le nimaq taq q’atb’altzij kuto’ uwi’ rutzlal le ulew, tob ... · los efectos del cambio...

1Le Nimaq taq Q’atb’altzij Kuto’ Uwi’ Rutzlal le Ulew, Tob’al rib’ Chuwach le Q’aqil

Kawalaj Chuwach le Ulew Xuquje’ Kuto’ Uwi’ le Uk’i’al pa ruwi’ le Usib’al Kawalaj Chuwach UlewLey Marco para Regular la Reducción de la Vulnerabilidad, la Adaptación Obligatoria Ante los Efectos del Cambio Climático y la Mitigación de Gases de Efecto Invernadero

RAJILAB’AL TAQANEM 7-2013Taqanawuj re Amaq’ Paxil

Ixim Ulew, C.A.

LE NIMAQ TAQ Q’ATB’ALTZIJ KUTO’ UWI’ RUTZLAL LE ULEW, TOB’AL RIB’ CHUWACH LE Q’AQIL KAWALAJ CHUWACH LE ULEW XUQUJE’ KUTO’ UWI’ LE UK’I’AL

PA RUWI’ LE USIB’AL KAWALAJ CHUWACH ULEW

2Le Nimaq taq Q’atb’altzij Kuto’ Uwi’ Rutzlal le Ulew, Tob’al rib’ Chuwach le Q’aqil Kawalaj Chuwach le Ulew Xuquje’ Kuto’ Uwi’ le Uk’i’al pa ruwi’ le Usib’al Kawalaj Chuwach Ulew

Impreso en Guatemala 2014

Traductor:Adrían Mejía

Revisores:Virgilio Alvarado Francisca Tun

Diseño y Diagramación: Licda. Ana Carolina del Cid,Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales

Melanio Cuma Chá[email protected]

Coordinación de la publicación: Sotz’il

Impresión hecha con el apoyo de CNCG

3


Kawalaj Chuwach le Ulew Xuquje’ Kuto’ Uwi’ le Uk’i’al pa ruwi’ le Usib’al Kawalaj Chuwach Ulew

K’UTB’AL CHAKJob’ oknaq che ri ik’ septiembre chuwach ri junab’ 2013, ri b’anib’al taqanib’al re ri q’atb’altzij Ixim Ulew, xuk’am uqab’ ri Ley Marco para Regular la Reducción de la Vulnerabilidad, la Adaptación Obligatoria ante los Efectos del Cambio Climático y la Mitigación de Gases de Efecto Invernadero, pa raqan uqab’ ri taqanik 07-2013, xa b’a rumal rech ri K’amalb’e re ri tinamital Ixim Ulew, ri jupuq taq winaq kechukun pa kiwi’ ri tinamit, xuquje ri ke chukun pa ke wi, ri qatb’altzij ri uqab’ tinamit, ri winaq kinutum kichoqab’ xuquje konojel ri winaq ke chakun pa Kiwi’ ri tinamit, rajawaxik kakik’am uqab’ le jujun taq chak kuqasaj uwach ri qoxmal chuwach ulew, kunimarisaj kichoqab’ ri winaq rech kakito’ kib’ chupam ri chak xuquje kuq’ijlaj kiwach le winaq rech kakib’an ri chak rech kakito’ kib’ chupam ri k’e’x kub’an ri umeqnal ri ulew rumal ri aq’a’l kaqaj chuwach ri ulew.

Ri k’utb’al chak kiya’om kanoq ri qati’t qamam chupam ri jujun taq tinamit, are’ xikiwok ri jujun chak chupam ri q’ijolal, uk’uxal k’aslemal, uk’uxal eta’mab’al konojel ri uk’u’x kichak ri qati’t qamam xa rech kakito’ kib’ chuwach ri umeqnal ri ulew tajin kwalaj uloq chuwach ri ulew xuquje kakito’ kib’ chuwach ri qoxmal kuk’am uloq chike, rajwaxik keqk’ama retal che are’ ri qawinaqib’ qas e k’o pa ub’e ri jun qoxmal ri’.

Chupam taq ri q’axnem tzij re ri utasik chak xuquje uchukaxik rij ri qatb’al re’ ri cholb’al chak, rajwaxik kakinut kichoqab’ konojel ri winaq e k’o chupam tinamit, xa ne emosib, xa ne eqawinaq, xa ne k’o keqlem, xa ne junwi kilik, rajwaxik kakicheb’ kib’ chupam ri chak, xa je la’ kuk’am uchoqab’ ri kechb’al konojel ri winaq, mat ne are’ ri qatzij kuqat uwach ri qatinamit; rumal la’ rajwaxik kajopixik ri tzij chupam taq ri wuj pa kitzij ri qawinaqib’, rajwaxik b’a kaqaxix pa qatzij K’iche’, ri qatb’altzij katzijon pa ruwi’ ri umeqnal uwach ulew rajwaxik kaqaxix chike ri qatinamit.

Are wa jun jeqb’al kichak ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales MARN re Ixim Ulew rech kakiya’ ub’ixik wa jun taqanik chike konojel ri winaq e k’o pa ub’e ri qoxmal xuquje kakiya’ jujun taq oqxan rech kakito’ kib’ ri winaq, rech kakicholaj uwach xa jela’ utz ke’l chuwach, utz uwokik kib’an che kichak xa jela’ kakito’ kib’ chupam le umeqnal uwach le ulew kaqax pa kiwi’ ri tinamit. Xa b’a je katob’an ri Asociación Sotz’il ruk’ ri The Nature Conservancy – TNC – kuk’ ri jun cholb’al chaK “Clima, Naturaleza y Comunidades en Guatemala (CNCG)”, qas uk’amom b’e chikiwach are’ ri Rainforest Alliance, are’ qas kichapom ub’e ri chak xuquje uya’om ucholik ri tzij kuk’ ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales rech kya’ uchoqab’ ri chak pa ruwi’ ri qoxmal uk’amo uloq ri umeqnal uwach ulew pa le jujun taq qatinamit.

Michelle Melisa Martínez KellyMinistra de Ambiente y Recursos Naturales

3


RAJILAB’AL TAQANEM 7-2013

RI AJPOPAB’ E YA’OL UB’E TAQANAWUJ RE AMAQ’ PAXIL

XA K’U RUMALPa cha’ ri k’o chupam ri uchuch wuj re’ ri q’atb’altzij ri Iximulew, ri upam ri tinamital, ri uq’ab’ taq ri Iximulew xuquje’ konojel ri winaq e k’o chupam, keqmaj uchukuxik ri uk’aslemal ri tinamit, ri umeb’a’il xuquje’ ri wiqik ri uk’aslemal rech kakito’ uwi’ ri uk’aslemal uwach ulew xuquje’ kakijunumaj uchapik le uwach le taq’aj juyub’, rumal rajwaxik ke’tik kanoq kapaj q’atb’altzij rech kto’ uwi’ jampa ke’tik uwach le loq’ laj ulew, umolik le jujun taq awaj, uche’al le juyub’ xuquje’ ri utzlaj ukojik ri ja’ keb’anik, xa jeri makab’an k’ex che ri loq’ laj juyub’ ri kuya’ k’aslemal ri ulew.

XA K’U RUMALRi tzaqom chupam ri Declaración Universal de los Derechos Humanos, ri Convención Americana sobre Derechos Humanos xuquje’ ri k’o chupam ri Protocolo en Materia de Derechos Económicos, Sociales y Culturaes xiwb’a kuya’ uq’ijol ri winaq tzaqom chupam ri uk’aslemal, ri ma kaxib’ixtaj xuquje’ ri ma k’otaj pa ri wi’jal, kuya’ ronojel pa ri uwi’ uqab’ rech kakik’ot chupam ri meb’a’il, chupam ri uk’aslemal ri tinamital xuquje’ uloq’ ’axik ri uxeta’il, ri jun utz laj k’aslem ri winaq chuwach ri juyub’ taj xuquje’ qas kamesob’ chuwach ri qanan ulew, are wa’ ri k’o chupam wajun wuj q’atb’altzij re ri Organismo Ejecutivo.

