equippingpastors.comequippingpastors.com/files/resources/african language … · web viewmwandiki...

Copyright © by Jonathan Menn and Equipping Pastors International 2009-2011. All rights reserved.

URUTANI WA KIBIBIRIA WIGII UNGAI

Mwandiki Ni

Jonathan M. Menn

B.A., University of Wisconsin-Madison, 1974J.D., Cornell Law School, 1977

M.Div., Trinity Evangelical Divinity School, 2007

Equipping Pastors International714 S. Summit St., Appleton, WI 54914

(920) [email protected]

Kwandikwo Mweri wa Ikumi na Iri 2009; Kueruhio Mweri wa itano 2010;Kueruhio Mweri wa Mugwanja 2010; Kueruhio mweri wa Kanana 2010;

Kueruhio Mweri wa Kenda 2010; Kueruhio Mweri wa Ikumi na Umwe 2010;Kueruhio mweri wa ikumi na iri 2010; Kueruhio Mweri wa Keri 2011.

Urutani wa kibibiria wigii ungai ni rugano rua Bibiria kuma kumbuo gua thin a kwa andu thiini wa Kiambiriria, guthii nginya kugua kwa mundu thiini wa mehia na maumirira ma amehia, na uhoro wa tabararira ya ukuri wa Ngai thiini wa mahinda marumiriire gukura mundu, na marigiririo thiini wa iguru rieru na thi njeru thiini wa Kuguoririo. Bibiria yerethaga rugano rurumaniriire, na Yesu Kristo niwe bata wa rugano ruru. Urutani wa

kibibiria wigii ungai uroraga iguru ria maundu na itumi iria nene cithiururukite thiini wa bibiria iyothe, cikirongoreria ngwataniro ya mundu na Ngai. Ningi yonanagia uriakanitha na Kristo ario akinyaniria a irikaniro,

ciiraniro, unabii, magongona na maundu maria manjiriirio thiini wa kirikaniro kiria gikuru. Mabu, utari wa mahinda, na marikiririo mari hamwe na na uhoro uyu magututeithia.


METHA YA MARIA MARI HO

URUTANI WA KIBIBIRIA WIGII UNGAI: GITONGORIA………………………………...……………...3

I. Muhianira wa Urutani Wa kibibiria Wigii Ungai…………………………………………………………...3A. Muerethere wa Urutani wa kibibiria wigii Ungai…………….……………………………………...….....…3B. Mubangire wa urutani wa kibibiria wigii ungai…………………………………………………….......….…3

II. Mutaratara wa rugano na mabata ma urutani wa Kibibiria wigii ungai: Muonere wothe…...……........4A. Mutaratara wa rugano rwa Bibiria………………………………………………………….……………...…4B. Mabata ma urutani wa kibibiria wigii ungai….……………………………………………..……………..…4

MUTARATARA WA RUGANO RWA BIBIRIA ……………………………………………………….….....5

I. Umbi (Kiambiriria 1-2)………………………………………………………..................................................5A. Mutaratara wa rugano rwa kibibiria wanjagiriria na Ngai (Kaim 1:1) …………………………….……....6B. Ngai ombire indo ciothe hatari kindu kiri kuo…………………………………………………………….....6C. Ngai ombire mundu nigetha agie na wathani iguru ria ciumbe iria ingi ciothe (Kiam 1:26-28)… ..… …..6

II. Kuagua kwa mbari ya mundu thiini wa mehia na maumirira makuo (Kiambiriria 3-11:26)…… ….…7A. Ngwataniro gatagati ka gukoruo ho kwa Ngai na kwa mehia…………………………..…………………...7B. Adamu na Hawa makihia na makieherio thiini wa mugunda (Kiambiria 3)…… ……….…..………….….8C. Maumirira ma kugua—kuma kuri Kaini nginya Baberi (Kiambiriria 4-11:26)…………...………………11

III. Muthako wa ukuri—Ngai agita andu matuike ake (Kiambiriria 11:27-Kuguoririo 20)……………...14A. Kiambiriria kieru kia Ngai—Kuma kuri Ibrahimu nginya kuri Yakubu (Kiamb 11:27-50:26)……… ….14B. Kiambiriria gia bururi wa Isiraeli—kuma Misri nginya bururi wa kiraniro (Thama-Gucokerithia

mathani)………………………………………………………………………………..……..................15C. Israeli thiini wa bururi (Yoshua-1 Samueli 7)…… ………………………………………………………...17D. Israeli mahiana ta uthamki umwe (1 Samueli 8-1 Athamaki 11; 1Maundu mamatuku ma tene 1-2

Maundu ma matuku ma tene 9; Thaburi-Ruimbo rua Sureimani)……………… ………… ……….17E. Israeli mahiana ta uthamaki mugayukanu (1 Athamaki 12-2 Athamki 17; 2 Maundu ma amtuku

ma tene 10-31; Isaiya na Mika [Marathiire Israeli naYuda]; Yoel [arathiire Yuda]; Hosea na Amos [marathiire Israeli]; Obadia [arathiire Edomu]; Yona [Arathiire Nineve])………………..18

F. Gukoruo ho, kunyiha na kugua gua uthamaki wa muhuro (2 athamk 18-25; 2 Maundu 32-36:21; Isaiya-Danieli; Nahum-Zefania)……………………………………………………………….………19

G. Gucokewrerio gwa uthamaki wa muhuro (2 Maundu ma 36:22-Esteri; Hagai-Malaki)…………...……..20H. Ukinyaniria wa mubango wa ukuri wa Ngai thiini wa Yesu Kristo (Mathayo-Kuguuririo 20) …………..21I. Kuiguuria kwa Yesu ariwe Mesia wama, uthamaki wa Ngai, na kanitha…...………………………..…….21

IV. Iguru Rieru na Thi Njeru (Kuguoririo 21-22)……………………………………………………………23

ITUMI IGIRI CIA KIBIBIRIA IGURU RIA NGWATANIRO YA NGAI NA MBARI YA MUNDU…..24

I. Hekaru na Thi: Gituro Kia Ngai Hamwe na Andu………………………...…….………………………...24A. Mugunda wa Edeni (Kiambiririas 2-3;rora hamwe na, Ezek 28:13-16) ……….………………………….24B. Hema (Thama 25-31, 35-40)…………………………………………………………………….………...…25C. Hekaru (2 Sam 7:1-17; 1 Atham 6; 8:1-11; 1 Mundu ma 17:1-15; 22:1-16; 28:1-29:9;

2 Maundu ma 3-5)………………………………………………………...………………………….....26D. Kioneki kia Ezekiel kia Hekaru njeru (Ezekieli 40-48)……………………………………………………..28E. Yesu niwe Hekaru ya ma………………………………………………………...…………………………...32F. Kanitha uhiana ta murugamiriri ukuoneka wa Kristo guku thi, niguo Hekaru ya Ngai guku thi………...34G. Iguru rieru na thi njeru (Kuguoririo 21-22)……………………..…………………….……………………37

II. Ngwataniro ya Ngai na andu ake kuringithania na Kihiko……………………………………………....40A. Kiam 2:23-24 (mutumia ombiiruo mundurume; mundurume gutiga ithe na nyina

Kunyitithanio na mutumia wake na gutuika “mwiri umwe” nake) ni mbica ya kueretha

1


ngwataniro iria Ngai endaga gukoruo na andu ake…………………………………………...............40B. Thiini wa Kirikaniro kiria Gikuru unyitithanio wa kihiko kia Ngai na Israel ni kionekire ni makiaga

wihokeku………………………………………………………………………………………………...40C. Thiini wa Kirikaniro Kiria Kieru uhoro wa kihiko niutwarithitio na mbere na ukario iguru wa kristo

na Kanitha………………………………………………………………………………………………42D. Thiini wa kuguuririo uhoro wa meciria ma kibibiria megii kihiko kia Ngai na andu ake niurehaguo

ukinyaniri-ini thiini wa Kristo na mihiki wake (kanitha)na thi njeru………………………………...43

KRISTO NA KANITHA MAHIANA TA AKINYANIRIA A KIRIKANIRO KIRIA KIERU…...…….…44

I. Marigiririo ma Bibiria ni iguru rigii Yesu Kristo—Niwe mundu wa gatagati na meciria ma unyitithania……………………………………………………………………………………………………...44A. Ng’ano na unabii wa Kirikaniro Kiria Gikuru koruo ciaruruo cirri ciki citiaragia iguru ria Yesu

Kristo, no thiini wa muthondekere wacio nakuria ciumite, citumagira ruthiomi ruhiannaine na marigiririo ma bururi wa Israeli…………………………………………………………......................45

B. Yesu hamwe na andiki a Kirikaniro Kiria Kieru othe maingiririe Kirikaniro kiria gikuru uhoro-ini wa Yesu na Injiri………………………………………………………………………………………..45

II. Kirikaniro kia Ibrahimu, kia Daudi, na kiria Kieru ciothe ciorotaga kuri Kristo na cihingitio thiini wa Kristo na Kanitha.…………………………………………………………………...… ……………….….46A. Kirikaniro kia Ibrahimu kihingitio thiini wa Kristo na kanitha…………..…………………………..……46B. Kirikaniro kia Daudi kihingitio thiiini wa Kristo na Kanitha………………………………………..……..49C. Kirikaniro Kiria kieru kihingitio thiini wa kristo na kanitha……………………………………………….52

III. Yesu niahingagia gitumi na bata wa Israeli ta ruriri na maundu mothe makonii Israeli:magongona; Ciathi; Uthinjiri; Thabatu; na watho…………………………………………………...……....54A. Yesu niwe muisiraeli mweru mwihokeku na wa ma………………..……………………………………….54B. Yesu niwe uria warathiruo ati ni “Ndungata ya Mwathani.”……………………………………………….56 C. Thiini wa yesu ciiraniro cia gucokereria Aisiraeli thiini wa kirikaniro Kiria Gikuru ni cihingitio..……...58D. Yesu niahingirie na akieheria magongona, ciathi na uthinjiri wa kiyahundi……………………………..62E. Yesu niahinghirie na akieheria watho na thabato ya Kirikaniro kiria gikuru……………………………..72

IV. Ni tondu kanitha uri thiini wa Kristo, kanitha niguo Muisiraeli uria wama mwihokeku mweru na wa kiroho……………………………………………………………………………………..………............77A. Wega, gucaguruo na witikio wa kimwiri na kiroho thiini wa kirikaniro kiria gikuru………………...…...77B. Mithemba iri ya gucaguruo—Kimwiri na kiroho—undu uyu wonanagia uria irikaniro cia Abrihimu,

musa na Kirikaniro kiria kieru cingiranaga hamwe….………………………………..……………...77C. Mithemba iri ya gucaguruo—Kimwiri na kiroho—undu uyu wonanagia ati Israeli a Kirikaniro kiria Gikuru mari a kimwiri na bururi wa kuoneka uria no gakundi kanini thiini wao kahonokire thiini wa

uhoro wa kiroho…………………………………………………………………………..…………….78D. Ngwataniro gatagati ka kirikaniro kiria gikuru na kanitha……………..…………………………………79E. Yesu niaregire bururi wa Israeli utuike ta ngari ya guaka uthamaki wa Ngai, na akiheana wira ucio

kuri arumiriri ake, ario kanitha…………………………………………………………………...........80F. Kanitha nio andu a Ngai ama na eru—Israeli a kiroho………………………..…………………………...82G. Kanitha niguo uri hamwe “Ndungata ya Mwathani,” ota uria yesu ari umwe ari “ndungata ya Mwathani” (Isa 42:1-9; 49:1-6; 50:4-9; 52:13-53:12)………………………………………………………....85H. Kanitha uhiana ta Israeli eru na ama a kiroho niucemanagia na mageio megii wihokeku ota maria

Israeli a Kirikaniro kiria gikuru macemanagia namo………………………………………………....85

KURIA MOHORO MAYA MARUTITUO…………………………………………………………..……….85

KINYITITHANIA 1—KIRIKIRIRO KININI KIGII MABUKU MA BIBIRIA……………………….….90KINYITITHANIA 2—MUBANGO WA MAHINDA MA UHORO WA TENE WA BIBIRIA………..…93KINYITITHANIA 3—MUBANGO WA MAHINDA MA ATHAMAKI A ISRAEL NA YUDAH

NA ANABII…………………………………………………………………………………………....95KINYITITHANIA 4—UNABII UTHURITUO WIGII MESIA NA UKINYANIRU WAGUO……...…...97KINYITITHANIA 5—MICHORO YA MAUTHAMAKI MA ASHURI, BABILONI, NA PERSIAN…..98

2


KINYITITHANIA 6—MICHORO YA UTHAMAKI WA AROMA NA ICIGO CIAGUO………………98KINYITITHANIA 7—MICHORO YA BURURI WA KANANI: MAGAI MA MIHIRIGA 12……...…..99KINYITITHANIA 8—MICHORO YA UTHAMKI MUNYITANU WA ISRAELI………………….……99KINYITITHANIA 9—MICHORO YA MAUTHAMAKI MAGAYUKANU MA YUDA NA ISRAELI…………………………………………………………………………………………………...100KINYITITHANIA 10—MICHORO YA ISRAELI THIINI WA MAHINDA MA KIRIKANIRO

KIRIA KIERU…………………..……………………………………………………………….……100

URUTANI WA KIBIBIRIA WIGII UNGAI: GITONGORIA

I. Muhianira wa Urutani Wa kibibiria Wigii Ungai.

A. Muerethere wa Urutani wa kibibiria wigii Ungai.1. Urutani wa Kibibiria wigii ungai ni guthoma uhoro wa rugano rua kuma kianjiria kia bibiria (kiambiria) nginya muico wa ruo (Kuguoririo). Ni uhoro wa “ucaria wa uiguithanio wa nathiini wa Bibiria” (Bartholomew 2005: 84).2. Urutani wa kibibiria wigii ungai“urumagirira uguorio kuma kiugo kia Ngai kia mbere kuri mundu nginya uhoro wa kuguurio kwa riri wa Kristo. Uthuthragia makinya maigana una megii uhoro wa tene wa kibibiria na iria maundu macio makonainie. Ningi uheanaga uhoti wa kumenya uria kiugo kimwe kiringaine na kiria kingi thiini wa bibiria. Uhoro wa utauri mukinyaniru umanaga na umenyi wa urutani mwega wa kibibiria wigii Ngai.” (Goldsworthy 1991: 32) 3. ni tondu urutani wa kibibiria wigii ungai niubataraga kuheana na kumenyithania unyitithanio wa nathiini wa Bibiria yo nyene, urutani uyu ni “werethaga na niuri uhoro wa tene undu uria utauri wa mathomo mangi utangioneka” (Bartholomew 2005: 86).

B. Mubangire wa urutani wa kibibiria wigii ungai.1. Bibiria ituiraga rugano runyitithanitio, na ngoro ya rugano ruo ni Yesu ( Luka 24:25-27, 44-47; Yohana 5:39 ). Ibuku oriothe ria Bibiria riheanaga kaundu thiini wa rugano ruru, na rugano ruothe rugathondeka wira mugima ruria oro ibuku ringihota gutaurika wega.2. Onaguatuika Bibiria ituiraga rugano runyitithanie, uguorio wa ngai ni wa guthii na mbere— uguurio ucio ukunjukaga thiini wa bibiria yothe. Mirugamo maingi yumanaga kuri uma uyu.

a. Riandiko ritiri hingo rikahingicha riandiko riria ringi. Tucigo tuiri turia tungioneka ta turahingicana, no tuoneke tiguo tungiroruo wega. Gacigo kamwe kahota gukoruo gagithondeka karia kangi kana gugekira hinya no ti kluhingichana.b. Ikinya ria uhoro wa tene wigii ukuri na“meciria mothe ma Ngai” (Atumwo 20:27) no muhaka maruruo nigetha mundu ahote kunyita gicunji kina. Urutani wa “uguorio wa guthii nambere” utuiraga ati ikinya ria uhoro wa tene wa ukuri no muhaka ururuo mbere ya kurora gacunji kia mandiko omothe. Bibiria ni kindu kimwe na ituiraga rugano rumwe. No riri uma wa Bibiria nduguoragio thiini wa ihinda rimwe, no uguuragio ihinda kwa ihinda. Uhoro mukinyaniru wagii gacigo kana thiini wa bibiria nowage kumenyeka tiga mundu arorire uhoro ucio thiini wa bibiria iri yothe. c. Kirikaniro Kiria kieru gitauraga Kirikaniro Kira Gikuru.

(1) Riandiko oriothe ria kibibiria ribatii guthomuo thiini wa muthiureuruko wa ruthiomi na uhoro wa gitene kuringana na riria riandikiruo. Kirikaniro kiria Kieru giakaga iguru ria muthingi wa kirikaniro kiria Gikuru. Umenyi witu wa Kirikaniro kiria kieru wongagiriruo hinya niundu wa umenyi wa kirikano kiria gikuru. Hamwe na uguo tutibatii guthoma Kirikaniro kiria gikuru ta hatari kiria kieru. Nikuri na uhoro wa guthii na mbere na kuaga guthii na mbere gatagati ka Kirikaniro kiria kieru na gikuru. Kirikaniro kieru giakaga iguru ria meciria ma kirikaniro kiria gikuru, maita maingi na njira ya magegania. Uguo noguo ari uma iguru ria uria Kirikaniro kieru kioyaga unabii wa kirikaniro kiria gikuru. (2) No muhaka turirikane ati, mawatho, ciathi na magondona ma kirikaniro kiria gikuru na maundu mangi ni mahingirio na magitorio thiini wa Yesu ( Mat 5:17; Arom 10:4; 2 Akor 3:12-16; Agal 3:23-4:7 ). Thiini wa maundu maingi, Israeli a kirikaniro kiria gikuru, ciathi ciao, magongona mao na maundu mangi mari ta “muhiano,” “ciiruru,” kana “ngerekano” ya maundu ma ma ma kirikaniro kiria Kieru (1 Akor 10:1-6; Akol 2:16-17; Ahib 8; 10:1). Kuoguo, riria tueciria uhoro wa mbicha yothe, makiria riria

3


tuangiria Mandiko, tubatii “guthoma mandiko ma kirikaniro gikuru kugera maitho ma mandiko ma kirikaniro kiria kieru” (Lehrer 2006: 177). Ota uria kuiraguo, “Kirikaniro kieru kihithituo thiini wa kirikaniro gikuru.”

II. Kirikaniro kia Ibrahimu, kia Daudi, na kiria Kieru ciothe ciorotaga kuri Kristo na cihingitio thiini wa Kristo na Kanitha.

A. Mutaratara wa rugano rwa Bibiria.1. Thiini wa uhoro wa kinduire muno, Bibiria ni rugano rua umbi, uhoro wa tene, marigiririo ma thin a ma mbari ya maundu, ukierethuo kuma muonere wa urutani wa kiungai. Ngai ombire thi thaka na andu mature na gikeno mari na ngwataniro nake. Kugera kuri mehia maitu tukiuruo ni ngwatabiro iyo na tukirehe mauru na gikuu thiini wa thi. No riri, Ngai ndatutigire thiini wa mehia maitu na gikuu. Na undu wa mubango mwega uria watumire guitwo kwa Ibrahimu na ruriri rua Israeli, akihariria njira ya guka gwake we mwene thiini wa mundu witaguo Yesu Kristo kurehe kuoheruo kwa mehia na gucokia ngwataniro nake. Na ningi niakeruhia thi ikoruo iri na riri makiria ya kiambiriria riria yombaguo. Thiini wa muthiururuko uyu, mutaratar wa rugano uhiana uu: Umbi (Kiambiriria 1-2)=>Kugua na maumirira ma kuo (Kiambiriria 3-11:26)=>Ukuri (Kiambiriria 11:27-Kuguoririo 20)=>umbi wa keri (Kuguoririo 21-22). Ngai we mwene niwe mwandiki wa rugano ruru na ruaragia uhoro wake.2. Bibiria ni uguorio wa Ngaiwe mwene na mibango (Injiri) yake kuri mundu.

a. Mundu uria wa gatagati thiini wa uguorio uyu—uria wahotithirie uhoro wa umbi, mwene ukuri, na kuhumo kia umbi mweru na kirikiro kiaguo—ni Yesu Kristo (rora, 2 Akor 1:20; Aef 1:9-10; Afil 2:6-11; Ahib 1:1-3). b. uguo, Kirikaniro Kiria Gikuru ni uhariria wa Injiri; na Injiri ni wonithania wa uhoro; Atumwo ni uthii wa nambere wa uhoro; Marua ni ni kuerethuo kwa uhoro; na Kuguoririo ni gukinyanirio kwa uhoro.

3. Bibiria ni rugano rwa ngwataniro ya Ngai na mundu, kuma umbi nginya umbi wa keri. Athomi nimaheanaga uhoro wa rugano rwa ngwataniro iyo na njira ngurani:

a. “Thiini wa kueretheruo kiukristiano, thi ya Ngai niguo mubango, wendi wake ni kuhonokia thii iria iguite hamwe na mundu; na njira ya gutumira ni kugera uhoro wa kibibiria, kuma umbi, guthuruo, gutuika mundu, kuambuo, kuriuka, kuambata; na marigiririo ni ituiro ria muthia, iguru na ichua ria mwaki.” (Sykes 1997: 14).b. “Urutani wa kibibiria wigii ungai ni uhoro wa Ngai kurehe uthamaki wake thiini waguo ngwataniro ciothe cigacokio thiini wa ukinyaniru” (Goldsworthy 1991: 76).c. “Andu a Ngai thiini wa handu hake, rungu rua watho wake, magitura muturire wa Ngai, haria hatheru ha Ngai maitho-ini make” (Graham Cole 2006: n.p.).

B. Mabata ma urutani wa kibibiria wigii ungai.Urutani wa kibibiria wigii ungai no uroruo na njira ngurani. Njira umwe yakuurora ni kugeria kueretha

uhoro uri wothe uhiana rugano rua maundu maria mekikite ma kibibiria kuma kiambiriria nginya muthia. Ugitumira njira ino, maundu maingi ma bata ni maumiraga na magateithia kurungiriria muonere na kuona maundu na weru thiini wa muthiururuko uyu wothe wa rugano rwa Bibiria. Ha uhoro wa ma ni ati, itumi ichi na ng’ano ichi ciothe, ona bibiria yo nyene, maundu macio mothe makonainie na , ona makagia na ukinyaniru thiini wa Yesu Kristo.(rora, Luka 24:25-27; Yohana 5:39, 46). Imwe cia itumi na meciria ma bata ni:

1. Kwiranira na kuhingia. Ngai ni muihokeku kuiga ciiraniro ciake, no maita maingi ciiraniro ciake cihingagio na njira cia magegania. Uhoro wa ma wa uhingia wa ciiraniro cia Ngai wonekaga thiini wa Yesu Kristo.ota uria Paulo augire thiini wa Aef 1:9-10, “Atumenyithirie hitho cia wendi wake, kuringana na mibango yake ya utugi iria abangite thiini wake naundu wa kumionania thiini wa ihinda riria riagiriru, uguo ni ati, ukinyaniru wa maundu mothe thiini wa Kristo, maundu maria mari iguru na maria mari guku thi.”2. Irikaniro cia Ngai. Ngai niathondekire irikaniro ngurani thiini wa mahinda ma uhoro wa tene wa kibibiria. Irikaniro iria nene ni: Kirikaniro kia hindi ya Nuhu (Kiam 8:20-9:17); Kirikaniro kia hindi ya Ibrahimu (Kiam 12:1-3; 13:14-17; 15:1-21; 17:1-21; na 22:15-18); Kirikaniro kia hindi ya Musa (Thama 19-24), ningi nikiuiyo ta Kirikaniro Kiria Gikuru (2 Akor 3:14; AHib 8:6, 13); Kirikaniro kia hindi ya Daudi (2 Sam 7:8-17; Ps 89:1-4); na Kirikaniro kiria Kieru (Yer 31:31-34; 32:40; Ezek 36:22-28; 37:15-28; Luka 22:20; 1 Akor 11:25; 2 Akor 3:6; Ahib 8:6-13; 10:15-17). Thiini wa maundu maingi, mubango wa ngai wa ukuri wonekaga uhiana ta ari kuritira wira kirikaniro kia ibrahimu. Na tugithii na mbere na rugano rua ukuri, ciiraniro cia Ibrahimu, Musa, Daudi ciothe

4


cihingaga thiini wa kirikaniro kiaria Kieru, nakio kirikaniro kiu kihingaga thiini wa Kristo na andu ake, ario kanitha.3. Muhiano; Kiruru. Mubango wa ngai ugithii na mbere kuruta wira thiini wa mahinda, agita Ibrahimu, ningi Isaka, na ningi agita Yakobo, na kugera kurio akirehe ruriri rua Israeli, gutuika kindu gia gutumira kuhingia mubango wake. No riri thiini wa meciria ma uthomi kana ma kiroho, ngerekano ciothe thiini wa Kirikaniro Kiria gikuru—indo ta Hema, Hekaru, magongona, maruga na ciathi, Watho, bururi wa Kiraniro, uthamaki, Zayuni,Yerusalemu, na Israeli yo nyene—ciarugamagirira maundu makuoneka ta “muhiano” kana “ciiruru” iria ciorotaga kirikaniro kiria kieru na uhoro wa ma wa kiroho (Agal 4:21-31; Akol 2:16-17; Ahib 8:5; 9:15-10:22; 12:18-24). Uma uria ciiruru na mihiano iria yorotaguo nicio thiini wa kirikaniro kiria gikuru yonekaga thiini wa Kristo, kanitha, iguru, Yerusalemu njeru na thi njeru na iguru rieru.4. Mutaratara wa ngai niundu wa ngwataniro: ngai ambagiriria na akuruta wira thiini wa wega wake;nao andu ake mabatii kuamukiria kugera witikio.

a. Ngai aturite ethete andu ake kiumbe. Uguo ni kuga ati, uhoro wicokerete thiini wa Bibiria (kungu uri na ngurani hanini) ni, “na nii ningatuika ngai wao, nao magatuika andu akwa” (rora, Kiamn 17:8; Tham 6:7; 29:45; Alaw 26:12; Yer 7:23; 11:4; 24:7; 30:22; 31:1, 33; 32:38; Ezek 11:19-20; 14:10-11; 36:28; 37:23, 27; Hos 2:23; Zek 8:8; 13:9; 2 Akor 6:16; Ahib 8:10; Kug 21:3). b. Mutaratara uyu wicokerete thiini wa bibiria yothe nigetha andu magie na ngwataniro njega na Ngai; niundu Ngai niwe wanjagiriria, nao andu ake makamukiria naundu wa witikio (uguo nikuga “kumuihoka na kumuathikira kuma ngoro thiini”).

(1) Ngai arutaga wira na wega kuri andu, ona thiini wa gutuira na kuherithia mahitia onanagia wega wake. Ngai anjiriire uhoro uyu na undu wa kumba Adamu na Hawa na kuaragia nao thiini wa mugunda wa Edeni (Kiam 2:7, 15-25; 3:8). Thautha wa Adamu na hawa kugua mehia-ini, naundu wa wega ngai akiambiriria mubango uyu wa ukuri na njira ya kuiranira mukuri (Kiam 3:15) na agithinja nyamu akimahumba(Kiam 3:21). Naundu wa wega, Ngai agithura Nuhu na nyumba yake amahonokie riria aninire thin a muiyuro wa mai, nake Nuhu akiamukiria naundu wa witikio (Kiam 6:5-22). Ngai aguthura ibrahimu nake akiamukiria naundu wa witikio (Kiamn 12:1-5; 15:5-6). Naundu wa wega wake, Ngai atumire anabii mathii kuri Aisraeli kumakania iguru ria mehia mao na maumirira mamo na kumeta mamucokerere. Marigiririo, naundu wa wega, Ngai we mwene agituika mundu thiini wa Yesu Kristo nigetha ahonokie andu kuma mehia-ini mao na acokie ngwataniro njega gatagati ka Ngai na mbari ya mundu. .(2) Ni tondu andu ni ehia kuma guciaruo, matingihota “kugura” kana “kurutira wira” njira yao ya kugia na ngwataniro njega na Ngai ( Atumwo 13:39; Agal 2:16; 3:11; Aef 2:1-3, 12 ). Njira iria tu angimahotithia gukoruo na ngwataniro njega na Ngai ni mangitikira thiini wa witikio iguru ria kiria Ngai kugera wega wake ekite niundu wao. Naundu wa gitumi kiu, uhoro wa meciria ma witikio na wihokeku kuri Ngai—“athingu magutura naundu wa witikio”—ni wonekaga thiini wa bibiria maita maingi (Ahib 2:4; Arom 1:17; Agal 3:11; Ahib 10:38; rora hamwena, Yohana 6:27-29; 20:26-29; 1 Yohana 3:23). No riri, mutaratara uyu maita maingi ni ati andu aingi matigaga witikio wao kuri Ngai, ona gutuika gutiri hindi kuagaga “matigari” ma andu ehokeku aria maneka uguo (1 Atham 19:11-18; Arom 11:1-5; rora hamwena Luka 18:8).

MUTARATARA WA RUGANO RWA BIBIRIA

I. Umbi (Kiambiriria 1-2).“Umbi to undu wa uhoro wa kiambiriria tu, no ni uhoro wa gitumi na ngwataniro” (Goldsworthy 1991:

92). Thiini wa umbi tuonaga Ngai ariwe kihumo kia undu wothe. Makiria thiini wa umbi wa mbere tuonaga indo ciothe “cirri njega muno” (Kiam 1:31)—uguo ni ta ati, Ngai, mundu, nyamu, mimera, na maundu maria monekaga, mothe makihingia itumi cia kumbuo kuo na gukoruo na ngwataniro njega kindu na kiria kingi. “Athomi ati kiambiriria kia ibuku ria kiambiriria . . .githondeketuo gucokia ciuria cia gitumi kia maundu makoruo uria mari umuthi. Ciuria imwe iria icunjii cia mbere cia ibuku ria kiambirira icokagia ni, ‘nikii gitumaga andu makoruo uria mari? Ni kii gitumaga andu macarie ugi muingi makiria? Ni kii gitumaga andu hingo ciothe macarie kumenya maundu mathi? Ni kii gitumaga hingi ciothe magerie kurehe maundu meru, na kugeria uria mangitumira na njera njeru maundu ma thi? Ni kii gitumaga andu machore michoro,make manyumba, maine nyimbo na thimo? Ni kii gitumaga andu meingirie thiini wa maundu ma kiutuiria wa thin a

5


tekenorogia na sayansi?’ machokio mari thiini wa Kiambiriria 1 ati uguo niguo Ngai ombire mundu. Mundu ari na muhiano wa Ngai. Ngai niwe mumbi na muthamaki. Na mundu ari muhiano wake, niombaga na agathana..” (Leithart n.d.: n.p.)

A. Mutaratara wa rugano rwa Bibiria wanjagia na Ngai (Kiam 1:1).1. No Ngai wiki uri wa tene na tene na niwe wituragia. Ngai ti kiga gia iguru kana iguru ti kiga kia Ngai. Kindu giothe gituragio ni Ngai (maundu; araika; andu) na ciombiruo ni Ngai na niwe ucituragia (Atumwo 17:28; Akol 1:17; Ahib 1:3). Uma uyu wonanagia ati Ngai uria wama wa Bibiria ndahiana ta ngai ingi cia ndini iria ingi. Ndahiana ta ngai cia irathiro (ta ngai cia Ahindi na Budha) kana meciria ma ati Ngai na indo ciothe ni kindu kimwe (meciria ma monism). Ngai ndahiana ta maundu ma kindini ma unduire (hamwe na maria ma andu a tene hakuhi na kuria Bibiria yandikiruo) aria metikitie ati kindu giothe nikiri na “roho” na ati mmundu wa mbere ari Ngai nuthu na mundu nuthu2. Ngai nowe wiki ungihota na wituragia we mwene. Kuri o Ngai umwe, no ari thiini wa ngurani na kindu kingi ogiothe. Uguo onagutuika kuri Ngai oro umwe, aturaga thiini wa utatu; Ithe: Mwana; na Roho Mutheru. Undu ucio ni wa bata muno kumenya. Angikoruo Ngai ni kindu kihuthu kinyitanite (ta meciria ma ithiramu iguru ria Allah), na ti utatu, ndangihotaga guituria we mwene: uguo ni ati; niangiombire ciumbe ingi nigetha agie na ngwatanairo nacio. No riri, Ngai ndari na bata wa kumba kindu (rora Atumwo 17: 24-26)—we niari na ngwataniro ya wendo na utatu mbere ya kumba thi. Kuoguo, Bibiria (ndihiana Korani) yo ituiraga ati Ngai ni wendo” (1 Yohana4:8).

B. Ngai ombire indo ciothe hatari kindu.1. Thi ndiari na indo ciari kuo mbere ya kumwuo iria Ngai atumirire guthondeka njata kana mimera kana nyamu. No riri, Ngai nikuaria aragia, nayo thii igituika uria iri gutari kindu kiari ho (Kiam 1:1, 3, 6-7, 9, 11, 14-16, 20-21, 24, 26-27). Handu hangi thiini wa Kirikaniro Kiria Gikuru na Kiria Kieru, bibiria niikiraga hinya maundu macio(rora, Tham 20:11; 31:17; Thab 8:3-5; 33:6; Mat 19:4; Yohana 1:3; Atumwo 14:15; Arom 11:36; 1 Akor 8:6; Akol 1:16; Ahib 11:3; Kug 4:11).1

2. Mundu ari wa guikira thumbi maundu ma umbi wa Ngai. No mbari ya mundu tu marikanaga ati mombiruo “thiini wa muhianire wa Ngai” (Kiam 1:26-27); Ngai akimarathima (Kiam 1:28); na akaragia nao na akagia na ngwataniro nao (Kiam 1:28-30; 2:16-17, 19; 3:8-9). Makiria thiini wa mithenya yoth iria omabaga indo iria ingi Ngai augaga ati “ni njega” (Kiam 1:4, 10, 12, 18, 21, 25), thutha wa kumba mundu augire ati “ni mwega muno” (Kiam 1:31). 3. Uhoro wa umbi thiini wa Kiam 2:4-25 ni rugano ruringaine na uhoro wa umbi thiini wa Kiam 1:1- 2:3 . Uhoro wa Kiam 2:4-25 ucokaga thutha kuiyuria maundu maria mari thiini wa Kiam 1:26-27 kuringana na uria Ngai ombire mundu. Mutumia na muthuri mari mubango wa Ngai kuma kiambiriria (rora, Kiam 1:27), ona gutuika Ngai ambire kumba Adamu na thutha akiumba hawa atuike muteithia na murunawe (rora, Kiam 2:18-25). Undu uyu wonanagia ati miumbire na mihianire ya arume na aka ni ya kuiyurania no ti ya kurehe ngurani (rora, 1 Akor 11:3-15; Aef 5:28-32; 1 Tim 2:11-13), ona gutuika uhoro ucio no uhote kuariririo.4. Arume na andu anja othe nimari muhianire wa Ngai. Kiugo “mundurume” kiugaga thiini wa kihibiraia (Hebrew, adam)ni munganio wa ciugo ciugaga “mbari ya mundu” na ni hamwe na mundu murume na mundu wa wanja. Uhoro ucio niutheretio thiini wa Kiam 1:26, iria yugaga, “rekey tumbe mundu thiini wa muhianire witu . . . na marekuo mathane.” Kiam 1:27 yonanagia ati muthuri na mutumia mari ho eri, gitumi yugagag ati, “Nake ngai akiumba mundu [adamu] thiini wa muhianire wake, thiini wa muhianire wa Ngai akimumba; muthuri na mutumia akimomba.” Makiria thiini wa Kiam 1:28 Ngai akimarathima (muthuri na mutumia) hamwe na akimeara. Thiini wa Kiamn 1:29, riria Ngai arauga “Nindimuhete inyui miti yothe ya mbegu,” “inyui” ni thiini wa uingi, na ti mundu umwe.

C. Ngai ombire andu nigetha magii na wathani iguru ria ciumbe iria ingi ciothe (Kiam 1:26-28).1. Adamu na hawa magitura mbere ya ngai thiii wa mugunda wa Edeni matuheaga mutaratara wa uthamaki wa Ngai. “Mutaratara wa uthamaki wa Ngai niguo uyu: Ngai athondekire kiumbe gikinyaniru kiria endete na kiria ariathaga. Gitiyo kiria kinene kihetuo mundu kia ati nokio kiumbe kiria kiombiruo na muhianire wa Ngai. Uthamaki ni kuga ati maundu mothe thiini wa uthamaki matwaranaga wega, uguo nikuga ati, kuringana na uria Ngai abangite gukoruo, iguru ria indo ciothe na Ngai we mwene.” (Goldsworthy 1991: 99)

1 ? Kana thiku ithathatu iria cirario uhoro wacio thiini wa Kiambiriria 1 ni thiku ithathatu cia nduire kana no muhiano undu ucio no wariririo. rora, David G. Hagopian, ed., Mathungumutho megii umbi: mionrere wa thiku cia umbi (Mission Viejo, CA: Crux, 2001).

6


2. Adamu na Hawa mathituo “guciarana na kuongerereka na kuiyuria na gutoria thi” ( Kiam 1:26-28 ). Gitumi ni tondu andu mombituo mari na “muhianire wa Ngai” thiini wa kunyagana thiini wa thin a undu wa guathikira uge wa ngai, andu mangikoruo makionania riri wa Ngai, riria makunyagia muhianire wake thiini wa thi yothe. Watho ucio wa wathani wonanagia makiria wari wa guthii na mbere na gukira mihaka ya mugunda wa Edeni nginya riria andu makaiyura thi. Thiini wa kunyagana na kuiyura thi, Adamu na Hawa na njiarua ciao mangiakoriruo makigarura thi gutuika gicicio kia matuini. Uguo nit a kuga ati, gutuma thi yothe ituike ta ikenero ria Ngai na andu riiyuire andu athingu3. No thiini wa kuihoka kiugo kia ngai gutumaga andu mahingie bata wao wa wathani wega. “Riria Adamu anjirie guta nyamu maritua, anjiriirie uhoro wa kurora, gukurana, na kueretha, na undu ucio niguo uri thiini wa maundu ma ugi wa gisayansi. No ndangiahotire kuritithia wira ugi ucio hatari ngwataniro yake na Ngai wega. No atiri ni kiugo kia ngai giokire kuri Adamu kumwira uria akonainie na Ngai na thi.ni kiugo kia Ngai kimenyithagia mundu ati niari na ugi wa gisayansi na wendi wa umenyereri na ti uhoro wa manjiciani na maundu mangi ma ungoma..” (Goldsworthy 1991: 99)

II. Kugua Kwa mundu thiini wa mehia na maumirira maguo (Kiambiriria 3-11:26).

A. Ngwataniro gatagati kagukoruo ho kwa Ngai na kwa mehia.1. Ngai ari iguru ria maundu mothe na ari thiini wa wira wa kuhingia mubango wake (rora, Ayubu 12:13-25; Isa 40:21-26; Atumwo 4:27-28; Arom 9:14-24; Kug 17:14-17 ). Uguo nikuga ati, thiini wa meciria mamwe ni ati, Ngai niwe kihumo kia uru, no tin a njira kuga maundu ma uthuku wa mauru (rora, Kiam 4:1-7; Isa 10:5-16; Habk 1:1-11; Atumwo 2:22-24). Thiini wa ciugo ingi ni ati, Ngai niwe witikiragia na akabanga mehia, no ti tondu wa gitumi kia uru, kana njira ya wihia, no ni tondu wa gitumi “githeru, kia ugi, na kia bata muno, kia marigiririo” (Edwards 1984, Freedom, §IX: 76; rora hamwe na, Piper 2000: 107-31). Uguo niati ngai arugamaga ahiana ta githimi kia uru na wega: hatari kunyihia unene wake, uru wa uru ukoragu uri wa keri na wega ukoraguo uri wake we mwene. 2. Mundu no aringithanie uhoro wa Ngai gukoruo niwe kihumo kia uru na wega ota uria ari we kuhumo kia nduma na utheri. “Nikuri ngurani nene ya gukoruo Ngai ari na guiciria iguru ria undu na uhoro wigii kuwitikiria, undu uria uri wa mehia. (ona gutuika maundu macio ona memoru makumana na rutha ruake) na uhoro wake kuanjiriria uru na kuwika we mwene; gkana gatagati ka guatha na uhoro wa kukoruo ho thiini wa kugia kua mehia na we mwene guika mehia, na hatari undu wa kuhingiriria mehia macio, na akoruo niwe mwiki wa uru ucio. . . . ota uria kuri ngurani ya riua gukoruo nirio riene uhoro wa utheri na rugari, na riri wa thahabu na uhoro wacio na maundu mega maria ciikaga; na uhoro wa riua gukoruo ni rirarehe ndu na na kibii thiini wa utuku, riria riaikuruka. Guthii kua riua ni kuo kurehaga rugari; no undu ucio tiguo gitumi kiria kia bata kia undu ucio onagutuika undu ucio niwonekaga thiini wa muthunguko ucio; onagutuika kiu tikio gitumi kia riua kiria kinen no taguo kuri thiini wa ungai na uru thiini wa meciria ma andu na wendi wao. Angikoruo riua gitumi kiario ni heho na nduma, nirio ringirehaga maundu macio tu, ota uria rirehaga utheri na rugari; na ningi undu ungi wahota gukoruo thiini wa nduma na heho, kuhianania na unduire wa riua; na mundu no auge ati riura ni ihehu na riri nduma na ni riiru na riri na thatu. No undu wa gutuika kihumo undu ucioo ndungituma tucenjie ati uguo niguo rihiana na ati ritiri utheri kana rugari, ni tondu niriarehe nduma na heho. Uguo notaguo mehia, matiumanaga na wega wa Ngai, no monekaga thiini wa kuaga kurekereria mawiko make na hinya wake, na thiini wa maundu mangi, makirumanirira na uria wendi wake uri; undu uyu ndungituma Ngai atuike ati ni muihia, kana we niekaga maundu moru, kana niari na maundu ma uru; no thiini wake na maundu make mothe marutaga wira thiini wa uthingu na wega na we niwe githima kia uthingu. Niundu ungikoruo uri mugeni kuga ati andu matingihia tiga Ngai amarekire mehie kana akamatiganiria mari oiki, na kuoguo ati mehia mao matingitaruo kuri o no matariruo kuri ngai tondu niwe waga kumamenyerera. Na kuoguo Ngai nimwihia: no ta guo ungikoruo uri undu mugeni kuga, ni tondu gukoraguo na nduma mahinda mothe riria riua riora, na gutikoraguo na nduma riria kuri riua, uguo nikuga ati nduma yothe yumanaga na riua, na muhianire wa riua no muhaka ukoruo uri muiru.” (Edwards 1984, Freedom, §IX: 77)3. Nai noatue undu thiini wa hitho cia wendi wake uria maundu maria maguuritio mareganite naguo. “Ngai niari na uhoti wa kurora thii na undu wa mionere iri. No arore na muonere muceke kana muonere muarii. Riria Ngai arora andu wa ruo kana muru na muonere muceke, onaga undu ucio uria uhiana guo muene, na akarakara kana akerira. ‘ ndikanagio ni gikuuu kia mundu ona uriku, niguo Mwathani ekuga’ (Ezek. 18:32). No riria ngai arora uru kana wihia agitumira muonere wake mwarii, onaga mehia kana uru na maundu maria mothe maumanite na maratherera kuma undu-ini ucio. Onaga undu ucio na maundu maria mothe maunyitithanitie makautuara nginya tene ne tene. Mutaratara uyu uru hamwe na

7


maundu mothe maguo (mega na moru) we niaukenagira (Thab 115:3).” (Piper 2000: 126) Muhiano ni ati, Ayubu niamenyete ati mauru maria mothe mokire maumanite na Ngai kana makarekuo moke ni Ngai; na niundu wa uguo uria angiekire nikune thina ucio kuri Ngai na amukumie, ona gutuika gitumi kia mauru maya ombere kiari Saitani (Ayubu 1:21-22). Ngai atumirire Ashuri kuherithia Israeli ni tondu wa mehia mao, no ningi akiherithia Ashuri ni tondu wa kuriguo kuao (Isa 10:5-19). 4. Mauru mothe maria Ngai etikagiria marehaga maundu mega kuri ciumbe. Paulo augire, “Nitui ati Ngai atumaga maundu mothe marute wira kwa wega kuri aria mendete Ngai, na aria metituo thiini wa gitumi giake” (Arom 8:28). “tutiri hingo tungiciria ati Ngai noamene kindu kio kiene, na agite ati ni kiuru, na ningi ati ni wendi wake gugitumira, akirora maundu maria mothe maumirira makio. . . . Andu mekaga mehia makinedaga na nio ambiriria amo; mendete mehia ta mehia, na niundu wa marigiririo moru na itumi njuru. Ngai ndendete mehia ta mehia (kuona mehia ta mehia) kana niundu wa undu wothe muru, no riri ni gikeno giake kuhe maundu rutha mehia nigetha mageria andu magie na hinya. Thiini wa uhoro wake wa guatha maundu nigetha mehia mathire, niundu wa undu ucio ni kuonania ati we ndathurite uru niautumagira, na ndauthuire ta uru. Na niundu wa gitumi kiu nikio atagiragia uru uri ta uru, no auherithagia uguo.” (Edwards 1984, Freedom, §IX: 78-79; (see also, Piper 2000: 107-31; Edwards, Remarks, ch. 3: 525-43) Muhiano ni ati, Yusufu endirio ukomboini ni ariu a ithe na thutha wa uguo akimera atiri, “mwainjiriirie uru, no Ngai abangire wega nigetha maundu maya monekane umuthi, kuhonokia andu aingi” (Kiam 50:20). Hihi ngerekano iria njega muno ni kuambuo kwa Yesu. Yuda, Herode, Pilato na andu angi matari na ungai makunyaniire Yesu, makimutuira na makimuamba Kristo Atari na mehia, no ni atiri ni Ngai abangite undu ucio nigetha urehe wohaniori wa mehia, kugaruruo kwa muturire, na uiguithanio wa mbari ya mundu na ngai (Atumwo 2:22-23; 4:27-28).5. Tondu Ngai nmwega thiini wa githimi kiria kiagiriire, mehia na uru niciabata nigetha unduire wothe na mitugo yothe ya Ngai uhote kuonakena. “Ni undu wa bata na wa kihoto iguru ria riri wa tene na tene kuchangarara; na naundu wa gitumi kiu ati niwega riri wa Ngai uchangarare thiini wa ukinyaniru; uguo niate riri wothe warier miena yothe, nigetha uthaka wothe woneke, nigetha muoni agie na kumenya ngai. Ti wega riri umwe ware gukira uria ungi, kana uria ungi wage kuoneka ona hanini; niundu uma ndungionekana. Niundu wa gitumi kiu hatiri bata mundu umwe kuoneka na uria ungi kuaga kuoneka, nakuoguo niwega ngai kuiogocithia w mwene. Na undu wa uguo ni wega uhoti wa uru wa guitigiruo wa ngai, hinya wake, unene wa guitigiruo, kihoto giake, na uthingu, wonithanio. . . . Angikoruo ti wega Ngai guitikiria na kuaria na kuherithia mehia, gutingikoruo na uhoro wa uthingu wa ngai thiini wa kumena mehia kana kuonanaia uhoro wa uhani wake ona mbere ya mehia. Gutingikoruo na wonithanio wa wega wa ngai kana wega wa ma, angikoruo gutiri mehia ma kuoheruo, kana uguati wa kuhonokio kuma kuri guo. . . . Tuiciragia ohanini iguru ria uria ukoruo ho kwa wega kunyitaine na gukoruo ho kua uru, thiini wa maundu ma mitugo na unduire. Na ati nihari bata kugie na uru nigetha riri wa Ngai wonithanio iri mukinyaniru, uguo noguo kuri na bata wa wa gukoruo ho kua uru nigetha kugie na ukinyaniru wa gikeno gia ciumbe na ukinyaniria mwega na Ngai, arikio gitumi gia kumba thi; niundu gikeno kia ciumbe kiri thiini wa kumenya Ngai, na thiini wa wendo. Na angikoruo umenyi wao nimutingiaru, nakio gikeno kiao no muhaka gitingiare.” (Edwards 1986, Remarks, ch. 3: 528; rora, Piper 1997: n.p.; Erlandson 1991: n.p.; Edwards 1984, The End: 94-121; Piper 2003a: 17-50; Piper 2003b:17-35)

B. Adamu na hawa makihia na mangiingatuo mugunda-ini (Kiambiriria 3).1. Bibiria niyonanagia ati Saitani aguire mbere ya Adamu kuihia, gitumi ni tondu niwe wamageririe na akimahenia iguru ria maumirira ma kuria matunda ma muti wa kumenya uru na wega (ringithania, Kiam 2:16-17 na Kiam 3:1-4 ). Niundu wa uguo, Yesu etire Saitani “muragani kuma kiambiriria” na “muhenania na ithe wa maheni” (Yohana 8:44-45).2. “Umenyi wa uru na wega” ( Kiam 2:17 ) urugamirira uhoro wa mitugo kana wiathi.

a. “Muti wa kumenya uru na wega” nduari muti wa kiama ati waciaraga matunda na waria ukamenya wega na uru. “Kuahota gukoruo ati Ngai athondekire muti uyu uhiana ta muhaka wa kuonania ngurani ya uru na wega. Thiini wa ciugo ingi niate, gucagura kwa Adamu gutiari gatagati ka urimu kana wega na uru, no kuari gutura mari ega na gutuika oru oene. Gucagura kuo kuari gutuma mature mari oru na ega na kumenya maundu macio meri. Mari andu mamenyaga uru na wega kugera ngwataniro yao na Ngai.” (Goldsworthy 1991: 98) angikoruo nimahitukire kigeranio, wihokeku wao na wathiki wao kuri ngai ungiatumire matuike ega na nimangiamenyire uguo. Magua kigeranio, uhoro wa kuaga wihokeku hari Ngai na kuaga kumuathikira kungiamagarurire gutuika andu mari na uru thiini wao, na nimangiamenyire undu ucio.

