cAJ~idetü'ş-Şeybô.niy­ye'yi İmam-ı Azam'ın öğrencisi Muham­med b. Hasan eş-Şeybanrye (ö 187/803)

nisbet eder (bk Keşfü'?·?unan, ll, ı 142).

Brockelmann ve Fuat Sezgin de aynı gö­rüşü paylaşırlar (bk. GAL Suppl., ı. 291; GAS, I, 432). Ne var ki İmam Muham­med'in hayatı ve eserlerinden bahseden tabakat kitapları ona ait böyle bir risa­lenin varlığından söz etmemektedir (bk. Saymeri, s. 120-130; KureşT, lll, 122-127 ; LeknevT, s. 163). İmam Muhammed hak­kında bir monografi yazan M. Zahid Kev­seri de onun eserleri arasında el- cA~i-

de tü 'ş-Şeybô.niyye 'yi zikretmemektedir (bk Bulagu 'l-emt1nf, s. 77-85) Risalenin Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Fatih, nr. 3001 /2) bulunan nüshasının müstensi­hi Muhammed b. Ali es-SirmanT eş-Şa­fii ei-KadirT. "Bu, veliyyullah Şeyh Şey­tani'nin (kaddesallahu ruhah) akTdesidir" demektedir. Başka bir yazmanın müs­tensihi olan Osman b. Yahya da müel­lif adını Şeyh ŞeybanT şeklinde kaydet­mektedir (Pertev Paşa Ktp. , nr. 626. vr. 346a) "Şeyh ", "veliyyullah", "kaddesalla­hu rühah" gibi unvan ve ifadelerin ge­nellikle süfiler hakkında kullanıldığı göz önüne alındığında, kaynaklarda el- cA./0-detü 'ş- Şeybdniyye adıyla bilinen risa­lenin fakih olan Muhammed b. Hasan eş-Şeybanrye değil, mutasawıf olarak tanınan Şeyh Ebü Muhammed Yünus b. Yüsuf eş-Şeybanrye ait olması ihtimali ağırlık kazanır. Nitekim risalede yer alan bazı ifadeler de bu görüşü teyit edici mahiyettedir. Mesela risalenin sonun­da "Bu, imamımız Şafifnin. ayrıca Ma­lik, Nu'man ve Ahmed'in itikadıdır" tar­zında yer alan cümle, eserin 187 (803)

yılında vefat eden Muhammed b. Hasan eş-Şeybanfnin ölümünden ve dört mez­hebin ortaya çıkıp yerleşmesinden sonra kaleme alındığını göstermektedir. Müel­lifin İmam Şafii'ye özellikle dua etmesi, risalenin bilinebilen ilk şerhinin oldukça geç bir dönemde (aş. bk.) yapılması sa­dece Şafii alimleri tarafından şerhedil­mesi ve rü'yetullah* konusunda tasav­vufi bir anlayışı ihtiva etmesi de eserin, Hanefi mezhebinin müctehid imamla­rından olan ŞeybanT tarafından yazılma­sını imkansız kılmaktadır. Ayrıca risale­de yer alan ve Hz. Peygamber'in Allah'ı dünyada gördüğünü benimseyen görü­şün, İmam Muhammed'in itikadT fikir­lerini nakleden el- cAkide tü 't- Tafıdviy-

el- 'Akidetü'ş­

Şeybiiniyye'nin

ilk sayfası

. (Süleymaniye Ktp.,

F~tih,

nr. 3001/2, vr. 3b)