XA K’U RUMALRi Iximulew xuk’am uqab’ xuquje’ xu juch uwach le jujun taq uchukb’al le q’atb’altzij kuqat uwach ulew, jampa katzijon pa ruwi’ ri meq’nal kuwalaj chuwach ri junjuyub’ taq’aj, pa cha’ ri kub’ij ri Convención Marco de las Naciones Unidas Sobre el Cambio Climático (CMNUCC) xuquje’ ri ucholik kub’an ri Kyoto, ri Convenio Centroamericano Sobre Cambios Climáticos, ri Convención de Viena para la Protección de la Capa de Ozono, el Convenio Sobre la Diversidad Biológica, ri Convenio de las Naciones Unidas para Combatir la Desertificación en Países con Sequías Severas y/o Desertificación Particularmente en África, ruk’ wa ri uk’amom uqab’il chikiwach nik’aj tinamit chik rech kuchakuj rij ri q’aqil kel uloq’ chuwach ri ulew, xa’ je ri’ kuya’ umiq’nal ri winaq pa utz laj k’aslemal, uk’i’al ri ulew, ki’ taq sitaq, je la’ nik’aj sitaq chik.

XA K’U RUMALRonojel ri miq’nal tajin kwalaj chuwach le ulew nimalaj yab’il tajin kuqasaj chuwach le ulew maxiw taj kub’an k’ex che ri Iximulew xuqb’a je kub’an k’ex chike nik’aj tinamit chik; wa tinamit Iximulew sib’alaj ko’ol uralwal, rumal la’ ma k’ex taj kajik b’ik chupam le ub’e umiq’nal ulew, rumal la’ ri tinamit Iximulew kuraq na sib’alaj k’ex rumal ko’ol le uk’aslemal xuquje’ kaqaj na jujun taq

4



5q’oxmal pa uwi’ ri uk’aslemal ri tinamit, pa cha’ we ri’ kaq’iq taq jab’ kaqaxik, kub’an nimaq taq saq’ij, kuya’ kanoq we jujun taq k’ex: I) kujek uwach le ja’ xuquje’ kuchiqsaj uwach le ulew; II) kuk’ysaj uwach le itzel taq awaj, kuk’ex uwach ri uk’aslemal, ke k’ayir uwach ri ewinaqib’, kek’iyir uwach le ewajib’ kakitij kib’ xuquje’ kek’yir uwach le yab’il chuwach le ulew; III) keq’ax xuquje’ ketzaj uk’yal ronojel ri wa kuya’ chuwach le ulew xuquje’ le kel uloq’ chupam ri ja’; IV) kanimar umajik b’ik q’aq chuwach le juyub’ rumal le saq’ij; V) katzaq’tzaj uwach ri q’ayes rumal ri uchiqjal; V) kutz’apij uwach ronojel le jujun taq sitaq raxwaxik kutor kik’aslemal le winaq; VI) kqaj wijal chupam ri tinamit rumal ri kesach uwach ri tiko’n chuwach ulew; VII) kasach uwach ri kub’an wi tiko’n ri winaq rech uk’aslem; VIII) le uchiqjal uwach le ulew kujek kiwa le winaq pa kik’aslemal; IX) xuquje’ kuk’at uwach le uk’aslemal le ulew.

XA K’U RUMALRi ukayb’al uwach ri q’atb’altzij re ri Iximulew are’ ri jun utz laj k’aslemal ke’ ri winaq, rumal k’ut ri’ ri poqxik uwach ri uk’aslemal ronojel taq le tinamit ma k’ot pa raqan ri me’r, xuquje’ ri uq’anob’il uwach ri ulew ma ramal taj keb’an k’ex che le jujun taq urexil. Rech keq q’atij le umiq’nal uwach ulew, rajwaxik ketik aninaq jujun taq q’atab’ltzij, qas pa rech wi xuquje’ kuchup uwi’ le k’ex chupam ri Iximulew, keya’ kanoq pa kiqab’ le jujun winaq e k’o chupam ri uq’ab’il tinamit rech kakikojo renojel ri ketamb’al pa ruwi’ ri jujun taq yab’il, pa cha’ yo’om kanoq chike taq kiman kati’t, je b’a kakib’ano ronojel ri le jupuq ajchakib’ e k’o chikiwach le tinamit, kakimaj b’ik jas ri taqo’n yo’om chike xuquje’ ri tz’ib’an chupam ri q’atb’altzij wuj pa ri kikomon, rumal kwa ri’ rajwaxik ke’tik jun q’atb’altzij wuj rech que nut ronojel le jupuq ajchakib’ kechukun chupam ri tinamit rech kib’an le jun chak.

RUMAL K’UTRi chak yo’om chupam ri lok’aj a) ri uch’ukb’al 171 re ri Constitución Política de la República de Guatemala;


6KUTEQEJ

WA NO’JIB’AL RI’:

LE NIMAQ TAQ Q’ATB’ALTZIJ KUTO’ UWI’ RUTZLAL LE ULEW, TOB’AL RIB’ CHUWACH LE Q’AQIL KAWALAJ CHUWACH LE ULEW XUQUJE’ KUTO’ UWI’

LE UK’I’AL PA RUWI’ LE USIB’AL KAWALAJ CHUWACH ULEW

NAB’E B’I’AJ

RI UTAK’ALEB’AL RI NIMA’Q TAQ UB’E RI Q’ATB’ALTZIJ

NAB’E TEKB’AL

UPATAN, RAJWAXIK XUQUJE’ RI URELEWALUqab’ taqanik 1. Patan. Ri upatan ri wuj q’atb’altzij rech kya’ chupam ri loq’ laj rajwaxik re utekb’al, uchukaxik rech kwalaj aninaq uwach, qas utz ub’anik, kixim uwach kuq’atij uwach le k’ex uk’amom uloq’ le loq’ umiq’nal ulew.

Uqab’ taqanik 2. Rajwaxik che. Wa q’atb’altzij wuj ri urajwaxik xa rech ri e k’amal taq b’e pa Iximulew pa uq’ab’ ri q’atb’altzij e k’o pa Iximulew, pa kiqab’ le jupuq taq ajchakib’ re tinamit, pa kiqab’ taq le jupuq ma kechukuntaj ruk’ ri q’atb’altzij, le q’atb’altzij ketaq le uq’ab’ le jujun taq tinamit, le ajchakib’ re ri xaq winaq xuquje’ ronojel ri kechukun kuk’ ri tinamit, konojel kakito’o kib’ rech ma kub’an k’ex ri q’aq’ tajin kak’astajik chuwaxh ulew, kuya’ jujun taq tob’al ke’ le winaq rech ma kakiraq taj k’ex xuquje’ kuya’ pa kichomab’al jujun taq na’oj rech ma keqaj taj chupam ri q’oxmal, rech ma keyab’antaj chuwach ri k’atnal kwalaj chuwach ulew.

Uqab’ taqanik 3. K’olb’al re utzij taq q’atb’altzij. Wa jun q’atb’altzij xuquje’ ri uchutiqal, kutelej ri tz’ib’am chupam rech uloq’oxik ri tinamit xuquje’ ronojel ri kutekmij rech kasol uwach le jujun taq chak xuquje’ ri na’oj kajupux chupam ri Iximulew.