8


b. Thiini wa icunji ingi cia Kirikaniro kira gikuru (2 Sam 4:17; 1Athamak 3:9) ciugo “wega na uri”riringithanagio nauhoti wa kuhota gutua matua mega. Uguo nikuga ati undu uria wagiritio mundu ni hinya wa gutua itua iguru ria maundu maria mari mega nake kana undu uria we atekenda. Nagi ndaheire mundu uhoti ucio, gitumi no Ngai wiki uhotaga kumenya maundu mothe, na uria na ugi wothe na wendo wothe. Uguo ni kuga ati, no Ngai wki ungihota gutua itua ria ugi n aria wendo iguru rigii maundu ma mundu matuku mothe. Riria mundu eka maundu ari na wiathi wothe ekaga maundu macio kuringana na uria we atarii agitongorio ni itua na kuringana na wega na uru. Na niundu wa uguo akageria gutika “ta Ngai” (rora, Kiam 3:5, 22). No riri, niundu mundu ndoi maundu mothe, ndari na ugi wothe na ndari uhoti wa wendo, uhoro wa kuenda kuhiana ta Ngai ukerema.handu ha uguo aguthii na mbere guitua ta ngai ya guku thi” (2 Akor 4:4), na maumirira mahianaine.

3. Saitani aingirire thiini wa nyoka na akihenia Hawa ( Yohana 8:44; 2 Akor 11:3; Kugv 12:9 ). Adamu ari hamwe nake no ndahenirio, no nikwenda endire kurumirira mutumia wake thiini wa mehia (Kiam 3:6; 1 Tim 2:14). Nogukoruo hihi nikio gitumi kia mehia ma andamu gukoruo mari manene, na gitumi kia maumirira ma mehia ma mbari ya mundu meraguo maumanite na Adamu (rora, Arom 5:12-14, 17-21; 1 Akor 15:21-22).4. Mubango wa Saitani ni muhiano wa magerio maria tucemanagia namo.

a. Okire kuri Hawa mbere. Ucio niguo wari mutego wa kuheania mundu uria utamukirite watho we mwene kuma kuri Ngai na guthaka na meciria ma mundu na uria ungi.b. Arorire thiini wa undu uria Ngai aregete na akauga. Ona gutuika Ngai niaheanite indo ciothe, naundu wao kuroria maitho mao kuri undu uria wagiritio, Saitani agikira undu wa mahenia, na akigarura muonere wa uma thiini wa meciria mao.c. Akigeria guikira nganja thiini wa uma wa Kiugo kia Ngai (3:1). Thiini wa kuria “anga Ngai [ni ma ati] aigite, ‘ati mutibatii kuria kuma muti owothe uri thiini wa mugunda?” Saitani andaga guikira nganja na kuhanda gutukaniruo iguru ria maundu maria Ngai endaga.d. Ahenanirie na akihingicania Kiugo kia Ngai (3:4). Uhoro wa magegania, uma uria Saitani aingiriire iguru ria maumirira ma mehia ni iguru ria marakara ma ngai.ota uria kuari na Adamu na Hawa tucemanagia na maundu ma gucagura: tuguikia uu? Thiini wa mubango wa Saitani(rungu rwa mubango wake guku thi), kiugo kia ngai gitiitikiraguo kiri uma, no kinyihagio gigatuika kiugo gia kiumbe. Ngai na Kiugo giake monaguo ta mari na uhoti wathi na nomuhaka magerio ni uhoti ungi uri iguru riao. Ningi uhoro wa wara wa nyoka: andabataraga ati mundu ecirie iguru ria mundu kueria gitiyo kia Ngai kurehe hari we mwene no ona nginya ati nimagiriiruo guiciria uhoro wa uma wa Ngai kana ni ma biu. Undu wa muicho wari ta ati ni matuite Saitani Mwathani wao, no undu ucio wikikaga mundu atekumenya.” (Goldsworthy 1991: 104)e. Aingiriire mitugo ya Ngai we-mwene. (3:5). Ha uhoro wa ma ni ati Saitani augaga ati Ngai ndari na wendo nitondu wa kugiria Adamu na hawa thiini wa indo iria mangiabatii kuria, na ndari na wendo gitumi ni tondu endaga we mwene tu akoruo na ugi wa kumenya wega na uru, na mathiage kuri we hingo ciothe handu ha angiamaheire umwenyo ucio onao. f. Okiririe muitiyo wa mundu. Saatani eriire Hawa ati naundu wa kuaga guathikira ngai niakugia na muoyo (“undagakua”), umenyi (“maitho maku nimakuhinguka”), gikeno kia uhoro munene (“ukahianan na Ngai”), na uhoro wa withai wa gutua matua (“kumenya uru na wega”). Uhoro uri kiriga, no riri, uhoro wa Adamu na Hawa kuenda guituira matua mao ene (uguo nikuga. Uhoro wa wiathi wa maundu) ni kihumo gia gikuu, gitumi ni tondu ni kueheranio na Ngai. Uguo nikuga uhoro wa mehia mao wa kuaga guitikia (uhuo nikuga ati.,kuaga witikio hari Ngai na kumuihoka, kuria kumanaga thiini wa kumuathikira).Ona kuma okiambiriria mubango wa Ngai wari ati mamurore na kumuirigirira thiini wa maundu maria mega na moru—uguo ni ati., “athingu maguturio ni witikio” (Ahib 2:4; Arom 1:17; Agal 3:11; Ahib 10:38).

5. Mehia ma Adamu na Hawa matiathukirie muturire wao tu no nginya miturire ya andu othe thiini wa andu a mahinda mothe.

a. Hadu ha wihia wa Adamu na Hawa kurehe gikeno na gukinyanira, kuarehire thoni na giconoko na guoya na kueherio kuma kuri Ngai, na kuma kuri ciumbe iria ingi, na nginya uhoro wa gikuu (Kiam 3:7-19). Adamu na Hawa mendaga wiathi (uguo nikuga ati.,wiathi na kueheranio na Ngai), na kiu nikio magiire naguo. No riri uhoro ucio wa kueheranio na Ngai niguo gukuu na iherero. Ni tondu wa uria mekire, Adamu na Hawa makiigua thono niundu wa njaga ciao (Kiam 3:7-10). Ciiga ciao cia thiri nicingiamaririkanirie ati matihianine na Ngai: matingiombire kindu hatari kingi (ta Ngai) no undu uria mangiekire ni guciarana tu. “kuoguo

9


ciiga ciao cia thiri cimaririkanagia ati [kana nicingiamaririkanirie ati] uhoro wao wa kuihokana thiini wa maundu na uhoro wao wa kuenda gucindana na Ngai na kugia na wiathi take” (Goldsworthy 1991: 105).2 Niundu wa maumirira maria monekire thiini wa mugunda wa Edeni, Ngai arekaga andu meke uria makwenda na thutha ucio makagia na maumirira (rora, Tham 16:1-20; Ndari 11:18-20, 31-34; Arom 1:24, 26, 28). b. iherithia riria Ngai atuire (Kiam 3:16-19) iguru ria muthuri (wira ukirituha)na mutumia (ruo rua uciari)na eri makoraguo na maundu ma bata thiini wa muturire wa muthuri na mutumia. Makiria, Kiam 3:16b yonanagia kiambiriria kia mathina ma kihiko na ngurani thiini wa muathanire—kuma riu ngwataniro ya kihiko irikoraguo na maroro ma mehia (rora, muhiano., ngurani ya mwiciririe iguru ria “kwiriria” na “wathani” thiini wa 3:16: Busenitz 1986: 203-12; Cassuto 1961: 165-66; Walton 2001: 227-28; Stitzinger 1981: 41-42; Foh 1974-75: 376-83).c. Mehia ma Adamu mamathukagia andu othe. “Umbi kuoguo ni umithio witu.umundu niguo urugamiriri wa umbi wa Ngai nigetha ekage maundu kuri muturire wa maundu maria mangi kuringana na uria ekaga kuri andu. . . . Riria mundu agua thiini wa mehia ciumbe ciguaga hamwe nake.” (Goldsworthy 1991: 96) Makiria, Adamu amukiraga ndawa yake: riria agire guathikira Ngai, kuma hindi iyo ciumbe iria ingi ingi ciothe iria ciabatii kumuathikira, cigiregenyuka. “Kirumi kiria kiarumiruo thi, kianyitire Adamu. Muthamaki wa thi ndari ngombo njathiki thiini wa tiri. Wiathi wa kuria kuma kuri miti yothe thiini wa mugunda ukigaruruka gutuika ati ni thina ona kuona mugate wa omuthenya. . . . Marigiririo ma mundu ni gkunoria thi na undu wa gucoka tiri-ini kuria aumire.” (Ibid.: 106)d. Bibiria yonaga andu othe mari thiini wa Adamu (hamwe nake)na ari ta ariwe mutue witu kana murugamiriri witu (rora, Arom 5:12-19; 1 Akor 15:21-22; cf., Ahib 7:9-10). Na undu wa ugo, niundu wa mehia ma Adamu andu othe a thi mamukagira:uru wa thi yothe uria urehaga mahitia na mitugo miuru thiini wa mbari ya mundu (Thab 51:5; Yer 17:9; Arom 3:9; 7:14-25), undu uria utumaga omundu akoruo na mehia (Arom 3:10-18, 23), na ukarehe mahitia ma andu othe thiini wa thi omundu. Gitumi kia njiarua cia Adamu gutuika mari na mahitia na uhoro wa uru ukoneka thiini wao ni undu ungithungumuthuo. Maundu maya matiganite ni mamwe ma kuroruo:

(1) bibiria yonaga gikundi kia andu mahiana ta mundu umwe (rora, Yosh 7:10-26; Arom 5:12-19; 1 Akor 15:21-22 ). Uu no undu umwe na kuona Adamu ahiana ta mbegu kana miri wa muti, na njiarwa ciake ihiana ta honge na mathangu: ni muti umwe; honge na mathangu magiaga na uturo wamo kuma kuri mbegu na muri. Adamu ahiana ta kiongo kia andu, aciarire andu maguite, aremi ota uria ari thutha wa kugua mehia-ini. Utongoria wa Adamu “ukoraguo na undu wa bata makiria ya maithe maitu. Ni uri na gitiyo kia uhoro wa umenyi wa uria mundu ari [rora, Kiam 5:3; 1 Akor 15:49]. . . . Ona koruo mundu eciria kuregana na undu uyu, angirutia naku? Ndiri handu ndirona mangihota kurugama, hatiri handu uhoro wao ungituaruo, gitumi ni ati wiathi wao nduri kuiyatha, kana uhoti wa guituria. Ngai ombire maundu macio riria ombire Adamu, mahiana ta unduire wa Adamu.” (Blocher 1997: 130). (2) Ni tondu Adamu ombiruo Atari na mehia na ari na wega wothe wa umundu na maundu, gutiari mundu ungi ungiarugamiriire mbari ya mundu thiini wa ugima tiga we. Ahiana ta murugamiriri witu, Adamu mehia make na mahitia make magiire thiini witu (rora, Johnson 1974: 298-316). Undu uyu uhiana ta bururi: riria bururi na munene waguo atangatha haro na bururi ungi, ciana iria ciciaraguo thiini wa mahinda macio ma haro cituraga cirri uthu na ciana iria ingi cia bururi ucio ungi. Thiini wa uhoro wa Adamu, maumirira maya marutaga wira thiini wa njira ya uriku makiria, gitumi tondu uadamu witu ni unyitanite muno, na niundu ni thiini wa ngwataniro ya Ngai iria ‘thiini wayo tuturaga na tugathii’.” (Blocher 1997: 129).(3) hatiri bata wa Ngai guika undu owothe nigetha andu othe makoruo mari uru niundu wa Adamu na mehia make. “no undu tu wa Ngai kuiyeheria ota uria kubatii na undu uria abatii guika kuri mundu uria muregenyuki, na gutiga mirugamo yake we mwene, ni kuiganu gutuika mundu muthuku na muihia kuri Ngai” (Edwards, 1984, Original Sin: 219).

e. maumirira ma kugua na uhoro wa gukoruo thiini wa Adamu, ni uhoro witu tutari na Yesu tukoraguo tukuite thiini wa mehia na mehia maitu (Aef 2:1). Uguo ni kuga ati ni kuri undu wa

2 ? Thutha wa Hawa “kuoya na kuriae” (Kiam 3:6), Yesu Kristo, nomuhaka angiacamire thina nagikuo mbere ya ciugo“oya, urie” (Mat 26:26) ciatuikire ciugo cia uhonokio handu ha gikuu.

10


wihia thiini wa mundu owothe (witaguo hinya wa mehia ma kimerera) undu uria ututongoragia thiini wa maundumaria tuguika, guiciria, gutarania, kubanga na uria tuguika iguru ria Ngai na andu aria angi. Maumirira ma thina uyu ni, hatari kristo kuingirira, ithui: tutingihota guka kuri Kristo na kumuihoka (Yohana 6:44, 65; Aef 2:8-9); nginya tutingihota ona hanini kuona uthamaki wa Ngai(Yohana 3:3, 5); tutingihota kuineana kuri watho wa Ngai na kumuathikira(Arom 8:6- 8); tutingihota ona hanini kumenya uma wa Ngai (1 Akor 2:14); tutingihota ona hanini gukenia Ngai (Ahib 11:6); na tugakoruo tuohetuo ni mehia, thi, mwiri, na Saitani, tutingihota kugia na uturo wa kiroho ona hanini, na tuetereiruo ni marakara ma Ngai na ituiro (Arom 6:16-17; Aef 2:1-3) (rora hamwe na, Edwards, 1984, Original Sin: 143-233; Owen 1979: passim).

6. ona thiini wa ituiro ria Adamu na Hawa, Ngai onanirie wega wake. a. Athondekire nguo cia njua cia nyamu kumahumba (Kiam 3:21). b. Ona guatuika Ngai niaingatire Adamu na Hawa kuma mugunda (Kiam 3:22-24), ndeheriria wira wa uramati wo iguru ria thi (cp., Kiam 2:15 na 3:23). Ha uhoro wa ma ni ati, kuingatuo kuma mugunda guateithirie uhoro wa mubango wa Ngai wa kuiyuria thin a kunyagana (Kiam 1:28). c. Thiini wa Kiam 3:15 akiheana mubango wake wa mbere iguru wigii kuhinokia thi: “na ningatuma kugie ithu gatagati gaku na mutumia, na kuri mbegu yaku na mbegu ya mundu wa nja;Agagukinya kiongo, nawe niukamuruma kinyariri.” Mundu umwe thiini wa mbegu ya mutumia (maita maingi irikanaga ta mbegu ya Ibrahimu [Kristo]) niakagutha Saitani na amuhote mutharaba iguru, nake niakamuruma kana kumuhara kuguru, uguo ni kuga gutuma athinike. Matangatho maya mathiite na mbere kuario uhoro wamo thiini wa bibiria yothe. Ha uhoro wa ma ni ati, maundu maya matangathiruo hamwe na uhoro wa ati Adamu na Hawa matibatii kuria matunda ma muti wa muoyo (Kiam 3:22), ni getha kugiririria mature tene na tene thiini wa mehia. Handu ha uguo, Ngai niaguuritie thiini wa mubango wake ati, aria magutura thiini wa Yesu na undu wa witikio, no marihotaga kuria kuma kuri muti wa muoyo thiini wa thi njeru matuku mothe thiini wa uthingu (Kugu 22:2).

C. Maumirira ma Kugua—Kuma Kaini nginya munara wa baberi (Kiambiriria 4-11:26).“Thutha wa Adamu na Hawa kuihia, njiarua ciake niciathire na mbere gutongoria thi. Thina nduari

kuaga gukoruo na wathani. No riri, thiini wa Kiambiriria 4 ironania ati nikuagiire uhoro wa kumenyeka uhoro wa uini, urimi wa mahiu, uturi wa cumba, uthondeki na uteti. (Kaini akire itura, muhari wa 17) Thina wa mundu nduri wakoruo kurega guatha thi. No thina ni ati mwathanire wao ni utari wa ungai. Mundu uri na uadamu thiini wake athanaga nigetha ethondekere ritual, na ti kugocithia ritwa ria Ngai. Andu ehia mageragia gutongoria riria oene mari thiini wa ukombo wa mehia na Saitani. Ngai ombire Adamu na Hawa nigetha make itura rihiana ta riake thiini wa thi.” (Leithart n.d.: n.p.)

1. Kaini na njiarwa ciake ( Kiam 4:1-24 ). a. Thiini wa kaini turona wongerereku wa mehia: waganu3 (4:3); marakara (4:5); uiru, maheni, na kuragana (4:7-8); kuhenania (4:9); kuiguna we mwene na kuiiguira tha (4:13-14); kueheranio na Ngai (4:14, 16). Wongerereku wa mehia kuri Kaini ni ma ati to kuraga oragire mundu oro uguo, no oragire muru wa ithe uria wari mundu muthingu (Mat 23:35; Ahib 11:4). Ningi, atiriri, ta rora wega wa Ngai iguru ria kugitira kaini ndakoraguo ni ariu na ari a nyina(Kiam 4:15).b. Lameki ruciaro rua Kaini rua thutha (4:18-19, 23-24) rugathukia mitugo kuraya muno: ni mundu mwitii na muru; na akagarura mugongo wake kuri maundu ma kihiko kia mundu umwe mutumia umwe (Kiam 2:23-24; Mat 19:3-6). Kuhikia atumia aingi ti mutaratara wa Ngai wa kurumiriruo. Thiini wa Bibiria, atumia aingi monanagio thiini wa maundu moru na kirikiriro gitari kiega. Uguo, ti undu wa kugegania ati mundurume wa mbere kugia na atumia aingi (Lameki) ari mundu wa haro na mundu wa kenda kuoya maundu moko-ini make iguru ria kuirihiria na kuraga andu niundu wa maundu manini matari kiene, na kuga ari na rutha rwa Ngai kuirihiria.(rora, Gucok 32:35). Uhoro wake wa kuga kurihiria iguru andu angi maita

3 ? Igongona ria Abeli riari naundu wa wotikio (Ahib 11:4); no ria Kaini ritiari. Uguo ni ati igongona ria kaini riri niundu wa “wira” hihi kugeria kuhuthira Ngai. Makiria igongona ria Abeli riari ria maciaro ma mbere, uhoro wa kumenya ati indo ciothe nicia Ngai. Igongona ria Abel riiari kuma indo iria njega muno ( “maguta macio’).uhoro wama ni ati cia kaini citiari uguo no ciari maciaro tu ma mugunda—ngurani na igongona ria Abeli rirutituo na undu wa kuaga witikio na guiciria, ningi, 1 Yohana 3:12 etaga mawiko ma kaini moru (iguru ria kuaria uhoro wa magongona) na ma Abeli “mega.”

11


mirongo mugwanja na mugwanja” (Kiam 4:24) undu uyu uhingagio thiini wa uhoro wa Yesu uria ugaga ati tubatii kuohanira “mirongo mugwanja maita mugwanja” (Mat 18:21-22).

2. Kuma kuri Sethi nginya kuri Nuhu ( Kiam 4:25-6:8 ). a. Undu uria wa ngurani muno thiini wa kiambiriria ni uhoro wa gutumiraciongo ihianaine kuheana gitongoria kiarugano na uhoro wa andu uria uri thiini wa ibuku riri. “undu uyu wonekaga thiini wa 2:4; 5:1; 6:9; 10:1; 11:10, 27; 25:12, 19; 36:1, 9; 37:2. Uhoro wa kuhianana thiini wa ciongo ici ni kiugo gia kihibirania [Toledot—maita maingi gitauraguo ta “njiarua; andu”]. . . . Mitwe ino irutaga wira maita meri [Toledot]. Ombere ni ati ihiana ciongo cia ichunji cia ibuku ria kiriu.. ingi ciaragia iguru ria maundu ma gutariria, cikionanagia ikinya rieru thiini wa guthondeka undu muna. . . . [Keri, ciongo ici Toledot] ni undu uroragiria muonere wa mundu muna na ciana ciake cia hakuhi. Undu uyu utumaga mwandiki wa Kiambiriria kuhota kurora minyaka ya muhiriga gutari na undu wa kurora mundu uria wa hakuhi wa muhiriga.” (Alexander 1993: 258, 259)b. Kuanjiriria thiini wa Kiam 4:25 mubango wonekaga thiini wa raini ya Sethi. Uguo nikuga ati, raini ya (Toledot) oAdamu, kuanjiriria thiini wa Kiam 5:1 maroraga makiria iguru ria Sethi. Bibiria ikaga uguo niundu andu aria irorota mari thiini wa rugano rua guthi na mbere.4

c. Uhoro wa ruciaro rua Adamu ni wa bata niundu wa gitumi kingi: thutha wa kugueta miaka ya mundu omundu na njiarwa ciake, igacoka ikongerera ati na agikua (Kiam 5:5, 8, 11, 14, 17, 20, 27, 31). Undu ucio wikiraga hinya kirumi kiria kiamanire na mehia ma Adamu (rora, Kiam 2:17; 3:19). Onagutuika andu a matuko ma mbere ya kiguo maturaga matuku maingi gukira umthi, othe nomakuaga gitumi othe mari na mihianire wa Adamu (Kiam 5:3)—uguo nit a kuga ati, gukoruo na mehia ma kimerera thiini wake. Mundu wari na ngurani ni Enoko (Kiam 5:21-24). Ti kuga ati Enoko ndari na mehia ma kimerera (ta andu aria angi). Enoko ari uhoro wa kuiyonithania kwa Ngai thiini wa kumuoya, ni tondu niakoretuo atuaranite na Ngai na ari mundu wari na ungai.d. thiini wa ruciaro rwa Adamu ruonanagia uhoro wa kunyihio kwa miaka niundu wa mehia na andu guthira niundu wa mehia. Ungdu uyu wambiriirie na Adamu ari thiini wa kirathimo kia Ngai (Kiam 5:1), na undu ucio warikiriirie na uhoro wa Ngai kuirira gitumi gia kumba mundu, na itua ria kunina mundu thiini wa thi gitumi ni tondu“mathugunda na meciria mothe ma mundu mari moru hingo ciothe” (Kiam 6:5-7). No riri, mundu umwe, Nuhu, akigia na wega mbere ya Ngai na niundu wa uguo akirehe kirigirigiriro kuri mbari ya mundu (Kiam 6:8).

3. Nuhu na Muiyuro ( Kiam 6:9-9:29 ). a. Gacunji giki ni kimwe kiri ngarani nene. Yambagiriria na ituiro thiini wa thi (Kiam 6:11-13), na ikarikiriria na undu wa kugia na kirikaniro na ciumbe ciothe ati gutiri hingo agathukia thi kugera mai (Kiam 8:21-9:17). Undu ungi niati, gacunji gakla kanjagiriria na Nuhu kuiruo ati ni“mundu muthingu, utari uchuke thiini wa mahinda make na niatuaranaga na Ngai” (Kiam 6:9). Kirigagiriria na Nuhu kunyua njohi na kuruma Kanani (Kiam 9:20-27).5 Undu uria wa bata kumenya wa bibiria niate ndiagag kuaria iguru ria mehia ona mari mariku kana makoruo mekituo nuu.b. Ng’ano cia uhoro wa muiyuro ukiringithanio na uhoro wang’ano cia umbi wa kiambiriria na undu ucio ukarehe uhoro wa umbi wa keri: “uhoro wa thi gutuika no iikaruo naundu wa kueheranio gwa thin a mai (Kiam. 8:1-3; cf. Kiam. 1:9-10). Indo iria cirri muoyo niciarehuo nigetha ciciarane thiini wa thi (Kiam. 8:17-19; cf. Kiam. 1:20-22, 24-25). Uhoro wa muthenya na mahinda ugacokio (Kiam. 8:22; cf. Kiam. 1:14-18). Andu makarathimuo ni Ngai (Kiam. 9:1; cf. Kiam. 1:28a), magathuo ‘Mathereme na kuingiha, na maiyurie thi’ (Kiam. 9:1b, 7; cf. Kiam.

4 ? Ni hari na uhoro wa kuaga kumenyeka iguru ria nia mari “ariu a Ngai” na “airitu a andu” thiini wa Kiam 6:2. Mawitikio mana maria manenen iguru ria uhoro uyu ni: 1. “Ariu a Ngai” = araika aria maguire; “Aritu a andu” = andu a kinduire; na mehia mao = kuhikania gatagati ka andu na maroho. 2. Ariu a Ngai = muhiriga wa Sethi uria wari na Ungai; Airitu a andu= mbegu ya Kaini itari na ungai;mehia =kihoko gia andu atheru na matari atheru. 3.Ariu a Ngai = mbegu ya utongoria; Airitu a andu = andu a kawaida; mehia =kihiko gia atumia aingi. 4. Ariu a Ngai = atongoria mari na ngoma thuku; Airitu a andu= andu a kawainda; mehia =ngwataniro itari njega. Menya ati thiini wa meciria1 nginya 4 ariu a Ngai ni oru; thiini wa meciria 2 ariu a Ngai ni ega.

5 ? Nikuri na uhoro utari waiguithanirio iguru wa kiria hamu ekire riria“onire njaga ya ithe,” na gitumi kia Nuhu kuruma Kanani (muru wa Hamu) handu ha kuruma Hamu we mwene.(Kiam 9:21-27). Niundu Kiambiriria ni gicunji kia watho kana torah, kinyitithanitio na mawatho ikumi riri hamwe na riathani ria“tia thoguo na nyukwa” (Thama 20:12; Gucok 5:16). Uguo nogukoruo Hamu onire njaga ya ithe na agiciria no muthako agikoruo niagira ithe gitiyo. Nuhu arumire Kanani nigetha onake akagira gitiyo ithe mumuciari niundu wa kumwagira gitiyo.

12


1:28b), na makaheyo wathani iguru ria uthamaki wa nyamu (Kiam 9:2; cf. Kiam. 1:28c). Ngai akarehera andu—mombituo thiini wa muhianire wake (Kiam. 9:6; cf. Kiam. 1:26-27)—akamahe irio (Kiam. 9:3; cf. Kiam. 1:29-30).” (Williamson 2007: 61) No riri, ni kuri na ngurani nene muno ya kuoneka iguru ria, thi ya thutha wa muiyuro na indo iria ciombiruo ringi, kuringithania na thi iria ya kinduire: uhoro wa wihia.

4. Kirikaniro kiria Ngai agiire na Nuhu (“Kirikaniro kia Nuhu”, Kiam 8:21-9:17 ) ni kio kirikaniro kiria kiambere kiguetetuo thiini wa Bibiria.6 Thiini wa kirikaniro giki ngai onanirie wega wake na tha ciake kuri andu othe akure na matari akure. . . . Onanirie kuaga guitikiria mehia guthukia mubango wake wa Kiambiriria 3:15, kuaga guitikira wihia wa mundu kueheria mubango wake kuri mundu iguru rigii “guciarana na kuiyuria thi.” (Busenitz 1999: 182). Thiini wa Kiam 8:21 Ngai aguetire uhoro wa waganu ari kio gitumi gia tha ciake, ota uria agwetete mbere ati waganu niguo gitumi kia ituiro riake (Kiam 6:5-7). Tiga ni uhoro wa Ngai kuigua tha na wega wake iguru ria kuria kirikaniro na Nuhu, mundu angikoruo ari thiini wa uguati wa muiyuro ungi. “Urutani iguru ria kirikaniro kia Nuhu kionekaga thiini wa miena iri. Mbere ni kionanagia uhoro wa Ngai ari we mututuria na kugia na umiriru thiini wake. Ni kirikaniro kia Nuhu gutumaga tugie na umiriri wa ati Ngai niaguturia thin a ciumbe, ona koruo kuagia makumbi maria monanagia ta mangithukia thi…… [keri] kiraniro kia Nuhu gituheaga muthiururuko wa mubango wa urutani wigii ungai wa Bibiria na ni thiini waguo kiraniro kia mundu na ungai kirutaga wira.” (Williamson 2007: 67-68)5. Metha ya mabururi ( Kiam 10:1-32 ) Munara wa Baberi ( Kiam 11:1-9 ).

a. Metha ya mabururi (Kiam 10:1-32)yahota gukoruo yarumiriire Munara wa baberi(Kiam 11:1-11:9) thiini wa uhoro wa tene, ni tondu nihari uhoro wa kurumirira iguru ria kunyagana kwa andu kuringana na miario na mabururi ngurani. Mwandiki wa Kiambiriria no gukoruo arehire undu uyu uri wa mbere niundu wa itumi cia uthomi; urumanagirira na rugano rua Shemu, hamu, na Yefethi kuma kirikiro kia Kiambiriria 9; yonanagia ati, tondu andu othe maumanite na Nuhu kugera kuri Shemu, Hamu, na Yefithe, andu othe nia thakame imwe, na maumite kuri nyumba imwe; na irutaga wira gukinyaniria watho mutheru wa Ngai thiini wa Kiam 9:1, na undu ucio ukonania ati uhoro wa kunyaganio kwa andu na mabururi warehire maundu mega na moru (muhiano., ituiro ria Ngai Kiam 11:9).b. Munara wa Baberi (Kiam 11:1-9) wonanagia uhoro wa andu kuregana na watho wa Ngai. Watho wa Ngai uria wa mbere wari andu “kuiyuria thi” (Kiam 1:28). Acokerire watho ucio kuri Nuhu na ciana ciake thiini wa Kiam 9:1. No riri, ona thutha wa ngai gutuira thin a muiyuro wa mai, mundu ningi akiregana na mubango wa Ngai: andu magicagura kuaga kuiyuria thi no maikare handu hamwe macokaniriire. Makiria, makibanga guthondeka munara ugukinya matu-ini nigetha magie na ritua inene na matuike ta Ngai (ningi mehia tam aria ma Adamu). Uhoro wa ma ni ati, uhoro wa kueherera Ngai wa hindi ino wari muru makiria ya uhoro wa hindi ya muiyuro wa mai; wari undu wathi yothe na undu uri na mubango. Itura na matura mayo magukinya matu-ini wari mubango wa mbegu ya Mucukani ya kueheria Ngai iguru ria giti giake uthamaki-ni wake ta muthamaki.” (Klooster 1988: 147) ni undu wa uguo, Ngai akihingicithania miario yao” na “akimanyagania guothe thi makiiyura thiini wa thi” (Kiam 11:7-8).7 Undu uyu wonanagia uhoro wa wihia thiini wa mundu. Kuma murugamo waguo ugatuma mundu amenye ati iguru ria wihia na uregenyuki wa mbari ya mundu kuri Ngai

6. Njiarwa cia Shemu ( Kiam 11:10-26 ). Thutha wa Baberi, Bibiria irongoragia kuri muhiriga wa Shemu, uria Ngai na Nuhu marathimire. Muhiriga uyu ututuaraga nginya kuri Ibrahimu ugia Ngai ageta

6 ? Kirikaniro kia ungai na mundu no kierethuo ta “uhoro mutheru wigii ngwataniro na maundu maguo manyitithanitio na makahuruo muhuri na mwihituah” (Williamson 2007: 43; rora hamwe na, Klooster 1988: 149; Beckwith 1987: 96). Irikaniro iria nen thiini wa bibiria ni Nuhu, kia Abraham, na kia Musa, na kia daudi na Kirikaniro kiria Kieru.

7 ? Muthenya wa bendegothito (Atumwo 2:1-11), Ngai acenjanagia uhoro wa baberi akaugarura: “Ngai agituma andu kuma nduriri ciothe iria cianyaganitio mabururi mothe ciuke Yerusalemu nigetha mamukire kirathimo kia kumenya thiomi ngurani ta ari ruthiomi rumwe. . . . Gitumi kia undu uyu ni kuonania hinya wa uhoro wa Roho thiini wa urutani wa gukua na kuriuka kwa Yesu na kuambata giti-ini kia unene ta muthamaki. Rungu rua uthamaki wa Yesu na kugera hinya thiini wa Roho wake arugamiriri aya a mabururi ma andu aria manyaganitio nimabatii gucoka ringi thiini wa baruri macio na kuhota hinya wa uru na kuiyuria thin a riri na gukoruo ho kwa Ngai. . . Njira iria mari matumire guika ugo ni “uira” kugera hinya wa Roho Mutheru kugera ciugo na ciiko ciao ithenya ria kristo we mwene (rora Atumwo 1:8).” (Beale 2004: 202-03) Uguo, “Bendegothito ni ngariuko ya uhoro wa Baberi thiini wa ukuro; uguo thiini wa ukinyaniria wa kiraniro kiria kiahetuo Ibrahimu, ngwataniro njeru thiini wa Roho Mutheru iguru ria wira uria muriku wa Yesu Kristo uria urehaga etikia kuma mabururi mothe ma thi. No uhoro uyu wa wega nduonanitio kuri Ibrahimu iguru ria baberi kana kuri andu aria maheiruo ibuku ria Kiambiriria.” (Klooster 1988: 147)

13


na uria kugera hari we Ngai agathondeka mubango wa ukuri na aukinyanirie nginya uhoro wa kurathima thi.

III. Rugano rua ukuri—Ngai agita andu ake kiumbe (Kiam 11:27-Kuguuririo 20).

A. Kiambiriria kieru kia Ngai—kuma kuri Ibrahimu nginya kuri Yusufu (Kiam 11:27-50:26).1. Thiini wa ihinda riri ria rugano rua kibibiria, Ngai aroneka agithura mundu umwe (Ibrahimu) anjiririe mubango wake wa ukuri wa thi. “Thengia uregenyuki wa mundu, Ngai ndatiganire na mubango wake iguru ria mundu. Miaka ta ngiri igiri mbere ya guciaruo kwa Yesu, Ngai akianjiriria mubango uria watuaragiriria kuoneka ringi gwa thi. Mubango uyu weraniiruo wari na miena iri: ombere thiini wa kirindi giki kinene kia uregenyuki Ngai ari acagure mundu umwe [Ibrahimu]. Ngai ari atue mundu uyu ruririr runene na ahe ruriri ruo bururi na kirathimo. Keri, Ngai ari athongithie kirathimo kiu kuri andu othe a barururi mothe. (Kiam. 12:1-3; 18:18).

Gicunji kiu kingi kia ibuku ruo kionanagia uhoro wa mathina na maundu maingi iguru ria kiraniro giki kia miena iri.kiraniro giki kiheanituo kuri ibrahimu tu no ningi ona hamwe na Isaka (Kiam. 26:3-4) na ucukuruwe Yakufu (Kiam. 28:13-15). Moguati maingi makorire mubango uyu wa kiraniro kia Ngai kamuira kihingite; uhoro wa uthata na kuaga uhoti wa kugia ciana, athamaki ageni na mauru mao, mathina ma kinduire, uru na andu aria mamarigiciirie, na kuaga witikio thiini wa ibrahimu, Isaka na Yakofu onao. Thiini wa maundu macio mothe Ngai eyonanagia ari Ngai mwene hinya wothe.(Kiam. 17:1; Tham. 6:3), uria wari na uhoti wa gukua mubango uyu na kuuhingia.

Akuhiriria muthia wa muturire wake, Yakubu, agituara ciana ciake ikumi na igiri thiini wa bururi wa Misri kurira ng’aragu. Rugano rwa magegania rua mwana wake wa ikumi na umwe, Yusubu, wonanagia wihokeku wa Ngai na uhoti wa kunyitirira uhoro wa tene thiini wa undu wa kuhota kumaturia thiini wa thina ucio tondu ari amatumire kurehe uhonokio thiini wa thi (Kiam. 45:5; 50:20).” (Bartholomew na Goheen n.d.: 2)2. Ngai akiingira thiini wa kirikaniro na ibrahimu (“Kirikaniro kia ibrahimu” Kiam 12:1-3; 13:14-17; 15:1-21; 17:1-21; 22:15-18 ), undu uria unyitaguo mbaru ni muruwe isaka Kiam 26:1-5, 24 ) na ningi muriu wa Isaka uria munini wetaguo Yakubu ( Kiamen 28:3-4, 13-15; 35:11-12 ).

a. Kirikaniro kia kiabrahamu, ota uria githondeketuo okiambiriria, ni githiite na mbere thiini wa maundu ngurani thiini wa Kiambiriria, na kiri maundu matatu ma bata “mahiana ndigi ciogothetuo hamwe cia kiraniro”:mbicha ya ruciaro (uguo ni kuga ati.,kiraniro iguru ria “mbegu” );na mihaka ya bururi (uguo ni kuga ati., ciiraniro iguru ria migunda na ithaka);na irathimo cia thi yothe (ciiraniro iguru ria kirathimo kia andu angi kugera kuri Abrahamu) (Williamson 2000: 100-01; rora hamwe na, Kaiser 1978: 86; Essex 1999: 208; Reisinger 1998: 6; Williamson 2007: 82-90 [Williamson onaga irikaniro igiri ciagiiruo ni Abrahamu, kiamber thiini wa Kiambiriria 15 na gia keri thiini wa Kiambiriria 17, kiria kirutaga wira hamwe gukinyira gutungatira gitumi kiria kinene]). Riria andu a baberi mendaga guaka munara wa guthondeka ritual riao rituike inene (Kiam 11:4), na undu wa wega wa Ngai agituma ritual ria Abrahamu rituike inene na akirathima thi kugera hari we (Kiam 12:2-3). b. Kirikaniro giki kionekaga na gikahinga thiini wa Kirikaniro kiria gikuru na kiria kieru (ha uhoro wa ma, ni ma ati uhoro wa kirohona kuhingio gwa kiraniro giki niumenyekaga thiini wa Kirikaniro kiria kieru). Kirikaniro giki kirutiiruo wira thiini wa maundu ma matuku ma tene ma guthondekuo na kuarahuka kwa bururi wa Israeli. Makiria muno thutha wa kugayukana na gutahuo, uhoro wa gukinyanirio kwa kiraniro uthongithagio ni anabii makirora iguru ria “muthenya wa Mwathani.” Uhoro wa ma na wa bata iguru ria ukinyaniria wa kirikaniro giki ni thiini wa Kristo, kugera kuri Roho Mutheru. Thiini wa maundu maingi, kiraniro giki kia Abrahamu nikio muri wan a muthingi wa bibiria yothe. “Uguo, riria wendi waYahweh iguru ria angiarorire uhoro wa Abrahamu na ruriri ruria rukauma thiini wake, no muhaka kungiakoriruo na bata munene: ‘andu othe a iruka ciothe cia thi’ (Kiam. 12:3 ESV) nao kugera Ibrahimu, makagia na kirathimo. Na ciugo ingi ni kuga ati, mubango wa Ngai kuri Israeli wari ukinyire andu othe a nduriri ciothe.” (Williamson 2007: 84)

3. Kugera kuri Yakubu bururi wa Israeli ukigia. Onagutuika ibrahimu na Sara mutumia wake mari akuru na makaga ciana, Ngai niamahotithirie na njira ya kiama kugia mwana wa kihii, Isaka (Kiam 18:1-15; 21:1-8). Undu uyu wonanagia ati ni Ngai watuarithagia maundu, nigetha ahotithie mubango uria wari thiini wa kiraniro giake na Ibrahimu. Riria mutumia wa Isaka Rebeka ari na ihu ria mahatha, Ngai amuirire ati, nduriri igiri cirri thiini wake, na ati uria mukuru (Esau) niagatungatira uria munini (Yakubu) (Kiam 25:21-26). Thutha Ngai agicenjia ritwa ria Yakubu akimuita Israeli (Kiam 32:24-32;

14


35:9-12).8 Kuma kuri Yakubu (Israeli) gukigia nduriri ikumi na igiri cia Israeli (Kiam 30:1-24; 35:16-18, 22-27; 41:50-52; 49:1-28). 4. Ngai agituara andu ake Misri. Yakubu akianjia gutura muturire muru ta andu a Kanani aria mari hamwe nao (Kiam 34:1-31; 35:22; 38:1-26). Angikoruo undu ucio niwathire na mbere, gutingiakoriruo na ruriri rua Israeli ringi. Naundu wa uguo Ngai akigitira ruriri rua Israeli kugera kuri mehia ma ariu a ithe na Yusufu, na uhoro wa uthingu wa Yusufu. Ningi Ngai agitumira mehia ma Yuda na mutumia wa muriu thiini wa mubango wa ukuri wake (rora, Kiam 38:12-19; Ruthi 4:18; Mat 1:3). Rugano rua Yusufu (Kiam 37; 39-50) niruonanagia uria Israeli maingirire thiini wa bururi wa Misri na uria Ngai arutaga wira thiini wa mubango wake iria aritie miaka Magana maingi mbere iyo (Kiam 15:13-14) kuri Abrahamu. Gukouo kuo kwa Aisiraeli thiini wa Misri kuarehire kuhariririo kwa ikinya ria Ngai kuruta wira thiini wa ikinya ria thama.5. Ngai ekaga maundu thiini wa matuku ma tene (maita maingi kugera maundu na andu tuonaga mari ma kinduire) gutuma mubango wake niwahinga. Maundu maingi marehaga uguati thiini wa kugeria kuhingiriria ciraniro cia Ngai kuhinga. “Bata wa maundu maya ma kuhingiriria kuhinga gua ciiraniro cia Ngai ni getha kumenyekane ati no Ngai ungihota kuhingia ciiraniro icio na njira ya kiungai.ti undu wa uhoti wa kimundu, kana maundu ma unduire.” (Goldsworthy 1991: 121) 6. “Mutaratara wa ngariuko” (uguo ni kuga ati., Ngai agicagura iria munini, utari na hinya, na mundu utari wa thiini) thiini wa kuhingia itumi ciake, niundu wonekaga maita maingi thiini wa mandiko. Wega wa ngai na uhoro wa guthura niwonaangio thiini wa gicigo giki: uguo ni ati., Sethi iguru ria kaini(Kiam 4:25); Isaaka iguru ria Ishmaeli (Kiam 17:18-19; rora, Arom 9:6-9); Yakubu iguru ria Esau (Kiam 25:23; rora, Arom 9:10-13); Ephraim iguru ria Manasseh (Kiam 48:8-21); Yudah iguru ria aiu a ithe aria mari akuru (Kiam 49:1-12). Undu uyu wonanagia ati Ngai ndetigirite hinya, itiyo kana utonga uria thi ikaga no kugera wega wake acaguraga“aria anini ao” (rora, Mat 25:40, 45). Ngai onananghia mutaratara uyu ringi na ringi: uguo ni ati., Musa iguru ria Pharaoh (Tham 2:1-14:31; Ahib 11:25-29); Israeli iguru ria mabururi maria mangi (Gucok 7:7-8); Daudi iguru ria ariu a ithe (1 Sam 16:1-13); Solomoni iguru ria ariu a ithe (1 Athamaki 1:5-40; 1 Maundu ma 3:1-5); Mutumia wa ndigwa kuma Zarephath iguru ria atumia a ndigwa a Israeli (1 Atham 17:9; rora, Luka 4:25-26); Naamani iguru ria andu Israeli iaria mari na mangu (2 Atham 5:1-14; rora, Luka 4:27). Yesu we mwene ari muthini na ndungata ya andu othe (Mat 20:25-28; Phil 2:5-8). Uguo atuiraga, “uria munene gatagati-ini kanyu no muhaka atuike munini na mutongoria na ngombo” (Luka 22:26). Augaga, “angikoruo mundu noende gutuika wa mbere, agatuika wa mwico na ndungata ya andu aria angi othe” (Mariko 9:35; rora hamwe na, Mariko 10:42-44; Yohana 13:12-16). Ongagirira ati, “uria munini muno gatagati kanyu niwe munene” (Luka 9:48). Arikagiriria akauga ati, “uria winyihagia ta kana gaka, niwe munene thiini wa uthamaki wa matu-ini” (Mat 18:4; rora hamwe na, Mariko 10:14-15).