Uqab’ tanaqik 4. Uchakub’al ri q’atb’altzij. Wa jun q’atb’altzij ri’ rech kakoj chupam pa kiwi’ ri winaq e k’o chupam ri Iximulew, rumal kwa rajwaxik kakiloq’ej ronojel ri winaq e k’o chupam le jujun taq tinamit, jas pe kib’antajik ri aj chukunel re tinamit, kechukun pa ke’wi xuqne je me e k’o taj pa ri uq’ab’ q’atb’altzij.

UKAB’ T’ANAJ

UCHOLIK UPAM LE TZIJUqab’ taqanik 5. Ub’e taq le tzij. Qas ucholaxik taq le tzij ri tz’ib’am chupam wa jun q’atb’altzij, keya’ ucholik wa jupaj kapaj tzij ri’:



7a) Nekb’al: kutzaqsaj rib’ ruk’ le keq’ax chuwach ulew xuquje’ ruk’ le

kub’an le winaq chuto’ik kib’ chupam le umiq’nal ulew tajin kak’y wacha-nim xuquje’ b’enaq chuwach rumal le k’ex kuya’ kanoq pa ub’e, rech kuqasaj jub’iq uwach le uchoq’ab’ xuqne je kuk’oj jujun taq uch’imiyal rech ma sib’alaj taj kaq’aq’anik chuwach ulew.

b) Umiq’nal ronojel uwach ulew. Kaq’an umiq’nal le ulew, xa rumal kaq’aq’anik le ulew, rumal kaq’an le sib’ chikaj kel chupam le ch’ich’ kakikoj le winaq.

c) K’exb’al utewal le ulew, k’exb’al utewal le ulew rumal le jujun taq chak kakib’an le winaq, are la’ kuk’ex utewal ronojel le uwach ulew, xuquje’ kuraq b’i rib’ ruk’ le uch’uchujil le juyub’ kuk’ex, ma junam ta chik ri kub’an kanoq ujer taq tzij.

d) Jaljoj ukojik ri ulew, ri jaljoj ukojik le ulew xuqne je jun uwi ukojik kib’an le winaq, are la’ kub’an k’ex che uk’i’al le ulew.

e) Ujik’ik le aq’al chuwach le kaj, le jujun taq uk’olik le uki’al le aq’a’al k’o chuwach le kaj, qas are b’ik le uk’i’al le uwach le kaj. Xuquje’ le uk’olik le sib’ re ronojel le uwi’ taq le che’.

f) Keqaj uk’i’al ri aq’a’al ri kaj, rumal ri yab’il kaqax pa ruwi’ ri ulew kuqatij ri uk’i’al ri rixlab’ kuya’ ri q’ij chuwach ulew, kutew’risaj uwach le ulew, kusol uk’yb’al kiwach le awaj ri kek’oji chuwach ri ulew.

g) Ri aq’a’al keqaj chuwach ri kaj (GEI), ronojel ri rixlab´ ri ulew kumol rib’ chikaj, kel uloq’ chupam ri kaj ulew are ne kel uloq’ pa kichakb’al ri wi-naq e k’o chuwach ulew, kakimuq’ej le uq’aqil taq le q’ij keqaj chuwach le ulew, chuwach le kaj xuquje’ chupam taq le sutz.

h) K’yb’al re uk’i’al ulew: are le jujun taq k’amb’al re ri uk’i’al le ulew pa kiqab’ taq le nima’q taq ajk’ynelab’ chuwach ulew kakisuju, keta’ chike xuquje’ le kik’ayij le uk’i’al taq le ulew, xa je la’ kel chupam ri jun eqan xikik’am uq’ab’il, je la’ kiqasaj uwach le aq’a’al kub’an k’ex che le uwach le ulew.

i) Kuch’uch’irisar uwach le k’ex: kub’an jujun taq chak rech kuto’ rib’ pa ruwi’ taq le aq’a’al kub’an k’ex che le ulew xuquje’ kuk’ol kanoq chupam jule nima’q taq jul le uk’i’al taq le uwo taq’aj, rech kuto’ rib’ chupam ri aq’a’al kaqaj chuwach ri ulew chuweq kab’ij.

j) Tob’al uwach le taq’aj juyub’. Ronojel ri utz taq sitaq kuk’am kanoq ri tinamit chuwach le uwach taq’aj xuquje’ le uwach kaj.

k) Jaljoj uq’aqil le q’ij. Are kub’ij le k’exb’al taq uwach kub’an upam le q’ij wachanim, kuk’ejla’ rib’ uq’aqil le q’ij, ma kaq’aljan tachik jampa kub’an


8saq’ij, jampa kub’an q’alaj xuquje’ katzijon pa ruwi’ jampa keq’ax nima’q taq k’ex pa kiwi’ le jujun taq tinamit.

l) Ri jalojoj k’ex keq’ax chupam ri uq’aqil ri ulew. Ri kab’antajik xuquje’ ri loq’ taq k’ex kab’an taj kanoq chupam ri uq’aqil ulew.

m) Ri jalojoj k’ex ri kuk’uch uwach ri uq’aqil ulew. Ri kab’an taj uloq’ chirij ri uq’aqil le ulew xuquje’ ri k’ex kuya’ kanoq che.

n) Ma kow taj: are upajb’al uchoq’ab’ jun tinamit je ne jun winaq xaq kab’ay katik, are ne kakunik kel chupam jun k’ex, je ne kajil taj b’ik chupam ri uq’aqil kuya’ ri uwach juyub’, are ne ri uk’exwach kub’an ri uq’aqil ulew. Ri winaq keb’aykat uchoqab’ kub’an k’ex che ri uno’jib’al, kuya’ aywal che xuquje’ kab’in chupam ri miq’nal ulew, kuqasaj uchoqab’, xuquje’ kub’an ch’uch’uj che ri ub’aqil rech kab’in chupam ri jun k’exb’al.

UKAB’ B’I’AJ

K’AMAL TAQ LE B’EUqab’ taqanik 6. Uk’amal. Utzaqtasik le uk’amal taq b’e k’o chupam ri Constitución Política de la República de Guatemala xuquje’ ri Tratados Internacionales ri uk’amom uqab’ ri q’atb’altzij re ri Iximulew pa ruwi’ uk’exb’al uwach ri uq’aqil ri ulew, kuto’ kib’ kuk’ wanik’aj k’amal taq b’e pa ub’e ri tz’ib’am chupam wa jun q’atb’altzij rech umeq’nal ulew, rajwaxik kakiya’ chupam ri chak ronojel ri winaq kakaj kechukunik pa ruwi’ ri qatinamit, rajwaxik kakichep ronojel ri ub’eyal k’o chupam.

a) Wi ma saq ub’e, k’o uwach le taq’aj juyub’. Uxe’al taq na’oj rech ka-Wi ma saq ub’e, k’o uwach le taq’aj juyub’. Uxe’al taq na’oj rech ka-qato’ uwi’ le juyub’ taq’aj xuquje’ uwach le ulew kuq’atij le jujun taq chak kub’an k’ex che uk’aslemal le uki’al le juyub’ taq’aj, je la’ ronojel ri no’jib’al katikik xa rech kub’an utz che uk’aslemal ri juyub’al.

b) Cha wila’ na. Kapaj na rij ri chak keb’anik rech kilik jawi’ k’o wi ri k’ex, kuq’il rib’ chupam xuquje’ kuto’ rib’ chuwach je ri’ ma kutij taj k’ex chu-pam le umiq’nal kalax chuwach le ulew xuquje’ no’jimal kel chupam le k’ex.

c) Chin kutz’aj uwach le ulew rajwaxik kutojo xuquje’ kutzalaj uwach. Uxe’al taq na’oj kub’ij che chin xub’an jun k’ex chuwach ri ulew, rajwaxik kutoj utzalxik uwach. Are b’a ri winaq pa re wi’ keb’ oxib’ kib’an itzel che ri ulew rajwaxik kib’an utojik ri rutzuxik ri ulew, pa cha’ kekaj ri winaq e k’o pa ri tinamit.

d) Jun uwach ri k’aslemal. Rajwaxik kak’am uqab’il ri kixeta’il kino’jib’al ri tinamit, kichak ri ixoqib’ xuquje’ ri achijab’, chupam ri utikik jun chak, ulik’ik ri rajwaxik chupam ri tinamit.



9e) Kixeta’il ri winaqib’. Kikayb’al xuquje’ kichukuxik rij ri kechb’al ri qati’t

qamam, rech ukojik uchapik ronojel ri kuya’ uwach le juyub’ kub’an uwi’ uq’ab’ chuxo’ol le uq’axik le k’ex kub’an le jaljoj taq k’exnik kub’an le umiq’nal ulew xuquje’ le jujun taq sib’al kuk’aqb’ik rech kuto’ uwi’ le uki’al le ulew.

f) Ukowil. Ma kuq’axij taj uwi’ le uchoqab’ pa ruwi’ le ukowil urexal le k’o chuwach le utaqjil ulew.

g) Komon chak. Rajwaxik kechok ronojel le winaq rech junam kiwach chu-pam le chak xuquje’ utz que chok le jupuq taq winaq, xuqne utz que chok le nik’aj tinamit e k’o niqaj rech junam ke chomanik, kakilo, kakilik’o ronojel ri chak kab’an pa ruwi’ ri loq’ laj umiq’nal ulew je la’ ronojel q’ij kanimar uwach.

UROX B’I’AJ

UTURIK LE KICHOQAB’ LE WINAQ CHUPAM RI JUYB’AL

NAB’E UQAB’

WE Q’ATB’ALTZIJ XUQUJE’ RI UKOLMAXIK RI UCHAKUqab’ taqanik 7. Wulij no’jib’al. Ronojel ri jupuq taq ajchakib’ re ri q’atb’altzij tajin kakichukuj ri kichak, kakiwuluj uwach k’ate k’u ri’ kakikojo chupam taq ri no’jib’al kakichb’ilaj kib’ ruk’ uwi’ taq uqab’, ruk’ la kupaj uwach xuquje’ kuyik ub’anik ri xupajo, ri jupuq taq chak, jujun taq chak kiwalsaj le winaq, ronojel ri chak qas kub’an utz che ri tinamit, xa je la’ kuqasaj jub’iq le k’exk’ol, ma kutzopsij taj uwach le ulew, kuto’ rech kak’asi chupam xa je la’ keqto’ jub’iq le itzel kaqiq’ kelb’ik chuwach le ulew.

Le nima’q taq tojob’al k’o chupam ri tinamital xuquje’ ri upam taq ri uwulik ri chak e k’o pa kiq’ab’ taq ri winaq, ri k’o chupam ri kik’u’x xa kakijorb’asaj uwach le q’oxmal k’o chuwach le jujun taq tinamit, kakiya’ utikik ri tzukb’al taq chak rech kato uwi’ ri ulew pa ruwi’ le umiq’nal ulew kawalaj uloq’ xuqne loq’ keto’ uloq’ ruk’ le nik’aj tinamit chik.

Ri ministerio de ambiente y recursos naturales, el ministerio de educación xuquje’ ri Consejo de Ciencia y Tcnologìa – CONCYT, kakisol na uwach jujun taq chak pa b’e uwulujik taq chak pa ruwi’ ri miq’nal ulew tajin kawalaj uloq’ ’.

Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales rajwaxik kunut le kichoqab’ chikixol ri jupuq winaq tajin kakiwuluj uwach ri chak, ri upajik xuquje’ ri utzu’ik ri itzel taq kaqiq’ kelb’ik chuwach ri ulew – GEI – ruk’ nik’aj sitaq chik kutzoqpij ri uq’aqil le ulew, xuquje’ kuk’’am uqab’il ronojel ri jujun taq raqan kel chupam ri tinamit re ri GEI xuquje’ onojel ri keb’an pa jujun taq tinamit pa ruwi’ ri uq’aqil uwach ulew.


0Uqab’ taqanik 8. Utikik xuquje’ ronojel ri kuraqa ri uwi’ uqab’ jupuq q’atb’altzij re ri umiq’nal ulew. Katik wa jun loq’ laj q’atb’altzij, ri Consejo Nacional de Cambio Climàtico, uk’amom ub’e ri q’atb’altzij re Iximulew, are b’a kilob’ej re ri winaq kechkun pa q’atb’altzij xuquje’ ri jupuq taq winaq kechukun pa kewi’ kichipom kib’ kuk’ taq wa nik’aj aj chakib’ ri’:

a) El Ministro de Ambiente y Recursos Naturales;

b) El Ministro de Agricultura, Ganadería y Alimentación;

c) El Ministro de Energía y Minas;

d) El Ministro de Comunicaciones, Infraestructura y Vivienda;

e) El Secretario Ejecutivo de la Coordinadora Nacional para la Reducción de Desastres, CONRED;

f) Un representante de organizaciones indígenas;

g) Un representante de organizaciones campesinas;

h) Un representante del Comité de Asociaciones Comerciales, Industriales y Financieras;

i) Un representante de la Cámara de Industria;

j) Un representante de la Cámara del Agro;

k) Un representante de la Asociación Nacional de Municipalidades, ANAM;

l) Un representante de la Asociación de Alcaldes y Autoridades Indígenas AGAAI;

m) Un representante de la Asociación Nacional de Organizaciones No. Gubernamentales de Recursos Naturales y Medio Ambiente, ASOREMA, avalado por la Mesa Nacional de Cambio Climático;

n) Representante de la Universidad de San Carlos de Guatemala;

o) Un representante de las universidades privadas del país.

Ri kichak wa jupuq aj chakib’ re wa q’atb’altzij kiya’ le ub’ixik ri ub’anik ri chak, kusolij ronojel ri chak xuquje’ ri uchupik ri q’oxmal kel pa ruwi’, xa je la’ katernexik ub’anik ronojel ri chak tz’ib’am pa wa jun q’atb’altzij xuquje’ ri yo’om chupam ri kuchomaj ri tinamit pa ruwi’ ri umiq’nal ri ulew, ri utojixik re uchukb’al re uto’ik ri umiq’nal ulew, ri jujun taq uximik xuquje’ ri ulik’ik uwach xuquje’ ri uchukb’al rech kato’ jub’ik ri ulew xaqje ri ma kutij taj k’ex jampa keqax chupam.



! Ri ajtz’ib’ chupam wa jupuq q’atb’altzij are kab’anow re ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales, MARN, kakito’ kib’ ruk’ ri Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia SEGEPLAN -, are b’a keyow rech ronojel ri rajwaxik xuquje’ ri kenab’ej chub’anik rech kakik’ut b’e chikiwach wa jupuq aj chukunelab’ re q’atb’altzij.

Ri kechukun chupam wa q’atb’altzij loq’ kakiya’ kanoq jun kik’exb’al kiwach pa cha’ ri tz’ib’am chupam wa q’atb’altzij wuj.

Uqab’ taqanik 9. Ukemik ri Iximulew ruk’ ri julujik taq tzij pa ruwi’ umiq’nal ri ulew. Rech kakoj wa q’atb’altzij ri’ katik ri. Ukemik ri Iximulew ruk’ ri julujik taq tzij pa ruwi’ umiq’nal ulew kuto rib’ ruk’ ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales.