B. Kiambiriria kia bururi wa Israeli—kuma Misri nginya bururi wa kiraniro (Thama-Gucokerithia mathani).

1. Thiini wa giko giki kinene kiarumiriire hari muthako wa ukuri, Israeli magituika bururi, na makigia na wiathi wao kuma utumwo wa Misri, na njira ya wihokeku wa Ngai kuri kirikaniro giake na Abrahamu, Isaka, na Yakubu ( Thama 2:24 ).

a. Miaka Magana mana igithira mbere ya ruganoruru kuanjiririo ringi. “Njiarua cia Abrahamu mahinda maya metaguo Israeli (ritual riria Ngai aheire Yakubu), na magikura muno thiini wa Misri. No uhoro wa utoria uri mathina maguo. Muthamaki wa Misri akiona guciarana kwa andu aya ni kuratuika thina kuri andu ake. Na undu wa uguo, Pharaoh akianjiria kumaingiria thiini wa ukombo. Ibuku ria Thama riambagiriria na uhoro wa ukombo wa iguru muno thiini wa Misri. Thiini wa undu uyu wa ruo na mathina, Ngai agicagura Musa gukura Israeli kuma utongoria muru wa Misri nigetha macokerere Ngai wao.

Thiini wa maundu marumaniriire, mahura ikumi makirehe ituiro ria Ngai kuri ngai cia Misri (Tham. 12:12), na Israeli makihonokio na undu wa kiama kuma kuri it aria misri magikira iria itune. Marigiririo, Aisraeli magikinya kuria mari macemanie na Ngai—Kirima gia Sinai. Hau niho Ngai eyonanirie na njira ya magegania na mwaki na heni. Nikii gitumi kia Ngai eke uguo kuri Aisiraeli? Ngai ari na wira endaga marute. Mari matuike ta bururi na uthamaki wa kuruta wira mahiana ta athinjiri. Wira wao wari wa kunyitithania Ngai na andu a nduriri iria ingi ciothe na kirathimo na kurehe andu aria angi othe kuri Ngai (Tham. 19:3-6). Uyu niguo mwito uria wari uthondeke Aisraeli kuma ihinda riri: mabatii gutuika ngoroba na ngerekano

8 ? Yakubu kung’ang’ana na Ngai(Kiam 32:24-32) riria Ngai acenjirie ritual ria Yakubu gutuika Israeli kuonanagia uhoro wa guthii na mbere na kung’ang’ana na Ngai thiini wa matuko mao mothe (roar, Hos 12:1-6).

15


kuri andu irira ingionania uthaka wa mubango wa kiambiriria wa Ngai iguru ria muturire wa andu. Thitha wa kumahe wira uyu, akimahe watho wa kumatongoria miturire-ini yao, nao mari omuhaka meneane thiini wa gutura kuringana na wihokeku thiini wao kuri Ngai. Ningi Ngai akimera mathondeke hema ya gutura haria arituraga hamwe nao. Kuma mahinda macio, kuria guothe marithiaga Ngai arikoraguo hamwe nao.

Thiini wa Maundu ma alawii, turona uria andu mabataire guturania hamwe na Ngai muthingu. Ibuku ria Ndari riaragia iguru wa ng’endo cia Israeli kuma Sinai nginya Kanani. No riri, uhoro wao kuaga guitikia ugituma mature miaka mirongo ina weru-ini mbere ya makinye Moambu. Thiini wa Gucokerithia mathani, Musa akira andu njira ya gutura makinya thiini wa bururi wa kiraniro. Israeli marugamite hakuhi na kuingira bururi wa kiraniro—nimeheanite gutuika ruriri rua Ngai na kumenyithia andu a mabururi maria mangi iguru ria Ngai na kumamenyithia iguru ria ugi wake na mubango wake thiini wa umbi wa mundu na muturire wake. Israeli metereire kuingira bururi wa kiraniro, Musa agikua na Yoshua akoya utongoria.” (Bartholomew na Goheen (n.d.: 2-3) b. Miario gatagati ka Ngai na Musa niko karehaga gicunji giki kia mandiko. Wiki wa Ngai iguru ria Israeli wari niundu wa kiraniro kia Ngai na Abrahamu (Tham 2:24).9 Uhoro wa Ngai kuiyonithania kuri musa—“NII NDUIRE” (Thama 3:14)—Ngai eraga Musa ati we “ti wa nduire, na uria ndi ungimenyuo thiini wa mawiko makwa” (rora, Thama 3:13-22).10 Uria Ngai ahiana na unduire wake werethetuo thiini wa Tham 34:6-7. Musa we mwene niwe utongoragia uhoro wa kirikaniro kiria gikuru. Agwetetuo maita 770 thiini wa kirikaniro kiria gikuru na 1/3 Thama. Ona guatuika Musa ari na ngwataniro ya hakuhi muno na Ngai hari ihinda ria miaka 40, Musa niagire kurugamirira ngai wega thiini wa mitugo (riria aguthire ihiga Mariba, handu ha kuariria ihiga), undu uci watumire Musa age kuingira thiini wa bururi wa kiraniro kana gukinyia andu kuo (Ndari 20:8-13).

2. Uhoro wa thama wari undu wa bata muno thiini wa Israeli thiini wa Kirikaniro kiria gikuru. a. Thama yari undu wa kuririkanuo na wonanagia uma wa kiroho uria ugekika thiini wa andu a Ngai matuku-ini mothe. “Thiini wa kirikaniro gikuru utonga wa indo woyaguo ta ari kiruru kia maundu maria magoka thiini wa uthamaki wa Ngai. No undu ucio nduatumaga mundu agie na uhoti wa kuingira na gutuika mwana wa Ngai. Kugera thiini wa muonere uyu, uhoro utari nganja ati nikuabataraga hinya ungi.” (Goldsworthy 1991: 130-31) Thama ni kihinda kia mbere kia uhingia wa ciiraniro iria ciari thiini wa kirikaniro kia Abrahamu.b. Thama yari kiambiriria kiaNgai kuiguuria kuri Israeli. Ngai aragia uhoro wa thama mbere ya kuheana mathani na thiini wa mathani 10 (Tham 19:4-6; 20:2; Gucok 5:6, 15). Uhoro wa magegania ni ati, thiini wa mawatho 10, kiogo kia mbere Ngai aririe ni iguru ria wega wake thiini wa ukuri wake kuma ukombo-ini. Thutha wa uguo makiingira thiini wa watho. Thama ya kiambiriria kia thigukuu ya bendegothito (Tham 12:1-27). Undu ucio niuririkanituo maita maingi ni mwandiki wa Thaburi (rora, Thaburi 66; 77; 80; 81; 105; 106; 114; 135; 136). Undu ucio watumagiruo ni anabii guita Israeli gucokerera wihokeku wa Ngai, kana kumakania kana uhoro kuam kuri Ngai (rora, Isa 11:16; Yer 2:6; 7:22, 25; 11:4, 7; 16:14; 23:7; 32:21; 34:13; Hos 2:15; 11:1; 12:9, 13; 13:4; Amos 2:10; 3:1; 9:7; Mik 6:4; 7:15).

3. Kirikaniro kia Ngai na Musa (“Kirikaniro kia Musa kana kiria gikuru” ( Thama 19-24; rora, 2 Akor 3:14; Ahib 8 ), na watho wa Musa ( Tham 20-23; Alawii 11-15; 18-20; 25:23-55; 27; Ndari 5; 27:1- 14; 36; Gucok 5; 12-13 ; 20-22; 24-25 ), magongona , hema, thabatu, thigukuu,uthinjiri na ciathi cia kindini iria ciari gicunji kia kirikaniro ( Thab 23; 25-31; 35-40; Alaw 1-9; 16-17; 21-25:22; Ndari 3-4; 6-10; 15; 18-19; 28-30; 34-35; Gucok 14-19; 23; 26 ), yaragia uhoro wa bururi wa Israeli nginya guka gwa kristo na kuhingia maundu macio.11 Naundu wa kirikaniro kia Musa Ngai acagurire Israeli kuma

9 ? Riria Ngai agiaga na kirikaniro na Abrahamu, amuireri ati ruciaro ruake rukagia ukombo-ini thiini wa bururi wa ugeni miaka 400, no nimakauma na utonga munene (Kiam 15:13-14).

10 ? Uhoro wa kugegania ni ati uhoi wa Ngai wa matuini ni iguru ria uria Ngai ari (riri wake; na unduire wake), na uria Ngai akite, areka na uria ageka (umbi;uhonokio; wathani wake; ituiro riake riria rigoka)—rora, Isa 6:1-8; Kug 4-5; 7:9-17; 11:15-19; 15; 19:1-6. Unduire wa Ngai na mawiko make niguo murugamo wa uthathaiya Ngai thiini wa thaburi (rora, Thaburi 8; 19; 24; 29; 33; 46-48; 63; 65-68; 76; 84; 87; 92; 93; 96-100; 103; 104; 111; 113; 115; 117; 135; 145-150).

11 ? Riria Musa amukagira mathani ikumi kuma kuri Ngai rita ria mbere, andu makigua mehiani maringaine na undu uria magiritio thiini wa mawatho macio (Tham 32:1-6). Musa akihoya Ngai amahonokie niundu wa kiraniro kia Ngai na Abrahamu (Tham 32:11-14). Na undu wa uguo, Ngai ndaninire andu na akinengera Musa mathani ma keri (Thama 34).

16


kuri mabururi maria mangi. Kirikaniro kia Musa kiaramirie kirikaniro kia Abrahamu thiini wa kuriira Israel, njiarua cia Abrahamu, thiini wa bururi. Ningi nikio kiahotithirie andu a Aisraeli ta bururi gutura thiini wa kiraniro kia Abrahamu thiini wa bururi wa kiraniro (rora, Alaw 26:42). Ni tondu bata wa kirikaniro kia Musa wari uhio, uguo nikiari ngurani na kirikaniro kia Abrahamu na irikaniro iria ingi cia kibibiria ni tondu kiari na mihaka na kiaragiriria mwena wa mundu na maundu maria abatarite guika na ni ngurani na irikaniro iria ingi “Uhoro wa kirikaniro giki gukoruo na miena iri kionanitio thiini wa muthondekere wakio wa mihaka yakio (i.e. ‘ungiathika . . . thutha ucio . . .’ TNIV; niihianaine, ESV) ya Thama 19:5-6” (Williamson 2007: 96). Ningi uhoro wa kirathimo na kirumi kia Ngai ciohanitio na maundu ma kuoneka iguru ria wathiki kana uremi wao iguru ria watho wa Musa (rora, Alawii 26; Gucok 4; 6-9; 11; 27-29). Kugera njira ici cia kuona na maitho, Ngai andaga kubundithia Aisraeli murugamo uria wa kiroho wa ati, “nainyui mutuike athingu, ta uria nii ndi muthingu ndi Mwathani Ngai wanyu” (Alaw 19:2; “atheru” rionekaga maita 152 thiini wa Alawii). Makiria kugera kirikaniro giki na mikire ya maundu maria matumagiruo thiini wa gukigacirithia makigia na murugamo ati andu ehia mangihota gukinyira Ngai kugera muaririria. Musa arutaga wira wa kuariria andu na Ngai kuu weru-ini. Kirima-ini gia Sinai wira wa uthinjiri ukianjiririo. Muthondekere na mubangire wa hema yonanagia ngurani ya andu ehia na Ngai mutheru, aria mangiahotire kuiguithania kugera igongona na muiguithania ariwe muthinjiri.

C. Israeli thiini wa bururi (Yoshua-1 Samueli 7).“Ibuku ria Yoshua rituiraga uria Ngai ahingagia ciiraniro iguru ria kuhe Israeli bururi wa kiraniro.

Mwathani agitongoria Aisraeli thiini wa gutoria na gutuira andu aria amturaga kuu mari aganu, na thutha wa uguo makigayana migunda hari nduriri ikumi na igiri. Ibuku ririkagiriria na Yoshua akihoya Aisraeli mature mari ehokeku kuri Ngai. Atiririri bururi makahingura na uhoro wa uregenyuki wa Aisraeli: na njira ya kurega kurua mbara ya kuaga guitikia na kueheria uhoi wa mihiananano thiini wa bururi (Atir. 1). Ngai agoka thiini wa ituiro ria kiraniro na akauga ati nimagutura gatagati ka Akanani (Atir 2). Atiririri bururi ituheaga rugano rua kieha iguru ria uria Aisraeli magarurukire magiriga kurumirira Ngai na makiineana kuri thiini wa kuhoya Ngai cia andu a nduriri na gutura tao. Marigiririo Ngai akireka andu a Kanani na andu aria mamarigiciirie mamathe na mamahinyiririe nginya Aisraeli makaririra ngai amateithie. Nake Ngai akimamukiria na tha, na akiarahura andu a ita metaguo atiririri bururi, nigetha mamakure. Thiini wa githiururi ogiothe kia uremi, onagutuika maundu nimathiaga uru. Ibuku riu ririkaga nang’ano igiri cia kuonania uremi wao na kiroro kiao gia kuhoya muthamaki nigetha amakure kuma kuri mahitia maya. (Atir. 21:25).” (Bartholomew na Goheen n.d.: 3)

D. Israeli ta uthamaki umwe (1 Samueli 8-1 Athamaki 11; 1 Maundu ma matuku ma tene 1-2Maundu ma 9; Thabu-Ruimbo rwa Sureimani).

“Samueli niwe mutiriri bururi wa muico, uria wari muthinjiri na munabii. Ibuku ria Samueli ritanitio nake, rituiraga uhoro wa ugaruruku munene thiini wa bururi wa Israeli. Aisraeli makira Ngai amahe muthamaki nigetha mahianane na nduriri iria ingi (1 Sam. 8:5, 19-20). Na undu wa uguo Ngai agitumira Samueli guthura muthamaki wetaguo Saulu [1050-1010 BC], na thutha ucio Daudi [1010-970 BC], gutuika athamaki ambere iguru ria andu ake. Saulu agitorio gutuika muthamaki, no Daudi agitungatira Ngai na wihokeku, na agitoria nduriri iria ciari hakuhi itoi Ngai, agikira hinya watho wa Ngai, na agituara giikaro kia ngai gikoruo yerusalemu. Haha, marigiririo-ini ma bururi, gukoruo ho kwa Ngai ni undu wa gutuma maririkane ati Ngai niwe muthamaki wa Israeli. Solomoni [970-930 BC], mwana wa Daudi uria woire uthamaki agiaka hekaru handu ha guturuo ni Ngai hega makiria nigetha aiguage mahoya na rugoco rua andu ake. Ona gukoruo niahetu ugi muingi muno, kihiko giake gia kugia na atumia aingi a nduriri kuamurehire kuhoya ngai ingi, na uhoro wake wa uthii wa nambere ugituma atuike muhinyaniriria.” (Bartholomew naGoheen n.d.: 3) Daudi niwe waritio uhoro wake makira thiini wa uthamaki uwe. Uthamaki wake ni kiruru kia uthamaki wa kimasia guo mwene.

1. Nikuari na andu makoraguo mahiana ta athamaki mbere ( Kiam 49:8-10; Gucok 17:14-20 ) na angi mari tao ( Atir 8:22-23; 1 Sam 8:1-18 ) thiini wa uhoro wa tene wa Aisraeli mbere ya kugia na muthamaki wao wa mbere. No riri,andu mendaga muthamaki“nigetha onaithui tuhianane na nduriri iria ingi” (1 Sam 8:20). “undu uyu wari uhoro wa kurega mutaratara wa kirikaniro gia kurumiriruo, na kuoguo, makirega watho na gutongorio ni Ngai (1 Sam 8:4-8)” (Goldsworthy 1991: 165). No gukoruo ni tondu Ngai noari na mubango wa kumahe muthamaki nikio amaheire2. Ngai akiingira thiini wa kiraniro na Daudi ( “Kirikaniro kia Daudi,” 2 Sam 7:8-17; 1 Maundu ma 17:3-15; rora, 2 Sam 23:5; 2 Maundu ma 6:16; Thab 89:1-4, 28-29 ). Kirikaniro kia Daudi gigituika gia kuhotithia kirikaniro kia Abrahamu kuhingio. Ona maundu ma kiraniro giki mahiananine na ma kirikaniro kia Abrahamu. Thiini wa kirikaniro giki (2 Samueli 7) Ngai eranagira na Daudi: muraini wa. 9—ritua inene (cf. Kiam 12:2); muraini wa. 10—bururi (cf. Kiam 12:7; 13:14-17; 15:7, 18; 17:8);

17


muraini wa.11—kihuruko kuma kuri thu (cf. Kiam 22:17); muraini wa. 12— “mbegu” (cf. Kiam 22:18); mihari ya. 12-16—uthamaki wa gutura na giti kia unene (cf. Kiam 12:3; 13:15; 17:5-7). “Uhoro wa uthii wa nambere wa kirikaniro giki gikiringithanio na kiraniro kia Abrahamu nowoneke thiini kurikiriria kwao. ‘Na ningatuika ngai wao, nao matuike andu akwa’ niguo undu uria urikagiriria gitumi kia Ngai thiini wa kirikaniro kia Abrahamu na Aisraeli aria angi. (Kiam 17:7-8; Alawii 26:12; Yer 7:23; 11:4; 30:22). Uhoro wa kiraniro iguru ria muriu wa Daudi uria ugaikarira giti giake na arugamirire aingi aheanagwa akeruo ati ‘Ningatuika Ithe wao, nake agatuika muriu wake’ (2 Sam 7:14). Uguo nikuga ati, muriu wa Daudi ni muriu wa Ngai, na nyumba yake, na na giti kia uthamaki na uthamki wake ni wa gutura tene na tene. (2 Sam 7:16).” (Goldsworthy 1991: 167) kiraniro giki nikiagiire na uhoro wa kunjiriria kuhingio thiini wa muriu wa Daudi, Solomoni, uria wakire hekaru Yerusalem. No riri, tiga uhoro “kiruru gia‘kirathimo kia mabururi’ thiini wa mahinda ma Daudi-Solomoni, kiraniro giki nigietereire kuhingio kua biu. Uhoro wa tene wagii uthamaki no uhote kueretha uhoro uyu wega. Tiga athamaki anini mari na ugaruruku, gutiri mundu kuma ruciaro rua Daudi—ona daudi we mwene—warumiriire mubango wothe wa ngwataniro ya mundu na ungai: mitugo itari na muicuke [rora, 1 Athamk 2:4; 6:12-13; 8:25; 9:4-9].” (Williamson 2007: 145) Ngai nieraniire kurathima mabururi kugera “mbegu” (Kiam 12:3; 22:18). Kiraniro kia daudi kionanagia “ni kuma kuri ruciaro rua Daudi nikuo gukoima “mbegu” ya utoria kuria igokira . . . [no ni tondu wa mehia thiini wa muhiriga wa Daudi] ona gutuika maririgiririo ni ati kurerigigiriruo iguru ria uthamaki wa Daudi thiini wa muriu wa Abrahamu thiini wa njira iria nginyaniru, na to uhoro wa ruciaro ruake tu. (cf. Thab. 72).” (Ibid.) uguo nikuga ati kirikaniro kia Daudi, kiorotaga Yesu Kristo. 3. Mabuku ma ugi ( Ayub, Thaburi, Thimo, Koherethu, ruimbo rua Solomon ). Ayubu atumagira uhoro wa maundu ma thi ma ruo na mathina matari na gitumi mahiana mubango wa Ngai kuonania unene wake iguru ria witikio wa mundu riria ari thiini wa mathina. “[Daudi] nyimbo ciake cia kigoco, muhera, utongoria (ti thaburi ciothe iri cia Daudi) ni ngerekano ya maundu ma kiroho maria maragia uhoro wa urutani wa kiungai. Uguo noguo kuri iguru ria mabuku ma ugi (waheanituo ni Ngai 1 Athamk 3:12) wa mwana wake Solomoni arugamaga gatagati ka urutani muritu wa kibibiria, na nikio mateaguo urutani wa ugi.” (Yarbrough 1996: 64) mabuku ma ugi maragia uhoro wa nyota wa kuenda umenyi, na ugi na ngwataniro na Ngai na maundu mangi thiini wa thi mathukirtio ni mehia.

E. Israeli ta uthamaki utari hamwe (1 Athamk 12-2 Athamk 17; 2 Maundu Ma 10-31; Isaiya na Mika [marathiire Israeli naYuda]; Yoel [Arathiire Yudah]; Hosea na Amos [marathiire Israeli]; Obadia [arathiire Edom]; Yonah [Arathiire Ninebe]).

“Matukini ma uthamaki wa mwana wa [Solomon] Rehoboamu, roho uyu wa kuhinyiriria [uria wanjiriireei na Solomoni] warehire guatuka kwa uthamaki. Andu aria aiingi magii rugongo magituo (Israeli) magitiga andu anyinyi a nduriri cia muhuro [uguo nit a kuga ati., Yudah na Benjamini, hamwe na andu anini a mihiriga ya rugongo amwe] (Yudah) [930 BC].

Kuma ihinda riri, andu aaya ikundi cieri igikoruo na athamki acio. Mabuku ma Athamaki wa mbere na wa keri na Maundu ma Matuku ma tene wa mbere na wa keri maragia rugano ruao. Ruggano ni rua uhoro wa uregenyuki iguru ria utongoria wa athamaki matari ehokeku. Makiria ya kuaga gutuika ndaracha ya kuonania riri wa Ngai, magitindika mwisho ukiririria wa Ngai na nginya akimaingata kuma bururi wa kiraniro. Ngai endaga kurehe muthia wa mauru mao na njira ya kumarahurira anabii kumeta macokerere kuirira. Elijah naElisha nio anabii aria maroneka mno thiini wa Athamaki wa mbre na wa keri. Kugera kuri anabii aya , ngai akiranira ati angikoruo Israeli nimakumucokerera nake niakumacokerera na arute wira nao thiini wa wega. Ningi akauga ati angikoruo Israeli nimaguthii nambere na kuregenyuka niakumarehera ituiro na marigiririo atume matahuo. Na uhoro wao ugikoruo uri wa kuaga kuagira, no anabii makiuga ati Ngai ndari hingo agatigana nao. Uhoro wama akuaga ati niakamatumira muthamaki uria ukamaingiria thiini wa uthamaki wa thayu na wihokeku. Muthamaki uyu niagakinyaniria gitumi kia umbi wa Ngai.

Ciugo cia anabii ciaguire kuri matu mataigua. Na niundu wa uguo andu a uthamaki wa rugongo (722 B.C.), na ningi andu a uthamaki wa muhuro (586 B.C.) makinyituo miguate ni mauthamaki maria matongoragia matuku-ini macio [Israeli ni Ashuri na Yudah ni Babylon].” (Bartholomew na Goheen n.d.: 3-4)

F. Gukoruo ho, kunyiha na kugua gua uthamaki wa muhuro (2 athamk 18-25; 2 Maundu 32-36:21; Isaiya-Danieli; Nahum-Zefania).1. Mihiriga iri ya itherero (Yudah) magitahuo ni a Babyloni. Yudah makirumirira mutaratara wa mweri wa ithe Israeli. Niundu wa uguo, ikihuruo, Yerusalemu agithukangio na magitahuo matuaruo Babyloni. “uhoro wa gutahuo ni undu wari muru muno kuri Israeli. Guathire atia iguru ria ciiraniro cia ngai na itumi? Niamatiganiirie biu? Thiini wa mahinda ma ma gutahuo, Ngai noathiaga na mbere kumariria

18


kugera anabii ta Ezekieli, akimataragiria gitumi kia gutahuo kuao na akimaheaga kirigiriro kia ruciu.” (Bartholomew na Goheen n.d.: 4)2. thiini wa matuko mothe ma rugano rua Israeli, no muno thiini wa mahinda ma uthamaki mugayukanu na nginya gukinya hari kuarahuruo kwa uthamaki wa muhuro, anabii makoraguo wira wao ni guitar andu thiini wa wihokeku kuri Ngai.

a. Anabii a Ngai amtumagira kiugo kia Ngai thiini wamathina ma kirikaniro kia Ngai na Andu ake. Wira wa bata muno wa anabii a kirikaniro kiria gikuru nduari kuratha maundu maria magoka. No maita maingi anabii maragia thiini wa thina, na mari na ndumiriri mahinda meri: (1) kuira andu iguru ria maumirira ma kuaga guathikira Ngai na njira ciake thiini wa uhoro wa ituiro; na (2) magita andu a ngai thiini wa wihokeku na uhoro wa kirigirirro na uhonokio. Anabii othe a Kirikaniro kiria gikuru mari na wira wa gucenjia mitugo ya andu. Ndumiriri yao yari ati, ‘mweka uu, ni mukugia na ituiro ria Ngai; no mueka uu, ni mukurathimuo ni Ngai’ ndumiriri yao ya kirathimo na ituiro ni ndumiriri ya matuku mothe. b. Thiini wa matuku maingi mundu no one uhoro wa kugaruruka thiini wa uhoro wa unabii thutha wa kuma thama. Mbere ya gutahuo anabii maragia uhoro wa uremi wa Israeli. Thutha wa gutahuo uhoro wa kuaririria kao gukigaruruka kuma kuaria iguru ria uremi nginya uhoro wa wira wao iguru ria kuanjiriria uthamaki wa Ngai. Anabii mararia iguru ria itumi itiganite hamwe na:

(1) Thama njeru. Andu a Ngai nimakahonokio kuma kuri atungatiri a maheni (Ezekieli 34). Nimakahonokio kuma gutahuo (Isa 40:1-5; 43:1-7, 15-21; 48:20-21; 49:24-26; 51:9-11; Jer 23:7-8). (2) Andu eru. Maita mangi uyu wiraguo ni matigari ma andu a Ngai ehokeku (Isa 10:20-23; 11:11-12; 14:1-4; 40:1-2; 46:3-4; 51:11; 61:4-7; Yer 23:1-8; 29:10-14; 30:10-11; 31:7-9; Ezek 34:1-6; 36:22-24; 37:15-22; MiK 2:12). Andu a Ngai aria mahotiruo, atahuo, andu magayukanite, macokaniririo, mekiruo hinya na mathondekuo ringi (Ezekiel 37). Ngai akarathima nduriri (Isa 2:2-4; 19:18-25; 49:5-6; 56:1-8; Mik 4:1-4; Zeph 3:9; Zek 8:20-23). Isaiya agoka kueretha iguru ria “andu a Ngai” (ngurani na mihaka ya watho wa Musa; rora, Gucok 23:1-8): “Isaiya agatangatha ati matuku-ini ma muico, riri Ngai akonithania uthingu wake, uhoro wa ruriri kana uhoro wa gutinio mwiri [uguo ni kuga ati.,andu ahakure] matiri hindi magakoruo ati niguo undu wa kuga nio tu andu a Ngai. Ageni nimakaingira thiini wa Ngai, kumutungatira, na mende ritual riake na matuike ndungata ciake.” (56:7). . . . uhoro wa gutuika mundu wa uthamaki uria ugoka thatha wa gucokererio na kguakuo ringi wa YHWH, ti ni tondu wa ruriri rumwe no ni roho muthuthiku na ngoro hehenjeku [57:15] na wiki wa uthingu iguru ria wendi wa Ngai kuri andu aria matigari maiguiriiruo tha (58:7-14)—aria “mehithaga thiini wa” YHWH “nimakagaya bururi na magaye kirima githeru giakua” [57:13], “gukuhi na kuraya” [57:19]. Uguo nikuga ati thiini wa unabii wa Isaya uhoro wa gutuika mundu wa Ngai niwacenjetie na njira nene: riria YHWH agacokereria thi, Ayahudi na andu a nduriri aria makerira magakoruo nio andu a kirikaniro a Ngai.” (Schnabel 2002: 41)(3) Mutumuo mweru wa kuhingia gitumi kia Ngai. Mutumuo wa Ngai ni muhakuo maguta ndungata yake (Isa 42:1-9; 61:1-3). Mutumuo wa ngai haha aroneka ahiana ta ndungata ya mathina (Isa 42:1-9; 49:1-6; 50:4-9; 52:13-53:12). Onekanaga ahiana ta “muru wa mundu” (Dan 7:13-14). Ni Daudi mweru (Isa 9:2-7; 11:1-5; 16:5; Jer 23:1-6; Ezek 34:23-24; 37:24-25; Amos 9:11). Elijah niakaumira (Mal 4:5-6). (4) Bururi mweru. Nigugakpruo na Zayuni njeru (Isaiya 2; 11:6-9; 35:1-10; 54; 61:3-62:12; Ezek 34:11-16, 25-31; 36:35-38). Nigugakoruo na iguru rieru na thi njeru (Isaiya 42:14-17; 65-66). (5) “Kirikaniro kieru” ( Yer 31:31-34; 32:38-40; 50:4-5; Ezek 11:16-20; 36:24-32; 37:15-28 ).

(A) kiraniro gia “kirikaniro kieru” kiguetetuo thiini wa kirikaniro kiria gikuru rita rimwe thiini wa Yer 31:31,no ni kiaririirio iguru riakio handu hangi thiini wa Yeremia na Ezekiel. Niundu uri na utheri kuma Yer 31:32 ati kirikaniro kiria kieru kirumagirira kiria gikuru, kia Musa. “Maundu ngurani monanagia uoro wa kirikaniro kiria gikuru na uthii wakio wa nambere thiini wa irikaniro iria ingi: uhoro wakio kuaria iguru ria watho wa ungai [watho] (Yer. 31:33; Ezek. 36:27; Isa. 42:1-4; 51:4-8); uhoro wa kurongoria iguru ria mbegu ya

19


Abrahamu (Yer. 31:36; Ezek. 36:37; Isa. 63:16), makiria iguru ria mbegu ya uthamaki (Yer. 33:15-26; Ezek. 37:24-25; Isa. 55:3); utumiri wakio iguru ria njira ya kirikaniro, ‘ningatuika Ngai wao, nao matuike ciana ciakwa’ (Jer. 31:33; Ezek. 37:23, 27; cf. Isa. 54:5-10).” (Williamson 2007: 180) (B) Kirikaniro kiria Kieru gitibatii gukoruo ta kirikaniro kiria gikuru kia Musa kiria aisraeli maunire. Kirikaniro kiria kieru gituaga ngwataniro ya Ngai na andu ake ya nathiini nay a mundu na uria ungi thiini wa njira iria gutari kirikaniro kingi kiangeria. ‘weru’ wa kirikaniro kiria kieru ndubatii kuhuthio; ukoraguo hamwe na mwandikire wonanagia iguru ria kuaga kunyitithanio na maundu maria mahituku (cf. Jer. 31:32): uhoro mukinyaniru wa mehia (Jer. 31:34; Ezek. 36: 29, 33); uhoro wa gucenjia kuanathiini wa ngoro (Jer. 31:33; Ezek. 36:26); ngwataniro ya hamwe na Ngai (Jer. 31:34a; Ezek. 36:27I)” (Williamson 2007: 180). Hatiri na uhoro uguetetuo iguru ria mihaka ta iria iri thiini wa kirikaniro kia musa. Ha uhoro wa ma ni ati, mehia matiri hingo mangitigiruo thiini wa ngwataniro ina ungai-umundu, tondu Ngai agaga atiri, “mehia mao ndikamaririkana onari nindimoheire” (Jer 31:34). Niundu wa uguo, “ngurani na kirikaniro kiria gikuru, gutiri na uhoti wa kuna kirikaniro giki kieru” (Ibid.: 157). Ngoro ino njeru, ni uhoro wa kugia na watho wa Ngai thiini wa ngoro thiini, ngwataniro na Ngai, na kuoheruo mehia biu, ni undu urehaga uhoro wa ugi mweru murikiru (uguo ni ati., wathiki wa witikio) wa kumenya YAHWEH undu uria urehaga ngurani thiini wa kirikaniro giki thiini wa andu” (Ibid.). “Kirikaniro kiria kieru ni ukinyaniria wa kirikaniro kiria Ngai agiire nakio na maithe maitu, bururi wa Aisraeli na mbegu ya Daudi. Ciiraniro cia irikaniro ici cia matuku ma tene cihingaga thiini wa kirikaniro kiria kieru na uhoro wa ciraniro ici ugituika wa tene na tene na wama.” (Ibid.: 181)

(6) Watho mweru wa Ngai. Nigugakoruo na gukoruo ho kweru kwa Ngai na hekaru njeru (Ezekiel 40-48). Ngai niagaitiriria Roho wake kuri andu ake (Yoel 2:28-32; Isa 32:9-20; Ezek 36:25-28). Mahinda mangi Ngai nierethaguo iguru ria gucoka Zayuni (Isa 42:2-3, 9; 52:7-9; Ezek 43:2-7; Zeck 2:10; 8:3; Mal 3:1).

c. Mitwe ino ya unabii ndiabangituo thiini wa mutuarithanio umwe. No riri niciaregaha kirigiriro na wetereri.mutukanio uyu wonekaga uma waguo thiini wa Kristo, uria Paulo augaga ati, “Ota uria ciraniro cia Ngai cirri thiini wake ni ii” (2 Akor 1:20). Uguo nikuga ati cikinyanagirio thiini wa kirikaniro kiria kieru uhoro-ini wa guka kwa Yesu na kanitha.

G. Gucokewrerio gwa uthamaki wa muhuro (2 Maundu ma 36:22-Esteri; Hagai-Malaki).“Thutha wa over a half demakiria ya miaka mirongo itano, njira ya Aisraeli gucoka Yerusalemu

ikihinguka.[watho wa Cyrus, 538 BC—2 Maundu ma matuk 36:22-23; Ezra 1:1-4]. Amwe magicoka; no angi matiacokire. Thiini wa ihinda magitongorio ni Zerubbabel, Ezra, na Nehemiah, Jerusalem na hekaru iria yacinituo ni andu aria maingiriire yudah, ni hindi yakaguo ringi [536-516 BC]. No Israeli, Jerusalem, na hekaru ni ciiruru cia maundu maria mari kuo.

Kirikaniro kiria gikuru kirikagia na Israeli guikara bururi ringi, no magikoruo na maundu maingi thiini wa maundu manini. Maratura thiini wa ciruru cia miturire yao ya matuko ma tene riria mari na hinya wothe. Na uhoro wa ciiraniro cia anabii na migambo yao ikigamba matu-ini mao, metereire mahinda maria Ngai akamakura na arikie wira wake wa ukuri. Thiini wa uhoro wa ikinya ria gatatu, Israeli nimaremuo kuruta wira uria maheiruo kirima iguru gia Sayuni, no nikuri nakirigiriro ni tondu Ngai niaheanite ciiraniro.” (Bartholomew na Goheen n.d.: 4)

1. thutha wa kahinda kanini thutha wa kuma gutahuo ni Babylon, utongoria uri moko-ini ma ruciaro rwa Daudi etaguo Zerubbabel ( Ezra 2-5; Haggai 1-2; Mat 1:13; Luka 3:27 ). No riri, atariria a mabuku ma Ezra na Nehemia maugaga ati bururu uyu wacokiriirio nduari uthamaki wa Ngai.anabii othe a thutha wa gutahuo maroraga uhoro wa riri ugoka (Hag 2:6-9; Zech 8:20-23; 14:1-21; Mal 4:1-6). Uhoro wa magegania ni ati, kirikaniro kiria gikuru githiraga ta “ibuku ritari na muico.” Bibiria ya kihibirania irikagiririra na 2 Maundu ma matuku ma tene, irikagiriria na kirigiriro kia hekaru njeru na gucoka kuma gutahuo. Mubangire wa gikristiano wa kirikaniro kira gikuru uthiragira Malaki, kiria kirikagiriria uhoro-ini wa gutumuo kwa Elijah na muthenya wa guka kwa Mwathani.2. Gatagati ka mwisho wa kirikaniro kiria gikuru na kiambiriria ka kirikaniro kiria kieru kuri na miaka ya gukiruo Magana mana. “Kihinda giki gitaguo gatagati ka irikaniro. Thiini wa mahinda maya Aisraeli makoriruo magiciria ati nio andu a Ngai athure na ati Ngai niakaruta wira niundu wao kahinda gatari

20


kuraya. Rungu rua kuhinyiriria ni Persians, Greeks, na muno makiria Ashuri na Aroma, mwaki wa kirigiriro uria wakitio thiini wa ngoro cia Ayahudi niwakanite ugatuika munene. Iguru ria uria uthamaki wa Ngai uguka, nu ukaurehe, na njira ya gutura nginya uthamaki ucio—na thiini wa undu uyu nikuari na ngurani nene muno gatagati ka Pharisees, Sadducees, Zealots, na Essenes. No Israeli othe matikitie ati: rugano ruao ruetereire gukinya muthia. Uthamaki niuroka naihenya. Na niguo metereire na mwihoko” (Bartholomew and Goheen n.d.: 4-5)

H. ukinyaniru wa mubango wa Ngai wa ukuri thiini wa Kristo Yesu (Mathayo-Kuguoririo 20).1. Injiri: kuonuo kwa kirikaniro kira gikuru, na kuhiongio thiini ni Yesu. “Mutaratara wa njiarua thiini wa mathayo na Luka cionanagia unyitithania wa Yesu guka na mubango wa Ngai na uruti wira thiini wa mahinda macio mangi. Luka 1-2 yerethaga iguru ria andu a kirigiriro thiini wa kirikaniro kiria gikuru ta Zekaria, Elizabeth, Maria, Simeon, na Anna maragia iguru ria wihokeku wa Ngai iguru ria ciiraniro cia kirikaniro kiria gikuru.

Thiini wa Yesu wa Nazareth ukuri wa Ngai na ukinyaniria ugakinya. . . . Thiini wa mahinda ma miaka itatu Yesu agithiururuka bururi wa Galilee, Judea, Samaria, na matura maria makurigiciirie. Akiheana mahinda make kuri gikundi kia andu ikumi na eri aria marikuaga wira wake thutha wake kuehera, no akigia na uhoro wa ritana kuri andu aria angi othe aingi ao ayahudi. Ndumiriri yake nikuri andu a Israeli no onagutuiaka igakinyira andu othe, ona thiini wa mahinda make. Urutani wake wa kiungai ndungieheranio na uhoro wa ngwataniro yake na Ngai. Maita maingi onanirie ati we niaiganaine na Ngai. Urutani wake ni wari na uhoro wonanagia ati okire kurehe ukuri, na ti thiini wa ugi uria ari naguo, no ni thiini wa wihokeku wake iguru ria igongona, ria giuu giake kia kuhonokia. (Mariko 8:31; 10:32-34, 45). Mabuku mana ma injiri no uhoro wa ukinyaniria wa guka kwa Yesu, na thiini wa ciama ciake, ugi kana mitugo, ona gutuika ciari cia magegania, no ni thiini wa gikuu giake na kuriuka guake.

Utungata wa Yesu, ugagikinyaniria mubango wa Ngai wa uhonokio thiini wa mahinda ma kirikaniro kiria gikuru. Uhoro wa muitano wake wa kuirira na kuheana muoyo mweru kuhingagia wobici yake ya unabii; uhoro wa gikuu giake gia kuirutira na muhoyaniri uhingagia wira wake thiini wauthinjiri Ngai wa tene na tene; wira uria uri wake(Yohana18:37) thiini wa muraini wa Daudi umurehaga ahiana ta Muthamaki wa Athamaki, Ngai uria wagiire muiri na ni wa mahinda mothe. Uhoro wa ukuri wa kimessia ota uria weraniiruo thiini wa mugunda wa Edeni (Kiam 3:15) wonanagia ukinyaniru waguo thiini wa yesu Kristo ariwe masihi.” (Yarbrough 1996: 64-65)2. Atumwo na Marua: kunyagana gwa kanitha. “Ibuku ria Atumwo rianjagiriria na uhoro wa guka kwa Roho Mutheru, uhoro uria warathituo ni anabii na Yesu (Atumwo 2). Okite ari na mubango wa kurehe muoyo mweru wa uthamaki wa Ngai kuri aria ma kuirira mehia na guitikia ati kueruhio nigukite na Yesu na mabatithio thiini wa gutombokio kuri muingi wa uthamaki. Andu aya eru makituo na makeheana iguru ria guika maundu maria Ngai eraniire gutumira kueruhia thiini wao muoyo wa uriukio: kiugo kia Ngai,mahoya, ngwataniro ya mundu na uria ungi, na irio cia Mwathani (Atumwo 2:42) na riria mekire uguo muoyo wa uthamaki wa Ngai ukianjia kuiyonanai makiria Yerusalemu, na kanitha ukianjia gukura. Kanitha ugitherema kuma Yerusalemu , Yudea, na Samaria. Thutha ucio kanitha mweru ukianjiririo Antiokia (Atumwo 11: 18-28)….. Paulo niwe uraruta wira munene thiini wa utheremia wa uhoro uria mwega kuri Aroma na uthamaki wakuo.aturaga ari thu ya kanitha, no na njira ya kiama agicemania na Yesu na akimugarura gutuika mutongoria wa misheni kuri andu a nduriri. Ng’endo ithatu cia umiceni agithii uthamaki-ini wa kiroma na akianjirira makanitha kuo. Akiandika marua ikumi na matatu, mari hamwe na andu angi, na magakoruo mari thiini wa kirikaniro kiria kieru mandikiruo kuri makanitha macio meru kumahe hinya wa guthii na mbere thiini wa witikio wao mweru na kumonia njira ya gutura thiini wa Kristo ta arumiriri ake ucio muriuku. Marua macio ona umuthi no marathii na mbere, thiini wa mahinda ma miaka ya mirongo iri na umwe, na marua macio maheanaga njira ya gutura na kiria tubatii guitikia iguru ria uhoro uria mwega na njira ya gutura na wihokeku thiini wa watho wa Ngai miturire-ini itu ya omuthenya..” (Bartholomew and Goheen n.d.: 6)

I. Kuiguuria kwa Yesu ariwe Mesia wama, uthamaki wa Ngai, na kanitha.Onagutuika Yesu niwe uguorio mukinyaniru na wa muthia wa Ngai, uria uhingagia unabii na ciirigiriro

cia kirikaniro kiria gikuru, “acihingagia na njira ya magegania ati gutiri mundu ungieciririe uria angiarehire uthamaki” (Goldsworthy 1991: 203). Injiri, Atumwo, Marua manithanagia Yesu akiyonithania ta muitiririe maguta wa Ngai (messia), uthamaki wa Ngai na kanitha.