Rech katzaq rij ri xitz’ib’ix pa uqab’ taqanik wa jun q’atb’altzij ri’, konojel ri kechukun ruk’ ri q’atb’altzij xuquje’ ri kechukun pa ke wi’ rajwaxik kakiya’ ub’ixik jas ri kab’antajik chupam ri umiq’nal ri ulew, ri rajwaxik ri kel uloq’ xuquje’ ri kuq’atij uwi’ ri rixlab’ kub’an k’ex che ri uwach ulew, ri kub’an q’umar che xuquje’ ri kuto’o rech ma k’ex taj kuraq chupam pa cha’ ri oqxan kuta’ ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales, rech kuya’ ub’ixik chike ri winaq e k’o chupam ri Iximulew pa cha’ ri taqon xuk’am uq’ab’il.

Uqab’ taqanik 10. Uchomaxik ulik’ik rij ri tojb’al re ri chak pa kiqab’ ri ajchakib’ re q’atb’altzij. Ri jupuq taq q’atb’altzij kechukun pa kiwi’ ri tinamit xuquje’ pa uqab’il taq tinamit, jampa kakichukuj rij ri uqab’ taq chak, kuchomaj rij, kulik ub’anik xuquje’ ronojel ri chak kuxol ub’anik chupam ri tinamit, loq’ keya’ chupam ri uk’u’x ri pwaq ri kachomax rij pa nik’aj kapaj tzij chik, pa ri k’exb’al uwach ri umiq’nal ulew.

Rumal rech ri Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia – SEGEPALN – ri kenutub’ re’ ri rech kato’ uwi’ ri umiq’nal uwach ri ulew, rajwaxik kuxim uchomaxik rij ri chak xuquje’ ri ukirik pwaq kiya’ chike ri aj chakib’ pa jupuq taq ajchakib’, pa kiwi’ ri kechukun kuk’ ri q’atb’altzij xuquje’ junam keb’an chike ri uqab’ taq tinamit, xa je la’ kakichomaj, kakilik xuquje’ ronojel ri chak tob’al ke’ ri jujun taq tinamit pa cha’ qas karaj wa jun q’atb’altzij.

Ri Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia – SEGEPALN – xuquje’ kuterne’er uya’ik wa jun chak chupam ri jujun chak yekb’al winaq pa Sistema Nacional de Inversión Pública.

Ri Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia xuquje’ ri Ministerio de Finanzas Públicas rajwaxik kupaj le kipwaq konojel ri jupuq taq ajchakib’ e k’o chupam ri q’atb’altzij che tajanik kakichomaj rij ri chak, kakilik


Cuwach xuquje’ ri chak yakb’al ke’ ri winaq pa cha’ kub’ij pa we jun uqab’ taqanik.

Uqab’ taqanik 11. Ulik’ik ri chak pa kiwi’ konojel ri tinamit pa Iximulew rech kakik’am uqab’ xuquje’ kakito’ kib’ pa le jujun taq umiq’nal le ulew. Ri jupuq taq winaq kechukun chupam ri umiq’nal ri ulew xuquje’ ri ri Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia – SEGEPALN – rajwaxik kakinuk’ jun chak rech kalik pa kiwi’ ri tinamit re ri Iximulew pa ruwi’ ri umiq’nal ulew, are wa ri kilik jampa xekun chub’anik ri chak pa kiwi’ ri tinamit, ri me xekun taj kekolmaxna uchomaxik pa kiqab’ ri winaq e k’o chuwach ri taq’on.

Uqab’ taqanik 12. Ucholoxik uwach ri ulew rech koj nik’i chupam xuquje’ qato qib’ chupam ri umiq’nal ulew. Ri Ministro de Agricultura, Ganadería y Alimentación – MAGA – Ri Ministro de Ambiente y Recursos Naturales – MARN - Ri Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia – SEGEPALN – rajwaxik kakiya’ jun qab’aj chike ri q’atb’altzij e k’o chupam le jun taq tinamit ri raj waxik rech utz ucholoxik uwach kakib’an che ri kijuyb’al, pa cha’ ri uqab’ ri q’atb’altzij tz’ib’am chupam wa jun q’atb’altzij.

Konojel ri q’atb’altzij e k’o chupam ri jujun taq tinamit xuquje’ ri jupuq winaq kakisol uyakik ri winaq chupam ri tinamit kuk’ ri uqab’ taq tinamit, keto’ik pa cha’ ri kichoqab’ k’o chupam ri kik’aslem, rech keto’ik pa kirajwaxik chucholik ri kijuyb’al rech kakito’ kib’ xuquje’ kakiq’il uwach ri itzel taq kaqiq’ kel uloq’ chupam ri umiq’nal ulew, kakik’am retal ronojel ri keqax chuwach ri ulew pa ruwi’ ri nik’aj tinamit chik rumal ri umiq’nal ulew xuquje’ kekilo jas rajwaxik pa ruwi’ ri uk’aslemal ri ulew, keto’ le winaq, pa kimeb’a’il xuquje’ pa unimarisik ri kixeta’il chupam ri tinamit.

UKAJ B’I’AJ

KUNEK B’I RIB’ CHUPAM RI K’EXB’AL TAQ UMEQNAL RI ULEWUqab’ taqanik 13. Ri usujik ri nimaq taq q’oxmal kuxolij ruk’ taq le k’ex taq kaqiq’ keqax chuwach ulew. Ronojel taq ri q’atb’altzij k’o wachak pa kiqab’, ri keb’anne re ri wiqob’ chak ruk’ ri cholb’al chak chupam ri utzukxik utob’al re ri q’oxmal wokom kanoq rij rech kuto’ rib’ xuquje’ ma kuraq taj sib’laj k’ex ri tinamital, kamaj taj b’ik kuk’ ri uqab’ tinamit kuk’is kanoq pa ruwi’ ri tinamital Iximulew, keya’ chupam ri wiqb’al taq chak rech ma keqax taj chupam xuquje’ ri jujun taq chak rech ketob’ex ri winaqib’ keqaj chupam, pa cha’ ri k’olaj taq chak utason kanoq ri q’atb’altzij ri kechukun pa ruwi’ ri uk’aslemal ri ulew, ri jujun taq uwi’ uqab’ xuquje’ kunek uchoqab’ ruk’ ri Coordinadora Nacional para la Reducción de Desastres de Origen Natural o Provocado -CONRED-.

Uqab’ taqanik 14. Jujun taq ub’e chak rech kakiwalsaj uchoqab’ ri tinamit. Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-, ri Coordinadora



# Nacional para la Reducción de Desastres de Origen Natural o Provocado -CONRED- xuquje’ Ri Instituto Nacional de Sismología, Vulcanología, Meteorología e Hidrología -INSIVUMEH-, kikem ub’anik jujun taq ub’e ri chak rech kakitzukuj utob’axik ri k’ex, kakiqasaj uchoqab’ ri q’oxmal, kowrik kichoqab’ chupam ri q’oxmal.

Uqab’ taqanik 15. Uwokik ukirib’al kichak ri jujun taq jupuq aj chakib’ re ri q’atb’altzij rech kakiq’asaj uwach ri q’oxomal, ketek’i chuwach xuquje’ kito’ kib’ chuwach ri umiq’nal ulew, pa cha’ ri uxe’al ri wokom chak pa ruwi’ ri Iximulew rech kaqaj chupam xuquje’ kuto’ rib’ chupam ri umiq’nal ulew, are b’a wa kichak ri jupuq taq winaq kechukun ruk’ ri q’atb’altzij, rajwaxik k’o ke ri uk’amal taq chak kib’anom ri jujun taq q’atab’altzij, rajwaxik kakilna wi are ri chak rajwaxik xuquje’ kakil na le are rajwaxik che ri uk’aslemal ri ulew, Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-, R i Secretaría de Planificación y Programación de la Presidencia -SEGEPLAN- xuquje’ Ri Ministerio de Finanzas Públicas, -MINFIN- wa nik’aj taq jupuq aj chakib’ re ri q’atb’altzij loq’ ketob’nik chuwiq’ik ri chak.

Rajwaxik kasol uwiq’ik ri ub’e’al chak xuquje’ ri uchakuxik rij, kuk’ wa jupuq taq ajchakib’ ri’, pa cha’ raqan kiqab’:

a) Je’lil winaq. Ri Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social y el Instituto Guatemalteco de Seguridad Social rajwaxik kakik’am chupam ri kichak k’exb’al re le uq’aqil re’ le ulew chupam ri uwiq’b’al chak rech kuto’ uwi’ chupam ri k’ex, kuqasaj uwi’ le yab’il kuwalsaj uloq’ le umeqenil kuwalaj chiwach ulew, kuqasaj uchoqab’ le itzel taq oj, le ja’ keqaj chuxe le wi-naq, le q’aq’ xuquje’ nik’aj yab’il kel uloq’ rumal le uq’aqil ulew, kutzaq uqab’ pa rech taq k’ak’ taq no’oj re kunb’al xuquje’ le kech taq qati’t qamam.

b) Kuto’ kiwi’ ri awaj e k’o pa ri palow. Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-, Ri Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimenta-ción -MAGA-, Ri Ministerio de la Defensa Nacional xuquje’ Ri Conse-jo Nacional de Áreas Protegidas -CONAP- kakik’ut la’ xuquje’ kakiyak uwach le cholb’al chak, yikb’al taq chak ronojel ri chak kewalsax chupam ri Iximulew kaqataxix xuquje’ keqasaj uchoqab’ rech ma kub’an k’ex che ri uk’aslemal ri polow, kaquwach rech makub’an k’ex xuquje’ makusax taj kiwach ri awaj e k’o chupam ri polow rumal ri uq’aqil ri ulew.

c) Agricultura, Ganadería y Seguridad Alimentaria. El Ministerio de Agricul-) Agricultura, Ganadería y Seguridad Alimentaria. El Ministerio de Agricul-Agricultura, Ganadería y Seguridad Alimentaria. El Ministerio de Agricul-tura, Ganadería y Alimentación, -MAGA-, pa cha’ ri secretaría de Segu-ridad Alimentaria y Nutricional -SESAN- kakitekb’a le wiqob’ taq chak je la’ ri jupuq winaq kechuk pa ruwi’ ri uchikopil ja’ re’ ri Iximulew kenaqtaj chupam ri chak xuquje’ kuto’ rib’ chupam le umiq’nal le ulew pa jawi kape kak’aqan wi xuquje’ ri yab’il kuya’o ri umiq’nal ulew.


$ Ri MAGA xuqje Ri SESAN kunab’saj ub’anik ronojel ri chak k’o chupam ub’anik ri wa, nab’e qas kech wi are’ xuquje’ ri qas k’o wi rajawaxik.

a) Recursos Forestales, Ecosistemas y Áreas Protegidas. Ri Instituto Nacional de Bosques -INAB-, Ri Consejo Nacional de Áreas Protegidas -CONAP-, Ri Sistema Nacional de Prevención xuquje’ Ri Control de Incendios Fo-restales -SIPECIF- xuquje’ Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-, qas kichak wi, rajwaxik kakiwok ri chak pa kiwi’ ri komon, pa kiwi’ ri tinamit xuquje’ pa kiwi’ ri Iximulew rech kakiq’atij uwach ri porow taq che’, ri je’el taq kichak ri e k’o chupam Ri Sistema Guatemalteco de Áreas Protegidas -SIGAP- rech kakito’ kichoqab’ ri q’oxmal kuya’ kanoq ri uq’aqil ri ulew xuquje’ ri k’exb’al uwach je la’ kutob’ej le rutzalal uwach le taq’aj juyub’

b) Rutzb’al re ri kisitaq ke’ la winaq. Ri Ministerio de Comunicaciones, In-) Rutzb’al re ri kisitaq ke’ la winaq. Ri Ministerio de Comunicaciones, In-Rutzb’al re ri kisitaq ke’ la winaq. Ri Ministerio de Comunicaciones, In-fraestructura y Vivienda, xuquje’ ri jupuq taq ajchakib’ re tinamit xuquje’ ri q’atb’altzij, rajwaxik kakib’an jun che ri wiqob’al chak xuquje’ ri uwiqik le jujun taq chak utz wi kakikojo’ ri utzlal k’o chupam ri tinamit xuquje’ ri umiq’nal ri ulew pa cha’ je’el wi kiqab’ ri tinamit.

Uqab’ taqanik 16. Le jujun taq chak qas kuletz’ej ri winaq chupam ri uq’aqil uwach le ulew. Pa rech wi le jujun taq winaq xuqne rech q’atb’altzij, ajchakib’ re tinamit arene pa rewi ri winaq e k’o chupam ri Iximulew, kiya’om kichak xuquje’ utikik jun sitaq, rajwaxik kuya’ chuwach ri uk’i’al xuquje’ ir k’exwach ri umiq’nal ulew xuquje’ ri kib’anik le jujun taq uqab’ le Iximulew, ri kichomab’al ri qati’t qamam, loq’ ’ kakitzaq kiqab’ ri kuya’ ri k’ak’ taq no’jib’al chupam, qas utz xuquje’ ri katob’anik chupam ri k’aslemal xuquje’ ri k’o chupam ri kik’aslemal awaj e k’o chuwach ri taq’aj juyub’ pa Iximulew.

Xa je la’, rajwaxik kakik’am panoq ke’ le k’ak’ taq chukb’al xuquje’ ri kech le qati’t qamam, xiw tzij kuya’ utzil rech ma kuya’ taj q’oxmal chupam ri uqaxik ri umiq’nal ri ulew xuquje’ kakito’ kiwi’ ri uwinaqil ri tinamit ruk’ taq ri kiwa xuquje’ kakito’ ri uwach ulew rech ma kaqasax taj uwach.

Uqab’ taqanik 17. Tob’al re’ ri ulew. Ri Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimentación –MAGA- xuquje’ Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-, rajwaxik kakitik kanoq jujun taq taqo’n xuquje’ jun taq cholb’al chak rech ma kaqaj taj uwach ri ulew, rech kub’an rutzil ri uwach ri ulew xuquje’ kakiya’ kanoq jujun taq oq’xan rech kakib’an rutzil che ri ulew.



% WO’OB’ B’I’AJ

RI UQASAXIK UWACH LE ITZEL TAQ KAQIQ’ KEL ULOQ’ ’ CHUWACH LE ULEW

NAB’E PERAJ

QASAXIK UWACH LE ITZEL KAQIQ’Uqab’ taqanik 18. Wokb’al ri kaxlan q’aq’ pa ruwi’ ri Iximulew. Ri Ministerio de Energía y Minas -MEM- kuxim uchak ruk’ ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN- xuquje’ ruk’ Ri Secretaría de Planificación y Programación de la Presidencia -SEGEPLAN-, rech kakiwok ri kaxlan q’aq’ pa kiwi’ ri tinamit e k’o pa Iximulew rech kakik’ysaj uwach xuquje’ ukojik uwach kuk’oj ronojel ri utzil loq’ kujal uwach chupam ri tinamit, loq’ kujulja le k’ak’ taq qab’aj qas utz che ri chak xuquje’ ri qas ma kub’iqtaj le kaxlan q’aq’ xuquje’ le uqasaxik uwach le itzel kaqiq’ chuwach le ulew.

Uqab’ taqanik 19. Uk’exb’al uwach le tzaqob’ taq itzel kaqiq’. Jampa kel uloq’ ri itzel kaqiq’ rumal ri uk’atik ri upam le kel uloq’ chupam le juyub’ are sib’alajna nim chuwach ri utzil kaqiq’ kaparox chuwach ri ulew, loq’ katzalax uwach ruk’ taq uyikb’al taq chak pa kiqab’ le winaq xuqne utz b’ik ruk’ taq chak kujik’ le itzel taq kaqiq’ kel chuwach ri ulew.

Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales rajwaxik kakitzaq jujun taq chak qas kuk’ub’a kik’u’x ri winaq, kujik’o rech kechukun pa komon chak je la’ kakito’ kib’ pa uqab’ ri itzel kaqiq’ kwalaj chuwach le ulew.

Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales rajwaxik kutik kapaj taq q’atb’altzij pa ruwi’ wa chak ri’.

Uqab’ taqanik 20. Jekb’al ukojik ri itzel taq kaqiq’ rumal le k’exwach ukojik keb’an che le ulew. Ri Instituto Nacional de Bosques -INAB-, Ri Consejo Nacional de Áreas Protegidas -CONAP-, Ri Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimentación -MAGA-, kakitun ri chak ruk’ ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-, kakijunmaj ri chak xuquje’ ri uwokik’ ri chak pa cha’ ri rayb’al xuquje’ ri tikb’al re’ ri q’atb’altzij, ri chomab’al re’, ru b’eyal chak, uchomab’al, uwokb’al xuquje’ ri ch’ob’otal chak rech katik uwach xuquje’ jun tekb’al wa’ik chirij xuquje’ usujik le jujun taq uqab’ raqan le uwach ulew, loq’ kaya’ chupam ri usujik ronojel ri chak qas kuto’ uwi’ ri ko’olsaj ujutik b’ik ri itzel kaqiq’ chuwach ri ulew xuquje’ keqto’ uwi’ ri uk’aslemal ri uwach ulew.

Uqab’ taqanik 21. Ch’ich’ erelb’al winaq re tinamit xuquje’ ke ri ajq’inomab’ winaq xuquje’ ri kiyujik b’ik chujek’ik le itzel taq kaqiq’ karupix chuwach ri


&ulew. Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-,e junam kuk’ Ri Ministerio de Comunicaciones, Infraestructura y Vivienda -CIV-, kakitek b’a uwach ri jun q’atb’altzij pa junwinaq kejeb’ q’ij ri ucholaj q’atab’altzij rech kapaj urapik ri itzel taq kaqiq’ chuwach ri ulew kel chupam ri ch’ich’ erelb’al winaq re tinamit xuquje’ ke ri q’inomib’ taq winaq. Ri Ministerio de Finanzas Públicas -MINFIN- xuquje’ ri Superintendencia de Administración Tributaria -SAT- kakiya’ jun na’oj re’ q’atb’altzij rech kawokix jun chak kuto’o le winaq le ketikow re’ le che’ xuquje’ k’o jun tob’al ke le ch’ich’ erelb’al le winaq re tinamit xuquje’ ke le q’onomab’ taq winaq.

UKAB’ PERAJ

K’YB’AL RE’ RI AQ’A’AL ULEWUqab’ taqanik 22. Ch’ob’tal taq chak re uk’yb’al re ri aq’a’al ulew. Ronojel ri uchapik ri chak xuquje’ ri ch’ob’tal taq chak ri kuwiq’ uwi’ ri chak are ne kujik uwach ri itzel taq kaqiq’ karapix chuwach le ulew, loq’ la’ kaqasax chupam ri k’yb’al pa re wi are xuquje’ kuchep uqab’ ri q’atb’altzij re aq’a’al ulew xuquje’ kakowin la’ kaqaj chupam ri jujun taq chak chik jaljoj uch’apik xuquje’ jaljoj utojik le jujun taq chak kub’an chupam ri umesik ri ulew.

Ronojel ri rechb’al, urelewal xuquje’ ri uk’yb’al re le jujun taq le raqan umejik le urapxik le resexik b’ik le aq’a’al ulew xuquje’ nik’aj itzel taq kaqiq’ kub’an k’ex che le ulew je la’ le retalil rajwaxik kanaj kanoq pa kiqab’ le rajaw taq ulew ke’ ri ch’ob’atal taq chak ri kachaw chirij ri kapaj tzij tz’ib’ax kanoq pa ruwi’ ri tzij, rech kakechb’ej kanoq rajwaxik kakitz’ib’aj kib’i’ chupam ri q’atb’altzij kuroqxanij Ri ministerio de Ambiente y Recursos Naturales.

Loq’ kakechb’ej ri ch’obotal taq chak ri winaq pa re’ wi, tz’ib’tal kib’i’ pa q’atb’altzij xuqne erajchak tinamit, qas k’o pa kib’i’ ri uwujil ri ulew are ne ri sitaq ri kachukux rij chupam ri ch’ob’otal chak.

Kaya’ oxlajuj ik’ che rech kumaj ukojik ri q’atb’altzij Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales, rech kuk’am uqab’il ri jujun taq oqxa’an ke’ ri Consejo Nacional de Cambio Climático katiktaj kanoq chupam wa q’atb’altzij. Kuteqche’ij rij ri kapaj q’atb’altzij rajwaxik kutik rij xuquje’ kechukun chirij ri ch’ob’atal chak rech katewarisix rij are ne ujik’ik ri rapxik ri itzel kaqiq’ chuwaxh ulew, je la’ keya’ ub’ixik chupam ri tinamit, kekirla’ ub’ixik, katz’ik¡ ub’i’, kachajaxik, kesolixik xuquje’ ki’lik wi qas utz b’enan ri ch’ob’atal chak.

WAQIB’ B’I’AJ

NAB’ILAL XUQUJE’ KICHUKB’ILAL TINAMITALUqab’ taqanik 23. Tijonem, tzijonem xuquje’ keya’ uk’u’x ri tinamit. Konojel le jujun taq jupuq ajchakib’ ke’ ri tinamit, qas kichak wi, kiwalsaj ri winaq xuquje’



/ kakijach le chak chupam taq ri tinamit e k’o pa Iximulew, ri uqab’il taq tinamit, kakiya’ ub’eyal chak, kiya’ ub’ixik, kakiya’ nab’ilal xuquje’ kakiya’ tzijonik pa ruwi’ ri q’oxomal kuya’ ri k’exowach taq uk’exb’al ri uq’aq’il ulew kujunumaj ri kichak le jujun taq winaq kuya’ chuq’ij saq le nima’q taq chak kakib’an chikijunanal, chuwach ri q’oxmal kuya’ ri yab’il chike ri winaq, je’el kakib’an chupam ri kiwa, che ri kib’aqil, chike ri kilew xuquje’ chusolik uwach.

WUQUB’ B’I’AJ

ROJAWXIK TO’B’AL PWAQ’Uqab’ taqanik 24. Uxe’b’al to’b’al pwaq’ pa ruwi’ ri uq’aq’al ulew. Katik ri to’b’al pwaq’ pa ruwi’ ri uq’aq’al ulew (FONCC), pa ri uqab’ Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales, xa rumal loq’ katoj ri wiq’b’al chak, cholb’al chak xuquje’ ri ch’ob’otal chak, rech kato’ uwi’ ri q’oxmal chuwach ulew, chopsax uwach ri ulew, ruk’ le kumiq’saj aninaq uwach rajawxik kub’an utz che, junam ruk’ ri kowsaxik ri kichoqab’ ri winaqib’ e k’o chupam ri Iximulew pa ruwi’ ri miq’anil uwach ri ulew tajin kaq’axik, utojik ri jujun taq chak kel uloq’ chupam uwalsaxik ri q’aq’al ulew, ri uporoxik ri aq’a’l xuquje’ ri uto’ik uwi’ ri ja’, ri ulewal ulew, uje’lil uwach ri ulew, je la’ nik’aj sitaq chik k’o chuwach ri ulew.