1. Yesu ariwe Messiah. Ayahudi aingi metereire Messiah akoruo ari mundu wa kiuteti, uria ungiahotire kugarura thirikari ya Aroma na acokie riri wa Yerusalemu na hekaru ituike nicio nene wa thi njeru. Yesu ndacemanirie na merigiriro na utauri wa atongoria a ndini ya Kiyahudi. Athondekire mikwa

21


ngurani na kirikaniro kiria gikuru na njira itoiyo mbere akiyonania ati niwe Ngai wa ma agatuika mundu (Yohana1:1-14; 10:30; 14:6-11; Phil 2:5-7; Akol 1:16-17; 2:9; Tit 2:13; Ahib 1:8), na ningi ari mundu wa biu—Adamu wa muicho, mbegu ya Abrahamu, muru wa Daudi, na munabii wa ma (Mat 21:9; Luka 14:16-24; Arom 1:3; 5:19; 1 Akor 15:22, 45; Agal 3:16; Akol 1:15). Uhoro wake kuga ati ni Ngai na kuoya wira wa hekaru we mwene (rora, Yohana 2:13-22; 7:37), ugituma atongoria a kiyahundi magie na rumena. Gitumi ni ati thiini wa ndini cia itherero, “Ngai” ari kindu ta “hinya wa muoyo” uria waturagia andu othe na indo ciothe. Iguru ria andu kuga ati onao ni ngai tiundu wakirite mihaka. Thiini wa urutani wa ruguru nikuari na ngai nyingi na niciekiraga mwiri wa mundu mahinda kwa mahinda.Urutani wa ki Yuda wari ngurani. Nimari na muonere ngurani wigii Ngai: Ngai ari mumbi, ngurani na ciiumbe ciake. Thiini wa uhoro wa mundu kuga ni ngai wari undu muru muno na wa kuruma Ngai thiini wa Ayuda a matuku ma Yesu. Uhoro wa uma ni ati makiria ya ihinda rimwe, ayahudi nimamenyire uria Yesu arauga na makienda kumuhura na mahiga kumuraga niundu wa kuruma Ngai (rora, Alawii 24:10-16; Mat 9:2-3; 26:63-66; Mariko 2:5-7; 14:61-64; Luka 22:70-71; Yohana 5:17-18; 8:58-59; 10:30-33; 19:7). 2. Muhianire wa kiroho wa uthamki wa Ngai. Muhianire wa uthamaki ni ngurani na merigirira ma Ayahudi na ona ma arutwo a Yesu oene (ihinda-ini ria mbere). Makoretuo makirigirira kueruhio kwa uthamaki wa thi wa Israeli na hinya wao (rora, Atumwo 1:6). Handu ha uguo, Yesu akiamura kanitha wake uhiana ta arugamiriri ake guku thi mangioneka a uthamaki wake (Mat 16:18-19). We erire Pirato, “Uthamaki wakwa ti wa guku thi” (Yohana 18:36). Mahinda mahituku nierite Afarisayo, “Uthamaki wa Ngai ndukaga na njira ya kuonuo na maitho; kana andu makauga ati, ‘ta rorai wi haha!’ kana ‘Kana uri haria!’ nigukoruo uthamaki wa Ngai uri gatagati-ini kanyu” (Luka17:20-21). Makiria, uthamaki nduri na mihaka ati ubatii gukoruo kuri Ayahudi kana bururi wa Paledtina uguo wiki. No riri, ubatii gukoruo guothe. Ni hamwe na kuri Ayahudi na andu a nduriri othe maiganaine (Atumwo 10-11; Aef 2:11-22), na thiini wa thi yothe (Mat 28:18-20; Atumwo 1:8; Kuguo 5:9; 7:9). Atumwo 1:8 ni kionereria kia uria kanitha watheremire.3. Uhoro wa meciria ma ati uthamaki wa Ngai “nimukinyu/ti mukinyu.” “Undu ucio nduonekete thiini wa matuko macio ona kana thiini wa anabii a kirikaniro kiria gikuru, ona kana ni arutwo a kirikaniro kiria kieru a kiambiria, wari undu utari muhingie thiini wa mahinda ma” (Yarbrough 1996: 65). Riria yesu aingatire daimono erire afarisayo atiri, “uthamaki wa Ngai niukite kuri inyui” (Luka 11:20). Yesu niahetuo uhoti wothe matuini na guku thin a ona umuthi niarathana iri giti-ini kia Daudi ari matu-ini. (Mat 28:18; Atumwo 2:29-36; Aef 1:18-23). No riri, nitugiaga na mehia na mauru, na thi kundu kuingi ndiendaga uhoro wa Yesu na utongoria wake. Undu uyu uhiana kiriga niwerethaguo ni uhoro wa muhianire wa “uthamaki wa Ngai mukinyu/utari mukinyu”; uguo nikuga ati; ona gutuika uthamaki wa Ngai na utongoria wake niuri kuo na njira ya mirugamo (uthamaki wa Ngai uri hamwe na inyui) ndukoretuo wonithanitio na njira ya biu, no wetereire ukinyaniria wa muicho thiini wa riri waguo wothe (tuetereire uthamaki wa Ngai).12 Undu wonekaga thiini wa njira ngurani:

a. Thiini wa Kirikaniro kiria Kieru giothe, andiki maragia iguru ria “mahinda meri”, “mahinda maya” na “mahinda magoka” “Mahinda maya” monithanagio thiini wa kihiko na maundu matari ma gutura (muhiano thiini wa., Mariko 10:30; Luka 20:34; Arom 12:2), uru (Agal 1:4; Aef 2:2), na ugi wa thi (1 Akor 1:20; 2:6-8). Mwena uria ungi, “mahinda magoka” mamenyithanagio na uhoro wa kuriuka na muoyo wa gutura (muhiano thiini wa., Mariko 10:30; 1 Akor 15:50),kuaga kuhikania (Luka 20:35), na kuaga maundu moru (1 Akor 6:9-10; Agal 5:21; Aef 5:5) (Riddlebarger 2003: 82-83). Guka kwa mbere kwa Yesu kuarehire kuambiririo kwa mahinda maria magoka thiini wa Kristo Yesu na aria mari ake. No riri, mahinda maya meri riu nimaingiranite. Niundu utongoria wa Kristo niwambiriirie (Ahib 2:9; Aef 1:21), na undu wa gitumi kina niate mahinda maria magoka nimambiriirie. Na mahinda maya ni mahinda ma umbi wa tene, na mahinda maria magoka ni mahinda maumbi mweru, thiini wa meciria ma ati ciumbe njeru nicionithanitio. (2 Akor 5:17; Agal 6:15). Naundu wa guka kwa mbere kwa Kristo, mahinda maya mari thiini wa “matuko ma muocho”(rora, Atumwo 2:17; Ahib 1:2; Yak 5:3; 1 Pet 1:20; 1 Yohana 2:18; Yude 18). “Mahinda maya” magathira namo “mahinda maria magoka” makinyanire biu thiini wa riri wamo uhoro-ini wa guka gwa keri kwa Mwathani Yesu (rora, Mat 24:3; Tit 2:12-13).b. Kuingirana gwa mahinda maya meri na kuingirira kwa mahinda maria magoka makaingira thiini wa mahinda maya, merethaga gitumi kia Bibiria ihuthie uhoro wa uhonokio wa “makinya meri”. “Gutuo athingu (Aroma 5:1; Mathayo 12:37), kuguruo (Aroma 8:14-16 hamwe na

12 ? Uhoro wa uthamaki gukoruo ni “mukinyu/ti mukinyu” ni undu waririirio ni athomi aingi. Rora kwa muhiano, Hoekema 1979: 13-22; Venema 2000: 12-32; Vos 1979: 38

22


muhari wa 23 thiini wa gicigo oro kiu na ningi Agaratia 4:4-6 hamwe na Aefeso 4:30), na ukuri (Aefeso 1:7 hamwe na 4:30) na kungi kuingi thiini wa uma wa kibibiria ukonainie na uhonokio no wario uhoro waguo uhiana maundu mathirite na maundu magoka ma kirathimo. Undu uyu niwama ni tondu mahinda maria magoka maria marehaga uhonokio mauhinguraga na njira igiri. Nikuri na kuingirana iguru rigii mahinda maya na mahinda maria magoka.” (Waldron n.d.: n.p.) uhoro uhianaine ni ati, ngerekano ingi cia Yesu ciigii ngano na thawani (Mat 13:24-30, 36-43) na ngerekano ya neti (Mat 13:47-50), waragia uhoro wa mihianire iri ya uthamaki uthamaki wikuo riu, no nduri uraguorio biu kana gukinyanira biu. Mahinda maya uru na wega cikoraguo hamwe, no mahinda ma magetha nimaroka na makuamurania ngano na thawani na uru na wega 1 Akor 15:20-28 yonanagia undu uhianaine: ota uria guka kwa Messiah ahiana ta muhandi na mugethi thiini wa Mathayo 13 kuonanagia kuanjiriria na gukinyaniria kwa uthamaki, uguo noguo uhoro wa kuriuka kwa Yesu ahiana ta muturio wa mbere na kuriukio kwa aria mari ake hindi ya guka gwake (1 Akor 15:23) kuonanagia kuanjirira na gukinyaniaria kwa uthamaki wake.

4. Uthamaki wa Ngai ukaga na njiora ya kuhunjia uhoro wa ma na gutura thiini wa uhoro ucio naundu wa uteithio war oho Mutheru. Ota uria Yesu onanirie uhoro wa gukinyanirio kwa uma wa Messiah na uthamaki gutari kuirigirire, niarehire muerekera mweru wa merigirira ma kirikaniro kiria gikuru iguru ria Roho wa Ngai na watho mweru wa Ngai: ndagakoruo kuo na mwiri no agakoruo ari kuo naundu war oho thiini wao (Yohana 14-16; Atumwo 1-2). Yesu anjiriirie utungata wake kuri muingi na undu wa kunyitithania uthamaki na injiri: “Mahinda ni makinyu na uthamaki wa Ngai niukinyite: mwirirei na mwitikie injiri ino” (Mariko 1:15). Na undu wa gikuu, kuriuka, na kuambata kwa Yesu hinya mukinyaniru wa injiri niuriho riu. Atumwo 2:38 yerethaga uria guikikaga riria mundu aigua uhoro na awitikia: mehia make nimohagiruo na akamukira kiheyo kia roho mutheru. Thiini wa icokio riake kuri arumiriri ake iguru ria gucokia uthamaki wa Israeli,(Atumwo 1:6-8), Yesu augire atiri: “uthamaki niucoketio riu, no tin a njira iria merigagirira. Ukaga kugera kuhunjia uhoro nauhoti wa Roho Mutheru. Uhoti wa uthamaki nduri thiini wa wira wa Roho Mutheru wiki, na ti thiini wa ciugo cia Yesu tu, no ni thiini wa cieri kuruta wira hamwe. Uguo niguo Yesu atariirie uhoro wa unabii wa kirikaniro kiria gikuru iguru ria muthenya wa uhonokio.” (Goldsworthy 1991: 212) 5. Kanitha niguo kionereria kia uthamaki uria uroka. Kristo ambirie kanitha uhiana ta mwiri wake wa kuoneka thutha wa kuambata matu-ini kuri ithe (Mat 16:18; rora, 1 Akor 12:12-28). Kristo agituma kanitha, “ota uria ithe witu andumite, na nii nindamutuma inyui” (Yohana 20:21), na “Thii-I na magatue andu othe arumiriri akwa kuma babururi mothe, mukimabatithagia thiini wa ritwa ria ithe n aria Muriu n aria Roho Mutheru, mukimarutaga kurumia maundu maria mothe ndimuathite; na atiri; nindikoraguo na inyui mahinda mothe, nginya ithiriro ria mahinda” (Mat 28:19-20). Marua ma Kirikaniro kiria kieru meraga kanitha “tunyite undu uyu tuguatiirie thiini wa meciria maitu ati uhoro wa ukristiano ni kurutithia wira injiri thiini wa miturirew itu yothe. Tuambagiriria na Kristo ahiana kiumbe kieru kuri ithui, na tugathii na mbere kuri muoroto witu, uria ari gutuika take thiini wa umbi mweru wa thi yothe.” (Goldsworthy 1991: 233) “Kanitha niguo woyaga wira wa Israeli wa gutuika ngathi ya uria Ngai endaga guika na miturire ya andu (Thama. 19:3-6; cf. 1 Pet. 2:9-12). Kanitha ubatii gutuarithia wira wa uthamaki uria Kristo anjiriirie gatagati-ini ka Ayahudi, na uthamaki uria urugamite umuthi gatagati-ini ka andu othe a thi. Kanitha umuthi utongoragio ni ng’ano cia kanitha wa kianjiriria wa Atumwo riria kanitha uracemania na maundu meru na ma ngurani thiini wa wira wao. Wira wa undu a Ngai nigutuma andu mamenye uhoro uria mwega. Undu yuyu niguo uheanaga gitumi kia mahinda maya manini. Na tondu utongoria wa Yesu ni wathi yothe, wira wa andu aNgai ni mwarii ota uria thii itarii na ciumbe cigana. Na niundu wa uguo, andu a Ngai nimabatii gutura miturire irauga ati,‘uu niguo thi yothe igakoruo mahinda maria Yesu agoka ringi!’” (Bartholomew na Goheen n.d.: 6-7)

IV. Thi Njeru na Iguru Rieru (Kuguoririo 21-22).“Ibuku ria muico thiini wa bibiria ni kuguoririo. Thiini wa ibuku riri, yohana araingira thiini wa nyumba

ya giti kia ngai one maundu uria mari. Na akonio ati, maundu maria mothe mari ma ngariuku na Yesu maumanaga na thi. Aratuara uhoro wa tene hakuhi na muthia waguo. Marigiririo, thi ino nguru iyurituo ni mehia, uru, ruo, mathina na gikuu ni ikaninuo. Ngai niagatua ringi gatagati ka andu ota uria ekaga kiambiriria. Niakagiria maithori mothe. Gutigakoruo na kiriro ringi, kana gikuo kana ruo kana uru owothe. Na gikeno kuri ithui turumagirira rugano ruru tugakena tukiigua mugambo wa Ngai: ‘nindireruhia maundu mothe! (Kugu 21:5) uhoro wa ngurani na wa guicirio iguru ria gicunji kia muico kia Kuguoririo ni kuona marigiririo ma amundu mothe na gucokererio kwa umbi wa Ngai. Areta aria othe anyotu moke manyue mai ma muoyo no agakira aria othe magutiguo nja memenyerere. Bibiria irikagiriria na kiraniro gicokeretuo maita matatu—nindiroka (Kug.

23


22:7, 12, 20). Ningi nake mwandiki wa kuguoririo akauga ati: ‘ii uka Mwathani Yesu.’” (Bartholomew na Goheen n.d.: 7).

ITUMI IGIRI CIA KIBIBIRIA IGURU RIA NGWATANIRO YA NGAI NA MBARI YA MUNDU

I. Hekaru na Thi: Gituro Kia Ngai Hamwe na Andu.Rugano rua kibibiria ruigii ngwataniro ya mundu na Ngai yambagiriria na Ngai kumba mundu na

kumuiga mugunda-ini wa Edeni (Kiambiriria 1-3). Igathira na kioneki kia“iguru rieru na thi njeru” (Kug 21:1), uria Kug 21:2-3, 10-2:3 oro hau yerethaga ta “itura rihiana ta mugunda na muhianire wa hekaru” (Beale 2004: 23). “undu uyu niuri na unyitithania munene muno na Kiambiriria 1-3 na Kuguoririo 20-22 kuirikanaga ati icunji ici cia Bibiria cithondekaga mbicha yothe ya rugano rua Bibiria yothe” (Alexander 2008: 10). Gatagati ka Kiambiriria 1-3 na Kuguoririo 21-22 tuonaga Ngai agiturania na andu ombere thiini wa mugunda wa Edeni, ningi thiini hema, hekaru, hiini wa Yesu Kristo, na thiini wa andu ake (kanitha), na marigiririo thiini wa thi njeru na iguru rieru (Yerusalemu njeru). Matura maya mothe mari na maundu maingi mahianaine muno, maria manyitithanagia rugano rua Bibiria hamwe. Monanagia ati Bibiria iheanaga uhoro wa mubango wa Ngai wa gutura hamwe na andu guku thi.

A. Mugunda wa Edeni (Kiambiririas 2-3; rora hamwe na, Ezek 28:13-16).1. Mugunda wa Edeni wari na maundu maringithanagio na kundu gutheru, makiria hekaru theru ya Ngai kana gituro kia Ngai.

a. Mugunda uyu wari kuria gukoruo ho kwa Ngai kuonekaga na njira ya muanya (Kiam 3:8).b. Mugunda uyu wari handu iguru, kuahoteka nogukoruo wari kirima iguru(rora, Ezek 28:14, 16), ni tondu kuma mugunda-ini uyu guthereraga rui (Kiam 2:10).c. Mugunda uyu niwoikaine ha uhoro wa mahiga me goro na thahabu na matunda maingi(Kiam 2:11-17; 3:22; see, Ezek 28:13).d. Thiini wa umbi wao kiambiriria Adamu na Hawa mari atheru (matiari na mehia).e. Thiini wa Kiambiriria 2:15, Ngai aigire Adamu na hawa mugunda-ini“kuutungatira na kurima.” Kiugo kia kihibirania kigii “kurima” ni abad (kiria kiaragia iguru ria “wira” na “gutungata”). Kiugo gia kihibirania kiugaga “kurora” ni shamar (kiria no kiugaga “kugitira” na “kuriira”). Ciugo ici “cionekaga cinyitaine kundu kungi thiini wa watho wa musa thiini wa icigo iria ciaragia mawira ma alawii thiini wa hekaru (cf. Ndari. 3:7-8; 8:26; 18:5-6)” (Alexander 2008: 22-23).f. Edeni kuaingariruo irathiro, na kuariiraguo ni makerumbi (Kiam 3:24). “Uriira” thiini wa 3:24 niundu umwena kiugo (shamar) kiugite “kurora” thiini wa 2:15. “Wira wa urori wa Makerumbi no gukoruo gutiari kurora tu no nginya kueheria undu wothe wa wihia na muru, uria wonanagia ati niguo wari wira wa mbere wa Adamu na Hawa wonanitio thiini wa Kiambiriria 2:15, ni makiria ya kurima tu, no ni nginya “kuriira’ kundu kuu gutheru” (Beale 2004: 70).

2. Undu ungi wa Adamu na Hawa wigii wira thiini wa mugunda wa Edeni nduirituo wega, no nowi cirio: mabataire kunenehia mihaka ya Edeni ikinyanire thiini wa thi yothe. Undu ucio umanaga na kirathimo kia Ngai na watho wake kuri Adamu na Hawa iguru ria“muciarane na muongerereke na muiyurie thin a mumitorie” (Kiam 1:26-28). Andu mombituo na mumbire wa magegania“thiini wa muhianire wa Ngai” (Kiam 1:26-27). Na undu wa kunyagana thiini wa thi yothe na undu wa guathikira uge wa Ngai, andu mangikoruo makigocithia riri wa Ngai, na undu wa kunyagania muhianire wake iguru ria thi yothe. “Riria Kiambiriria 2 itonanagia uhoro wa kuambiriria kwa uhoro uyu, maumirira ma mahinda maraya ni kuanjiriria muako wa itura ria hekaru kuria Ngai agatura hamwe na andu mari na urumwe…… gitumi ni tondu Ngai ari na bata wa gutua thi yothe gituro giake na njira ya kuiyuria andu atheru.” (Alexander 2008: 25-26, 29). 3. Uhoro wa tene thutha wa Adamu na Hawa maingatuo mugunda wa Edeni wonanagia guthii na mbere kwa uregenyuki munene iguru ria mubango wa Ngai, no ningi uhoro wa mubango wa kugia na riri wa Ngai kuiyura andu atheru.

a. Nuhu na muiyuro (Kiambiria 6-9). Mundu aturite athikiire wathoo wa “ciaranai muiyurie thi.” No riri, matihotaga kuiyuria muhianire wa Ngai na njira njega thiini wa thi yothe, na matihotaga “kuriira” na “kugitira” njira cia Ngai ni tondu“Ngai akiona waganu wa andu nimuingi muno thiini wathi na ati meciria mothe mao ni mathuku” (Kiam 6:5). Uguo Ngai agituma muiyuro gutheria thi kuma mehia maria andu mekite. No riri, Ngai akirehe kirikaniro kiria kia Abrahamu na kirathimo na wira wake: “nake Ngai akirathima Nuhu na ariu ake na akimera, ‘muciarane na maiyurie thi’” (Kiam 9:1; rora hamwe na, 9:7).

24


b. Munara wa Baberi (Kiam 11:1-9). Uregenyuki wa mundu ukigia na njira njeru. Andu makirega kunyagania muhianire wa Ngai iguru ria thi, no mendaga guikara handu hamwe, na methondekere ritwa riao inene, na (ota mahinda ma kugua)makinye iguru mari oiki (Kiam 11:4). Ngai agituma andu manyagane kiahinya thii wa thi yothe (Kiam 11:8).c. Nai agichagura mundu umwe, Abrahamu,na akiranire nake gutuma ritual riake rituike inene na akarathima nduriri ciothe niundu wake (Kiam 12:1-3; 17:1-8; 22:15-18). Ngai agituarithia irathimo ici na ciiraniro ici kuri ciana cia Abrahamu, Isaka nba Yakubu (Israeli) (Kiam 26:1-5; 28:1-4; 35:9-12).d. Guthondeka magongona na kundu gwa kuhoeruo kuria guekiruo ni Nuhu, Abrahamu, Isaka, na Yakubu (Kiam 8:20; 12:7-8; 13:4, 18; 22:9; 26:25; 33:20; 35:1, 3, 7). Kuringithanagio na uhooro wa andu aria marooraga bururi na makahanda bendera na magakuiguatira gugatuika Ngai niagatura kuo mahinda maria magoka. Igongona ici na kundu guku gwa kuhoeruo ni ciiruru cia ithunu na hekaru.

B. Githunu (Thama 25-31, 35-40).1. Githunu kiari hema nyamure yatumagiruo ni Israeli ihiana handu hamure ha kuhoeruo thiini wa matuku ma tene. Muakire wa githunu waheanituo ni ngai kuri Musa kirima-ini gia Sinai ihinda riria Ngai aheanire mathani ikumi na mawatho maria mangi (Tham 25-30).

a. Mwakire na indo iria ciakite cionanagia uhoro wa Ngai gutura hamwe na Nadu ake. “Mundu angiakuhiriririe haria hatheru muno (hatheru ha atheru) noguo handu hau hatuikaga hatheru makiria haria akinyangite. Undu uyu wonanagia ngwataniro gatagati ka uhoro wa gukuhiriria haria hatheru muno na indo iria ciatumirituo guaka githunu giki (mbathia; na chuma). Uguo ni kuga ati indo icio ciene cionanagia ati Ngai mutheru agitura hamwe na andu ake” (Williamson 2007: 104)b. Miena wanja. Githunu giki nikiari na mwena wa nanja wairigituo na rugiri ta githimi kia biti 150 kuraiha na warii wa biti 75 (Tham 27:9-19). Mwena wa nanja wari na aratari ya gichango ya kurutira magongona ma nyamau (Thama 27:1-8) na mbakuri haria athinjiri methambaga mbere ya kuingira hema-ini (Tham 30:17-21).c. Githunu kio kiene. Githunu kio kiene kiari hema ya uraihu wa biti 45 na warii wa biti 15; kiagayanitio maita meri; nyumba ya nja, yetagu, haria hatheru, na nyumba ya nathiinii, haria hetaguo, Haria Hatheru Muno (Hatheru ha Atheru) (Thama 26:33).

(1) Nyumba ya Nja (“Haria Hatheru”). Hari na kigongona haria ubumba wacinagiruo (Tham 30:1-10); muti wa matawa mugwanja wa thahabu (Thama 25:31-40); na metha ya migate, yonanagia gukoruo ho kua Ngai (Tham 25:23-30).(2) Nyumba ya Nathiini (“Hatheru ha Atheru”). Handu haha hahakanitio na handu haria hatheru na gitama kana mbathia (Thama 26:31-37). Haria hatheru ha atheru hari na“ithanduku ria kirikaniro” (Thama 25:10-15), na norio rietaguo“ithanduku ria uira” gitumi niho hari ihiga riria mathani ikumi mandikituo (nimo mari uira) (Thama 25:16, 22; 40:20; Gucok 10:1-5; 1 Athmks 8:9; 2 Maundu ma matuk 5:10). Iguru ria ithanduku ria mathani kuari na gikuniko gietaguo “giti gia tha” giathondeketuo na thahabu, na akerumbi eri maroranite (Thama 25:17-22). Nyungu ya manna yaigituo mbere ya ithandu (Thama 16:31-36), gicunji kia ubumba wa Musa (Thama 30:36), Thimbu ya Haroni iria ya thundukire (Ndari 17:8-11); na ibuku ria watho riria riandikiruo ni musa mahinda maria atumaga Yoshua atuare ciana cia Israeli thiini wa bururi wa kiraniro (Gucok 31:24-26) (rora hamwe na, Ahib 9:3-4).

2. Riria Israeli mathiururukaga weru-ini Githunu giatuaranaga hamwe nao gikuatuo kundu guothe ( Tham 40:36-38 ). Riria Israeli mamba hema weru-ini, Githunu kiabatii gukoruo kiri gatagati, na mihiriga ikabanguo na njira ya muthemba muna miena ina ya githunu (Nnadi 2). Alawii nio mari na wira wa githunu na maundu makio mothe, na maikaraga marigiciirie githunu (Ndari 1:47-54; 4). 3. Thutha wa kuhota Akanani, githuni gigituaruo Shiro, kuria giaturire mahinda mothe ma Atiririri bururi ( Yosh 5:10-11; 18:1 ). Thutha githunu kio nikionekire kundu guetaguo Nob (1 Sam 21:1-6), na Gibeoni (1 Athamk 3:4). Riria hekaru yarikire, Solomoni arehithirie githunu nginya Yerusalemu (1 Athamk 8:4), kuria gitiari na bata ungi wa gutumiruo naguo.4. Ota uria mugunda wa Edeni wari, githunu kiari na maundu monanagia utheru na undu wa muanya wa giikaro kia Ngai.

a. Githunu nikio kiari giikaro kia Ngai kiamure guku thi. “Githunu” ni kuga “gituro” kana “giikaro.” Makiria, itu ria riri wa Ngai (“Shekinah”) waiyuraga githunu na ugatura kuo (Thama

25


40:34-38; Ndari 9:15-23). Musa maita maingi macemanagia na Ngai thiini wa githunu kiria no gietaguo “hema ya gitungano” (Tham 25:22; 27:21; 28:43; 29:4; 40:2; Alawii 1:1; 3:2; Ndari1:1; 2:2). b. Ithanduku ria Mathani thiini wa Hatheru ha Atheru (Tham 25:33), undu uria urugamagirira maundu ma matuini maria matonekaga ma ma. Ithanduku ria kirikaniro rietaguo “giturua kia Ngai kia maguru” (1 Maundu ma 28:2; rora hamwe na, Thab 99:5; 132:7). Uguo nikuga ati giti kia ngai kia ma kiri matu-ini na gitingiiganira thiini wa githunu, no nigitumaga iguru na thi cinyitane, na gigatuma giti kia matu-ini gikinye guku thi.c. Makerumbi mari ho giti-ini gia tha iguru ria ithanduku ria mathani (Tham 25:18-22). Ici ni ngerekano cia akerumbi a ma aria maroraga giti kia Ngai matu-ini (rora, Isa 6:1-6; Ezek 10:1-22; Kug 4:5-9).d. No athinjiri amure na atheru kuma ruriri rwa Alawii metikiritio kurora na gutungata thiini wa githunu (Tham 29; Ndari 3:5-10; 8:1-26; 18:5-6). Nguo cia muthinjiri Ngai uria munene ciari na thahabu na mahiga me goro (Tham 28:6-30). Ningi no muthnjiri Ngai uria munene wetikiritio kuingira haria hatheru ha atheru, rita riwme tu hari mwaka muthenya wa Wohaniri, akirumiriruo ni igongona ria muanya, nigetha athaithanirire andu niundu wa mehia mao mbere ya Ngai (Alawii 16).

5. Githunu kiari na maundu mana maria mahianaine na mugunda wa Edeni.a. Githunu na muakire wakio wari na thahabu nyingi na thiriba (giti gia than a muti wa matawa ciakituo na thahabu) (Thab 25:17-18, 31; 38:24-28).b. Kiingiriro gia githunu kiari irathiro (Thama 38:13-19).c. Muti wa matawa wathondeketuo na honge mugwanja ciahianaga muti, hihi muti wa muoyo (Tham 25:31-37).d. Makerumbi maririkanagia makerumbi maria Ngai aigire kuriira muti wa muoyo” (Kiam 3:24).e. Muhianire na uria githunu kiari githondekuo waheanituo ni Ngai kirima-ini kuri Musa (Tham 24:18-25:1, 40).

6. Muhianire wa githunu wahota kuonania ati wari wa gutuika ngerekano ya iguru, na kurehe meciria ati thi ibatii gutuika giikaro kia Ngai” (Alexander 2008: 42).

a. Muthondekerae wa githunu waringithanitio na thabatu (Thama 31:12-17; 35:1-3). Njira cia Ngai ithathatu cia kuariria musa (Thama 25:1; 30:11, 17, 22, 34; 31:1) ciringaine na thiku ithathatu cia umbi thiini wa Kiambiriria1:1-2:3. Ruthiomi rua kibibiria iguru ria umbi uringaine na githunu (Thab 104:2—“Atamburukagia matu ta hema”). b. Muthomi wa mahinda ma mbere wa kiyahudi wetaguo Josephus andikire ati mwena wa iguru wa githunu wari “muhianano wa maundu ma thi,”na gitama kimwe “kiogothetuo na mahua ma mithemba yothe maria thi iciaraga,” na mbathia ingi “itiari ngurani na rangi wa matu-ini” (Josephus, Ant.: 3.123, 126, 132). Ongagirira akauga ati rangi wa gitama wonanagia “maundu mana” (riera, thi, mwaki, na mai), ota uria rangi wa nguo ya muthinjiri Ngai yatarii (Ibid.: 3.179-87).c. Marigiririo, githunu (na thuthaini hekaru), yari kiruru gia guku thi kia hekaru ya iguru (Ahib 8:1-5; 9:23-24). Ukinyaniru wa ma ugoka riria Yerusalemu njeru igoka kuma matu-ini guku thin a riria giikaro kia Ngai gigakoruo hamwe na andu ake (Kug 21:1-3, 10-11).

C. Hekaru (2 Sam 7:1-17; 1 Atham 6; 8:1-11; 1 Maundu ma mat 17:1-15; 22:1-16; 28:1-29:9; 2 Maundu ma Mat 3-5).

1. Hekaru yakituo ituike gituro gia tene na tene kia Ngai guku thi, thiini wa maundu maingi kihiananine na mugunda wa Edeni na Githunu.

a. Hekaru yatuikire handu ha gucemaniria ha andu a matuku ma tene ma Yuda, na yari nyumba ya goro muno matuku macio ma tene, na niho tu hari handu hangirutiruo magongona (1 Atham 3:2; 1 Maundu ma Mat 28:1-29:22).b. Itu ria gukoruo ho kwa Ngai riaihurite thiini wa hekaru ota uria riayurite thiini wa githunu (1 Atham 8:10-11; 2 Maundu Ma Mat 5:11-14; 7:1-2).c. Nyumba yothe yagitituo na thahabu na kugemio na mahiga mar goro (1 Atham 6:20-35; 1 Maundu Ma Mat 29:1-8; 2 Maundu Ma Mat 3:4-10).d. Mwena wa nathiini wa hekaru wari na mutaratara wa githunu, nikuari na handu hatheru na hatheru ha atheru (1 Athas 6:16-20; 2 Maundu 3:3-8). Haria hatheru na hatheru ha atheru hagayanitio na gitama kinene (2 Maundu 3:14).

26


e. Hatheru ha atheru hari handu hamure haiganaine githimi kia: 20x20x20 (nita biti 30x30x30 ) muigana waho (1 Atham 6:20; 2 Maundu 3:8). Hakunikiruo na thahabu theru (1 Atham 6:20; 2 Maundu 3:8). Thiini wa haria hatheru muno kuari na makerumbi meri, mahumbirituo na thahabu, na mathagu mamo mahutitie ruthingo na nmagacemaniria gatagati (1 Atham 6:23-28; 2 Maundu 3:10-13). Ithanduku ria mathani riagituo haria hatheru muno (1 Atham 8:1-9; 2 Maundu ma Mat 5:1-10).f. Muthiururuko wothe wa hekaru na megemirie yakuo kuari ta mugunda ya makerumbi, miti na mahua (1 Athama 6:18, 29, 32, 35; 7:24-26, 49-50). Mahua ma Sharon nimo magemetie iguru ria itugi (1 Atham 7:15-22, 42; 2 Maundu ma 3:15-16).g. Hekaru ino yakituo iguru ria kirima kia Moriah (“Zion”), haria Ngai erire Abraham amurutire mwana wake igongona (Kiam 22:2; 2 Maundu ma 3:1). Gicunji kia Yerusalemu kiria giaturite kiri rungu rwa Ayebusi (aria maturite Yerusalemu kiambiriria) na guetaguo Zayuni. Riri Daudi ahotire itura riri akirita “Itura ria Daudi” (2 Sam 5:6-9; 1 Atham 8:1). Gucenjio kwa ithanduku ria mathani kuingirio thiini wa hekaru, guatumire hekaru, na kirima, na itura riothe rituo Zayuni (rora, Thabu 2:6; 76:1-2). Uguo, thiini wa njira ya muanya, hekaru na Yerusalemu na kirima gia Zayuni cigituika ati ni giikaro kia Ngai.(Thab 48:1-3, 12-14; 78:68; 84:1-7; 87:1-7; 132:13-14).h. Kihingo gia kuingirira kia hekaru kiari irathiro, gietaguo “kihingo githaka” (Edersheim 1988: 47; rora, Atumwo 3:2, 10). i. “Ta gituro kia ngai guku thi, hekaru-itura ria yerusalemu ni kionereria kia uria Ngai abangite iguru ria thi yothe” (Alexander 2008: 45).

(1) Thab 78:69 augaga, “Akire giikaro giake ta uraihu wa matu, ta thi iria ombire iture tene na tene.” Undu ucio wonanagia ati hekaru thiini wa kirikaniro kiria gikuru wari muhiano munini wa mbumbire wa thin a iguru. Ahib 8:1-10:1 uhoro uhianaine ni ati hekaru na githunu ciari “ciruru” kana “mihiano” ya maundu ma matuini ma ma. (2) Mangi monanagia riri wa thahabu thiini wa hekaru ya Ngai(rora, Josephus, Ant.: 3.187). Undu uyu niguo wonanagia uhoro wa Solomoni kuheana thahabu nyingi thiini wa yerusalemu (2 Maundu ma 1:15). Undu ucio nowonanaie ati itura riothe nirituikite gituro kia Ngai.(3) Gukoruo ho kwa heakru thiini wa Yerusalemu no kuringithanio na bururi wa Israeli na mugunda wa Edeni (rora, Kiam 13:10; Isa 51:3; Ezek 36:35; Joel 2:3).(4) Mahinda ma mbere thiini wa uhoro wa tene wa kiyahudi,Josephus onire maundu mahianaine thiini wa gitama kia hekaru (andikaga uhoro wa hekaru iria yarikuo mahinda ma Yesu no yakituo na muakire wa hekaru ya Solomoni). Gitama kiria kia hekaru kiari “yari muhiano wa iguru . . . Mbathia ino yari na migemio yatumituo ihiana ta thiri cia matu-ini, tiga iria ya cionereria cikionania uhoro wa ciumbe” (Josephus, Wars: 5.212-14; rora, Thama 26:31; 2 Maundu 3:14).

2. Hekaru iyo yathukirio ni andu a Babyloni thiini wa mwaka wa 586 BC ( 2 Athamaki 25:1-21; 2 Maundu 36:11-21; Yer 32:28-44; Machakaya; Thabu 79 ).

a. Israeli (Yuda thutha wa Israeli kugayukana gutuika athamaki eri) mataiari ehokeku kuri Ngai kana kirikaniro. Kuoguo ngai agituma anabii aria mamakanirie, na kuga maga kuirira nimagutahuo ni andu a babiloni miaka 70, na Yerusalemu ithukio. (rora, Isa 1:21-5:30; 28:14-30:17; 39:1-8; Yeremia 2-29; Ezekieli 4-16:52; 23; Mika 1-3; Habakuk 1-2; Zephania 1; 3:1-11). b. Mbere ya Babyloni guthukia hekaru, itu ria riri wa Ngai na gukoruo ho kwa Ngai nikehereta hakeru-ini (Ezek 9:3; 10:1-19; 11:22-23).c. Niundu wa magegania muno ati Ngai niatumirire andu a Babyloni guthukia Yerusalemu na hekaru, gitumi ni tondu thiini wa Kiam 11:1-9 “Babeli” yari mugaru na mubango wa Ngai (thiini wa hibirania“Babeli” na “Babyloni” ni cihianaine).

3. Thutha wa gucoka kuma babironi, hekaru niayakiruo ringi ni Zerubbabeli thiini wa mwaka wa 515 BC ( Ezra 3-6; Hagai 1-2; Zekaria 2-4 ); hekaru iyo yakiruo rungu rua wathi wa Herode kuanjiriria mwaka wa 20 BC.

a. Hekaru iria yakithirio ni Herode ni iria yarikuo mahinda ma Yesu guku thi.b. Muthondekera na muhianire wa nathiini wa hekaru haria hatheru na hatheru ha atheru), hamwe na itama, ciari na mutaratara wa hekaru ya Solomoni. No riri Herode niaongereire muigana wa hekaru ino nginya githimi kia 150 handu ha githimi kia biti 100 ta uria yari mbere. Ningi noongereire githimi kia ithaku (iria ciari nja wa hekaru) (Josephus, Wars: 5.184-221).

27


c. AlthoOnagutuika hekaru niyakituo ringi, niyagite kindu kiria kiari kia bata muno; gukoruo ho kwa Ngai. Hatiri handu Bibiria yugaga ati riri wa Ngai niwaiyuraga thiini wa hekaru ota uria aiyuraga thiini wa githunu na hekaru ya Solomoni. Ibuku ria maundu ma kiyahudi riugaga ati, “Kuringana na maundu ma kibabironi (Yoma 22b), hekaru ya keri[ya Zerubbabel] ndiari na maundu matano maria mari thiini wa hekaru ya Solomoni, namo nimaya, ithanduku ria mathani, mwaki mutheru, Shekinah, Roho Mutheru, na Urim na Thummim” (Jewish Encyclopedia, “Hakaru ya keri, 2002: n.p.). thiini wa hekaro ya Herode “haria hatheru ha atheru hatiari na kindu” (Jewish Encyclopedia, “Hekaru ya Herode,” 2002: n.p.).d. Hekaru ya Herode yathukirio ni Aroma thiini wa mwaka wa AD 70, ota uria Yesu augite guguikia (Mat 24:1-2, 15-22; Mariko 13:1-2, 14-20; Luka 21:20-24).

D. Kioneki kia Ezekieli kigii hekaru njeru (Ezekiel 40-48).Riria Israeli matahituo magatuaruo Babironi, Ezekiel nionire kioneki kia Hekaru njeru na Yerusalemu

njeru.1. Hekaru iria Ezekiel onire thiini wa kioneki ndiatarii ta hekaru cia guku thi.

a. Hekaru ino yaiganaine miena yothe, makinya 500 (githimi ta kia mairu imwe)muigana wayo (Ezek 42:15-20; rora, Ezek 40:5; rora hamwe na, Ezek 48:30-35 iria iraria iguru ria makinya 4500 miena yothe ). Uyu ni hakuhi muigana wa Yerusalemu yothe mahinda ma hekaru ya keri (Beale 2004: 341). Kuorethera kwa Ezekieli maita maingi wonanagia iguru ria uraihu na warii no ti uraihu tiga tu uraihu wa itugi ciari biti 60 (Ezek 40:14). b. Hekaru ya Ezekieli niyagite maundu maria mari thiini wa hekaru ya Solomoni na githunu kia Musa. Hatiri handu haguetetuo uhoro wa bakuri ya gicango, muti wa tawa wa thahabu,metha ya migate, kigongona kia guciniruo ubumba, mbathia ya kuhakania hatheru na hatheru muno, ithanduku ria mathani, akerumbi, maguta ma kuamura, kana muthinjiri.c. Thiini wa kioneki, Ngai akira Ezekieli ati bururi wa Israeli niukagayanio na njira njeru kuri mihiriga ya Israeli. Kuari gukoruo na njatu 13 cia migunda, ciaturituo ciganaine, kuma irathiro nginya ithuiro gatagati ka iria ria shamu na rui rua Yorodani, thanju ikumi na igiri cia nduriri na rumwe rua Mwathani (Ezek 45:1-8; 47:13-48:29).d. Riri wa Ngai ikaiyura hekaru na Ngai niagatura hamwe nao matuku mothe (Ezek 43:1-9).

2. Iguru ria ati hekaru ya Ezekieli na riri wa Ngai ciari cirugame ithenya ria hekaru ya Solomoni, no kuari nagikoruo Aisraeli nimakuirira na guathikira Ngai, undu uria matekire.

a. Githimi kia Ngai gitiari tu uhoro wa kuirira na guathika (Ezek 43:6-12; 45:9-12), na uhoro wa kugayana migunda kuri Mwathani, athinjiri, alawii, makabira na andu a nduriri (Ezek 45:1-8; 47:13-48:29). b. Andu matiaherire kana mathikire Ngai (rora, Ezra 10; Hag 1:1-11). Hekaru iria makiri matongoretio ni Zerubbabeli matiakire kuringana na kioneki kia Ezekiel na ndiahiananire nay a Solomoni thiini wa riri (Ezra 3:8-13: Hag 2:1-3). Makiria, ona thutha wa hekaru kurika, Israeli na uthinjiri matiaherire kumana na mehia mao na njira ciao itari cia wathiki (Malaki 1-4)

3. Israeli kuaga kuirira na uma wa ati hekaru ya Ezelkieli ndiakituo na moko ma andu mbere ya guka kwa Yesu, kuonanagia ati gitumi kiiganu gia kioneki kiari gia kuonania uma wa kiroho na wakimatuini uria wari; ha uhoro wama ni ati, kuanjiririo gwa kanitha na Kristo na kirikiriro gigakoruo thiini wa iguru rieru na thi njeru. “Uma wa hekaru ya Ezekieli niwonekete thengia tu uhoro wa muako wa ihiga. Undu ucio no woneke ta ari uhoro wa kugarura ukinyaniria wa unabii, no hari Stefano na munabii Isaya tubatii kumenya ati ‘uria uri iguru muno ndaikaraga thiini wa nyumba ciakituo na moko ma andu’ (Atumwo 7:48). Ngai aikaraga thiini wa Yesu na thiini witu (Yohana 14:23), na uma wa hekaru ya Ezekieli uturaga mahinda mothe ma thi. . . . Riria ukinyaniru wagia, maundu maria mari mihiano kana ciiruru matiabaaranagia ringi. Makuranirio na uma aria marugamagirira. Mwiri wa Yesu niguo hekaru njeru, gitumi ni tondu Yesu niwe handu ha kurutiruo magongona ma wohaniri na niwe handu ha gukoruo ho kwa Ngai. . . . Yesu ndokire kugarura mwako wa magegania wa hekaru ya Ezekieli kumitua hekaru ya magegania iria yanakuo na moko ma andu. Uhoro uria wabataire guikuo ni Messiah kuringana na kuaga kumenya wega kwa andu aria mari kihutati na Yesu, na kuaga kumenya guku nikwari na arutwo a Yesu onao nginya riria kuriuka kuamahingurire maitho. Hekaru ya Ezekieli ya riri ni Yesu, uma uria waguoririo thiini wa uhoro wa gutuika mundu, ukirutanuo thiini wa mabundithio ma Yesu, na ukimenyekana thiini wa uriukio wake. [Yohana 2:21-22].” (Holwerda 1995: 74-75)4. Yesu niwe wahingurire ukinyaniria wa kioneki kia hekaru ya Ezekieli iguru wa hekaru njeru thiini wake na thiini wa andu ake (kanitha).

a. Kioneki kia Ezekieli kionanagia “riri wa Mwathani” ukiiyuria hekaru na ugatura hamwe na

28


andu ake matuku mothe (Ezek 43:1-9; rora hamwe na, Ezek 37:26). Yohana atumagira ruthiomi rua ati Yesu niwe waragio uhoro wake ni Ezekieli: “nakio kiugo gigituika mundu, na agiturania hamwe na ithui, na tukiona riri wake, uhiana taw a mwana wa mumwe wa Ithe witu, aiyuiruo ni wega na uma” (Yohana 1:14; rora hamwe na, Luka 9:32; Yohana 2:11; 2 Pet 1:16-18). Yesu augire ati kugera kuri Roho Mutheru niagatura thiini wa andu ake na aturanie naithui (Mat 28:20; Yohana 14:16-17; Ahib 13:5). Ukinyaniru wa unabii ucio wonekire thiini wa muthenya wa Bendegothito riria atumwo maiyuririo na Roho Mutheru (Atumwo 2:1-21).b. Kioneki kia Ezekieli kionananirie rui rwa mai ma muoyo kuma rungu rua hekaru (Ezek 47:1-12). Ni tondu Yesu niwe hekaru ya Ngai, niwe kihumo kia ma kia mai me muoyo. Thiini wa Yohana 4:10-14 erire mutumia mu samaria ati niwe kihumo kia, “mai mari muoyo” Thiini wa Yohana 7:37-39 Yesu akiuga, akiaria uhoro wa Roho Mutheru, “angikoruo mundu ni munyotu, niarekuo oke anyue mai kuri nii. Uria wakunjihoka, ota uria Mandiko maugite, ‘kuma nda –ni ciake kuritherukaga njui mai mari muoyo.’” Ni tondu gutiri gacunji ona kamwue ga kirikaniro kiria gikuru kaugite, “kuma nda-ini ciake kuritherukaga njui cia mai mari muoyo,” “no gukoruo ni uhoro wa meciria megii kuingiria Mandiko thiini wa maundu maria ma bata. Gicunji giki kiari kia bata muno mahinda ma muthenya ta uyu wa giathi na ciugo ici igothomuo hindi iyo: ciugo iria cia bata muno mahinda macio ciathomaguo ni hamwe na uhoro wa ihiga riria riarutire mai weru-ini, Thama 17:1-6 (cf. hamwe naThab 78:15-16; 105:40-41), gutherera kwa mai mari muoyo thiini wa hekaru ya Ngai, Ezek 47:1-11, na maim aria mathereraga matuku macio itherero na kuma Yerusalemu nginya maii-ini ruguru na itherero., Zek 14:8.” (Beasley-Murray 1999: 116) thiini wa ciugo ingi, Yesu anyitithanagia hakaru ya ezekieli nake we mwene ariwe hekaru njeru. Gitumi ni tondu mai maya maratherera ti kuma kihumo giakuoneka thiini wa Yerusalemu, no ni thiini wake we mwene (Yesu) kanitha niguo njira ya mai mari muoyo na kihumo ni Yesu. .

5. Yerusalemu iria njeru ( Kug 21:1-22:5 ), ti nyumba ya kuonuo na maitho yetereire igakuo mahinda macio magoka, ni ukinyaniru wa hekaru ya Ezekieli ( Ezekieli 40-48 ) na ni uma wa uhoro uria Ezekieli orotete.

a. Thiini wa Ezek 40:2 Ezekiel atuarituo “iguru ria kirima kiraya muno” haria onire “mwako uhiana itura.” Gutiri “irima ndaihu muno” thiini kana cirigiciirie Yerusalemu iria yuikaine. Makiria, uhoro wa ati nionire mwako uhiana ta itura, uronania ati Ezekieli niaraingira thiini wa bururi wa kiroho na kuona maundu ma iguru na thi iguru ria uhoro wa Kristo” (Beale 2004: 336). Uhoro uyu unyitaguo mbaru ni Kugu 21:10 uria uringanaga na ruthiomi rua Ezekieli akieretha uhoro wa Yerusalemu njeru. Gacunji kau kaugaga ati muraika “akingua thiini wa Roho akinduara iguru ria kirima kinene na kiraya, na akinyonia itura itheru, Yerusalemu. Riumite iguru kuma kuri Ngai.”b. Thiini wa kioneki kia Ezekieli itura na hekaru cirario ati cirri na githimi kia muigana umwe miena yothe.(Ezek 42:15-20; 48:15-20). Uhoro wa kuhianana kwa itura ria Ezekieli na Yerusalemunjeru ni unyitituo mbaru thiini wa Kug 21:16 uria werethaga Yerusalemu njeru yakituo iiganaine mbari ciothe. Kiogo gia kingiriki kia kuiganan mbari ciothe ni (tetragōnos). “Thiini wa kirikaniro kiria gikuru gia kingiriki iguru ria Ezek. 45:1-5 na 41:21 itumirite kiugo kimwe uhoro-ini wa hekaru yothe” (Beale 2004: 348n.37). c. Undu uria wa bata thiini wa kioneki kia Ezekieli ni ati Ngai ari thiini wa hekaru na agutura hamwe na andu ake matuku mothe. Uhoro wama ni ati ibuku ria Ezekieli ririkagia na uhoro uyu, “ritual ria itura riri kuma hindi iyo rigakorup ni, ‘Ngai ari kuo’.” (Ezek 48:35). Uhoro ucio uhingagio thiini wa Yerusalemu njeru Kuguoririo 21-22.

(1) Thiini wa 2 Akor 6:16-7:1 Paulo araringithania kiraniro kia Alawii 26:11-12, 2 Sam 7:14, na Ezek 37:27 , na akonania uria uhingio wa ciiraniro ici wa wanjiriirio thiini wa kanitha ota uria kioneki kia Ezekieli kia muthia giakaguo iguru ria kioneki kiria anjiriirie mbere iguru ria uria aiugite thiini wa Ezek 37:26-28. Jota uria gacunji kau kaugite maita meri ati Ngai “niakahanda gituro giake gatagati-ini kao tene na tene,” uguo noguo Ezek 43:7-9 augite maita meri “nanii ningatura gatagati-ini kao matuku mothe.” Thiini wa kirikaniro kiria gikuru kia kingiriki, muri wa ritua “gutura” thiini wa Ezek 43:7 ni “githunu.” Kug 21:3 yonanagia ati Yerusalemu njeru nio ukinyaniria wa unabii wothe, ona hamwe na kioneki kia Ezekieli, na undu wa kugueta Ezek 43:7, 9 maita meri ikauga ati, “giikaro kia ngai kiri hamwe na andu” na “nake agutura hamwe nao.” Kuongerera, maita matatu Kug 21:3 yugaga ati Ngai agakoruo “hamwe” na andu ake.

29


(2) Ningi, Ezek 43:7 yugaga ati, “haha niho handu ha giti giakwa.” Kug 22:1, 3 cieri cionanagia ati “giti kia Ngai na gaturume” cigakoruo thiini wa yerusalemu njeru. (3) Atumwo na muhiriga ya Israeli maraguetuo mahiana ta mwako guo mwene wa Yerusalemu njeru: atumwo nio muthingi ( Kug 21:14 ); mihiriga ikumi na iri nio ihingo ( Kug 21:12-13 ). To uhoro wa muhianire wa hekaru ya Ezekieli na Yerusalemu njeru gukoruo nicihianaine, no oro cieri cirri na ihingo ikumi na igiri cirri miena ihianaine: ithatu mwena wa iguru; ithatu mwena wa muhuro; ithatu mwena wa irathiro; na ithatu mwena wa ithuiro (ringithania, Ezek 48:31-34 na Kug 21:12-13). “Kunyitithanio kwa atumwo na mihiriga ikumi na iri ya Israeli mahiana ta mwako guo mwene wa itura-hekaru uhoro uria warathiruo thiini wa Ezekieli 40-48 unyitaga mbaru utuiria witu . . . ati kanitha wa gikristiano wa iruka ciothe ugakoruo ni gikundi kia andu aria akure na magakoruo makihingia kioneki kia ezekieli kia hekaru na itura riria rigoka mari hamwe na Yesu. Undu uyu niuhianaine na icunji cia Kirikaniro Kiria kieru iguru ria andu othe a kirikaniro mathondekaga hekaru ya kiroho haria gukoruo ho kwa Ngai guturaga (1 Akor.3:16-17; 6:19; 2 Akor 6:16; Aef. 2:21-22; 1 Pet. 2:5).” (Beale 1999a: 1070)(4) Hekaru ya ezekieli iri gatagati ka maundu mothe. Thiini wa Yerusalemu njeru gutiri hekaru ya kuoneka, “gitumi ni tondu Yohova Ngai na Gaturume nio hakaru” (Kug 21:22). Uguo, hekaru ya ma—Ngai na Gaturume—mari gatagati. “unyitithania wa Ngai na Gaturume na hekaru niurehaga hakuhi muno uma wa kioneki kia Ezekieli, kiria gukoruo ho kwa riri wa Ngai nikuo guika ( 48:35, ‘ritua ria itura riri ni’ ‘Mwathani ari kuo’). Hekaru ya tene ya Israeli yorotaga kuri, utheremu wa riri wa Ngai na niuhingitio thiini wa Kuguoririo 21:1-22:5, na gukinyanirio kuo kahotekire kuma thiini wa Ezekiel 40-48 yo nyene” (Beale 2004: 348)

d. Ezek 47:1-12 yerethaga rui ruratherera kuma hekaru-ini rua kuhonanaia na kuheana muoyo. Kug 22:1-2 itumagira meciria ta macio na ikamatumira thiini wa yerusalemu njeru. Uhoro wa rui rua kioneki kia Ezekieli thiini wa yerusalemu njeru ni inyitithanitio ni Ezek 47:7, 12 iria yugaga ati miti ya muoyo yari ndere-ini cia rui ruru. Uhiananu thiini wa Kug 22:2 iria yugaga ati muti uyu wa muoyo wari “mbari cieri cia rui.” Thiini wa icigo cieri, muti uyu wiraguo ati niuciaraga matunda (Ezek 47:12; Kug 22:2). Makiria thiini wa uhoro weri ni ati mathangu ma miti ino ni “makuhonania” (Ezek 47:12; Kug 22:2).e. hekaru ya Ezekieli ingiatuikire ya ma kuri andu aria matiganite na mehia na waganu (Ezek 43:6-9). Kug 21:8, 27 gitumi ni tondu “gutiri kindi kiri thahu, na mundu mwaganu” ukaingira thiini wa yerusalemu njru. Undu uyu uronania ati hekaru ya Ezekieli ingiakoriruo ikiaria iguru ria andu aria mari thiini wa Kristo. Ota uria Kristo anjiriirie uthamaki wake guku thii na akiohera mehia thiini wa guka gwake kwa mbere, uguo noguo Yerusalemu njeru igakinyaniria uthamaki wake, uria thiini waguo mehia matigakoruo.

6. Maundu thiini wa kioneki kia Ezekiel monanagia ati kiabatii gukoruo kiri ngerekano ya kimatu-ni na ti uhoro wa hekaru ya guku thi ya kuonuo na maitho.

a. gitongoria thiini wa Ezek 40:1-2 kiri na maundu matatu: (1)tariki ciariria maundu macio mekikire; (2) uhoro wa ati “guoko kwa Mwathani kwari iguru riakwa”; na (3)ndumiriri ati onire “kioneki” handu haria tu thiini wa Ezekieli hari na gitongoria kia maundu maya matatu ni thiini wa Ezek 1:1-3 na 8:1-3. Na thiini wa handu haha hangi, cioneki iria ezekieli onire ciari cia hekaru ya kimatu-ini (Giikaro kia Ngai kia matu-ini), no ti gia guku thi. Uhoro wa hekaru ya matu-ini ni wiyanikite thiini wa Ezek 1:1-28, haria muoroto uri matu-ini tu. Thiini wa Ezek 8:1-11:23 kioneki ni kia gukoruo ho kwa Ngai matu-ini kuria kuringithanagio na gukoruo ho kwa Ngai guku thi hamwe na andu ake. Ezekieli onire riri wa Ngai (8:4), uria thiini wa mahinda ma hekaru ya Solomoni waturaga thiini wa hekaru. No riri, Ezekieli onire waganu uria wekaguo thiini wa hekaru iria yari kuo mahinda macio (8:5-17). Kuoguo riri wa Ngai ukianjia kuehera thiini wa hekaru iyo (9:3). Uhoro ucio ningi ukagaruruka nginya kuri hekaru ya matu-ini (10:1-22), na riri wa Ngai ukehera thiini wa hekaru ya guku thi (10:4; 11:22-23). Gukoruo ho kwa Ngai kuri hamwe na andu aria ehokeku matahituo Babiloni (11:16), aria nio ngerekano ya hekaru ya ma ya guku thi, ona gutuika hekaru ya gukuthi ya kuoneka ni yathukitio ni andu a babiloni.b. thiini wa kioneki kia Ezekieli , rui no muhaka rukoruo ni ngerekano na rua kiroho ni tondu ona akoruo gutiri turui turatherera tuguetetuo, mai maya maronekamakiongerereka thiini wa uriku, kuma hanini nginya rui runene. (47:2-5). Makiria, rui rwa nduire, rui ruru rutumaga mai ma cumbi magie na cama, no tit a njui cia nduire (47:6-12).

30


c. onagutuika Ezekieli andikire agitumira ruthiomi na meciria maria andu aria andikagira mangiamenyire, thiini wa uhoro wa guka gwa Kristo na Hekaro ya Ezekieri ndingiarugamiriire undu wa kuoneka na maitho, ati ni hekaru igakwo matuku maria magoka.

(1) thiini wa kioneki giake giothe Ezekieli erethaga uhoro wa magongona ma nyamu iria cireruo cirri na gitumi kia “kuhorohia” ( Ezek 43:13-27; 45:15-25 ). Magongona macio matingikoruo mari uhoro wa magongona ma kuhorohia mehia, gitumi ni tondu undu ucio niungiacokirie thutha uhoro wa ukuri na kuregana na uhoti wa igongona ria kuigana n ariake we mwene Yesu, kihutati na Ahib 9:11-10:22. Undu ucio ungiatucokirie thiini wa ciiruru handu ha uhoro uria mukinyaniru na wama (rora, Akol 2:16-17; Ahib 8:1-10:22). (2) kuoya undu ucio na njira ya “unduire” (na muonere) mbicha ya Ezekieli ya Yerusalemu ta gatagati ka ihoero ria thi yothe ( Ezekiel 47-48 ), haria andu matari Israeli mataragwetuo thiini wa hekaru( Ezek 44:6-9 ), undu ucio ungicokia thutha uria Kristo ekite. Yesu nieheretie uhoro wa ati nikuhoeruo handu hamwe ha mwanya (Yohana 4:21, 23), na ukieheria uhoro wa ngurani gatagati ka Ayahund na andu a nduriri thiini wa andu a ngai (1 Akor 12:13; Agal 3:28; Aef 2:11-22; Akol 3:11; Kug 5:9; 7:9).13

(3) Kuga ati magongona maya ni ma “kiririkano” tu iguru ria igongona ria Kristo, ni kuga ati hatiri bata wa kuoya hekaru ta undu wa unduire kana kindu gia kuoneka na maitho. Kuongerera, kuona magongona maria maraguetuo ni Ezekieri mahiana ta kiririkano ni undu wa kuaga gutiya Kristo, gitumi nitondu maundu maria yesu augire turirikanage ni uhoro wa ukuri wake thiini wa Irio cia Mwathani kana giathi, ti uhoro wa gucoka thiini wa magongona ma Kirikaniro kiria Gikuru (Luka22:14-20; 1 Akor 11:23-26).

7. Marigiririo, uhoro wa utauri wa kioneki kia Ezekieri ni uhoro wa utumiri wa Mandiko. a. Ruthiomi rwa kinabii na uguorio wa guthii na mbere. “Ezekieri 40-48 ni kioneki kia mbicha ya hekaru ya ma ya matu-ini iria igaikuruka na iture guku thi itari na muakire wa moko ma mundu thiini wa matuku ma thutha. . . . Ezekieri no akoruo niarathite iguru ria hekaru ya marigiririo kugera maundu ma kinduire megii hekaru iria Israeli matuku-ini macio mangiahotire kumenya. Thiini wa uhoro ucio akonania mbicha ya hekaru ina ngurani niguo kumenyithania ati hekaru ino igakoruo na ngurani. Uguorio wa guthii na mbere thiini wa Kirikaniro kiria Kieru niwonanagia uria kuri na ngurani iguru ria hekaru ya mahinda ma guka kwa mwathani iri na: ndiari ikoruo ati ni mwako wa muthemba muna, no wari uhoro wa kuhingio ni Messiah iguru riake guturania na andu ake .” (Beale 2004: 353, 359) b. Utauri wa Kirikianiro kiria kieru gia kirikaniro kiria gikuru. “Andu aingi mangiona uhoro wa kuongerereka kwa kioneki kia hekaru ya Ezekieri (chs. 40-48) na kugie na uhoro wqa witikio wa ati nigugakoruo na hekaru ihiana ta ya ezekieri. No riri muthomi wa uhoro wa ungai ndangitikira kurra unabii uyu na njira ino hatari uhoro wa kumenya uria unabii uyu umenyekaga thiini wa andiki a kirikaniro kiria Kieru. Meciria ma rui rua Ezekieri gutherera kuma hekaru-ini,(Ezek. 47:1ff) ni wonekaga maita meri thiini wa kirikaniro kiria kieru. Thiini wa Yohana7:37-9 “njui cia mai ma muoyo” mathereraga kuma thiini wa yesu we mwene; ningi thiini wa kuguoririo ‘rui rwa mai ma muoyo’ mathereraga gatagati ka itura ria Yerusalemu njeru (Kug 22:1) andiki aya eri marutite uhoro wao kuma kuri unabii wa Ezekieri uria wari uhingio thiini wa mahinda magoka thiini wa hekaru ya kuoneka. Handu ha uguo unabii uyu wagiire na uhoro wa kuhingio thiini wa kuaria na mbicha ya uria Ngai ekite riu thiini na kugera kuri yesu Kristo. Uhoro wa kiriga niati, ona gutuika unabii wa Ezekieri niworotete muno hekaru, kioneki kiu

13 ? Maundu ma unduire ma kioneki kia ezekieri mandikituo thiini wa ibuku ria Bob Pickle, ritaguo “itura ria Ezekieri: gutara muigana wa thi,” (Pickle 2004: n.p.). Pickle aroraga itura na kugayuo kwa bururi kuria kuaheaniruo ni ezekieri ta muhiano wa thi njeru. Auagag ati, “tunginenenhia muchoro uyu wa ezekieri [thanju ici cia guaturuo kwa mugunda na bururi wa kuringana na mihiriga na wa Mwathani] nginya itura ria Ezekieri ni muigana wa yerusalemu Njeru thiini wa Kuguoririo, naguo muchoro wa Ezekieri wonanagia thi iyothe. Muigana wa itura ria Ezekieri na muigana wa Yerusalemu njeru ni uigananine na muthiururuko wa thi.” Mathabu make na gutara guake ni thiini wa guiciria ati: (1) atumagira 4500 thiini wa miena yothe ya itura ria ezekieri (Ezek 48:30-35); (2) njatu ciothe 13 cia bururi (Ezek 45:1-8; 47:13-48:29) cikoraguo na makinay maiganaine ma warii wa 25,000 (makinya mothe muigana wamo ni325,000); (3) uyu niguo muigana wa Yerusalemu(Kug 21:16) ni 3000 makinya hari omwena umwe, muigana wa12,000 na ti muigana wa makinya12,000 (kingiriki yugaga ati githimi kiari kia makinya “12,000 ” na ati uraihu waguo no ta ukuhi waguo”); (4) Kiharo ogiothe gia kiroma ni gatagati ka unene wa biti 606-607 thiini wa uraihu. Ona gutuika meciria ma Pickle ti kiria kirariririo haha, no ni ati kindu kiria Ezekieri onire , kibatii kuoyuo ta muhiano no tit a kindu kingionuo na maitho kana mwako wa kuonuo na maitho

31


kiagiire na uhoro wa kuhingio thiini wa itura na thiini wario gutiri na hekaru, gitumi ni tondu Mwathani niwe hekaru ya itura riu’ (Kug. 21:22).” (Walker 1996: 313)

E. Yesu niwe hekaru ya ma.1. Yesu arutire wira wa hekaru na akihingia gitumi kia hekaru.

a. Yesu, na ti hekaru, niwe wari giikaru kiamuanya kia Ngai guku thi. (1) Yesu etiruo “Emmanueli” na nikuga “Ngai hamwe naithui” ( Mat 1:23 ). (2) Yohana 1:14 saugaga ati “Kiugo gigituika mundu nagigiturania hamwe naithui.” Kiugo “guturania” ni kiugo kia“hema” kana “githunu” (uguo nikuga ati“githunu” hamwe naithui). (3) Ota uria Ngai aiyuragia githunu na hekaru ( Tham 40:34-38; Ndar 9:15-23 ; 1 Atham 8:10-11; 2 Maundu ma 5:11-14; 7:1-2 ), uguo noguo Roho Mutyheru akore iguru ria Yesu akionaguo na akimuiyura ( Mat 3:16-17; Mariko 1:10-11; Luka 3:21- 22; Yohana 1:32-34 ). Yesu atongoragio ni roho na akayuruo ni roho (Mat 4:1; Mariko 1:12; Luka 1:15; 4:1). Na uria Ngai aumagarire agitiga hekaru, roho Mutheru aturire thiini wa Yesu (Yohana 1:32-33) nginya riria Yesu amurekererie iri mutharaba iguru (Luka 23:46). Roho agocithagia Yesu (Yohana 16:14). Yesu niari na uhoti wa gutuma Roho Mutheru gutura thiini wa arumiriri ake (Yohana 14:16, 26; 15:26; 16:7).

b. Yesu ahingirie mawatho ma hekaru thiini wa njira ngurani na makirir aya uria kungiaekikire kugera magongona ma hekaru.

(1) Yesu niari na uhoti wa muanya wa kuohera andu mehia mao, hatari kuruta magongona kana maundu ma hekaru ma kirikaniro kiria gikuru ona hanini, Mat 9:2-6; Mariko 2:1-12; Luka 5:17-25; 7:40-50; Yohana 8:1-11 ). Ha uhoro wa ma ni ati, kugera igongona riwme riake we mwene Yesu arutire, niahorohirie mehia mothe ma andu biu kuma“nduriri ciothe na miario yothe na aandu a mabururi mothe (Kug 5:9; rora, Ahib 9-10). Magongona maria marutaguo thiini wa hekaru mari makuhubira mehia ma Israeli, na wari undu wa kahinda kanini.(2) Thiini wa Arom 9:4-5 Paulo augaga ati Yesu niwabata makiria ya irathimo na maundu ma Israeli, ona hamwe na magongoana ma hekaru. Thiini wa Arom 9:4 “utungata” (ē latreia) “makiria yaragia iguru ria ‘wira wa hekaru’ (kuoguo NASB, NASB ikeruhio) kana ‘magongona ma hekaru’ (NEB, NIV), gukimenyekaga ati nikuri na ngurani thiini wa mutaurire wa ‘mahoya’ ya RSV, NAB, na NRSV” (Sweeney 2003: 608n.16). Yesu ndari tu igongona ritikiriku, no ona ningi ni muthinjiri uria mukinyaniru thiini wa hekaru iria ya ma (Ahib 2:17; 4:14-5:10; 7:1-8:6; 10:11-22).

2. Yesu nionaririe unene wake na watho wake iguru ria hekaru.a. Thiini wa Mat 12:6 Yesu augire ati, “ngumuira atiri, munene gukira hekaru ari haha.” Yesunimunenen gukira hekaru” gitumi ni tondu hekaru ni nyumba yakituo na moko ma andu, iria yaragia iguru ria Ngai na iguru riria riombiruo. Ningi, Yesu ni Ngai we mwene na niwe wombire na uturagia thi (Ahib 1:1-3). “Hekaru ya Israeli ya tene na kiruru kia Kristo na kanitha ario hekaro itari ya guakwa na moko ma andu. Niundu ucio, ririkana, handu haria ha mbere iguru ria hekaru ni ati kiari gituro kia riri wa Ngai kuri andu ake. Ngai niatuikire mundu ari haria gukoruo ho kwa Ngai gukoraguo thiini wa thi.” (Beale 2004: 276).b. Thiini wa Yohana 1:51 Yesu akiuga atiri, “nimukona araika a Ngai magiikuruka na makiambata iguru ria Muru wa Mundu.” Uhoro ucio ni wa kuhiananio na uria uri thiini wa Kiam 28:12, uhoro uria wa Yakobu kuraririra handu ga kuririkanuo hanyitithanitie iguru na thi. Yesu niwe kionereria kia hekaru haria gukoruo ho kwa Ngai kunyitithanagia iguru na thi. Yesu kuimenyithania kuri andu ati niwe ndaracha ya Kiambiriria 28 ni njira ingi ya kuga ati we na ti hekeru ya Yerusalemu niwe kinyitithania kia iguru na thi.c. Thiini wa Yohana 4:21-26 Yesu ekirire hinya ati niwe ukanjiriria kugocha Ngai, ti thiini wa hekaru ya Yerusalemu. Thiini wa kuga ati “ti kirima iguru giki kana Yerusalemu mukahoyaga Ngai” (Yohana 4:21), Yesu augaga ati magongona mothe ma kirikaniro kiria gikuru nimathirite. Kuma riu igongona ria kuhoya ngai no rikuo kundu guothe thiini wa thi yothe angikoruo mundu ari na Yesu, na ndohetuo ni maundu na magongona mahekaru

3. Yesu atuiriire hekaru.a. Yesu aingatire acenjania a mbeca kuma hekaru (Mat 21:12-13; Mariko 11:15-18; Luka 19:45-46; Yohana 2:13-16. Thiini wa guika uguo, Yesu aragia uhoro uri thiini wa Isa 56:7 (“nyumba yakwa igetuo nyumba ya mahoya”), na ni unabii (Isa 56:3-8) ati Ngai niageta andu a

32


nduriri moke kuri we thiini wa hekaru yake (“kirima githeru”). Ningi niaririe kuma kuri Yer 7:11 (“ngurunga ya atunyani”), na kiari kiugo kuma kuri Mwathani (Yer 7:1-11) ati Ngai nionete uria Israeli magite kuihokeka na makahinyiriria ageni na aria athini, na magaita thakame itari na mehia, na makahoya Ngai ingi. Yesu aragaia uhoro wa ati, ota uria Ngai aregire Hekaru ya mbere thiini wa mwaka wa 586 BC nitondu niyathahitio, uguo noguo hekaru ino yabatii kueherio na kurehuo hekaru ingi nene makiria ya ino ni tondu iyo yari njuru na ikaga kuhingia bata wayo. b. Thiini wa mawatho ma Kirikaniro kiria Gikuru, andu aria ahakure, aria atumumu na mari na mawathe matiangiaheiruo rutha rwa kuingira thiini wa hekaru (Alawii 21:16-24). Riria Yesu aingatire acenjia a mbia, “aria mari na mawonje na ithua na itumumu magiuka hekaru-ini na makihonio” (Mat 21:14). Undu ucio, ningi wonanairie ati niahingagia unabii wa Isa 56:3-8, njira ya gutheria njira ya hekaru iria yama, gitumi niundu unabii uyu niwonanitio ati andu aria ahakure nimakahota guthathaiya ngai hamwe na andu a nduriri. c. Kuingata acenjia a mbia no kuhote gukoruo nikuarugamirie uruti wa magongona na njira ya kuhinga ucenjania wa nyamu na indo iria ciaguraguo nacio na kurutuo magongona. Angikoruo uguo niguo, nikuga ati gitumi kia kuruta magongona thiini wa hekaru ma wohaniri nikuehera weheraga.

4. Yesu niarathire uhoro wa guthukangio kwa hekaru.a. Thiini wa Mat 21:18-22 (Mariko 11:12-14, 20-24) Yesu arumire mukuyu. Uhoro wa mukuyu wonanagia uhoro wa Ngai kurega andu a Israeli (ota uria kwari thiini wa Yer 8:11-13 iria yeheragira). Uhoro wa kureguo kwa hekaru ni uhoro wa kureguo kwa Israeli yo nyene. Undu uyu niwonanitio ni Yesu thiini wa uhoro wa guikia“kirima giki” thiini wa iria. “Kirima giki” no gukoruo ni kirima kiria hekaru yakituo, gitumi giki nikio kiari kirima kiria kia bata muno thiini wa Yerusalemu na maita maingi nikiaringithanagio na kirima kiria hekaru yakituo.b. Thiini wa Mat 21:33-46 (Mariko 12:1-12; Luka 20:9-19) Yesu aregire Israeli na hekaru thiini wa ngerekano ya mwene mugunda na mugunda. Ngerekano iyo iringanaga na Isa 5:1-7. Mandiko ma tene ma kiarami na kiyahudi maringithanagia mugunda wa mithabibu, uria mwega muno na kana mahinda maingi iguru ria munara na hekaru (Beale 2004: 183). Hekaru inyitithanagia urimi na muakire thiini wa mbicha ya ngerekano. Yesu akiaria uhoro wa“ihiga riria riaregiruo ni aki, nirio riatuikire riria inene ria koine” (Mat 21:42, uhoro ucio urutituo thiini wa Thab 118:22) yaragia uhoro wa kureguo kwa Yesu ta ‘ihiga ria koine’ ria hekaru . . . ni undu umwe na kurega Yesu ariwe hekaru iria ya ma” (Ibid.: 184). Thutha, andiki a Kirikaniro kiria kieru, nimamenyaga yesu ariwe “ihiga ria koine” riria kanitha ariguo hekaru njeru nay a ma yakituo (Atumwo 4:10-11; Aef 2:20-22; 1 Pet 2:4-8 [iria yaragia kuma Thab 118:22]).c. Onagutuika Yesu augire ati hekaru ni giikaro kia Ngai giatene guku thi (Mat 23:21),thiini wa uhoro uyu amitire “nyumba yanyu,” na akiuga ati “iratiguo itari kiene” (Mat 23:38). Uhoro uyu wonanagia niundu wa uregenyuki na mehia ma Israeli na kuaga guathikira Ngai—niundu wa kuonania kurega Yesu ariwe Messiah—ningi hekaru ndiahingagia bata wayo ringi. Uguo nikuga ati ndaiari ringi hekaru ya Ngai na ningiathukirio.d. Yesu niaugire ati Yerusalemu na hekaru niguthukio (Mat 24:1-2; Mariko 13:1-2; Luka 21:20-24). Thiini wa gicunji giki Yesu araringithania uhoro wa mwiri wake na guthukio kwa hekaru na uthamaki wake na guka gwake.

5. Mwiri wa Yesu makiria thutha wa uriukio uhiananine na hekaru njru na ya ma. a. Yesu nietire mwiri wake “hekaru.” Ahingicithanirie guthukio kwa hekaru iria yari Yesrusalemu na uhoro wa kuriuka kwa mwiri wake (Mariko 14:58; Yohana 2:18-22; rora hamwe na, Mat 26:60-61; 27:40; Mariko 14:57-58; 15:29).b. Uhoro uria uri thiini wa Mariko 14:57-58 wa lkugerio kwa Yesu. Hau yugaga ati“fangi makiheana uhoro wa maheni” iguru ria Yesu makiugag ati, “turaiguire akiuga atiri, ‘ni gnutharia hekaru ino yakituo na moko ma andu na njake ingi thiini wa thiku ithatu itakituo na moko ma andu.’” Uhoro wa maheni uria uroneka haha ni iguru ria ati maugire ati Yesu niwe uguthukia hekaru ya Yerusalemu” (Walker 1996: 10). Ciugo “yakituo na moko . . . itakituo na moko” cirigicaga uhoro wa heakru ya Yerusalemu na Yesu: “uhoro wa Yerusalemu hekaru guakuo na moko (cheiropoiētos) ni uhoro wa guthukia unene wayo. Ino nio yari njira ya kuhuthia ngai cia andu a nduriri (Thab. 15:4; cf. Isa. 46:6); kueretha hekaru na njira ya muthemba ucio ni njira njuru muno. No uhoro ini uyu ni ati thina wari ati niguguakuo hekaru ingi itakituo na moko ma andu (acheiropoiētos). Hekaru ya Yerusalemu yamurituo ni Ngai, no Yesu akiaria uhoro wa hekaru ingi njeru, kuma kuri Ngai—na niundu wa uguo hekaro iyo ya

33


yerusalemu yari ituike kindu hatari, ta kindu giakituo na moko ma andu.” (Ibid.)c. Ahib 8:1-2 inyitithanagia kuriuka kwa Yesu na githunu. Gicunji kiu kiaragia iguru ria Kristo “gukoruo oyete giti . . . thiini wa gituro kiria kia ma, kiria Mwathani aigire, na ti mundu” (rora hamwe na, Ahib 9:11). Uguo, hekaru ya Yerusalemu, “ndiakiyanirite na yakituo ni mundu thiini wa unabii [2 Sam 7:11-13] ati mbegu ya Daudi nigaka hekaru na uhoro ucio ukigia na ukinyaniru thiini wa kuriuka gwa Kristo” (Beale 2004: 237).

6. Riria Yesu ambiruo “gitama kia hekaru gigiatuka maita meri kuma iguru nginya thi” ( Mat 27:51; Mariko 15:38; Luka 23:45 ). Uhoro wa guatuka kwa gitama kuonanagia ati guthukio kwa hekaru na uhoro wa kuhota kugia na wiathi wa kugera hari Yesu uria andu mari naguo. Naundu wa igongona ria Yesu riu nituri na “umiriru wa kuingira haria hatheru . . . na njira njeru nay a gutura iria atuonirie kugera gitama” (Ahib 10:19-20). Thiini wa Kristo gutiri mundu ungihota gukuhiriria Ngai kugera kirikaniro kia Musa kiria gikuru kiria Yesu akieheririe.7. Yesu niwe uma wa undu uria githunu na hekaru ciari kiruru kiaguo thiini wa Yerusalemu ( Ahib 4:14- 5:10; 7:1-10:22 ). Kionereria, Ahibirania ndiaragia uhoro wa “hekaru,” no maita mothe yaragia uhoro wa “githunu.” Walker augaga ati giki nikio gitumi: “Mwandiki wa Ahibirania ndendaga andu meciria iguru ria hekaru iria yari kuo mahinda macio, no makiria aragagia iguru ria hekaru yari na ngurani nene. Na undu wa kurorereria uhoro wake hari githuni kana gituro, kuria weru-ni , niangiahotire kuaria uhoro wa miikire wa maundu thiini wa muhoere ona uhoro ucio waroruo thiini wa muonere wa kiparestina na ki Musa (mbere ya undu owothe wa mehia guthukia meciria matheru) uhoro ucio niwaguetetuo ni Ngai kugera kuri Yesu. Uhoro wa kumenereria hekaru iria yari kuo nduari niundu wa uhoro wa kiuteti kana umundu, no wari thiini wa mubango wa Ngai.” (Walker 1996: 207-08) Yesu niwe uma wa mwisho wa kiroho. Magongona ma kirikaniro kiria gikuru matiri bata ringi

a. Ahib 4:14-5:10; 7:1-10:22 yonanagia Kristo ari muthinjiri Ngai na ariwe hekaru kana giikaro. Undu ucio wonanagia maundu maya: “Kristo ni muthinjiri Ngai-muthamki uria uriukio wake wari kianjiriria kia hekaru ya mahinda ma muicho na uria uhoro wake wakuambata matu-ini ugaga ati uhoro wa hekaru niyambata kuma thi nginya iguru, na igutura iguru mahinda maya turi. Kristo ahiana ta muthamaki-muthinjiri agutura athamakaga na gutungata ari thiini wa hekaru-uthamaki-ini wake wa matu-ini.” (Beale 2004: 299) b. Ahib 8:1-10:22 yonanagia ati hekaru iria ya ma ni ya matu-ini na muhiano wayo ni hekaru iria ya guku thi. “Ahibirania 9:8-9 makiria niyaragia iguru ria ‘githunu’kiria gikuru (muno haria hatheru) ta kiruru kana ngerekano ya giikaro kia mahinda ma marigiririo..,thiini wa 9:11) nigetha kumenyekane ati hekaro iyo ndiari iria yama” (Beale 2004: 295).c. Ahib 9:11 yugaga ati Kristo “aingirire kugerera giikaro kiria kinene na kiabata muno, gitakituo na moko ma andu, uguo nikuga ati, ti giakumbuo.” 9:12 yongagirira ikauga ati aingirire haria hatheru na thakame yake we mwene.” Uguo, giikaro kiria kia ma nana kia matu-ini kiringithanagio na Kristo we mwene (na “thakame yake”).d. Ahib 10:19-20 yugaga ati “gitama” [thiini wa hekaru] ni“mwiri wake.” Mahinda macio mothe Kirikaniro kiria gikuru kiarongoragia hari Kristo “thiini wa Kristo nikuri kumenya maundu. Ti ati undu wa maundu maria maingi Kristo ahingirie iguru ria hekaru; no ni ati kristo niwe gitumi kia hekaru gukoruo ho. . . . Kristo niwe hekaru ya ma, utheri wa ma wa riri, mana maria ma ma, na muthabibu uria wama. Uhoro wa guka kwa uma weheragia kiruru. Gitama kia hekaru githondeketuo na moko ma andu gigithukio, niundu uhoro wakio niwakinyanira.” (Clowney 1972-73: 177, 183)

F. Kanitha uhiana ta murugamiriri ukuoneka wa Kristo guku thi, niguo Hekaru ya Ngai guku thi.1. Kanitha uri wothe, na etikia umwe kwa umwe,mwetaguo “hekaru ya Ngai”

a. Kanitha witaguo “mwiri wa Kristo,” na etikia magetuo “ciiga” cia mwiri (Arom 12:4-5; 1 Akor 10:17; 12:12-27; Aef 1:22-23; 2:16; 4:4, 12; 5:30; Akol 1:18; 3:15). Uguo, ota uria Kristo etiore mwiri wake hekaru, uguo noguo kanitha uri hekaru. Thiini wa 2 Akor 5:1 Paulo atumagira ciugo “hekaru”’ na “giikaro” agita miri itu m ahinda mangi, “nyumba itu ino ya thi ya hema.”b. Kanitha uri wothe witaguo hekaru ya Ngai (rora, 1 Akor 3:9, 16-17; 2Akor 6:16-7:1; Aef 2:21; 1 Pet 2:5; Kug 3:12; rora hamwe na, Kug 13:6 haria kanitha iretuo “Gituro giake”). “Ciuguo ‘hekaru ya Ngai’ nicionekaga maita mangi ikumi thiini wa Kirikaniro kiria Kieru ngurani na 2 Athesalonike [Mat 26:61; 1 Akor 3:16, 17a, 17b; 2 Akor 6:16a, 16b; Kug 3:12; 7:15; 11:1, 19], na tiga rita riwme, yaragia iguru ria kanitha. No handu hamwe yaragia iguru ria hekaru ya kuoneke uri Yerusalemu wa mahinda maya kana maria magoka. Thiini wa Mathayo

34


26:61 Yesu araguetuo akiuga atiri, ‘ndinauhoti wa guthukia hekaru ya Ngai na kumiaka thutha wa thiku ithatu.’ . . . Hekaru ya nduire iraguetuo haha nigetha kuonania mubango wa kueherera rugano rwa ukuri guthii nginya kuri uhoro wa hekaru ya mahinda ma muthia. Mathayo arona hekaru ithukitio na igakuo thiini wa mwiri wa Kristo uria muriuku. . . . Hekaru ya srael ya tene nay a kuoneka yari kururu gia kuoneka kia Yesu na andu ake mahina ta hekaru. Ririkana ati, kimabiriria kia hekaru ni ati hari handu haria gukoruo ho kua Ngai kuonekanaga kuri andu. Riu tondu Yesu niokire ari Ngai thiini wa mundu, niwe handu haria riri na gukoruo ho kwa Ngai kuonekanaga thiini wa thi.” (Beale 2004: 275-76) Makiria, thiini wa 1-2 Akorintho “Paulo niahotaga guitar etikia matuku-ini ma miaka ya 50AD, matuku macio hekaru ya Yerusalemu yari okuoirugamite, no Paulo ametaga hekaru ya Ngai kuria Roho aturaga” (Sweeney 2003: 629).14 Uguo nikuga ati thiini wa maitho ma Ngai, hekaru ya Yerusalemu niyacenjanitio, ona mbere ya kumomoruo yo nyene ni Aroma thiini wa mwaka wa AD 70. Thiini wa 2 Akor 6:16-7:1, thutha wa kuringithania kanitha na hekarua, 7:1 Paulo arikagia akauga ati, “kuoguo, tukiri na ciiraniro ici.” Ni ciiraniro iria aguetete thiini wa 2 Akor 6:16-18 ni hamwe na Alawii 26:11-12, 2 Sam 7:14, na Ezek 37:27, haria Ngai araniire guaka nyumba na aturie giturua kia Daudi matuku mothe, na atuike ithe, na athondeke ringi gituro giake na andu ake matuku mothe. Na undu wa kurora ciiraniro ici uhoro-ini wa guitar kanitha“hekaru ya Ngai uri muoyo” (2 Akor 6:16) Paulo arauga ati, “Kuhinga gwa kirikaniro kia Ngai guothe, gukoruo ho kwa Ngai matuku mothe, gutura hamwe na andu ake nao hamwe nake matruku mothe: ici nicio ciiraniro iria ihingitio ni kanitha—turi hekaru ya Ngai uri muoyo” (Clowney 1972-73: 186).c. Gitumi kanitha ni hekaru iri muoyo itakituo na moko ma andu, ota uria ithui mundu umwe na uria ungi turi “ciiga”, cia “mwiri” wa Kristo, uguo noguo turi “mahiga mari muoyo” maria “marakuo nyumba ya kiroho” (1 Pet 2:5). Thiini wa njira oro iyo, Aef 2:21-22 yaragia iguru ria kanitha ihiana ta hekaru “yakituo hamwe,” na “irakura hamwe,” na ni “gituro kia Ngai thiini wa Roho.” d. Muitikia etaguo hekaru (1 Akor 6:19). Ni thiini wa kunyitithanio na Kristo mundu umwe angituika hekaru.

2. Kanitha ni giikaro kia Ngai kia muanya guku thi. Uta uria githunu na hekaru iria ya mbere ciari, kanitha niuiyuritio na gukoruo ho kua Ngai (Mat 18:20; 28:20; Yohana 14:17, 23; 20:22; Atumwo 1:8; 2:1-11, 38-39; 4:31; 8:14-17; 10:44-47; Aef 3:19; 5:18; 1 Akor 3:16; 6:19). Musa ahoete ati, “nari koruo andu othe a Ngai maya gukoruo ni anabii, ati Ngai ekire Roho wake thiini wao!” (Ndari 11:29). Kuanjiriria muthenya wa bendegothito, Ngai niekire uguo. Riu Roho wa Ngai na iheyo ciake itiri kuri andu amwe tu, no thiini wa kanitha wothe Ngai niaitite Roho wake kuri andu ake othe, ataguthutukania iruka kana mihiriga. (Atumwo 2:14-18). Petero atumagira ruthiomi ruhanaine ta rua uhoro wa riri wa Ngai wa Shekinah uria wokaga iguru ria githunu gia kirikaniro kiria gikuru na hekaru akauga atiri, “Roho wa riri na wa Ngai uri iguru rianyu” (1 Pet 4:14). Thiini wa hekaru njru nay a ma Ngai ndaturaga tu na andu ake, no aturaga thiini wa andu ake. Makiria roho “ahuraga muhuri” andu ake, ngurani na uria kuari thiini wa mahinda ma kirikaniro kiria gikuru (Aef 1:13-14).uguo, Ngai ndari hingo agatiga hekaru njru na ya ma ariyo kanitha, ngurani na matuku ma tene ma hekaru ya kuoneka na maitho (Mat 18:20; 28:20; Arom 8:33-39). 3. Kanitha niwamukirire“mwaki” wa Ngai kiambiriria kiaguo, ota uria githunu na hekaru ya Solomoni ciamukirire.

a. Riria haroni amuriruo gutuika muthinjiri Ngai uria munene, na akiruta magongona iguru thiini wa githunu, mwaki waumire mbere ya Ngai na ugicina igongona riake na maguta maria mari kigongona iguru” (Alaw 9:24). Riria Solomoni amuraga hekaru iria ya kiambiriria, “mwaki waumire matu-ini na ugicina magongona ma njino, naguo riri wa Ngai ukiiyura nyumba” (2 Maundu ma 7:1). Riri wa Ngai (Shekinah) waumire hekaru mbere ya ababironi gutaha andu (Ezek 9:3; 10:1-19; 11:22-23). Hatiri handu honanitie ati riri uyu niwacokire ringi, kana ati mwaki kuma matu-ini niwonekire ringi riria hekaru njeru ya mahinda ma Zerubbabel yakiruo thutha wa gutahuo na gucoka (rora, Ezra 3-6; Hagai 1-2; Zekaria 2-4). b. Haria uhoro wa mwaki uguetetuo ringi ni riria Yohana Mubatithania augire ati Yesu “akamubatithia na Roho na mwaki” (Mat 3:11; Luka 3:16). Undu ucio wekikire thiini wa muthenya wa bendegothito riria “na gugiuka kuma matu-ini migambo ta ruhuho rukuhurutana na hinya, na rukiiyura nyumba yothe kuria maikarite. Na gukigia iguru ria oroumwe wao ninimbi cia mwaki, na ikirera iguru ria mundu omundu. Nao othe makiiyurio na Roho Mutheru

14 ? “Mutarire wa mahinda ma Akorinitho wa Mbere thiini wa matuku ma mahinda ma gatano mahinda-ini ma mbere niaragiririo muno” (Sweeney 2003: 629n.116).