Ri urajawaxik to’b’al pwaq’ ma loq’ taj kesach ri utojb’al pa nik’aj sitaq chik ri ma tz’ib’antaj chupam wa jun q’atb’altzij.

Pa nab’e junab’ xel uloq’ wa jun q’atb’altzij ri’, ri jupuq q’atb’altzij e k’o pa k’amalb’e rech ri Iximulew kuya’ ucholxik chuwach ulew xuquje’ ri urajwaxik to’b’anik pwaq’, ri jujun taq chak keb’an chupam xuquje’ ri jujun taq rajwaxik keb’anik rech k’ok chupam ri jupuq winaq. Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales rajwaxik kuwiq’ uwach xuquje’ rajwaxik kuya’ chuwach jun wuj rech uwi’ uqab’ ri jun winaq karaj kub’an jun to’b’al re chak pa tinamit.

Kaqaj chupam ri to’b’al pwaq’ wa nik’aj kapaj tzij ri’:

a) Ronojel ri pwaq’ kel uloq’ chupam ri echb’al sitaq rech kuto’ uqasaxik uwach xuquje’ uteleb’ixik b’ik chupam ri uq’aqil uwach ulew.

b) Ri tojb’al re’ ri jun chak xib’an rumal ujik’ik ri uq’aqil ulew tajin kel uloq’ uto’om Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales che xuquje’ wi k’o chupam ri uq’atb’altzij ri rajaw chak.

c) Ri to’b’al pwaq’ petinaq pa ruwi’ ru sujunem chak rech kutelej xuquje’ kujik’ uwi’ ri uq’aqil ulew.

d) Ri to’b’anel pwaq’ petinaq pa kiqab’ ri tinamit xuqne ke’ ri ajch’aqab’ taq ja’ ri katzalaxna xuqne ma katzalaxtachik, yo’om ruk’ rajil xuqne ruk’ taq


( sitaq rech kux uwach ri k’o pa uk’u’x ri chupam ri Tob’anel Pwaq’ rech kato’ uwi’ ri uq’aqil ri ulew.

e) Jun tz’aqatil pwaq’ kape pa uqab’ ri k’amalb’e rech ri Iximulew kuya’ ronojel junab’ xuquje’ ma loq’ taj kuq’axj pa juwi’ q’ab’aj chik.

f) Nik’aj to’b’al pwaq’ chik ma tz’ib’an taj chupam pa wa jun uqab’ taqa-) Nik’aj to’b’al pwaq’ chik ma tz’ib’an taj chupam pa wa jun uqab’ taqa-Nik’aj to’b’al pwaq’ chik ma tz’ib’an taj chupam pa wa jun uqab’ taqa-nik xuquje’ ma kub’an itzel che ri uq’atb’altzij re Iximulew, xuquje’ ma kub’antaj k’ex che ri utzij Ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales, kiximom kib’ kuk’ ri jujun jupuq winaq kechukun chupam.

g) Ri k’olaj a) xuquje’ ri k’olaj c) k’o chupam wa jun uqab’ taqanik xiw b’a kuchep uqab’ ri tob’al chak qas rech ri q’atab’altzij pa Iximulew xuquje’ rajwaxik qas ketam uk’u’ik uwach ri jun to’b’al ke’ pa kiqab’ ri q’atatal b’anikil.

Ri jupuq aj k’olonel re Iximulew tikom kanoq chupam wa q’atb’altzij, k’o pa kiwi’ unuk’ik ri to’b’al pwaq’, uk’irik chupam ri ajchakib’, pa cha’ ri umolxik re’ ri pwaq’ kakoj chupam, ri ucha’ik rij ri ka’yow re’ ri pwaq’, xuquje’ ri uk’ulaxik jun winaq keya’ chupam ri chak. Ri Ministerio de Ambiente y Recrusos Naturales, are jun k’o chupam ri ajtz’ib’nelab’ re ri Iximulew, are’ k’o pa kiqab’ uchajaxik rech kel uloq’ ’ aninaq wa jun q’atb’altzij ri’, karilo che ri e k’amalb’e xikitor uwach rech kachukux ri’j.

Uqab’ taqanik 25. Ri keraqon pa ruwi’ ri rojwaxik to’b’al pwaq’ re uq’aqil Ulew. Ri keraqon pa ruwi’ ri rojwaxik to’b’al pwaq’ re uq’aqil Ulew are’ ri e k’o chupam ri ch’ob’otal chak re tinamit ri qas tz’oqom chikij ri eqa’n xuquje’ ri ya ub’ixik ri tz’ib’aj chupam ri q’atb’altzij xuquje’ ri kitz’aqsaj uwach ri kitzijox chupam.

Kaya’ rij ri wiqob’al chak, ri cholb’al chak xuquje’ ri ch’ob’atal chak rech kuto’ uwi’ ri q’oxomal, uyab’il ri ulew xuquje’ kuchep b’ik rib’ chupam ri ub’e ri umeq’nal ulew, rajwaxik b’a keya’ jumuch ri unimal ri pwaq’ re ri to’b’al pwaq’.

Pa ri wiqob’al chak, ri cholb’al chak xuquje’ ri e k’o pa cho’b’otal chak rech keto’onik, rajwaxik are’ kechukun kuk’ ri rech kakik’ex uwach ri uchukuxik rij ri ulew xuquje’ kuk’ ri qasaj uwach ri che’.

Ronojel ri pwaq’ kaya’ik rech uk’exuwach re chak, rajwaxik kasach chupam ri uq’ilil uwach ri ma ustaj karesaj uki’al ri ulew.



)WAXQIB’ B’I’AJ

K’ISB’AL TAQ OQXA’N XUQUJE’ XAQ’ Q’AXNELUqab’ taqanik 26. Utojb’alil Oqxa’n. konojel ri jupuq taq q’atb’altzij re tinamit tz’ib’tal kanoq kichak chupam ri wuj q’atb’altzij rajwaxik kak’ol kanoq ri kitojb’al ke’ qas rajwaxik rech kakib’an ri chak ri oqxa’nim chike.

Uqab’ taqanik 27. Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales, kanaj kanoq pa kiqab’ chujulxik ri jujun taq uqab’ ri taqanik ri q’atb’altzij, uchukaxik rij xuquje’ utzijoxik rij ri uwiqob’al chak xuquje’ ri ucholb’al chak xuquje’ konojel ri nik’aj oqxa’n chik rech kasol uwach, rech keb’an utz ukojik ri tz’ib’am chupam wa jun q’atb’altzij pa raqan jun junab’ kamajtaj b’ik uchukuxik jampa keya’ ub’ixik chupam ri Iximulew.

Uqab’ taqanik 28. Utikb’al. Wa tz’ib’tal wuj kamajtaj ukojik chirij ri waxqib’ q’ij alxinaq ri wuj pa uqab’ ri q’atb’altzij b’im chupam ri yo’om taq tzij re’ ri Centro Amèrica.

CHIYA’ PA RI UQAB’ RI K’AMALB’E RE Q’ATB’ATZIJ K’O CHUPAM RI IXIMULEW RECH KEYA’ REQLE’N, SUJB’AL RECH XUQUJE’ KECHA’ PA KIWI’ WINAQ E K’O PA IXIMULEW.

XIYA’ UB’IXIK CHUPAM RI NIMALAJ JE RI’ RI K’AMALB’E RECH RI IXIMULEW, CHUPAM RI TINAMIT GUATEMALA, JOB’ Q’IJ OKNAQ CHE RI SEPTIEMBRE PA RI JUNAB’ DOS MIL TRECE.


1=

le nimaq taq q’atb’altzij kuto’ uwi’ rutzlal le ulew, tob ... · los efectos del cambio...

Documents