35


na magiitika kuaria na thiomi njeru ta uria roho amahotithirie.” (Atumwo 2:2-4) menya ati, mwaki wa matuko ma hekaru na githunu wacinire igongona, no mwaki wa muthenya wa bendegothito ndacinire arutwo, gitumi tubatii gutuika “igongona itheru na riri muoyo” (Arom 12:1).

4. Onagutuika githunu na hekaru rungu rua kirikaniro kiria gikuru ciakituo na moko ma andu, hekaru njeru, ariyo kanitha na ya ma na etikia nio nyumba ya iguru nay a kiroho— “mwako umite kuri Ngai, utakituo na moko” ( 2 Akor 5:1-5; rora hamwe na, Atumwo 7:44-50 ). Kuguoririo 11 yonanagia kanitha uhiana hekaru ya matu-ini na ya ma, ona gutuika uragera thiini wa mathina guku thi. Kug 11:1-2 ithungumuthaga uhoro wa guthima “Hekaru ya Ngai.” Uhoro ucio wayaga meciria ma Kug 3:12 haria yesu augite ati, “uria wagutoria, ningamutua gitugi thiini wa hekaru ya Ngai, na gutiri hingo akauma thiini wayo ringi.” Kug 11:4 yaragia iguru ria “gitugi gia tawa,” kiria kiaritio iiguru riakio thiini wa Kug 1:20 ta makanitha. Kug 11:4, iria yaragiriria iguru ria“itugi igiri cia tawa” na “miti iri ya olive” ningi irutaga meciria ma kuma Zekaria 4. Thiini wa gicunji kiu, “gitugi gia tawa” kiaragio uhoro wakio gikirugamirira hekaru iria yambiriirio (rora, Zech 4:2, 4-10) na “miti nguyu”yaringithanagio na “athure” eri (nogukoruo ni Yoshua uria wari muthinjiri na Zerubbabel Muthamaki, aria hekaru yakaguo rungu rua utongoria wao thutha wa kuma babironi) (rora, Zech 4:3, 11-14). Uhoro uyu wa mawira meri ma uthamaki na uthinjiri ni wikirituo mukonde thiini wa Kug 1:6; 5:10, na 20:6. Kug 13:6 makiria wonanagia ati, ota uria thiini wa Kug 11:7-10 haria etikia maya gukoraguo thiini wa miri guku thi, no riri gituro kiao kia ma, giikaro kia ma, kiri matu-ini. Kug 11:19 iguetaga ati “Hekaru ya Ngai” “iri matu-ini.” Uhoro ota ucio ni Aef 2:6 iria yugaga ati Kristo “aturiukirie hamwe nake, na agituikariria kundu iguru thiini wa Kristo Yesu.”5. Ona gutuika thiini wa githunu na thiini wa hekaru ya kirikaniro kiria gikuru,no athinjiri Ngai tu mangiaingirire thiini, thiini wa heakru njeru nay a ma kanitha, etikia othe ni athinjiri Ngai a ki uthamaki ( 1 Pet 2:5, 9; Kug 1:6; 5:10 ). Thiini wa Kirikaniro kiria gikuru, muthinjiri abatii kuhituka igeranio maita meri: no muhaka angiakoriruo ari wa muhiriga wa Alawii na akoruo ndari na wonje mwiri-ini wake (Alaw 21:16-24; Ndari 4:1-4; 8:23-26; 1 Maundu ma 23:24-32). “Aria mahitukaga igeranio ici igiri mahumbaguo na nguo njeru ya gatani, na maritua mao makandikuo ho” (Edersheim 1988: 95). Undu ucio urehetuo thiini wa Kug 3:5 iguru rigii etikia: “uria wagutorania akahumbuo nguo njeru; na ritual riake ritikahuruo kuma ibuku-ini ria muoyo.” Makiria, nguo cia athinjiri ciari cia gatani iria theru ya kuma Misri” (Ibid.: 97). Kuoguo, Kug 19:8 yugaga ati muhiki wa Kristo(kanitha) ahumbituo “gatani iria theru [Gr. = bussinos], iri riri na theru; gitumi ni tondu gatani iria theru [bussinos] nimawiko ma uthingu ma mwitikia.”

a. Muthinjiri Ngai uria munene ni Yesu, uria uhotaga kuingira thiini wa hekaru ya ma ya Ngai ya matu-ini (Ahib 4:14-5:10; 7:1-10:25).b. Ngurani na gituro na hekaru, nituri na rutha rwa kuingira kuri Ngai ithe witu, kugera kuri Yesu Kristo (Matt 27:51; Heb 10:19-22). c. “Magongona” maria turutaga thiini wa hekaru njeru nay a ma ni miri itu na miturire itu (Arom 12:1), ugoci witu na ngatho (Ahib 13:15), kuruta mbeca citu gutuarithia injiri na mbere na guteithia athini na aria mari na mabataro (2 Akor 9:1, 12-13; Afil 4:18), na “magongona ma kiroho” ma miturire itu ya wihokeku thiini wa utungata kuri Kristo na kuri andu aria angi thiini wa ritwa riake (Arom 15:16; Ahib 13:16; Yakubu 1:27; 1 Pet 2:5).d. Ni tondu etikia othe ni “athinjiri” thiini wa hekaru ya Ngai njeru na ya ma, tubatii gukoruo turi atheru thiini wa maundu mothe ma miturire itu, ota uria athinjiri a kirikaniro kiria gikuru mabatii gukoruo ma atheru (1 Akor 3:17; 6:12-20; 2 Akor 6:14-7:1; Yak 1:27).

6. Ota uria hekaru ya kirikaniro kiria gikuru yari, kanitha, ariguo hekaru ya Ngai ya ma na njeru, uringithanagio na thahabu, betha na mahiga mari goro. Thiini wa 1 Akor 3:10-12 Paul, thiini wa kuaria uhoro wa Kristo na giko kia witikio, aragia uhoro wa “muthingi,” na ningi uhoro wa guaka iguru riaguo na “thahabu, betha na mahiga mari goro.” Handu haria hangi thiini wa Mandiko haria haritio uhoro wa guakuo kwa “muthingi” na igakuo na “thahabu,” “betha,” na “mahiga mari goro” iguru riayo ni hekaru ya Solomoni (1 Athm 5:17-6:36). Gitumi ni tondu hekaru njeru nay a ma ni ya gutura, thahabu betha na mahiga mari goro ni mawira maria turutaga thiini wa muturire uyu thiini wa guaka uthamaki na guteithia athini na abatari (1 Akor 3:9-17).7. Kanitha ni ngari ya Ngai ya kuhingia mubango wa gutuma thi ituike giikaro giake kiiyuire andu athingu ( Mat 28:18-20; Atumwo 1:8; Kug 5:9; 7:9 ). Ucio niguo wari mubango wa Ngai wa kiambiriria thiini wa mugunda wa Edeni na wonanirio na undu wa githunu na hekaru ya yerusalemu. Kanitha ungiathikira utumuo wayo “thii mugatue andua mabururi mothe arutuo akwa” (Mat 28:19), mubango ucio niwonekaga makiria thiini wa thi. Uhoro wa wira uria aheanire wonekaga na njira igiri ati

36


ni wa thi yothe:a. Gutiri mihaka ya uthamaki wa Yesu. Githunu na hekaru ya Yerusalemu ciari na mihaka na ciari haria tu ciakituo. Andu niguka mokaga kuri cio nigetha magoce Ngai thiini wa hekaru. No riri, thiini wa Yohana 4:21, 23 Yesu augire, “mahinda nimaroka riria matakahoera kirima iguru kana Yerusalemu. . . .No ihinda nirikinyu na ni riu, riria aria mahoyaga Ngai, makamuhoyaga na ma na roho.” Thiini wa Kristo, Ngai niokite kuri andu ake handu ha andu guthii kuri we. Uguo, Yesu akiuga, “haria eri kana atatu manganite na undu wa ritwa riakwa nanii ndiho gatgati kao” (Mat 18:20).b. Gutiri mihaka ya miario, andu mihiriga thiini wa uthamaki wa Yesu. Thiini wa kirikaniro gikuru Israeli nio mari andu a Ngai athure (Gucok 7:6). Rungu rwa kirikaniro kiria gikuru Ayahundi na andu a nduriri ni magayukanite. Thiini wa hekaru nikuari ruthingo ruagayukanitie Ayahudi na andu a nduriri. Ningi nikuari kundu ngurani kwa atumia na arume athinjiri na na andu a nduire. Thiini wa hekaru njeru nay a ma (kanitha) ngurani gatagati ka Ayahudi na andu a nduriri niyeherertio. Hamwe tuhiana ta“mundu umwe mweru” kanitha ni “urakura gutuika hekaru theru thiini wa Mwathani” (Aef 2:11-22; rora hamwe na, Arom 3:22; Agal 2:11-14). Thiini wa Kristo ithui othe nituiganaine, hatari kurora iruka kana maundu mangi (1 Akor 12:13; Agal 3:28; Akol 3:11; Kug 5:9; 7:9).

8. Mathina ma kanitha nimuthemba wa Ngai gutuira “hekaru” yake ( 1 Pet 4:12-17 ). Thiini wa 1 Pet 4:14 Petero atumirite ruthiomi ruhianaine na uhoro wa riri wa Ngai witaguo Shekinah uria wokaga iguru ria githunu na hekaru thiini wa matuku ma kirikaniro kiria gikuru, riria araria iguru ria Roho na riri wa Ngai” guka iguru ria kanitha. Uhoro ucio waririo thiini wa uhoro wa “magerio,” “mathina,” “minyamaro,” na uhoro wa “kumenuo” (1 Pet 4:12-16). Petero arikagiriria, “gitumi kahinda nigakinyu ituiro rianjie na nyumba ya Ngai” (1 Pet 4:17). Kiugo kiria atumirite gia kingiriki ni oikos, kiria kiaragia uhoro wa “nyuma.” Thiini wa 1 Pet 2:5 kiugo orokiu nigitumirituo kuga kanitha utarii ta “nyumba njeru ya kiroho” (hekaru) ya Ngai. Ona gutuika mirugurire miingi yugaga uhoro wa nyumba thiini wa 1 Pet 4:17, gicunji kiu kionanagia ati kiugo kiria kiega gutumia ni “hekaru” kana “kanitha”: “Meciria maya marutituo kuma kuri gicunji gia kirikaniro kiria gikuru kiria kiaragia iguru ria wira wa Ngai wa ituiro kuanjia thiini wa hekaru ya Yerusalemu (Ezek. 9; Mal. 3:1-5). Petero nake haha akoya urutani uyu na akawikira thiini wa kanitha hatari kuria urekeri. Muingi wa ukristiano ndugiaga ntu na maundu maria mega megii hekaru ya Yerusalemu no nginya mawira na maundu maria mabataranitie iguru ria hekaru (nikuo gukoraguo na ituiro ria ngai ria mbere). Muhiano uu wari wakuoneka wega iguru ria uria kanitha ugeragia kueherera uhotani na maita maingi ubatii hingo ciothe ukaria iguru ria ituiro ombere kuri kanitha guo mwene. Ningi undu uyu wonanagia ati kanitha niuri na kihoto gia kugaya maundu ma kirikaniro kiria gikuru. Akristiano nio hekaru njeru.” (Walker 1996: 311)

G. Iguru rieru na thi njeru (Kuguuririo 21-22).1. Yerusalemu njeru nikio kirikiriro kia mubango wa Ngai wa tene na tene wa gutura hamwe na andu ake handu hatheru, undu uria warehetuo thiini wa kiruru kia mugunda wa edeni, githunu, na hekaru.

a. Yerusalemu iria njeru ni haria hatheru ha atheru.(1) Ota uria Haria hatheru ha atheru (1 Athamk 6:16-20; 2 Maundu 3:8), itura riri niriiganaine wega miena yothe (Kug 21:16). (2) Ota uria hari hatheru muno hakunikituo na thahabu iria theru (1 Atham 6:16-20; 2 Chron 3:8), “itura riu riakituo na thahabu iria theru ikuhenia ta gicicio” (Kug 21:18).(3) Ota uria haria hatheru hari handu haria hamure ha gukoruo ho kwa Ngai na riri wake, itura nirio riu handu hau ha riri na gukoruo ho kwa Ngai (Kug 21:22-23; 22:1, 3-5). (4) Uguo, no haria hatheu muno tu, na ti handu hangi thiini wa hekaru ya Israeli (haria hatheru na ithaku cia nja) wonekete thiini wa Kuguuririo 21. Gitumi ni ati gukoruo ho kwa Ngai kwa mwanya, kuria guakoraguo tu thiini wa haria hatheru muno matuku ma tene, mahinda may ukoraguo thiini wa ciumbe njeru.

b. Yerusalemu njeru ikinyanagiria na igakirukia Haria hatheru ha atheru na makiria ona ya kanitha umuthi iguru ria kugia na njira ya gukinya kuri Ngai.

(1) No Adamu na Hawa aria atheru mangiahotire gutura thiini wa mugunda wa Edeni, na no muthinjiri Ngai ungiahotire kuingira thiini wa haria hatheru ha atheru. Thiini wa Yerusalemu njeru andu othe a Ngai matire na mehia na nimaingirite thiini wa haria hatheru muno ha Yerusalemu na magatungatagira Ngai matuku mothe na mathamake mindi na mindi (Kug 21:7-8, 27; 22:3-5).

37


(2) Thiini wa muthenya wa kuhorohio kwa mehia—muthenya uria tu riria muthinjiri Ngai angiaingirire haria hatheru muno—muthinjiri Ngai abatarite acine ubumba uria warutaga ndogo yakuhumbira giti kia ngai gia tha, nigetha ndakone riri wa gukoruo ho kwa Ngai, tondu niangiakuire ( Alawii 16:13; rora , Thama 33:20 ). Thiini wa Yerusalemu njeru andu othe a Ngai makamuona uthiu kwa uthiu (Kug 22:4).(3) Ona thiini wa kanitha mahinda maya, no Yesu ariwe muthinjiri ngai uria munene ari na uhoti wothe wa kuona riri wothe thiini wa hekaru ya matu-ini ( Ahib 4:14-5:10; 7:1- 10:25 ). Na kuoguo riu nituri na uhoti utari na mihaka wa guthii kuri Ngai kugera kuri yesu Kristo (Mat 27:51; Ahib 10:19-22). Thiini wa yerusalemu njeru to gukoruo na rutha rua guthii hari Ngai no ona gukoruo hoari we mahinda mothe (Kug 21:3-4, 22-23; 22:3-5).

c. Thiini wa Kug 3:12 Yesu eraniire ati, “uria wagutoria, ningamutua gitugi thiini wa hekaru ya ngai.” Gicigo kiu “kiaragia iguru ria hekaru ya makabiri kana hekaru ya Solomoni kuu Yerusalemu (1 Athamk 7:15-21; 2 Maundu 3:15-17) no iguru ria yerusalemu njeru iria iroka kuma matu-ini. Uguo nikuga ati atheru nimari na gitiyo thiini wa hekaru iyo ya matu-ini, na ti undu ungi tiga riri na gukoruo ho kwa Ngai. . . . Na undu wa ukuhi ni ati kiogu ‘hekaru’ kibatii gutauruo ti ta kindu kingihutio na moko. No nikuga ati Ngai arenda gutiya andu ake thiini wa gukoruo ho guake gutheru.” (Kistemaker 2000: 434)

2. Maundu mangi makonii Yerusalemu njeru monanagia ati ni kirikiro kia uhoro wa mugunda wa Edeni, Githunu na Hekaru iria ciari ta ciiruru cia uma wa Yerusalemu njeru.

a. Ota uria Ngai“ahandite mugunda” wa Edeni (Kiam 2:8), na akiheana mubango wa Githunu na hekaru kuringana na uma wa matu-ini, uguo noguo Yerusalemu njeru “yumaga matu-ini [guka thi njeru na yeruhitio]” (Kug 21:10; rora hamwe na, Arom 8:18-21).b. Ota uria mugunda wa Edeni, githunu, na hekaru ciamenyekaga na undu wa thahabu ciacio na mahiga mari goro, noguo Yerusalemu njeru imenyithanagio kugera thahabu na mahiga mari goro (Kug 21:18-22).c. Ota uria mugunda wa Edeni, Githunu, na Hekaru ciari na mimera mithemba, noguo Yerusalemu njeru imenyithanagio kugera matunda mayo (Kug 22:2). d. Ota uria mugunda wa Eden kwari na muti wa muoyo, noguo Yerusalemu njeru kuri na muti wa muoyo (Kug 22:2).e. Ota uria mugunda wa Eden na hekaru ya Ezekiel ciari kihumo kia rui, uguo noguo Yerusalemu njeru iri na “rui rua mai mari muoyo, matheru muno, makiuma giti-ini kia Ngai na gaturume” (Kug 21:6; 22:1).f. Ota uria athinjiri Ngai thiini wa Githunu na Hekaru mari na kibandiko uthiu wao kiandikituo“Mutheru niundu wa Mwathani” (Thama 28:36-38), uguo noguo thiini wa Yerusalemu njeru andu othe a ngai magakoruo na kibandiko kia “ritwa ria Ngai mathithi-ni mao” (Kug 22:4). g. Ota uria thiini wa mugunda wa Eden gutari gikuu, kieha kana ruo (Kug 21:4; 22:3).h. Ota uria Ngai“aceraga thiini wa mugunda” (Kiam 3:8), na akiiyura thiini wa haria hatheru muno thiini wa githunu na hekaru, uguo noguo thiini wa yerusalemu Njeru“gituro kia Ngai kiri hamwe na andu, na agutura hamwe nao na matuika andu ake nake aktuike Ngai wao” (Kug 21:3).

3. Kuguuririo 21 yonanagia ati “Yerusalemu njeru” NI “thi njeru.” Yohana abagia na kueretha“iguru rieru na thi njeru” (Kug 21:1), no hau hau akeretha “akuaga itura itheru, Yerusalemu njeru” (Kug 21:2-3; 10-22:5). Muonere wa Yohana iguru ria Kug 21:2 ni uhoro wa itura na ti kindu kingi giothe kiri nja wario kana kuongerera uguru ria riario. Uhoro wa kunyitithanio kwa Yerusalemu njeru makiria ni yaritio iguru riayo thiini wa maundu maya:

a. Uhoro wa mutaratara wa “kuona -kuigua”wa kumenyithania thiini wa Kuguuririo, kuria undu uria Yohana ona uratauruo na uhoro wa kuigua kuonanagia ati Yerusalemu Njeru ni iiganaine na iguru rieru na thi njeru.

(1) Thiini wa Kug 21:1 Yohana onire “iguru rieru na thi njeru.” Undu ucio warumaniriire na kioneki kia “itura itheru, Yerusalemu njeru, ikiuma iguru kwa Ngai” ( 21:2 ). Thiini wa 21:3 Yohana ningi akiigua “mugambo munene” ukiuga “ta rora, gituro kia Ngai kiri hamwe na andu nake agatura hamwe nao.” Undu uria uroneka ugithii nambere ni kioneki gia keri (21:2) itauraga kiambere na undu uria uiguaguo iguru ria gituro kieru (21:3) na njira ya utheri itauraga mihari yeri—uguio ni kuga ati., iguru rieru na thi njeru cia 21:1 ni cihianaine na Yerusalemu njeru ya 21:2, na cieri

38


nicihianaine na gituro kieru kia 21:3.(2) Uhoro wake uringaine ni wonekaga thiini wa Kug 5:1-10 . Thiini wa gicigo giki niati Yohana onire ibuku, na akiigua muraika akiuria nu ungihota kuhingura ibuku. Ningi akiigua umwe wa athuri akliuga ati “muruthi wa muhiriga wa Yuda” niwagiririruo kuhingura ibuku (5:5). No riri, kindu kiria kiarumiriire Yohana onire ti muruthi, no ni “gaturume karugamite ta kari gathinje” (5:6). Ni gaturume kiire ibuku na nikahotire kurihingura (5:7-10). Uguo nikuga ati gaturume nikahianaine na muruthi (na cieri ni mbicha cia Yesu Kristo).

b. “Giti kia Ngai,” kiria handu hangi thiini wa Bibiria kierethaguo ta kiri matu-ini, riu kireruo kiri gatagati ka andu a Ngai thiini wa Yerusalemu. Thiini wa Bibiria yothe giti kia Ngai kirikanaga kiri matu-ini (rora, 1 Atham 22:19; 2 Maundu ma 18:18; Thab 103:19; Isa 6:1; 66:1; Mat 5:34; 23:22; Atumwo 7:49; Ahib 8:1; Kug 4:2-10; 5:1-13; 6:16; 7:9-15; 8:3; 12:5; 14:3-5; 16:17; 19:4-5; 20:11). Thiini wa Kug 22:1-3 giti kia Ngai kirikanaga gukoruo thiini wa Yerusalemu njeru. Uguo nikuga ati, Yerusalemu njeru iiganaine na iguru iria yukite kuma iguru guku thi.c. Kug 21:27 yugaga ati “gutiri kindi kiri thahu kana mundu withahitie akaingira kana muragani kana muaganu kana maheni makaingira thiini wa itura.” Uhoro oro ta ucio ni thiini wa Kug 22:15 iria yugaga ati “nja ya itura gugakoruo na magui na arogi na ahuri maraya na oragani, na ahoi mihianano na mundu wothe wendete na waragia maheni.” Mihari ino yonanagia ati gutiri mundu hihi wkaga maundu macio ukaingira thiini wa thi njeru na iguru rieru, ni tondu Kug 21:8 itumagira ruthiomi ruhianaine na ikauga “nacio iguoya na aria matetikitie na ahoi mihianano na oragani na ahuri maraya na arogi na ahoi ngoma na aria mahenanagia othe, handu hao ni iria-ini ria mwaki na ubiriti, na nirio gikuu gia keri.”d. Kug 21:27 onayo yugaga ati “no aria maritua mao mandikituo thiini wa ibuku ria gaturume ria muoyo, makaingira thiini wa itura. Uguo nogukoruo ni ati no aria mandikituo maritua mao makaingira thiini wa thi njeru na iguru rieru gitumi ni tondu Kug 20:15 yugaga ati, “angikoruo mundu owothe ndandikiruo thiini wa ibuku ria muoyo aikirio thiini wa iria ria mwaki.”e. Uigananu wa “thi njeru na iguru rieru” na “Yerusalemu njeru” thiini wa Kuguuririo 21 ni yonanatio na njira ya utumiri wa ciugo ici hamwe thiini wa Isaiya 65-66. “Kuguuririo 21:1-2 irumagirira mutaratara wa Isaiya 65:17-18. Ni tondu Isaiya 65:17 ni yumanite na uhoro wa Kuguuririo 21:1, ni njira ya kinduie kumenya Yerusalemu njeru ya 21:2 ningi yaragia iguru ria Isaiya 65:18 na niramenyithania uhoro wa ‘thi njeru na iguru rieru’ ria kuguuririo 21:1! . . . Ningi, kiumbe kieru na yerusalemu njeru ni hekaru ya Ngai na giikaro kia Ngai na gukoruo ho kwa Ngai kuonanitio thiini wa gichunji giothe kia 21. (Beale 2004: 368) handu haria tu thiini wa Kirikaniro Kiria gikuru haria “thi njeru na iguru rieru” aciguetetuo ni thiini wa Isa 65:17 na 66:22. Thiini wa Isaiya 65-66 “Yerusalemu” ironeka kuiganana na“thi njeru na iguru rieru,” niundu wa itumi ici:

(1) Isa 65:17-18 yonekaga kuiganan na “thi njeru na iguru rieru” hamwe na “Yerusalemu.” Isa 65:17 yugaga, “Ni tondu tarora, ningumba iguru rieru na thi njeru; na maundu maia ma tene ndikamaririkana kana moke thiini wa meciria.” Isa 65:18 ningi ororimwe ikauga ati, “No kenai na muchanjamuke tene na tene thiini wa kiria ngumba; ni tondu riri, ni ngumba Yerusalemu niundu wa gikeno na andu ayo niundu wa guchanjamuka.” Undu uhianaine “niundu, ningumba” njira ya muaririe itumirituo thiini wa maritua meri “iguru rieru na thi njeru” na “Yerusalemu” thiini wa 65:17-18. Gicunji kia mbere kia 65:18 (“no kenai na muchanjamuke thiini wa undu uria ndiromba”)yaragia iguru ria undu uria Ngai aromba, uria uroneka thiini 65:17 gutuika“thi njeru na iguru rieru,” no riri 65:18 ningi niyaragia kiria Ngai “aromba” nakio ni “Yerusalem.”Thiini wa 65:18 Ngai ningi makiria augaga ati“Kenai na muchanjamuke” thiini wa kiria ngumba. Kiria areretha ta “iguru rieru na thi njeru”),no ningi akauga ati“Yerusalem” yumbituo niundu wa gitumi kia“guchanjamuka” na andu ake “makenururuke.”(2) Isa 65:19-66:24 oronekea ikiiganania “iguru rieru na thi njeru” ma “Yerusalem.” 65:19-25 yaragio iguru riayo ta“Yerusalem,” no ningi Ikaria maundu maria makabatarania thiini“Thi njeru na iguru rieru.” 66:1-2 ikiaria uhoro wa “iguru” na “thi” igitumira ciugo cia “hekaru” (uguo nikuga ati, “iguru nikio giti giakwa na thi ni kgiturua kia maguru”) na yonekaga ikiringana na maundu maria maugituo iguru ria

39


“Yerusalem,” kuma 66:1 makianjiriria na “Giki” na 66:2 yugaga “gitumi ni moko makwa makite maundu may mothe.” Makiria, 66:3-21 iringanaga na uria Ngai akugite iguru ria“iguru” na “thi,” no akaririria iguru ria uria gugakoruo uhoro-ini wa magongona ma hekaru na Yersalemu. Isa 66:22 yaragia iguru ria “iguru rieru nathi njeru,” no uhoro ucio ukaringithanio na uria gukuirituo iguru ria yerusalemu na njira ya kwanjirira na kiugo “Niundu.” Mwisho, thiini wa Isa 66:23 Ngai agathii na mbere gutumira ruthiomi rua “hekaru” na akauga“Andu othe magokaga kuinamirira mbere yakwa.” Undu ucio wonanagia niundu wa handu ta hekaru ya Yerusalemu. Uguo, iguru riaeru na thi njeru” cironeka cikihianaio na“Yerusalem,” na ona ningi hakaru thiini wa Yerusalem.

f. Kuigananio kwa “iguru rieru na thi njeru” na “Yerusalemu njeru” wonanagio na muoroto wa Ngai thiini wa maundu ma tene ma kibibiria: kuiyuria umbi wothe na gukoruo ho guake. Kuanjiriria mugunda wa Edeni, Ngai eririirie gutua thi yothe giikaro giake nigetha aturage na andu ake. Niundu wa mehia, riri wa Ngai ndungiahotire gutura na njira ya ma thiini wa umbi wa tene.uguo, ona gutuika niacheraga thiini wa mugunda hamwe na Adamu na Hawa (Kiam 3:8), niundu wa mehia mao akimaingata thiini wa mugunda (Kiam 3:24). Ngai nngi na njira ya kahora akiguuria gukoruo ho guake thiini wa Githunu weru-ini na thiini wa Hekaru ya Solomoni, iria ciari ni ngerekano ya iguru rieru na thi njeru, na ciari ta “ciiruru cia maundu ma matu-ini” (Ahib 8:5; rora hamwe na, Thab 78:69; Ahib 8:1-10:1). Ningi akianjiriria na akionithania gukoruo ho guake thiini wa Yesu Kristo. Kugera Roho Mutheru agitura thiini wa andu ake, kanitha, gukoruo ho kwa Ngai gukihunja thiini wa thi yothe. Mahinda ma “ciiruru” cia hekaru ciakituo ni andu ni thiru, na ihinda ria hekaru njeru, ya ma—ni yukite. No riri, onaguatuika ati hekaru iria ya kiroho nay a ma iria githunu na hekaru ya kirikaniro kiria gikuru kiorotaga, niyanjiriirie, no ndiri irakinyanira biu. Uhoro wa gukinyanira ugakinya riria Yesu agachoka guku thi ria keri. Riria agacoka, ciumbe ciothe niikeruhio.(Arom 8:15-25). Na mehia gukoruo meheretio thiini wa thi, na umbi wothe,(“thi njeru na iguru rieru”) gugakoruo kuhiana mugunda wa Edeni/itura/hekaru—kindu kiria gikinyaniru gia gukua riri wa Ngai. Uguo nikuga ati umbi waothe ugakoruo uri thiini wa ahatheru ha aria atheru (Kug 21:16). Gitiri hindi gugakoruo na handu hakituo ha kuiguo riri wa Ngai. Handu ha uguo, Ngai na gaturume nio makaiyuria umbi wothe na riri wao na gukoruo ho kwao (Kug 21:22).

II. Ngwataniro ya Ngai na andu ake uhor-ini wigii kihiko.

A. Kiam 2:23-24 (mutumia ombiiruo muthuri; muthuri gutiga ithe na nyina na kunyitithanio na mutumia wake, nao magatuika “mwiri umwe” nake) ni uhoro wa ngerekano iguru ria meririria ma Ngai thiini wa ngwataniro yake na andu ake.

1. Adamu na Hawa maturaga thiini wa urumwe na uiguithanio umwe na uria ungi oro hamwqe na Ngai thiini wa mugunda wa edeni. Mehia (Kiam 3) ni mathukirie ngwataniro ya mundu na Ngai.2. Mubango wa Ngai wa ukuri,ta uria wonanitio thiini wa Bibiria, ni wa gucokia ngwataniro ya kihiko njega na ya uiguithanio ya Ngai na andu ake. Uguo, Yesu, “atigire ithe” (Kiam 2:24; rora, Afil 2:6-8), ni undu wa gitumi gia gucokia ngwataniro njega ya Ngai na andu uhoro-ini wigii kihiko kia kanitha na Kristo.

B.Thiini wa Kirikaniro kiria Gikuru ngwataniro ya kihiko gatagati ka Ngai na Iraeli ni yari ho no makiaga wihokeku.

1. Ngwataniro ya Israeli na Ngai yerethaguo uhoro-ini wa “kuhura umaraya na Ngai ingi.” “Kuhura umaraya” na ngai ingi ni“kurimira ngwataniro nao, kuineana thiini wa kumathikira, guthii na njira ciao na guika maundu mao. . . . ni meciria maria mateguo ma gukomania . . . gitumi ni tondu meciria maria menen haha ni uhoro wa kihiko” (Ortland 1996: 32).2. Kuma kiambiriria kia israelii nginya mahinda ma uthamaki umwe, matiari na wihokeku.

a. Thiini wa Thama 34:11-16, thutha wa Israeli kuhoya ngai ya gacau ga thahabu riria Musa amukirire mathani ikumi kuma kuri Ngai, Ngai areretha uhoi wa mihianano ta “njira ya kuguciriria ingituma andu othe maguciririo niyo” (Ortland 1996: 32). Uhoro wa ma ni ati, riria Musa amukagira mathani ikumi, andu maingirire mehia-ini matarainie na undu uria wagiritio thiini wa mathani ikumi mo mene (Tham 32:1-6). Undu ucio nit a kuhura umaraya thiini wa muthenya wa mbere wa kihiko!b. Thiini wa Alawii 17:3-7 na 20:4-6, riria Ngai aheire Israeli mawatho ma kilawii, amerire

40


iguru ria moguati na uru wa kurumirirangai ingi, na agita undu ucio “kuhura muraya.” Thiini wa Alawii 20:6 agithii na mbere kueretha uhoro wa uguati ucio nginya uhoro-ini wa kuenda kugia na uguorio kugera umenyi wa mundu. Uguo, uhoro wa guthii kuri ago na araguri no undu umwe na kuhura umaraya, ni tondu ni uhoi mihianano, na uhoro ucio ni kuaga kuhoya Ngai uria wama witaguo Yahweh” (Ortland 1996: 37).c. Thiini wa Ndari 15:38-40 undu mathikiriirie athigani aria ikumi handu ha guthikiriria Yoshua na Karebu. Ngai ningi agituarithia uhoro wa “kuhura umaraya” kuonganiriria na “njira itari njega na meririria ma maitho . . . atagutigirira meciria maria mangiuka thiini wa mundu na magerio thiini wa meciria” (Ortland 1996: 39).d. In Deut 31:14-21 Moses commissioned Joshua as his successor. God warned Moses that, even then before they had entered the land, the people were itching to commit harlotry in the land they were going to, and that such infidelity would cause them “many evils and troubles.”e. Thiini Athinjiri 2:16-17; 8:22-35, thiini wa mahinda ma atiriri bururi,andu makiriganiruo uhoro wa Ngai kumahonokia na matiathikiriirie atiririri bururi aria Ngai arahurite. Handu ha uguo, mahurire umaraya na ngai cia aria mamahinyagiriria na ni aria Ngai ahotete! Uhoro wa ati nimagarurukire narua kuma kuri Ngai nikionereria kia uria mendete ngai cia akanani na uria mari na wendo munini kuri Yahweh. Uhoro wa ma ni ati ona nimathondekire ngai ya muhianano iguru ria nguo ya Gidioni.(Atiririri 8:27). Undu ucio wohire meciria ma andu ati“riria Gidioni akuire” andu ringi “makihura umaraya” na ngai ingi (Atiriri 8:33). f. Thiini wa mabuku ma ugi (muhiano, Thab 50:18; Thim 6:26-32; 7:1-27; 30:20) utharia na umaraya wonanagio ta ari njira ya urimu, mehia na gikuu. Maundu macio meheragia mundu kuma thiini wa ngwataniro yake na Ngai ya kirikaniro.

3. Thiini wa mahinda ma uthamaki mugayukanu, Ngai atuiriire Israeli na Yuda iguru ria kuaga wihokeku.

a. Uthamaki wa rugongo (Israeli). Ngai agituma munabii Hosea (c.750 BC) uria to uhoro wa gutuira uhuri maraya wa Israel kuri ngai ingi, no ningi uhoro wa kuhoya mihianano kwa na njira yake we mwene kuhikia mumaraya (Hosea 1-2). Ngai atuiriire bururi wothe niundu wa “kuhura umaraya na gutiga Ngai” (Hos 1:2). Thengia uhoro wa kuaga wihokeku na kuhura umaraya na kuherithio kuria ngai eraniire, ngai we mwene no akoriruo ari mwihokeku na kumonia wendo wake kurio, na akenda merire, na akamerira uhoro wa gucokererio ringi (Hos 2:1-3, 14-23; 11:1-11; 14:1-9). Munabii Mika (c.750-686 BC), agituira umaraya wa Israel uria aringithanirie na uhuri maraya na wari urehe guthukangio kwao (Mik 1:1-7).

(1) undu uria Israeli macemanirie naguo. “uhoro wa kugia na ngai muheani wetagu Yahweh, wari na kiuria kiahianaga ta uu: uturu na maundu maguo mega umaga kun a utonga wothe? Undu uyu umaga kuri Yahweh ari wiki, kana nikuri angi? Angikoruo uhoro ucio wothe umanaga na Yahweh ari wiki, no muhaka mundu amuirigirire owe wiki hatari mundu ungi. No angikoruo muoyo na maundu mega maumanaga kuri Yahweh na ngai ingi, uguo nikuga ati mundu noahote guathikira othe tondu guathikira Yahweh wiki ni kuiganu.” (Ortland 1996: 49)(2) uhoro wa uhoi wa mihianano wa Israeli wari hamwe na guitar thakame itari na mehia,niundu wa magongona ma ndini cia akanani, uhoro wa guitongia mundu we mwene, kuaga guteithia athini, na kunyitana na mabururi mangi niundu wa uhoro wa kiuteti (ngwataniro yao na Ashuri na Misri) handu ha ( Hos 4:1-10:15; 1:12-13:16 ). Realpolitik (maundu ma uteti megii hinya na muikire ya maundu) ni “uhoro wa kuhura umaraya hari Ngai” gitumi ni undu wa kuonania ati ni kugia na meciria ma uria gugatuika. Uhoro wa uhuri maraya wa kirho ni makiria ya mahitia ma kinddini; haria Ngai atahotete kuihokuo na njira ya ma na guathikiruo na njira njega, ohamwe na uhoro-ini wa kiuteti, andu ake nimaregaga uhoro wa ngai kuhota kumagitira, na magecariria na njira ingi uhoro wa kuihunia.” (Ortland 1996: 52) uhoro wa ma ni at iota uria Hos 2:4-5, 13 ituiraga, ngurani na maraya maria mangi, handu ha aria maramenda guthii nukiro, Israeli noyo mateng’eranagia na endwa ao na makariganiruo ni Ngai. No riri, maundu maria angiamaheire ni maundu ma guku thi[makiria ma matuku maya megii “mahunjio ma utonga na ugaciru”] gukira maundu maria mangiheanwo ni Ngai owe wiki. (uria niwe mwene wa maundu mothe mathi) (3) Kugera uhuri wa umaraya, Ngai atumire maundu maria ma indo na utonga na kuiyiithania na andu a kiuteti kumagaruruka ( Hos 2:6-13 ), na agituma Ahuri guthukia uthamaki wa rugongo na kumataha ( Hos 6:4-10:15; 12:1-13:16 ). Israeli uhoro wa

41


guthukio kwao wekikire thiini wa mwaka wa 721 BC. b. Uthamaki wa muhuro (Judah). Ngai agituma anabii ngurani, mari gatu na makumenyeka kuringana na mubangire wa mabuku: Isaiya (c.740-700 BC), Yeremia (c.626-586 BC), na Ezekieli (c.593-571 BC). Anabii aya othe matiriire Yuda niundu wa umaraya wao wa kiroho na maundu mangi maingi mahianaine na maria uthamaki wa rugongo watuiriiruo niundu wamo

(1) Isaiya aringithanirie umaraya wa Yuda na kuaga wihokeku na uhoro wigii kuenda indo cia guku thin a kuaga guiciria iguru ria athini ( Isa 1:21-23 ). Thiini wa Isa 57:1-13, munabii augaga ati mitugo ya muthemba ucio yonanagia ati, ona gutuika nomauge ati ni ciana cia Abrahamu, andu aria mekaga maundu ma muthemba ucio mari aciari ngurani na Abrahamu. Oni“ariu a arogi, na njiarua cia itharia na cia maraya” (Isa 57:3). Ruthiomi ruru ni ruringaine na riria Yesu atumirire kuri afarisayo thiini wa Yohana 8:34-47.(2) Yeremiah 2-3 ni uhoro uiyuiruo ni maundu makihiko na uhoro wameciria megii Yuda kuaga wihokeku kuri Ngai. Ngai agitara kuaga wihokeku wa Yuda (Yer 2:1-7). No riri, ota uria kuari iguru ria uthamaki wa rugongo, wa Israeli, noguo Yuda nake atigire Mwathani, na agiteng’erania na Misri na Ashuri, na uhoro ucio ukonanio ta ari guteng’erania na endwa aingi (Yer 2:7-3:10). (3) Ota uria mari maumirira ma uthamaki wa rugongo no taguo guathire kuri uthamaki wa muhuro, makiingiriruo, Yerusalemu igithukangio na andu magituaruo Babironi mwaka-ini wa 606-586 BC. No riri, ona thiini wa maundu maria meraguo makumakora, Ngai noathaithaga Yuda nigetha erire (Yer 3:11-23).(4) Mahinda-ini ma gutahuo mari Babironi Ezekiel akiandika “uhoro wa gutuma Yerusalemu imenye mawaganu mao” ( Ezek 16:2 ). Thiini wa Ezekiel 16 munabii augaga ati Ngai arutire Yuda kuma kindu hatari, na akimuhe indo ciothe no undu ucio aurihire na njira ya “kuiitanga na umaraya kuri muihitukiri owothe ungienda” (Ezek 16:15). Umaraya uyu wari hamwe na uhoi mihianano, waganu wa gukomania,na kuaga guteithia aria athini ona gutuika mari na utonga munene. (Ezek 16:16-59). Ezekiel 23 iringithanagia uthamaki wa rugongo na wa muhuro na igacituira cieri ati atharia na niundu wa kuhoya mihianano, na kuinyitithania na andu angi na gukoruo mari na wendi wa maundu mathi. Na undu wa uguo, Ngai akauga atiri, “ningatuma mehia mathire thiini wa thin a ati atumia othe nimakendwo na matigatuika andu aganu ta uria inyui muri. Waganu wanyu agacokererio hari inyui, na nimukaria maumirira ma kuhoya mihianano yanyu; na niundu wa uguo nimukamenya ati nii ndi Ngai.” (Ezek 23:48-49)

C. Thiini wa Kirikaniro kiria kieruthe gitumi gia kihiko nigitheremetio na guikiruo hinya thiini wa kanitha naKristo.

1. Yohana Mubatithania na kristo we mwene nimamenyithanagia Yesu ta “muhikania” ( Yohana 3:28- 30; Mat 9:14-15 [ Mariko 2:18-20; Luka 5:33-35 ]). Muhiano wa Yahweh thiini wa kirikaniro kiria Gikuru gukoruo ahikitie andu ake niwonekaga thiini wa yesu thiini wa Kirikaniro kiria Kieru. 2. Ona gutuika Yesu niwe muhikania, andu ake nimabatii gukena riria mari hamwe nao, gukinyaniria gwa kihiko kungigia riria angieherio hario ( Mat 9:14-15 [ Mariko 2:18-20; Luka 5:33-35 ]). Undu ucio wikiraga hinya uhoro wa meciria ma uthamaki “mukinya/na uroka” uria urikuo riu thiini wa Yesu, no nduri urakinyanira biu nginya hindi ya gucoka gwake gwa keri. Yesu niamenyete uhoro wa ati niakareguo ni andu a Ngai a kirikaniro kiria gikuru, Israeli. Na niundu wa uguo akihingura mirango ya igongona ria kihoko kuri andu a nduriri ciothe (rora, Mat 22:1-14; 25:1-13). 3. Marua ma kirikaniro kiria kieru matumaga gitumi gia “kihiko” kionekane wega, maita maingi gikiingiria undu ucio hari kanitha, na guikira undu ucio hinya makiunyitithania na Kiam 2:24.

a. Thiini wa 2 Akor 11:1-3 Paulo areretha ngwataniro ya kanitha na Kristo ta uhoro wa “kurio ni muthuri umwe.” Makiria akeretha ati, Adamu ni “muhiano” wa Kristo (rora, Arom 5:14; 1 Akor 15:22, 45-47), na akanyitithania Hawa na kanitha (2 Akor 11:3). “Hamwe na Kristo, etikia marugamite thiini wa Edeni njeru,” ota uria“gutiari kihiko mbere ya Adamu na Hawa, uguo noguo gutari thutha wa Kristo na kanitha” (Ortland 1996: 152).b. thiini wa Aef 5:29-32 Paulo atumagira ngwataniro ya muthuri na mutumia wake gutuika ngerekano ya Kristo na kanitha. Aef 5:32 muno iringithanagia kihiko kuri“Kristo na kanitha.” Aef 5:30-31 iringanaga na Kiam 2:23-24: (1) “Riri ni ihindi ria mahindi na nyama cia nyama ciakwa” (Kiam 2:23); “turi ciiga cia mwiri wake” (Aef 5:30). (2) “Niundu wa gitumi giki, muthuri niagatiga nyina na ithe na manyitithanio na mutumia wake na eri magatuika kindu

42


kimwe” (Aef 5:31). Thiini wa ciugo ingi: “Undu muneneuria wa guikirana hinya na gutongoria kihiko gia ukristo ni kioneki gia kanitha na Kristo thiini wa wendo mari hamwe. . . . Thiini wa ngwataniro itu na kristo ta mwiri wake gutucokagiria thiini wa uhoro wa wega uria utumaga ngwtaniro cia kihiko kuhoteka, ona akoruo ti huthu, thiini wa kihiko kia ukristo. Kihiko gia kanitha kuri Kristo nikionekete thiini wa Adamu na nigitumaga andu magie na uhoro wa kuhota gutoria na kugia na ngwtaniro thiini wa ikinya riiga. . . . Uhoro ucio urumiriire thiini wa muhari uhio niati, kihiko gia gikristo haria hari na wihokeku kuri ‘mwiri umwe’ nikuonania utumaga umundu ugie kuma kuri ungai na ukarehe gikeno thiini wa kuirutira thiini wa kanitha. . . . Mtuhuri wa gikristo endaga mutumia wake na akahana uturo wake thiini wa kuirutira omuthenya iguru ria gutuma mutumia wake atuike muthaka makiria ta mutumia wa Ngai. Nake mutumia handu, ekiraga muthuri hinya na akamunyita mbaru thiini wa maundu ma ukristiano. Thiini wa maundu macio mothe thiri cia uthamaki cikaguurio.” (Ortland 1996: 155-58)

4. Yesu na andiki a Kirikaniro kiria kieru maringithanagia kureguo kwa Yesu na “utharia”a. Yesu aringithanirie kureguo gwake kuhina ta utharia (Mat 12:38-39; 16:1-4; Mariko 8:38). b. Yak 4:4 atuarithagia meciria macio ma utharia wa kiroho makiria ya guika undu wa uhoi mihianano, na njira ya guitar andu “atharia” aria mari“urata na thi,” kana mari na meciria “magutuika arata na thi.”

(1) Meririria macio ma gutuika “murata wa thi” niundu munini, no niundu “muru hari ngai,” na “utumaga andu matuike thu cia Ngai.” Uhoro wa ati kugia urata na thu uringithanagio utharia wa kiroho wonaguo thiini wa undu wa ati Kug 17:5 itaga maundu ma thi“Babironi urua munene nyina wa marayas na mawaganu mothe ma thi.” (2) Gitumi kia uhoro wa kugia urata na thi gutuike ni uthu kuri Ngai uimanaga na kuringithania na kihiko: nit a mutumia ureririria arume angi handu ha mutumia wake. “

Yakubu ndaracaria uhoro tu wa kuriira muthomi wake iguru ria maundu ma guku thi; no aramete maume thiini wa uhoro wa kuioririria maundu ma guku thi, maria mendiruo ni. . . . ona gutuika uhoro uyu ndutuarithitio na njira ino, mundu no ahote kurora uhoro murikiru wa umaraya thiini wa guiciria umanite na ngoro nginya ugatuika giko. Riria wihia uyu wa nathiini ungioheruo, wendo uria mukinyaniru no uke.” (Ortland 1996: 142-43)

b. 1 Akor 6:15-20 yerethaga uhoro murikiru wa kiroho uhianaine na waganu wa kimwiri. Mundu uria“winyitithanagia na mumaraya matuikaga umwe nake” (muhari wa 16), no mundu uria“winyitithanagia na Mwathani matuikaga roho umwe” (muhari wa 17). Thiini wa gutumira ciugo imwe thiini wa mihari ino yeri, Paulo aratuira uria ari wagamu munene mehia ma gukomania makoraguo mari. Akristo aria manyitithanitio na Kristo ni (“roho umwe nake”) uguo nikuga ati, Kristo, kugera roho Mutheru, aturaga thiini wa miri itu (muhari wa. 19), na ithui“turi ciiga cia muiri wake” (Aef 5:30). Na undu wa kuihia na umaraya muhonoki akoraguo akinyitithania Kristo na maraya. No riri tubatii “kugocithia Ngai na miri itu” (muhari wa20) naundu wa“kuruta miri itu ta igongona riri muoyo itheru na riaguitikirika kuri Ngai, na niguo utungata wanyu wa kiroho” (Arom 12:1). Uria tuikaga na miri itu wonanagia uria tukuaga Kristo.

D. Thiini wa Kuguuririomeciria ma Bibiria iguru ria kihikokia ngai na andu ake akinyanagirio thiini wa Kristo, Muhiki wake (kanitha) na thi njeru.

1. thiini wa Kug 19:5-9 “iruga ria gaturume” rikikaga. Thiini wa mahinda ma thi riria turi na uthamaki no nituetereire uhoro wa gukinyanirio kuaguo. Riria kristo agoka ringi nitukagia na uthamaki thiini wa ukinyaniru waguo. Gikeno kia “iruga ria gaturume” hamwe na muhiki wake nirihingicithanagio na“iruga inene ria Ngai,” riria rigakoruo riri ria andu othe mareganaga na Kristo (Kug 19:17-21). Aria othe metituo “iruga-ini ria gaturume” ni “arathime” (Kug 19:9). Mwena ungi ni ati thiini wa “iruga riria inene ria Ngai” nyoni “cikaria nyama cia athamaki na itungati na nyama cia andu anene na cia mbarathi na atuari acio na nyama cia andu othe na ngombo na eyathi enene na anini . . . nginya nyoni ciothe ikuhunio ni nyama ciao” (Kug 19:18, 21).2. Kuguuririo iigithukanagia wihokeku wa muhiki wa Kristo na mumaraya wa thi.

a. Mwihumbire. Muhiki ehumbite “thiini wa nguo ya gatani iria theruna ikuhenia; nitondu nguo ya gatani niciako cia uthingus” (Kug 19:8). Muhiki niamuamurite na“akamuthambi na main a kiugo nigetha amuneane ahiana kanitha kuri we mwene ari na riri wothe, ari na riri wothe naatari na kameni kana maroro, no akoruo ari mutheru na Atari uchuke” (Aef 5:26-

43


27).Naguo mwena uria ungi,“nyina wa maraya” ehumbite ta maraya, “ehumbite bururu na gakaraku na akegemia na thahabu na mahiga mari goro na ruru, na akanyita guoko-ini gikombe kiiyuire mawaganu mothe na thahu wothe wa waganu wake” (Kug 17:4; 18:16). b. Niatia guikikaga kuri-o. Ciugo cia Kug 17:1 na 21:9 ni cihianaine. Ota uria kuri na utiganu wa nguo ya muhiki na mumaraya ciri,uguo thiini wa 17:1 mumaraya niatuiriiruo na agathukangio, no thiini wa 21:9 muhiki wa Kristo niagacirithitio.

3. Thiini wa Kug 21:1-11 ngwtaniro ya kihiko ya gutura gatagati ka Kristo na kanitha ni yerethetuo. a. thiini wa kioneki gia kuririkiriria Yohana onaga muhiki wa Yesu ahiana ta “itura itheru, Yerusalemu, rikiuma iguru kwa Ngai rina riri wa Ngai” (Kug 21:10-11). “Giikaro kia Ngai kiri hamwe na andu kihiana ta mucii niundu . . . ungiroruo thiini wa ngwataniro aria akure mundu na uria ungi uhiana icokia ria ngai ria muthia iguru ria mahitia ma mbari ya mundu” (Ortland 1996: 166n.73).b. Yerusalemu njeru iraringithanio na “muhiki ahariirio muthuriwe” (Kug 21:2). Thiini wa Kug 19:7-8 muhiki ari andu aria atheru (kanitha). Uhoro wa kunyitithania muhiki na Yerusalemu njeruni uroneka wega makiria thiini wa Kug 21:9 haria muraika augaga,“ukai haha, ningumuonia muhiki, mutumia wa gaturume,” na ningi thiini wa muhari wa 10 ikauga atiri, “nake akingua thiini war oho iguru ria kirima kinene na kiraya na akinyonia itura itheru, Yerusalemu ikiuma na iguru kwa Ngai.” Uguo, Yerusalemu njeru ni aringaine muno na andu a Ngai na noikoruo ni ngerekano ya ngwataniro ya andu a ngai nake mwene. Kuguuririo ni ibuku rikoraguo na mihiano miingi. Uhoro wa gutariria iguru ria Yerusalemu njeru ni ukonii umundu makiria gukira mbicha (Gundry 1987: 256). Niundu wa uguo, ota uria Yesu na kanitha Mario hekaru njeru naya ma, noguo Yerusalemu njeru yaragia makiria uhoro wa Ngai na ngwataniro yao na andu ake makiria ya uria itaragirio uhoro wa kuria Yerusalemu igakoruo hindi ya gucoka gwake

KRISTO NA KANITHA MAHIANA TA UHINGIA WA KIRIKANIRO KIRIA GIKURU

I. Bibiria yaragia uhoro wa Yesu Kristo—Niwe gatagati ka umundu na gitu gia kunyitithania.

“Nake akimera atiri, ‘Inyui andu aya akigu na mukagia na kuaga guitikia maundu maria anabii maugite! Kai mutoi ati nikuari bata ati kristo aherithio na thutha wa uguo aingire thiini wa riri wake? Kuma kuri Musa na anabii othe, akimataurira maundu maria mamukonii thiini wa Mandiko.” (Luka 24:25-27)

“Mucaragia thiini wa Mandiko mukiiira ati thiini wamo nimukuona muoyo; no maundu macio maragia iguru riakwa; no mutiendaga guka kuri nii nigetha mugie na muoyo…… gitumi ni tondu koruo nimwetikirie Musa, nimunginjitikie onanii, niundu andikire iguru riakwa.” (Yohana 5:39-40, 46)

“No maundu maria Ngai atangathire mbere na tunua twa anabii, ati Kristo niagathinika, nimagikinyaniire…. Na no taguo anabii othe maragia, kuma kuri Samueli nginya aria mokire thutha wake othe nimaniriire iguru ria mahinda macio.” (Atumwo 3:18, 24)

“Iguru riake [Yesu] othe marutaga uira ati thiini wa ritwa riake andu othe aria metikagia thiini wake nimohagiruo mehia mao.” (Atumwo 10:43)

“Kuoguo, na undu wa kuhotithio ni Ngai, ndugamite haha umuthi ngiruta uira kuri andu anini na anene, itakuga undu ungi tiga uria manabii na Musa maugire ati niugekika; ati Kristo niakaherithio, na niundu wa uhoro wa kuriuka gwake kuma kuri aria akuu akoruo ari wa mbere kuhunjia utheri kuri ayahudi na andu a nduriri.” (Atumwo 26:22-23)“Uhoro wa uhonokio uyu, anabii aria marathire uhoro wa wega uria ugoka kuri inyuiikire utuiria mwega, akienda kumenya ni mundu uriku na mahinda mariku roho wa Kristo thiini wao wonanagia thiini wa uhoro wa kunyariruo gwa kristo nariri uria ukarumirira. Nikuonanirie ati matietungatagira oene, no ni inyui matungatagira, na thiini wa undu ucio uria riu waniriiruo kuri inyui kugera kuri aria mamuhunjiirie naundu war oho Mutheru aumite iguru—maundu maria araika mendaga kuona.” (1 Pet 1:10-12)

A. Ng’ano na unabii wa Kirikaniro Kiria Gikuru koruo ciaruruo cirri ciki citiaragia iguru ria Yesu Kristo, no thiini wa muthondekere wacio nakuria ciumite, citumagira ruthiomi ruhiannaine na marigiririo ma bururi wa Israeli.

44


1. Uhoro wa ati, Yesu niwe waragio uhoro wake thiini wa Kirikaniro kiria kieru nikuonania ati gitiirugamitie kio kiene. No tugie na kuiguithania thiini wa uhoro ukonii maundu ma Kirikaniro kiria Gikuru na no tukinye handu tungiiguithaniria iguru ria ciiraniro cia Ngai iria itahingite kuri andu ake a kirikaniro kiria gikuru. No riri, “niundu uri hinya kumenya kuma kirikaniro kiria gikuru kiri giki githimi giothe kia mawiko ma Ngai na ciiraniro iria ciaritio” (Goldsworthy 1991: 54).2. Gitumi kiria kia ati Kirikaniro kiria Gikuru giki gitingihota kurehe uhoro mukinyaniru ni uhoro wa urutani wa uguorio wa guthii na mbere (rora, Ahib 1:1-3 ). “Uguorio wa guthii na mbere nikuga ati uguurio wa Ngai nduaheaniruo oro rimwe uri wothe kiambiriria, no waguririo thiini wa makinya nginya riria Yesu we mwene aguuraniirio. Uguorio uyu uri na uhoro wa ciiraniro cia Ngai na kuhingio gwacio . . . [Yesu] niwe uguorio wa muthia na mukinyaniru iguru ria ciiraniro na gitumi giacio. Uguo nikuga ati uria ciiraniro cionekaga itarii na kiria gikoraguo thiini wacio thiini wa uhoro wa kuhingio guacio ni makiria ya uria cionekaga. (Goldsworthy 1991: 64, 65)3. Irikaniro, mikire ya maundu na nginya bururi wa Israeli thiini wa kirikaniro kiria gikuru ciothe ciarongoreirio uma wa kiroho wa kirikaniro kiria kieru. “Thiini wa mahinda ma kirikaniro kiria gikuru tuonaga uma wa kiroho ukiringithanio na muhianire wa mbicha.Riria Ngai onanairie bata wa mehia ma mundu kuoheruo, atumirire mihano na ciiruru cia magongona ma kuerethera mari ma makiri ma athinjiri na nyuma nyingi. Riria Ngai aguoririe kiraniro kia andu ake gutura hamwe nake, ekire uguo kugera mihiano na ciiruru cia bururi uri gatagati ka irathiro na thiini wa nyimba yakituo na matubari. Ino nio njira iria Ngai aguuririe mubango wake thiini wa mahinda ma kirikaniro gikuru. Kuoguo riria Ngai atumiraga anabii kuerethera uhoro wa uhingio wa kiroho wa mahinda ma kirikaniro kiria kieru, Ngai atumirire ruthiomi rua ciiruru na mihiano. Aragia uhoro wa kirikaniro kiria kieru na ruthiomi rwa wa kirikaniro kiria gikuru. Arongoreirie iguru ria muoroto wa Ngai wa kiroho na njira ya utheri nay a kumenyeka makiria kuringana na uria maundu ma kinduire mangiamuhotithirie.” (Lehrer 2006: 85)

B. Yesu hamwe na andiki a Kirikaniro Kiria Kieru othe maingiririe Kirikaniro kiria gikuru uhoro-ini wa Yesu na Injiri.

1. Yesu atumirire kirikaniro kiria gikuru iguru riake we mwene. “iguru ria undu uyu [ati niwe wari kiongo kia uhoro wothe wa kirikaniro kiria gikuru] niwe muira uria wahinya muno. Na riri mang’ang’anaga na Ayahudi, akimera atiri, ‘mucharagia thiini wa mandiko,; mukiira ati nimukuona muoyo thiini wamo: no nimo mandutagira uira (Yohana 5:39) na thiini wa undu oro ucio agithii na mbere kumera atiri, ‘koruo nimwetikirie Musa nimungianjitikia onanii: gitumi tondu andikire iguru riakwa’ (Yohana 5:46) na to uguoo wiki no mahinda mothe augaga ati Mandiko niwe mamuorotaga. Ngerekano thiini wa Mathayo 21:42-46, aririkiriirie ngerekano ya mwene mucii, na uhoro wa Israeli kurega Messiah, na undu wa kuaria iguru riake Thaburi 118:22, 23, ‘Kai mutari muathoma thiini wa Mandiko, ihiga riria riaregiruo ni aki nirio riatuikire riria inene ria koine: uyu niundu waguikuo ni Mwathani na niwamagegania thiini wa maitho maitu?’ noguo ningi thutha wa irio cia muthia akira arutuo ake, ‘inyui othe nimurihingika niundu wakwa utuku uyu: gitumi nikuandikituo, ningagutha muriithi, nacio ng’ondu nikanyaganio’ (Mariko 14:27), na thiini wa undu ucio akionania ati niwe kiongo kia uhoro wa Zekaria 13:7.” (Gaebelein 1958: 393)2. Atumwo nimaingiririe kirikaniro kiria gikuru thiini wa Yesu. “Atumwo marumagirira mwathani witu thiini wa kumuona ariwe kiongo kia uhoro thiini wa Mandiko na undu ucio niwonekaga thiini wa mahunjio mao ma ibuku ria Atumwo. Mahinda ma Bendegothoto petero atumirire Thaburi 16:8-11 na Thaburi 110:1 iguru ria kuaria uhoro wa kuriuka gwa Kristo (Atumwo 2:25-36) na thiini wa mahunjio make ma keri, akimuringithania na munabii uria Musa arathire uhoro wake thiini wa Guchokerithia Mathani 18: 15,18, 19 (Atumwo3”20-22) riria muethiopi aririe Firipo uria wari muhunjia iguru ria ciogu iri Isaiya 53, Philip ‘anjiriirie kuma hari mandiko macio na akimuhunjiria Yesu (Atumwo 8:30-35) thiini wa Atiokia Paulo ahinjirie Kristo (Atumwo 13:32-37) kuma Thaburi 2, Isaiya 55, na Thaburi 16. Na uhoro wa kihunjio giake wari iguru ria Yesu kumuonania thiini wa Mandiko kuringana na njira yake thiini wa Atumwo17:2,3, iria yugaga ati Paulo ota uria wari mutugo wake,akiingira thiini wao na thabatu ithatu akigeria guchurania hamwe nao, akimonia ati Kristo niabatii guthinika, na ariuke kuma kuri aria akuu; na ati Yesu oro uyu, uria ndiramuhunjiria niwe Kristo.’ Thiini wa utungata muarii wa kanitha kuri andu a nduriri uhoro oro ucio wagii kuaririria Yesu kumuonania kuma kirikaniro kiria gikuru niguo uri thiini wa marua mothe ma Paulo

Undu uria wari wama iguru ria Paulo wari wama iguru ria aria angi. Kuoguo tuthomaga ati riria Ayahudi kumaAlexandria, Apollos, arutituo ni arutuo a Paulo metaguo, Aquila na Priscilla, nake niahotire kuiguithia Ayahudi na hinya, akimonagia ati Yesu niwe Kristo kuma mandiko (Atumwo 18:24-28) Petero thiini wa marua make, Yohana thiini wa marua make, mwandiki wa Ahibirania;

45


Yakubu na Yuda na Kuguuririo—othe mari na uhoro wa kiongo gia Kristo thiini wa wandiki wao. Uhoro wa ma ni ati gicunji kiria kiri thiini wa Kuguuririo 19:10, ‘Uira wa Yesu niguo Roho wa unabii,’ waragia to uhoro tu wa mabuku ma kiunabii no uhoro wa bibiria iri yothe.” (Gaebelein 1958: 393-94) Muchoro uyu uronania kuhianana iguru ria mahunjio ma Paulo na petero thiini wa Atumwo:

Injiri Petero (Atum 2) Paulo (Atum13)1. Kirikaniro gikuru nikihingie 2:16-21, 25-31, 34-36 13:16-23, 32-392. thiini wa Yesu na wira wake 2:22 13:23-263. Uria wakuire 2:23 13:27-294. na akiriuka 2:24, 32 13:30-31, 34-375. na akiambatio 2:33, 36 13:346. kuri we nikuri kuoheruo kwa mehia 2:38 13:38-397. Kuogu . . . 2:38-40 13:40-41

3. Injiri ya Yesu yakituo na kuiraniruo thiini wa kirikaniro kiria gikuru. Arom 1:1-4 yaragia iguru ria“injiri ya Ngai, iria iraniire kugera kuri anabii mbere ya mahinda thiini wa Mandiko matheru, iguru ria Muriu, uria waciariruo kuma kuri Daudi, kuringana na mwiri, uria watangathiruo ni mwana wa Ngai kugera kuriuka kuma kuri akuu.” Goldsworthy erethaga undu uyu: “Ombere ni injiri ya Ngai. . . . no ndiaragia iguru ria mabataro maitu ta uria tumeciragia—ingika atia ndure muturire mwega, na hote gutonria maundu, na ngie na bata wa muturire—ona gutuika maundu maya nomakoruo thiini wa injiri ino. Injiri ni njira ya Ngai ya kurehe kihonia gia “thina wake” waq uria we ari Ngai mutheru na mwihokeku angitheria na etikire. . . .

Keri, ni injiri ya kirikaniro kiria gikuru. Undu uria wabata thiini wa uhoro wa kibibiria wigii ungai ni kugeria kumenya uria ciiraniro iria cieraniiruo thiini wa kirikaniro kiria gikuru ihinga thiini wa kirikaniro kiria kieru. Na njir angi, uhoro wa akristiano gutumira kirikaniro kiria kieru ni njira itongoragio ni uria tuonanga ndumiriri iyo ikiingirana na Kristo na kugera kuri we nginya kuri ithui. . . .

Gatatu, nikuri na uhoro uria murungiririe thiini wa injiri. Ni uhoro wa Mwana na ti uhoro wa ithe, kana Roho Mutheru, kana etikia. . . . We ndakoraguo tu ari Ngai, Murio, na wakeri thiini wa atuatu, no ni Yesu wa nasareti uria umite kuri muthamaki daudi wa Israeli. . . .

Kana, nikuri na uma uria uri gatagati ka injiri, na niguo kuriuka kwa Yesu kuma kuri aria akuu. Paulo augaga uhoro wa kuriuka utamburithagia yesu ta Mwana wa Ngai . . . . Uhoro wa kuriuka na mwiri kwa Yesu gukoraguo kuiyuire thiini wa kuerewa injiri ya kirikaniro kiria kieru. . . . Kuriuka nikuo undu uria wa bata muno gitumi ni tondu kurugamaga ta kiambiriria kieru kia mbari ya mundu. . . . Uguo, tuciaraguo ringi kugera kuriuka gwa Kristo (1 Pet 1:3). Kugera kuriuka gwake tukaingira thiini wa muoyo mweru (Arom 6:4-11).” (Goldsworthy 1991: 81-82, 229)

II. Kirikaniro kia Ibrahimu, kia Daudi, na kiria Kieru ciothe ciorotaga kuri Kristo na cihingitio thiini wa Kristo na Kanitha.

A. Kirikaniro kia Abrahamu kihingagio thiini wa Kristo na kanitha.“Kirikaniro kia ngai na Abrahamu kuigaga muthingi wa uhoro wothe wa ukuri uria wandikituo thiini wa

Mandiko” (Holwerda 1995: 32). Nirio riari “ikinya ria mbere gukinyaniria urathi wa Kiambiriria 3:15 iguru ria mbeu ya muanya iria yari yuke ikue mutharaba-ini niundu wa gukinyaniria gitumi kia gukuranbia kwa wega wa gutura” (Reisinger 1998: 25). Nau undu umwe kana uria ungi, irikaniro iria ingi ciothe ciamanire na kirikaniro giki kia Abarhamu. Uhoro wa kuariririo iguru ria Ahib 6:13-8:2 ni ati Yesu ni munene kuri Anrahamu, na niwe mwene kirikaniro kiega makiria.

1. Thiini wa kirikaniro kia Abrahamu ( Kiam 12:1-3; 13:14-17; 15:1-21; 17:1-21; 22:15-18 ) nikuri na “ndigi ithatu cia bata”: a. Undu utari wa nduire (kiraniro kia “mbegu”); b. mihaka ya bururi (ciiraniro iguru ria “bururi”); na c. kirathimo gia thi yothe (kiraniro gikonii kirathimo kia andu aria andu kugera mbegu ya Abrahamu) (Williamson 2000: 100-01; rora hamwe na, Kaiser 1978: 86; Essex 1999: 208; Reisinger 1998: 6).2. Muhingirie wa Ngai wa kirikaniro wagarurukire thiini wa mahinda ma Abrahamu. GNgai kiambiriria eraniire na Abram kumutua“ruriri runene” (Kiam 12:2), no thuth-ini akiaramia undu uyu nigetha amutue ithe wa“nduriri cia thi” (Kiam 17:5). “Bururi,” kiambiriria nduatariirio (Kiam 12:1), no wari nginya hari Abrahamu angihota gukinyia maitho make (Kiam 13:14-15), ningi ukierethuo muigana waguo(Kiam 15:18-21; 17:8), na marigiririo ukiongereruo thiini wa uhoro wa ati “mbegu yaku nikeguatira ihingo cia thu ciaku” (Kiam 22:17). Thiini wa mahinda macio Ngai akicekehia uhoro wa “mbegu” iria kugera kuriyo agakinyaniria kirikaniro: ti njiarua ciothe cia Abrahamu, no kwari Isaka tu(Kiam 17:18-21). Kugera mbegu ino “mabururi mothe mathi nimakarathimuo” (Kiam 22:18).

46


3. Kirikaniro kia Abrahamu giathoneketuo githii makiria ya kuhingio guakio “gwa kuoneka” thiini wa Israeli a kirikaniro kiria gikuru.

a. Israeli a kirikaniro kiria gikuru nio mari kuhingio gwa kuoneka kwa kiraniro kia Abrahamu. Iguru rigii kiraniro kia “mbegu”, Thama 1:6-13; Ndari 23:10; Gucok 1:10 cionanagia uhoro wa kuarama kwa Israeli. Gucok 1:10 yugaga Yohava Ngai wanyu niamuingihitie na mukaigana ta njata cia matu-ini.” Uhoro wa kuhianana,kirinairo kia “bururi” kiahingirio maita mweri(thiini wa mahinda ma Yoshua [Yosh 21:43-45] na utongoria wa Solomon i[1 Athamk 4:20-21]). Iguru ria kiraniro gia “kirathimo” thiini wa 1 Athamk 10:1-13; 2 Maundu 9:1-12 muthamki wa Sheba ni amenyire irathimo nene iria Solomoni areheire Israeli na mundu wothe waiguaga ugi wake. Uguo Solomoni akiuga thiini wa 1 Atham 8:56, “hatiri kiugo ona kimwe kiagiri kuhinga iguru ria ciiraniro ciothe njega eraniire kugera kuri Musa ndungata yake” (rora hamwe na, Yosh 21:45; 23:14).b. Ngurani na uhoro wa uhingia wa kiambiriria wa kuoneka, thiini wa Israeli a kirikaniro kiria gikuru, kirikanirokiria gikuru nikionanagia mwena wa kirikaniro kia Abrahamu utari muhingie. Iguru rikonii kiraniro kia “mbegu”, Gucok 30:4-5; Yer 23:3; Ezek 36:10-11 “wonanagia uhoro wa kuongerereka thiini wa namba thiini wa mahinda ma thutha wa gutahuo na kuunyitithania na kirathimo kiia gietereiruo thiini wa mahinda ma kirikaniro kieru” (Williamson 2000: 112). Iguru ria kiraniro kia “bururi” gutura kanani kuaringanaga nawathiki wa Israeli. Kirikaniro kiria gikuru kionanagia uhoro wa kuhingio gwa kirikaniro nuthu na kurumiriiruo ni uhoro wa kuma bururi-ini na ningi guchokio bururi-ini. Uguo nikuga ati meciria ma bururi matiakinyaniire biu thiini wa kirikaniro kiria gikuru. Iguru ria kiraniro gia “kirathimo gia thi yothe” Isa 42:6; Isa 49:6 kiorotaga iguru ria ndungata ya ngai uria thiini wa matuku maria magoka agakoruo ari “utheri wa nduriri.” “Iguru ria kueheria utongoria wa thahabu wa Solomoni, ‘kirathimo kia nduriri’ gitiakinyaniire thiini wa mahinda ma kirikaniro kiria gikuru. Ningi thiini wa mabuku ma kiunabii uhoro ucio wananagio uri wa mahinda maria magoka.” (Williamson 2000: 115) umiriru wa ati Ngai niakahingia kirikaniro giake kiri Abrahamu nikuo guaturirie Israeli riria magiire na ituiro ria ngai (Isa 41:8-16; Mik 7:18-20). Yer 33:23-26 inyitithanagia uhoro wa kuhingio kirikaniro kia Abarahamu na uhoro wa Mwathani gutuma Muthamaki wake thiini wa ukinyaniria wa Ndari 24:17 na 2 Sam 7:16, undu uria ugekika matuku maria magoka.

4. Kirikaniro kiria kieru gituaga ciiraniro ciothe cia Abrahamu ati ni cia“kiroho” kuringana na kirikaniro kiria kieru ukinyaniru wa kiraniro kia Abahamu wonekaga thiini wa guka, gutheria mehia na kuriuka kwa Yesu Kristo.

a. Kiraniro kia “Mbegu”. Thiini wa kirikaniro kiria kieru kiraniro kia “mbegu” gitarainie na Kristo ariwe mbegu ya ma ya Abrahamu na ningi kuri aria othe mari thiini wa kristo naundu wa witikio (kanitha)

(1) Yesu niwe “mbegu”ya ma ya Abarahamu. Tha cia na ngai na kirikaniro giake na Abarahamu, kiria kiaragio uhoro wakio thiini wa Yer 33:26, niciguetetuo ni Maria thiini wa Luka 1:54-55 iguru ria guka kwa Yesu. Zakaria, ithe wa Yohana Mubatithania, onake nionire guka kwa Yesu, na muthondeki njira ciake ariwe yohana, uri uhingia wa kirikaniro kia Abrahamu (Luka 1:67-79). Luka 2:32 itumagira Isa 42:6; 49:6 kuri Yesu. Yesu we mwene augire ati kirikaniro kia Abrahamu kiari gia kiroho na niwe wakihingirie (rora, Yohana 8:31-58). Thiini wa Agal 3:16 Paulo augaga ati kirikaniro giki kiri kia Abrahamu na“mbegu yake.”augaga ati kiugo “mbegu” ni kimwe na kiaragia uhoro wa Kristo (2) Aria othe amri “thiini wa Kristo” naundu wa witikio ni ciana cia Abrahamu cia ma. Undu uyu wa bata waritio ni andu aingi aria anene thiini wa Kirikaniro kiria kieru

(A) Yohana Mubatithania. Yohana mubatithania arorire uhoro wa ruciaro rua Abahamu thiini wa kuga atiri, “mutikeire ati nomuge, ‘ithui turi na Abrahamu uariwe ithe witu’; gitumi ngumuira ati kuma mahiga-ini maya Ngai niari na uhoti wa kuruta ciana cia Abrahamu” (Mat 3:9; Luka 3:8). (B) Yesu Kristo. Yesu niatigithukanirie ruciaro rwakimwiri rwa Abarahamu (aria matari uhingia wama wa kiraniro kia Abarahamu) na ruciaro rwa kiroho rwa Abahamu (aria ario ahingia a kiraniro kia Abrahamu). Onanirie ati nitondu Ayahudi mari ngombo cia mehia matiari ariu a Abrahamu (yohana 8:33-36). Angikoruo mari ariu a Abrahamu mangiekaga uria Abrahamu ekaga, no uhoro wa kugeria kumuraga wonanirie ati matiari. Uguo oti ciana cia Abrahamu no ni

47


cia Muchukani (Yohana 8:39-41, 44). Akiuga ati koruo Ngai niwe ithe wao nimangiendire Yesu na maigue uhoro wake (Yohana 8:42). (C) Mutumwo Petero. Thiini wa Atumwo 3:25-26 Petero augaga ati ni etikia thiini wa Kristo “nio ciana cia anabii na nio a kiraniro kiria ngai agiire na maithe manyu.” (D) Mutumwo Paulo. Paulo augaga uria Yesu augire thiini wa Yohana 8:34-44 iguru ria nia ciana cia ma cia Abrahamu. Ciiraniro cia Abrahamu cihingaga kuri aria mari na witikio thiini wa Yesu. Thiini wa Arom 4:11-18 onanagia ati kiraniro kia Abrahamu“gitiari kugera kuri watho, no ni kugera kuri uthingu wa witikio.” Ekiraga hinya akauga thiini wa Arom 9:6-8 haria augite ati “Ti othe maumite kuri Israeli mari Aisraeli,” na “ti ciana cia mwiri na thakame iri ciana cia Ngai, no ciana cia kiraniro nicio njiarwa.” Uhoro wa Agalatia 3-4 iri ng’ima ni uhoro wa ati kristo na kanitha nio ahingia a ma a kiraniro kia Abrahamu. “Umundu wa Abrahamuni wa bata thiini wa Paulo kueretha kuma[Agal 3:6] guthii na mbere—‘Wicuranie iguru ria Abraham’ (muhari. 6)—na niamuchokerete thiini wa gichunji giothe gia 3 (mihari ya. 6, 7, 8, 9, 14, 16, 18, 29). No nihari bata wa kumenya ati arehetuo nigetha athondeke njira ya guthii kuri uria ariwe uhingia wa kirikaniro kia Abarahamu, Yesu Kristo, Mwana wa Ngai (3:16, 26). Ningi, kiria Paulo ararehe thiini wa gichunji giki ni uhoro wa kuonania na kureha Kristo thiini wa utauri mweru wa kirikaniro kia Abrahamu. . . . Ukuhi,Paulo aratauru ringi kirikaniro kia Abrahamu, thiini wa bata uria munene ni iguru ria Kristo, na aria othe mari thiini wake, Ayahudi na andu a nduriri, onao ni mbegu ya Abrahamu” (Burke 2006: 112, 114n.33) Uguo, thiini wa Agal 3:29 Paulo erethaga wega, “angikoru uri wa Kristo, uri ruciaro rwa Abrahamu na mugai kuringana na ciraniro ciake.” Undu ucio ndumanaga na undu wa guciaruo no kugera witikio (Agal 3:7-9, 14). Ota uria Ngai eraniire na Abrahamu ati mbegu yake igatuika“ta njata cia matu-ini na ta muthanga wa iria-ini” (Kiam 22:17), undu ucio niuhingitio thiini wa kanitha wa Kristo(ariguo mbegu ya ma ya Abraham ya kiroho), na ni hamwe na andu “kuma nduriri miario na andu na mabururi” thiini wa thi (Kug 5:9; 7:9).

b. Kiraniro kia “bururi”: (1) Thiini wa kirikaniro kiria kieru “bururi” niutuituo thi yothe. Niundu kanitha wa Kristo uri na andu “kuma nduka ciothe, nduriri ciothe na miario yothe,” Arom 4:13 yaramagia kiraniro kia “bururi” nigetha gikinyire Abrahamu na njiarua ciake mahiana ta“agai a thi.” Riria Paulo aragueta uhoro wa watho wa“tia thoguo na nyukua . . . nigetha maundu maku magacire, na uture matuku maingi thiini wa thi” (Aef 6:2-3), “athondekaga riathani ria kiambiriria ria kirikaniro kiria gikuru akeheria gacunji kiria kaugite, ‘bururi uria Ngai aramuhe,’ gacunji karagia uhoro wa kanani (Gucokerithia mathani 5:16). Naundu wa kueheria gutaririo guku Paulo arauga ati mahinda maya ciiraniro thiini wa Kristo ni thiini wa bururi owothe . . . undu uria wari kirathimo kieraniiruo ni Ngai kuri andu ake thiini wa bururi wa kanani, waheanaguo ni Ngai uhiana ta kiheyo, niguo undu ucio ureraniruo kuri andu a Ngai aria maturaga thiini wa thi yothe, uria waheaniruo ta kiheyo..” (Holwerda 1995: 102)(2) Kirikaniro kiria kieru gitauraga Kanani ya kuoneka ya kirikaniro kiria gikuru (iria yeriiruo Abrahamu) uhiana ta kiruru kia “bururi” uria wama. Uguo nikuga ati., ituru ria matu-ini, Yerusalemu njeru ( Ahib 11:8-16; Kuguuririo 21-22 ). Mbicha ya kirikaniro kiria gikuru igii “kirima kia Ngai” (rora, Isa 56:7) wari “kiruru” kana “muhiano,” agitumira mbicha ya ruthiomi rua maundu makuoneka, kuonania uhoro wa Kristo wa gutura na wa kiroho (Akol 2:16-17; Ahib 8:1-10:22). Thiini wa Kristo“tutiukite thiini wa kirikam kingihutika na moko ma andu . . . no nimukite thiini wa kirima gia Zayuni na thiini wa itura ria Ngai iria uri muoyo, Yerusalemu ya iguru” (Ahib 12:18, 22; 13:14). Ahib 11:8-16 niyaragia wega ati Abrahamu ndacharagia bururi ukuoneka na maitho ma mwiri, no wari wa kiroho: “gitumi acharagia itura na mithingi wario, na muriaki ni Ngai” (Ahib 11:10); na “na ota uria kuri, mariragiria bururi mwega, bururi wa matu-ini” (Ahib 11:16). Paulo niaragia undu wa muthemba ucio thiini wa Agal 4:21-31, haria aragia akauga ati kirimagia Sinai na Yerusalemu iria yakuoneka wari undu wa ukomo, no riri“Yerusalemu Njeru” ni mari wiathi, na“niwe muciari witu.”

48


Uhoro wa kuonania, “Paulo to uhoro wa kuaria uhoro wa Yerusalemu ya matu-ini thiini wa muhari wa kirikaniro kiria gikuru (Isa. 54:1 thiini wa Agal. 4:27) undu uria wari wa Yerusalemu njeru: ningi niareganire na uhoro wa ati Yerusalemu ino ni ikonaninie na ya matu-ini (Walker 1996: 131). Ningi thiini wa Mat 5:14 riria yesu aragia uhoro wa “itura riri kirima iguru,” ngerekano yake no ikoruo ikiaria uhoro wa unabii wa kirikaniro kiria gikuru riria Yerusalemu kana kirima kia nyumba ya Ngai kana Zayuni, gikambarario iguru ria thi, na nduriri cikiingira thiini wario” (Carson 1984: 139-40). Hatiri handu hangirutuo uhoro ucio mbere ya “itura,” kuoguo hatiri handu tungiona uhoro ucio.” (Ibid.: 140).(3) Kirikaniro kiria kieru ningi gitauraga kiraniro kia “bururi” kuaria iguru ria kihuruko gia kiroho kia ahonoki. Marigiririo ma kiraniro kia bururi hari Aisraeli kiari kihuruko na maundu ma kugacira kuri andu othe kuma kuri thu ciao (rora, gucok 12:9-11; 25:19; Yosh 1:23; Thab 95:10-11). “Uhoro wa kumenya iguru ria kiraniro kia Kiambiriria 17:8 [iguru ria bururi] no utume tuicirie ati uhoro wa kurua niurabataranika kuri andu a Ngai (Kiambiriria 17:9-14). No Paulo atoririe uhoro ucio kihutati na muonere wa Agaratia na gikundi kia Yerusalemu (Atumwo 15)!” (Travis 1982: 134) Makiria, Ahib 3:7-4:11 igaruraga uhoro wa kiraniro kia “bururi” kiaheanituo thiini wa kirikaniro kia Abrahamu, na agakiiganania na kihonoko gitu na kihuruko. Thiini wa uhoro wa kiraniro kia “bururi”, Ahib 3:7-11, 15, 4:3, 5, 7 yaragia uhoro kuma kuri Thab 95:7-11, na ekeherera hari Ndar 14:23 na Gucok 1:34-35, haria “kuingira kihuruko kia Ngai” kuringithanagio nakuingira thiini wa bururi wa kanani. No riri, Ahib 3:11; 4:3, 5 ningi iguetaga gacunji ka Thab 95:11 iria yugaga, “matikaingira kihuruko giakwa.” Ahib 4:9-11 irikagiriria na undu wa kuga ati nihari kihuruko tubatii kuirutaniria kuingira. “Mandiko maya [Ahib 3:7-4:11] yananagia ta irarehe ngurani na [Yosh 21:43-45] nginya riria tungirora uria kihuruko na bururi uria matauraguo thiini wa Ahibirania 3 na 4. Ruciaro rwa weru-ini matiarekiruo maingire “kihuruko kia Ngai” uguo nikuga ati matiaingirire thiini wa bururi wa kanani. Undu uyu umenyekaga thiini wa Ahibirania 3 ukiuga ati matiagiire na uhonokio. Yoshua niamakinyirie thiini wa bururi wa kiraniro na makiheyo kihuruko kuri thu ciao ciothe! No muandiki wa Ahibirania arathii na mbere na kuonania makiria ya uhoro wa kuhuruko kia matuko macio no aragia uhoro wa kiroho wa kihuroko. Kiraniro gia kanani ta igai ria tene na tene marigiririo nikigituo nakio kugera uhoro wa igai ria kihonoko gia tene na tene.” (Lehrer 2006: 36)

c. Kiraniro gia“Kirathimo”. “Kugera kuri Yesu, Ngai niekite uria araniire kuri Abrahamu(Kiam. 12:3) na ningi agicokera kugera kuri anabii; iguru ria gutheremia irathimo kuri nduriri ciothe cia thi” (Williamson 2007: 190). Thiini wa Atumwo 3:25-26 Petero aragia iguru ria ciiraniro cia“irathimo”kuri Abraham thiini wa Kiam 22:18 na akamitumira kuri aria ahonoku kugera witikio thiini wa Yesu Kristo, akauga, “Inyui ni inyui ciana cia anabii na cia kirikanirokiria Ngai agiire na amaithe manyu, akira Abrahamu ‘na thiini wa mbegu yaku mbari ciothe cia thi niikarathimwo’ niundu inyui ombere, Ngai ariukirie ndungata yake na agikimituma imurathime na njira ya kumugarura kuma waganu-ini wanyu.” Thiini wa Agal 3:8-9, 14 Paulo aguetaga kiraniro gia“kirathimo”kigii Kiam 12:3, no akerethera ati“kirathimo kia Abrahamu” ni uhoro wa gutuo athingu kugera guitikia undu uria wonekaga tu“thiini wa Kristo Yesu.” Uguo ota uria kirikaniro kia “mbegu”na kirikaniro kia“bururi”, “kirathimo” kiari kihingio na njira itari ya kimwiri no thiini wa njira ya kiroho thiini wa Kristo.

B. Kirikaniro kia Daudi kihingagio thiini wa Kristo na kanitha.2 Sam 7:1-17 yaragia uhoro wa “Kirikaniro kia Daudi” kiria Ngai araniire kuarahura mbegu ya Daudi

thutha wake na“kugacirirhtia uthamaki nginya tene” (2 Sam 7:12-13, 16). Kiraniro kia Daudi giatheririe kirikaniro kia Abrahamu, na gigikieretha gicunji kia uria Ngai akahingia kiraniro kia Abrahamu.niundu wa uguo, irikaniro icio cieri nicinyitanine. Uhoro ucio wonanairio thiini wa Yer 33:23-26, uria unyitithanagia kuhingio kwa irikaniro cia Abrahamu na Daudi.uhoro wa ma ni ati, maria thiini wa ruimbo rwake (Luka 1:46-55) na unabii wa Zakaria (Luka 1:67-79), “cinyitithanagia kirikaniro kia Abrahamu na kia Daudi hamwe gigatuika kimwe. . . . Na thiini wa uhoro wa guthii na mbere na umenyi,athomi moyaga kiraniro kia Gabrieli kigii Yesu iguru ria giti kia kia Daudi kiigituo iguru wa kiraniro kia Ngai kuri Abrahamu”(Brawley 1995: 20). “Maundu meri ma bata, iguru ria mothe monekaga mahiana kuharirio kwa guka kwa Mwathani Yesu. Ni uhoro wa ciiraniro kuri Abrahamu, Isaka na Yakubu na utongoria wa Daudi. Andu atatu, Abrahamu, Daudi na Yesu mohanagia hamwe gitumi kia uhonokio na wira wa Ngai thiini wa kumarua kindu kimwe gitaguo uhonokio.

49


Rugano ruothe rwa Israeli runyitithanagio thiini wa ukuri wa uguurio wa Ngai, uria urikagirira thiini wa Yesu.” (Goldsworthy 1991: 56)

1. Mihiriga ya Yesu na guciarwa guake yonanagia niahingagia kirikaniro kia Daudi. a. Ona mbere ya Yesu atanaciaruo, muraika Gabrieli ahingirie maundu ma 2 Sam 7:12-13 na Isa 9:6-7, na akiuga ati Yesu niakahingia kirikaniro kia Daudi, riria erire Maria ati Yesu “agakoruo ari munene na agetwo muriu wa Ngai, nake Ngai niakamuhee giturua kia Daudi ithe, na niagathamakira nyumba ya yakubu matuku mothe, na uthamaki wake ndugakoruo uri na muicho” (Luka 1:31-33). Uguo, Mathayo ambagiriria uhoro wake akieretha Yesu ati ni“Muriu wa Daudi, muriu wa Abrahamu” (Mat 1:1).15 Ciugo“muriu wa Daudi” ni ciugo cia kuaria uhoro wa Messia (rora, Mat 22:42; Mariko 12:35). Aria angi mamenyete hinya wa Yesu mamuitaga“Muru wa Daudi” (Mat 9:27; 12:23; 15:22; 20:30-31; 21:9; Mariko 10:47-48; Luka 18:38-39). Yesu niatumirire ritwa riri we mwene (Mariko 12:35-37). b. Uhoro wigii 2 Sam 7:14 (“Nanii ningatuika ithe hari we nake agatuika muriu wakwa”)ciugo “Muru wa Ngai”ciari cia kugueta Messia uria weraniiruo uhoro-ini wa uthamaki wa Daudi uguo, nigetha Yesu onanie uhingia wa kiraniro kia Daudi, maita maingi etituo“Muru wa Ngai” (Mat 4:3, 6; 8:29; 26:63; 27:40, 54; Mariko 1:1; 3:11; 15:39; Luka 1:35; 3:38; 4:3, 9, 41; Yohana 1:34, 49; 11:27; 20:31; Atumwo 8:37; 9:20; Arom 1:4; 2 Akor 1:19; Agal 2:20; Aef 4:13; Ahib 4:14; 6:6; 7:3; 10:29; 1 Yohana 3:8; 4:15; 5:5, 10, 12, 13, 20). Yesu onake niitaga “Mwana wa Ngai” (Mat 26:63-64; 27:43; Mariko 14:61-62; Luka 22:70; Yohana 3:18; 5:25; 10:36; 11:4; 19:7; Kug 2:18). c. Ngwataniro ya Yesu na Yophana Mubatithania niyahingirie unabii, hamwe na kirikaniro kia Daudi. Isa 40:3-11 na Mal 3:1 kuga ati Mwathani niagatuma mutumwo wake mbere ya Mwathani oke kuri andu ake na hekaru. Zakaria (ithe wa Yohana mubatithania) anyitire mbaru undu uyu akiuga ati“ambararitie ruhia rwa uhonokio niundu witu thiini wa nyumba ya Daudi” (Luka 1:69, aragia uhoro wa Yesu). Ningi thiini wa Luka 1:76, akigueta ciugo kuma Mal 3:1 akiaria uhoro wa Yohana mubatithania (“nawe mwana uyu, ugetuo munabii wa Uria uri iguru muno; niundu ugathii mbere ya Mwathani guthondeka njira ciake”).Yohana mubatithania we mwene aririe kuma Isa 40:3-5 na Mal 3:1 mbere ya kubatithio kwa Yesu (Mat 3:3; Mariko 1:2-3; Luka 3:4-6; Yohana 1:23). Mariko 1:1-13 (rora hamwe na, Luka 3:3-6; Yohana 1:22-23). Yohana Mubatithania na Yesu mahingirie unabii wa Isa 40:3-11 na Mal 3:1. Yesu we mwene niaugire ati yohana Mubatithania ari “mutumwo” uria waragio uhoro wake thiini wa unabii wa Mal 3:1 (rora, Mat 11:7-10; Luka 7:24-27). Ningi, ota uria Mal 4:5 yaugite ati Ngai niagatuma Elijah munabii, uguo Yohana Mubatithania aronanio ari na roho wa Elijah kuhariria andu iguru ria guka kwa Mwathani (Mat 11:14; 17:10-13; Mariko 9:11-13; Luka 1:13-17, 76). d. Thiini wa uhingia wa unabii wa Mika (Mic 5:2; Mat 2:1-6; Yohana 7:42) Yesu aciariiruo Bethlehem,kuria Daudi aumite (Ruthi 4:11, 22; 1 Sam 16:1-13). Luka andikire ati Yusufu (Jtitha mureri wa Yesu) ari “wa nyumba na mbari ya Daudi,” na ati Bethlehem, kuria yesu aciariiruo kuari“itura ria Daudi” (Luka 2:4).

2. Kirikaniro kiria kieru kionanagia muturire wa Yesu uhiana taw a muthamaki ucio wa kiraniro kia Daudi. Thiini Isa 11:1-10 munabii arathire ati, “murita niugathunduka kuma gitina-ini kia Yesee, na kihongo kuma miri-ini yake giciare matunda. Roho wa Ngai ugakoruo iguru riake.” Yer 23:5 yugaga ati“ruhonge ruthingu” riria Mwathani “akarahira niundu wa Daudi” “rugathamaka ta muthamaki” (rora, Yer 30:9). Andiki a kirikaniro kiria kieru kionanagia ati Yesu ari“wa mbari ya Daudi” (Yohana 7:42; Atumwo 13:22-23; Arom 1:3; 2 Tim 2:8). Yesu we mwene niugire iguru ria wathani wake na uhoro wa gutarania na Daudi (Kug 3:7; 5:5; 22:16). Thiini wa Arom 15:12 Paulo aguetaga Isa 11:10 na akamituara hari Yesu na uhoro wa kureha andu a nduriri thiini wa kanitha. Unene wa Yesu ta muthamaki wa kuma kuri Daudi niwonekaga thiini wa okinya ria muturire wake guku thin a riu thiini wa riri wa uriukio wake.

a. Muturire wa Yesu ari mwana. Ogi a njata aria maumire irathiro thutha wa guciaruo kwa Yesu mamenyete uguo kugera guthoma kirikaniro kiria gikuru (rora, Mat 2:1-6). Kiuria kiao kiari, “Ariku ucio uciarituo ari muthamaki wa Ayahudi? Gitumi nituonete njata yake irathiro na nitukite kumugocha” (Mat 2:2). b. Ubatithio wa Yesu na kugaruruo uthiu. Mat 3:16 na Yohana 1:32 cieri ciaragia Isa 11:2

15 ? “Andu aingi maugaga ati Mathayo agayanagia njiarua cia mahinda ma Yesu maita matatu ma ma andu ikumi na ana(1:17) na uhoro ucio nowonanie uhoro wa kirikaniro kia Daudi tondu ritwa ria daudi thiini wa Kibirania (ndemwa d, w, na d)ni ikumi na inya (d = 4, w = 6)” (Holwerda 1995: 33n.10).

50


iguru ria ubatithio wa Yesu haria yohana Mubatithania onire“troho wa Ngai agiikiruka ta ndutura na agiikara iguru riake.” Na uria Ngai aririe mahinda ma kubatithio na ma kugaruruo, “Niwe mwana uria nyendete, thiini waku ningenagira” (Mat 3:17; Mariko 1:11; Luka 3:22), yaragia iguru ria Thab 2:7. Thaburi 2 ni ya kimassia na mihari iria irumiriire yaragia iguru ria uthamaki wa Daudi thiini wa Yerusalemu” (Walker 1996: 2). Thiini wa Atumwo 13:32-33 Paulo atumagira Thaburi 2:7 kuri Yesu thiini wa kuriuka gwake. Ota uria Daudi ahakituo maguta ni Samueli atanamenyeka ati ni muthamaki wa ma wa Israeli, kuoguo kubatithio kwa yesu kuari kuingirio giti-ini kia uthamaki wa Daudi thiini wa Yerusalemu. . . . Ningi riria mariko araririkana thuthaini uhoro wa gukinya kwa Yesu Yerusalemu, maundu maya makoneka—Yesu niwe muthamaki wa kiraniro kia Daudi (10:47-48; 11:10; 12:35) na niwe ‘Mwathani’ (11:3).” (Ibid.) uhoro wa kugaruruo uthiu wa Yesu, Elijah (uria wa ma ti Yohana Mubatithania) na uhoro wa Ithe kuanirira“uyu niwe mwana wakwa uria nyendete, na ningenagio niwe” uhoro uria wonekete thiini wa kibatithio kia Yesu ukioneka thiini wa kugaruruo kwa Yesu (Mat 17:1-13; Mariko 9:1-13; Luka 9:28-36). c. Kiambiriria kia utungata wa Yesu. Riria Nathanieli acemanirie na Yesu riambere augire, “Rabbi, we uri Mwana wa Ngai; niwe muthamaki wa Israeli” (Yohana 1:49).d. Utungata wa Yesu Galilea. Riria Yesu anjirie utungata wake Galilea, Mat 4:14-16 undu ucio uigaguo utheri-ini wa uhingia wa ciiraniro, na undu wa kugueta Isa 9:1-2 (“bururi wa Zebuloni na wa Naphtali . . . niwonete utheri munene”). “Mathayo aragia unyitithania maita meri gatagati ka unabii uyu na Yesu. Mbere, unabii uyu ureranira utheri na uhonokio wa aturi a Galilea. Keri , uhoro wa Isaiya 9:1f.iranagira ati uhonokio uyu ukarehuo ni muru uria wa kiraniro wa daudi, uria ukahanda uthamaki wa gutura. Uguo uhoro wa Yesu gutungata galilea ti undu wa okuandikuo tu, no ni uguorio wa ati kio kia Yahweh nikiraruta wira thiini wa uhoro wa kuhanda uthamaki wa wihokeku na uthingu weraniiruo thiini wa uthamaki wa Daudi(Isaiya 9:6f.).” (Holwerda 1995: 49)e. Kuingira kwa Yesu Yerusalemu mahinda ma muthia. Zeph 3:8-20 ni unabii wa ituiro na uhonokio. Urigagiriria na andu eru (“matigari ma Israeli”—Zeph 3:12-13) na “muthamaki wa Israeli, Mwathani ari gatagati-ini kanyu” (Zeph 3:14-17). Niakarehe thayu na gikeno“iguru ria kirima giakwa githeru” (Zeph 3:11, 18-20). Zek 9:8-17 ahenaga unabii ota ucio wigii uhonokio wa Israeli. Muthamaki arererthuo ati“aroka kuri inyui . . .enyihitie na ahaicite ndigiri, mwana wa ndigiri” (Zek 9:9). Riria Yesu aingirire yerusalemu mahinda ma muthia, mabuku mothe mana ma injiri maugaga ati okire ta muthamaki uria warathituo wa uthamaki wa Daudi (Mat 21:1-11; Mariko 11:1-11; Luka 19:28-40; Yohana 12:12-16). Mariko 11:10 yugaga ati,“kurathimuo ni uthamaki uria uroka wa ithe witu Daudi.” Mathayo na Yohana matukanagia mihari ya kuma Isa 62:11, Zeph 3:16, na Zek 9:9 kunyita mbaru ati yesu niahingagia unabii wa muthamaki wa Israeli akingira Yerusalemu (Mat 21:1-5; Yohana 12:12-16).f. Gutuiruo kwa Yesu na gikuo giake. Yesu we mwene niaugire ati ari“Muthamaki wa Ayahudi” (Mat 27:11; Mariko 15:2; Luka 23:3). Thiini wa Yohana 18:33-37, no riri, riria augaga ati niwe muthamaki wa Ayahudi, nionanirie ati uthamaki wake nduari wa guku thi, uria andu aingi meciragia. Riria ambiruo kionereria giekiriruo kiaugaga ati niwe wari“Muthamaki wa Ayahudi” (Mat 27:37; Mariko 15:26; Luka 23:38; Yohana 19:19-20; rora hamwe na, Mat 27:42; Mariko 15:32; Luka 23:37; Yohana 19:21-22). g. Kuriuka kwa Yesu. Thiini wa Atumwo 2:29-36 Petero aguetire kirikaniro kia daudi ati“Ngai niarite mwihitua kugia na mundu kuma kuri Daudi wa guikarira giti giake kia uthamaki” (Atumwo 2:30; cf.Thab 132:11), ningi akigueta Thab 16:10 ati Ngai “ndagetikiria mutheru wake abuthe” (Atumwo 2:27, 31). Ningi akiuga ati ciiraniro ici itiaragia iguru ria Daudi, ni tondu“we niakuire na agithikuo na kaburi gake kari hamwe na ithui nginya umuthi” (Atumwo 2:29). Handu ha uguo, unabii uyu“wari wa matuku magoka na waragia uhoro wa kuriuka kwa Yesut” (Atumwo 2:31). Kuongerera, ciiraniro ciothe cia gutura, irathimo, na tha cia Daudi ciarikiriirio ni gichunji kia Isaiya“tha iria cia ma cia Daudi” (Isa 55:3). Kiraniro kia Daudi na kirathimo kiari“nyumba yaku na uthamaki waku cigutura matuku mothe mbere yakwa, giti giaku kia uthamaki gigutura matuku mothe” (2 Sam 7:16). Thiini wa Atumwo 13:34 Paulo aguetete ndemwa LXX [mutaurire wa kingiriki wa Bibiria ya kihibirania] ya Isa 55:3 na yugaga ati kiraniro kia“kirathimo githeru na kia ma kia Daudi”niuhingitio thiini wa uriukio wa Yesu. Uriukio wa Kristo kuma kuri akuu niyo njira iria Ngai atumirire kuhingia kiraniro kigii giti kia Daudi gia matuku mothe.

3. Yesu emenyithirie ta muru wa Daudi “uria munene”mahinda makiria ya rimwe.

51


a. Riria arutwo a Yesu matuire ngano muthenya wa thabatu (Mat 12:1-8; Mariko 2:23-28; Luka 6:1-5). Riria arutwo a Yesu mathitangiiruo kuna watho wa thabatu ni Afarisai niundu wa gutua ngano na kuria riria mageraga mugunda-ini wa ngano, Yesu aguetire 1 Sam 21:1-6, kuria Daudi na andu ake mariire migate miamure ya kigongona kuma githunu. Yesu onanirie uru wa undu uria Daudi ekire (“ni kihutati kia watho mundu kuria angikoruo ti muthinjiri”).kuga uguo kwa Yesu gutiatmire undu uria arutwo mekire ukoruo ni mwega (“na ngerekano yake ndiaheanire rutha rwa andu mahuta marriage migate ya kigongona, kana andu magethage ngano muthenya wa thabatu” [Beare 1960: 134]). No ti kuga niarekirira uhoro wa mabataro ma mundu iguru ria kuhingia watho (thiini wa undu uyu hatiri na handu haugite ati arutuo nimari na huta kana mari na mabataro). Ningi ndarauga ati Mandiko nimaretikiria uhoro wa kuaga utugi ta uria afarisai. No riri, Yesu araria uhoro wigii kimassia: “uhoro wa kuereweka makiria ungioneka riria maundu mana mangithingatuo: 1. Maundu mothe matatu matariirio igiri ria maundu moru megii Daudi na arumiriri ake; 2. Maundu mothe matatu marikiriirie na undu wa kuonania uhoti wa kristo iguru ria thabatu; na 3. Mathayo ongagirira thutha wa kuguetuo uhoro wa 1 Samueli 21 uhoro wa muhiano thiini wa kirikaniro kiria gikuru [ Mat 12:5-6]. Maundu maya moyuo hamwe undu uria wa bata nikugeria kuringithania muhiano wa Daudi na Yesu: angikoruo Daudi na arumiriri ake nimari na rutha rwa kuna watho, Muriu wa Daudi uria munene, arutuo ake nimari na rutha makiria” (Moo 1984: 8; rora hamwe na, Beare 1960: 134)b. thutha wa kuingira Yerusalemu na mukunguiyo riria Yesu aragia na Afarisai (Mat 22:41-46; Mariko 12:35-37; Luka 20:41-44). Yesu oririe Afarisai uria meciragia iguru ria Kristo: “Ni Mwana wau?” Makiuga ati ni “Muru wa Daudi.” Kristo ningi akigueta Thab 110:1 iria yugaga, “Mwathani akira mwathani wakwa.” Ningi akiuria, “Angikoruo Daudi [mwandiki wa Thaburi] amuitaga mwathani, angikoruo atia ari muriu?” Yesu eyorotaga ahiana ta messiah, muru wa daudi na ati ari na ungai. Mwandiki wa kirikaniro kiria kieru niamenyaga uria arauga. Thaburi 110:1 igituika ya bata muno thiini wa kirikaniro kiria kieru. (kuri kuguetuo maita 21 iguru riakio thiini wa kirikaniro kiria kieru) Bata munene wa undu uyu iguru ria andiki a kiambiriria makiria thiini wa kuheyo meciria mao ma uyahudi kuari bata. “[Thab 110:1] hihi ni ingiathomiruo na kuonanie messih aheiruo giti kia gitiyo niundu wa ungai haria aikarite etereire uhoro wa kuanjiriria wathani wake atiari undu areka iguru ria wathani wake guku thi. Undu uyu iguo rbii aingi mawonaga. Niundu mumiru ati akristianao mathomaga andu uyu ngurani: ta ario maigite Yesu giti-ini na agekaga maundu maria ma watho wa Ngai iguru ria maundu mthe.” (Bauckham 1998: 29)

4. Yesu riu niaiyukitio matu-ini na niarathana kuma “giturwa kia Daudi” Mbere ya guciaruo muraika Gabrieli araniire na Maria ati Ngai niakahe Yesu “giti kia uthamaki kia Daudi, na niagathaga nyumba yothe ya Yakobo na uthamaki ucio ndugakinya muthia (Luka 1:32-33). Thutha wa kuriuka, Yesu erire arutwo ake ati, “wathani wothe niuhanituo kuri nii wa thin a iguru” (Mat 28:18). Ni hari ihinda ria kuambata guake, kirikaniro kia Daudi nikiahingirio gichunji kia muicho—“mbegu” ya ma ya Daudi, muriu wa Ngai agiikara thi “giti-ini kia uthamaki kia Daudi” kuria arathamaka na hinya wothe (rora, Mariko 16:19; Luka 22:69; Aef 1:20-23; Akol 3:1; Ahib 1:3; 1 Pet 3:21-22; Kug 1:5; 3:21). Muthanya wa Bendegothito Petero nierethaga wega uria kirikaniro kia Daudi kiahingirio kugera kuriuka guake na muambata (Atumwo 2:22-36). Petero aringithanagia kuringana na kwandikuo na kuria yumite, 2 Samueli 7 na Thab 16:8-11, 110:1, na 132:11, niundu wa ati, “niundu niaikariire giti kia uthamaki kia Daudi undu ucio niuringithanagio na guikara mwena wa urio wa guoko kwa Ngai. Ina njira ingi, kuriuka na kuambata kwa Yesu guoko-ini kwa urio kwa Ngai ni undu wa kuonania ati ni kuhingia kirikaniro kia Daudi” (Bock 1992: 49).

C. Kirikaniro kiria kieru nikihingitio thiini wa Yesu na kanitha.Yer 31:31-34 iraniire Kirikaniro Kieru “na nyumba ya Israeli na Yuda” Kirikaniro kiria kieru kiari

gikoruo ni kirikaniro gia gutura kiria Ngai ari andike mawatho make thiini wa ngoro cia andu; andu ake nimakamumenya wega; na amohere mehia mao na ndari hingo akamaririkana ringi (Rora, Yer 32:38-40; 50:4-5; Ezek 11:16-20; 36:24-32; 37:15-28).

1. Thiini wa irio cia muicho Yesu augire ati niahingura Kirikaniro Kieru na thakame yake ( Luka 22:20; rora, 1 Akor 11:25 ). “Uhoro wa kuoheruo wa kuoheruo uria waritio ni Yeremia (Mat. 26:28; Jer. 31:34) na thakame inyitithanitio na kuanjiriria kirikaniro kia Musa (Luka 22:20; Tham. 24:7) makiria yonanagia ati Yesu niamenyaga ati gikuu giake kiari gia kuanjiriria kirikaniro kieru” (Williamson 2007: 184). Kirikaniro giki kianyitiruo mbaru na gikirikira iguru ria mutharaba (Ahib 9:12-17). Giekiriruo hinya riria Yesu ariukire kuma kuri akuu na akiambata iguru na agiikara guoko-ini kwa urio wa Ngai

52


Ithe (Ahib 10:11-18). 2. Onagutuika mbere uria kiaheairuo Yeremia kirikaniro kieru kiari na “na nyumba ya Israeli na nyumba ya Yudah,” ota uria kuri na kirikaniro kia Abrahamu na kia Daudi, Kirikaniro kiria Kieru gikiraga hinya ati Kirikaniro kieru kihingagio thiini wa Kristo na kanitha, na ti kuri bururi wa Israeli na Yuda cia kuoneka.

a. Riria Ngai arehire Kirikaniro kiria kieru muthenya wa irio ciautuku wa muicho, kuria maundu macio angiarutire megii kirikaniro kieru no thiini wa kirikaniro kieru kieriiruo ni Yeremia, ni tondu Yer 31:31 noho handu haugite uhoro wa”kirikaniro kieru” thiini wa Mandiko mbere ya Yesu kugweta undu ucio utuku wa irio cia muthia. Uguo, kirikaniro kieru gikonii aria othe mari thiini wa Kristo (kanitha), makoruo mari Ayahudi kana andu a nduriri (ota uria Paulo aririe akiuga ati akiuga uuria yesu augire thiini wa kanitha wa andu a nduriri korinitho 1 Akor 11:25).16 b. Ahibirania 8-10 itumagira kirikaniro kiria kieru na Kristo hamwe na kanitha. Ahib 8:8-12, uhoro uria munene muno uguetetuo thiini wa kirikaniro kiria kieru kuma kirikaniro kiria gikuru, uguetaga uhoro wa kirikaniro kieru kia Yer 31:31-34 kigima (hamwe na maundu maria maritio iguru riamo ma“nyumba ya Israeli na nyumba ya Yuda”). Gichunji kiu kingi kia Ahibirania 8-10 iingiragia kirikaniro kiria kieru thiini wa kanitha. Ni kiaritio uhoro wakio ringi thiini wa Ahib 10:16-17. Ahib 10:15-18 yaragia uhoro wa kirikaniro kieru kuri “ithui” [Akristiano, kanitha]. Ahib 8:6, 9:15, na 12:24 yothe yugaga ati kristo niwe munyitithania wa kirikaniro kiria kieru. Uhoro wa ati “ni” munyitithania kuonanagia ati kirikaniro giki nikiraruta wira. Ahib 9:12-17 yonanagia ati thakame ya Kristo yanyitire mbaru na guikira hinya na kurikiriria kirikaniro kieru. Ahib 8:13 yonanagia ati kirikaniro kiria kieru nigiatumire (kirikaniro kiria gikuru kana kirikaniro kia Musa [rora, Ahib 8:9]) kiage bata. Ahib 10:9 onayo yugaga ati, “eheririe kiambere nigetha arehe kiria gia keri.” Uhoro wothe wa Ahibirania 8-10 ni ati kirikaniro kia Musa, hekaru, uthinjiri, watho na magongona mothe ma Israeli mari “ciiruru”(Ahib 9:9), kana “muhiano” (Ahib 9:23-24), kana “Kiruru” (Ahib 10:1; rora ningi, Akol 2:16-17) iguru ria“Kirikaniro kiega makiria” kiria kiigituo iguru ria“kiraniro kiega makiria” (Ahib 8:6):uma na uhoro wa gutura wonekaga thiini wa Yesu na Kirikaniro kiria kieru. c. Paulo atumagira kirikaniro kiria kieru kuri kanitha. Thiini wa 2 Akor 3:5-6 (kiandikiiruo andu a nduriri thiini wa kanitha wa Korintho) Paulo augaga ati“Ngai . . . atutuire . . . ndungata cia kirikaniro kiria kieru.” Meciria mothe ma 2 Akorintho 3 ni kiihutati kia kirikaniro kia Musa na kirikaniro kieru: (1) Niyo ngurani gatagati-ini ka marua na Roho (2 Akor 3:3, 6, 17-18). (2) Ya mbere ni utungata wa gikuu na gutuiruo; ya keri ni muoyo, kirigiriro wiathi na Roho (2 Akor 3:6-9, 12, 17). (3) Ni gnurani ya kindu kiandike mahiga-ini na kindu kiandike ngoro-ini cia andu (2 Akor 3:2-3, 7). (4) Oro imwe ni iri na riri wakio, no gia keri kiri na riri munene utangiringithanika (2 Akor 3:7-11, 18). (5) Kia mbere nigikuraga, no gia keri gituraga matuku mothe (2 Akor 3:7, 11, 13). (6) Kiambere ni kihinthe, no gia keri nikihithurie (2 Akor 3:13-16, 18). Niundu wa ugo, no kirikaniro kieru tu gituheanaga umiriru na gigatugarura kugian na muhiano wa Kristo (2 Akor 3:2-3, 12, 18). Uguo noguo, thiini wa 2 Akor 4:3-6 Paulo “aingiranagia‘kirikaniro kieru’ gukoruo ni Injiri ya Yesu Kristo (2 Akor. 4:3-6), na akristiano gukoruo nio kirathimo kia kirikaniro kieru kionekanite kurio (2 Akor. 3:3; cf. Yer. 31:32-33; Ezek. 11:19; 36:26-27). . . . Wega, mihari ino yonanagia utungata wa kuheana muoyo na wiathi umanaga na ‘Roho Mutheru’ (2 Akor. 3:8) unyitanite na ‘atungati a kirikaniro kieru’ (2 Akor. 3:6).” (Williamson 2007: 192, 192n.33) Thiini wa Agal 4:21-31 “Atumia a Abrahamu, Hagari na Sarai, matauraguo makirugamirira irikaniro igiri ngurani. Kiambere (kirugamiriiruo ni Hagari) kirikanaga ta kirikaniro kia watho wa Musa (‘kuma kirima gia Sinai . . . Arabia’ Agal. 4:24-25 ESV). Kirikaniro gia keri (kirugamagiriruo ni Sarai), ona gitari gitaririe muno, kionekaga kiumanite na Kirima gia Zayuni na kiraniro gia kirikaniro kiria kieru (Agal. 4:26-27; cf. Isa. 54:1). Uguo Hagari arugamagirira kirikaniro kia ukombo (wa watho), gikiringithanio na ‘Yerusalemu ya umuthi’ (Agal. 4:25 ESV), ota uria Sarai arugamagirira kirikaniro kia wiathi na kiraniro kinyitithanitio na ‘Yerusalemu ya matu-ini’ (Agal. 4:26 ESV).” (Ibid.: 199)

16 ? Uhoro wa kuaria mundu no auge ati kirikaniro kiria kieru kianjiriirio na Israeli na Yuda thiini wa meciria ma ati arutuo mari ho othe thiini wa utuku wa irio cia muicho na mari othe Aisiraeli. No riri, kirikaniro kiria kieru kionanagia wega ati kirikaniro kieru kiaragia uhoro wa akristiano othe (kanitha), gutaguthutukania kana mari Ayahudi kana andu a nduriri. Gitumii ni tondu nokio kirikaniro kiria kiohanagira mehia (kugera Kristo), kirikaniro kiria kieru nokio kingitumiruo kuhonokia Israeli (rora, Arom 11:26-27).

53


3. Thiini wa Ezek 36:25-27 Ngai eraniire “kuminja- minja mai matheru iguru rianyu, na inyui muthere,” na akiuga, “ni ngamuhee ngoro njeru na njikire roho mweru thiini wanyu; ningeheria ngoro ya ihiga thiini wanyu na ndimuhe ngoro ya nyama,” na “ningekira Roho wakwa thiini wanyu.” Thiini wa Kirikaniro kiria Gikuru, Roho wa Ngai wokaga iguru ria andu anini, aria tu mari thiini wa utongoria nigetha meke maundu maria mabatii guika(rora, Tham 31:3; Nda 11:16-29; Atir 3:10; 6:34; 14: 6, 19; 1 Sam 10:1-11; 16:13-14; 19:20-24). Musa ahoete ati, “nari koruo andu othe matuika anabii, ati Mwathani ekira roho wake iguru riao!” (Nda 11:29). Yesu eraniire gutuma Roho nigetha“akoruo nao matuku mothe” na uria “ugakoruo thiini wanyu” (Yohana 14:16-17). Kuanjiriria muthenya wa Bendegothito niekire uguo. Riu Roho na iheyo ciake itiri thiini wa andu amwe, no riu thiini wa kirikaniro kieru Ngai niaitiriirie andu ake othe Roho wake, atagithutukania (Atumwo 2:14-18; rora hamwe na, Arom 8:9; 1 Akor 3:16; 6:19). Riu, “aria othe matongoragio ni Roho wa Ngai ni ciana cia Ngai” (Arom 8:14). Roho “ahuraga muhuri” andu ake, ngurani na uhoro wa kirikaniro kiria gikuru (Aef 1:13-14). “Paulo athiaga makiria akauga ati Roho atuhotithagia guika maundu maria tutangiekire thiini wa watho: ‘ni getha maundu ma watho ma uthingu mahingio thiini witu’ (Arom. 8:4)” (Burke 2006: 133-34). Ahib 10:22 irutaga kuma kuri Ezek 36:25 na njira ya kuga“na ngoro citu ciminja-minjiirio na gutherio thamiri njuru na miri itu igatherio na mai matheru.” 2 Akor 3:3 onayo irutaga kuma Ezek 36:26 riria Paulo arauga, “inyui muri marua ma Kristo, mandikituo ni ithui, na ti undu wa rangi no naundu wa Roho wa Ngai, na ti mahiga iguru, no ni ngoro-ini cianyu.” Uguo, “kirikaniro gikuru kiria kiaguoririo Sinai ni kihitukituo ni kirikaniro kiria kieru kiria kiarathiruo thiini wa kirikaniro gikuru ni anabii Yeremiah na Ezekieli. . . . Muthiururuko uyu (kueheria kirikaniro gikuru na kurehe kieru) ota uria tuona, ni werethetuo thiini wa Agalatia naAroma iguru ria mahinda ma tene ma watho (Agal. 3/Arom. 7) na mahinda meru ma Roho (Agal. 4/Arom. 8). Guchenjanio kwa irikaniro nikuari kuabata niundu gutiri mundu ungiahotire kuiga watho wa kirikaniro gikuru, undu uria wonekire maita maingi thiini wa iraeli na andu ngurani.” (Ibid.: 132)4. Niundu no kirikaniro kiria kieru tu kiheanaga wohaniri wa mehia, no thiini tu wa kristo mehia ma andu mangioheruo, wohaniri wa mehia ni muthingi thiini wa Injiri. Kirikaniro kieru nikio tu gatagati ka irikaniro cia Ngai gikoraguo na wohaniri. Wonekaga kugera hari Kristo, “gaturume ka Ngai karia gathengagia mehia ma thi” (Yohana 1:29; rora hamwe na, Mat 1:21; Atum 5:31; 1 Yohana 3:5). Kuoguo, kuaria uhoro wa wohaniri wa mehia kugera hari Kristo niguo undu uria wa bata thiini wa injiri(rora, Luka 24:44-49; Atum 2:38; 10:43; 13:38-39; 26:15-18).

III. Yesu niahingirie Bata na Gitumi kia Bururi wa Israeli, na mikire ya maundu yao: Maruga; Magongona; Uthinjiri; Watho; na Thabatu.

Israeli uhiana ta bururi thiini wa kirikaniro kiria gikuru, na mawatho mao mothe, maruga, na magongona, mari ta,“mihiano,” “ngerekano,” “ciiruru,” cia uma wa kirikaniro kiria kieru maria mahingirio thiini wa Kristo na kanitha (Mat 5:17; 1 Akor 10:1-6; 2 Akor 3:12-16; Agal 3:23-4:7, 21-31; Akol 2:16-17; Ahib 1:1-2; 8:1-10:22).

A. Yesu niwe Israeli mweru mwihokeku na wama.“Angikoruo Yesu nikuriwe kirikaniro kia Abrahamu kihingaga, na niwe wa ruciaro rwa Abrahamu rwa

ma, na niwe uri uria njiarua cia Abrahamu cibatii gukoruo. Uguo nikuga ati Yesu niwe Muisiraeli uria wama, uria wikaga maundu maria mothe Israeli mabatii guika na niwe undu wothe mabatii gukoruo mari.” (Holwerda 1995: 33) Yesu ahotaga kuria Adamu na Israeli maremiruo. Uguo nowe wiki uhotithagia umundu mweru. Undu uyu wonekaga thiini wa njira ngurani.

1. Yesu acokagira uhoro wa tene wa Israel. a. Yesu na Thama. Mat 2:15 iguetaga Hos 11:1, “Kuma bururi wa Misri ngita mwana wakwa,” na ingiamitumira iguru ria Yesu. Ngai nietite Israeli mbere “Muriu” mahinda ma thama (Thama 4:22—“Israeli ni mwana wakwa wa irigiithathi”). Mathayo aratuonia uria uhoro wa tene wa kirikaniro kiria gikuru ucokagiruo thiino wa Yesu kuma thama ya Misri thiini wa Mat 2:19-21. Hos 11:1-11 cieri cicokagira thama ya Israeli na uhoro ungi wa thama ya keri gitumi thama ya mbere nikuagiire na kuaga guathika kwa Israeli na gugithukia mubango wa Ngai wa kumba andu atheru. Onagutuika ruriri ruru niruachokire bururi-ini uyu thutha wa gutahuo ni babironi, waturire rungu rwa andu a mabururi mangi, na “ruriri rutheru” rutionekire. Na undu wa guikira Hos 11:1 kuri Yesu, “Mathayao ndaigaga tu ati yesu niwe Israeli, Mwana mwende ni Ngai, no aragia uhoro wa thama iria iturite yetereiruo ati niyambiriria” (Holwerda 1995: 40). b. Yesu ni mwana wa ngai wa ma. Ota uria Hos 11:1 areta Israel “muriu wakwa,” Ithe niakiraga hinya uhoro wa ati yesu ni mwana wa ngai mahinda ma kibatithio (na mahinda ma

54


kugaruruo) haria etaga Yesu “mwan wakwa mwende” (ubatitho—Mat 3:17; Mariko 1:11; Luke 3:22; kugaruruo—Mat 17:5; Mariko 9:7; Luka 9:35; rora, Mat 4:3; 14:33; Mariko 3:11; Luka 1:35; Yohana 1:34, 49; Atum 9:20; Agal 2:22, Yesu ta“Muru wa Ngai”). Ubatithio wa Yesu nigucokeru kwa uhoro wa kuringa iria itune na rui rwa Yorodani (na niho abatithirio) na kuingira bururi (Thama 14:13-22; Yosh 3:14-17; rora, Mat 3:13-17; Mariko 1:9-11; Luka 3:21-22; Yohana 1:31-34).c. Yesu weru-ini. Matuku mirongo ina ma Yesu ukoruo ari weru-ini (Mat 4:1-2) ni manini gukira miaka mirongo ina iria Israeli mari weru-ini. Magerio maria yesu acemanirie namo weru-ini(Mat 4:1-11; Luka 4:1-13) mahianaine na magerio ma Israeli weru-ini. “Thiini wa igerio ria mbere na ichokio ria mbere kuri na maundu ma kugegania na mahianaine monanagia iguru ria Israeli gukoruo ni mwana wa ngai na Yesu gukoruo ni mwana wa Ngai. Eri ni “ariu” (Gucok. 8:5; cf. Mat. 4:3, 6); eri ‘gutongorio’ (Gucok. 8:2; cf. Mat. 4:1); eri magatuaruo weru-ini (Gucok. 8:2; cf. Mat. 4:1); na eri niahutu (Gucok 8:3; cf. Mat. 4:2).” (Burke 2006: 173-74n.55) Kuria Israeli manyirire mana maria maheaguo ni Ngai (Nda 11:1-6), Yesu ageragio atue mahiga mugate (Mat 4:3; Luka 4:3). Thutha ucio, thutha wa kuhunia andu 5000, Yesu we mwene eringithanirie na mana maria mariaguo weru-ini ni Israeli na undu wa kuga,“ni nii mugate uria waumire iguru matu-ini” (Yohana 6:1-14, 41, 48-58). Haria Israeli marageria Ngai kuo Massa na Mariba mendaga kuona hinya wake (Tham 17:1-7), Yesu ageririo aguithie thi kuma hekaru-ini iguru athe ngai ahingie ciiraniro ciake (Mat 4:5-6; Luka 4:9-11). Haria Israeli magarurukiire Ngai mahoe muhianano wa gachau (Tham 32:1-6), na thutha ningi makiyoya baali (Hos 2:1-13), Yesu ageririo ahoe Saitani amuinamirire (Mat 4:8-9; Luka 4:5-7). Ningi, Yesu acemanirie na magerio na njira ya kugueta uhoro wa Israeli thiini wa weru mahinda ma marigiririo weru-ini (Gucok 8:3; 6:13, 16). d. Mahayo aguetaga Yer 31:15 (“Mugambo ni uiguituo Ramah . . . Rakeri akiririra ciana ciake”) na akaingiria uhoro ucio hari Yesu (Mat 2:17-18). Ramah niho migwate ya Yuda yacokanagiririo yohetuo na minyororo nigetha matuaruo Babironi (rora, Yer 40:1). Uhoro wa Mathayo gutumira“Rakeri kuririra”uhiana uu: “Rakeri, nyina iria wari mwende muno wa Israeli, niakute miaka miingi mbere na agathikuo njira ya kuma Betheri guthii Bethlehem-Ephrath, na ti Kunene na Ramah. Riria Israeli mathiaga utahuo-ini anabii “maiguaga” Rakeri akiririra iguru ria kuruo ni ciana ciake. No ningi Ngai akera Rakeri akire ni tondu ‘nikuri na kirigiriro iguru ria ruciu ruaku’ na ati ciana ciake niigacoka (31:16-17). Israeli nimacokire kuma gutahuo no kuhinyiririo ni thu gugithii na mbere. Kuoguo mathayo, ota Yeremia, akaugua Rakeri akirira iguru ria kuruo ni ciana ciake; thiini wa Herode kuraga tukenge uhoro wa kuhinyiririo na guthukangio ugathii na mbere. Kirigiriro kia Rakeri gitiahingitio biu. Mathayo akagueta Yeremia 31:15 to undu wa kuonania uhoro wa kieha kia Israeli no na undu wa kurehe kionereria kia mwihoko wa gukinyaniria kirigiriro kiria kiri thiini wa kieha kiu. Yesu akahonoka kuraguo na niundu wa ugo agakua gukinyanirio kwa kirigiriro kia Israeli.Gitumi ni tondu Yesu niwe Israeli riu, mbegu ya ma ya Abrahamuna mwana wama wa Ngai, kiraniro kia ngai kuri Rakeri iguru ria gucokaniriria nyumba yake iri hakuhi kuhinga. Kirigiriro kiria eriiruo kiri hakuhi gukinyanira. Yesu niwe uturaga ringi thiini wa uhoro wa tene wa Irsaeli na kuoguo agacokia Israeli.” (Holwerda 1995: 42)

2. Kirikaniro kieru kionanagia Yesu ari Musa mweru na munene, uria ukuraga andu ti kuma kuri ukombo wa thi tu, nginya wa kiroho kuri mehia na gikuu ( Yohana 1:29; Arom 6:3-23 ).

a. Musa ari muki mbere wa Messiah. Musa arathire ati Ngai niakarahura munabii ungi take. Yesu niwe wahingirie unabii ucio (rora, Gucok 18:15, 18-19; Yohana 1:45; 6:14; Atum 3:20-23). b. Nikuri na maundu mahianaine iguru ria Pharaoh na Herode kuraga ciana cia Ahibirania (Tham 1:16; Mat 2:16). Musa na Yesu moriire bururi ungi (Tham 2:15; Mat 2:13-15). Thiini wa maundu macio meri nimahiiruo mahinda ma gucoka, gitumi aria mamacaragia nimakuite (Tham 4:19-20; Mat 2:19-21). c. Musa aguthire ihiga weru-ini na akihe andu mai (Tham 17:6; Nda 20:11; Thab 78:15). Thiini wa 1 Akor 10:4, Paulo augaga ati Israeli“manyuaga kuma ihiga ria kiroho . . . na ihiga riari Kristo.” Uhoro wa ma niati Yesu augaga ati aheanaga“mai mari muoyo” ma muoyo wa gutura (Yohana 4:10-14; 7:36-39).d. Ota uria Ngai aheire Musa Mathani kirima-ini (Tham 19:20), uguo noguo Yesu aheanire waho wake kirima-ini (Mat 5:1-2).e. Ota uria uthiu wa Musa wachangararite akiuma kirima iguru gia Sinai kuamukira mathani

55


10 ihinda ria keri (Tham 34:29), uguo noguo uthiu na nguo cia Yesu ciachangararite kirima-ini gia kugaruruka (Mat 17:2; Mariko 9:2-3; Luka 9:29). Luka augaga ati kirima-ini gia kugaruruka Yesu, Musa na Elija maragia uhoro wa“thama” ya Yesu [kiugo gia kingiriki kiugaga “thama”] (Luka 9:30-31). f. Ota uria Musa ari munyitithania wa Israeli na Ngai (Tham 20:19; Gucok 5:5; Agal 3:19), ugo nake Yesu ni “munyitithania umwe wa Ngai na Mundu” (1 Tim 2:5). g. Utuku wa irio cia muthia Yesu akiuga “ino ni thakame ya Kirikaniro kiria kieru” (Mat 26:28; Mariko 14:24).ciugo icio iringanaga na cia Musa thiini wa Tham 24:8. h. Yesu aringithanirie gikuu giake na Musa: “Ota uria Musa ambararirie nyoka ya gicango weru-ini, nogo muru wa mundu akuambarario” (Yohana 3:14; rora, Nda 21:9). i. thengia uhiananu ucio, Yesu ndari etuo Musa mweru;handu ha uguo nikuri na undu wonanagio ati Yesu nimunene kuri Musa. Uguo, “watho waheaniruo kugera kuri Musa; wega na uma wokira na Yesu Kristo” (Yohana 1:17). Thiini wa kuiringithania we mwene na mana maria Israeli mariire weru-ini, Yesu augire, “Uma oma ngumuira atiri, ti Musa wamuheire mugate kuma matu-ini, no ni Ngai umuheaga mugate uria wama kuma matu-ini” (Yohana 6:32). Mana mari ma kuoneka na ma ihinda inini. Mugate uria Yesu aheanaga (niwe mwene) uheanaga muoyo wa tene na tene kuri mundu owothe ukuuria (Yohana 6:48-58). Noguo, Ahibirania yerethaga uria Kristo ahiana ta Musa no ni munene gukira Musa (Ahib 3:1-6): Kristo “ari na riri muingi gukira Musa, ota uria mwaki wa nyumba ari wa bata gukira nyumba” (Ahib 3:3); na ota uria “Musa akoriruo ari mwihokeku thiini wa maundu mothe ma nyumba ta ndungata . . . Kristo ari mwihokeku tat a mwana iguru ria nyumba yake” (Ahib 3:5-6).

3. Yesu eitire “muthabibu uria wama” ( Yohana 15:1 ). “Thiini wa kirikaniro kiria gikuru, muthabibu ni kionereria kia Israeli, andu a kirikaniro kia Ngai (Thab. 80:9-16; Is. 5:1-7; 27:2ff.; Je. 2:21; 12:10ff.; Ezk. 15:1-8; 17:1-21; 19:10-14; Ho. 10:1-2). Uhoro wa kumenyania ni ati haria hothe Israeli maguetetuo uhoro-ini wa muthabibu kuonanitie uhoro wa kuremuo kuao guciara matunda ta muthabibu, na uhoro wa ituiro ria bururi ucio. Riu ngurani na kuremuo kuu Yesu agatangatha ati ni, ‘ninii muthabibu uria wama’, uria Israeli morotaga, uria urehaga maciaro mega. . . . uria wama . . . muthabibu ningi ti andu aria mahugukiire Ngai, no ni Yesu we mwene, na aria manyitaine nake.undu uyu wari wakiira Ayahudi a mahinda macio: angikoruo nomende gukenera gutuika muthabibu uria wama wa Ngai, no muhaka menyitithanie na Yesu.” (Carson 1991: 513-14)

B. Yesu niwe “Ndungata ya Ngai” iria yarathiruo. Thiini wa Isaiya ichunji inya ciuikaine ta “ruimbo rwa ndungata”: Isa 42:1-9; 49:1-6 [kana, 13]; 50:4-

9; 52:13-53:12.17 Kumenyeka kwa “ndungata” ni kuhithe. Maita mangi onekaga ta ari munganio (Israeli riothe, “aria ama”kana matigari ma Israeli) (rora, Isa 41:8-9; 44:1-2; 45:4). No riri ruimbo ruothe rwa ndungata niruongagirira maundu ma mundu umwe undu uria urehaga ngurani ya ndungata kuma kuri bururi guo mwene makiria haria iraria uhoro wa mathina thiini wa gichunji gia gatatu na kana. Ota uria kuerethetuo ni Isaiya:ndungata ino iri na Roho wa Ngai iguru riayo(42:1); akarehe uhonokio kuri Israeli na andu a nduriri na ni “utheri wa thi” (42:6; 49:6); ahuriruo na agithinio (50:6; 52:14, 53:4-5, 7, 10); akimenwo na agitiganirio (53:3); ona thiini wa kuherithio ndahinguraga kanua gake (42:2; 53:7); agakua ta igongona, agakua mehia ma aingi (53:4-6, 8-12). Yesu aturire ta ndungata na erire andu ati ni ndungata (Mat 20:28; Mariko 10:45; Luka 22:27; Yohana 13:5-16). Mwandiki wa kirikaniro kiria kieru erethaga Yesu ta “ndungata” (Atum 3:13, 26; 4:27. 30; Phil 2:7), na makiria akagueta na agatumira gichunji kia ndungata kuri Yesu kuhingia unabii.

1. Ruimbo Rwa mbere rwa Ndungata— Isa 42:1-9. a. Mat 12:17-21 iguetaga Isa 42:1-4, na ngurani nini, na agatumira hari Yesu ta uhingia wa unabii. b. Isa 42:1 yugaga ati Ngai “akinagira” ndungata na“ninjikirite Roho wakwa iguru riake.” Mahinda ma kubatithio gwake na kugaruruka ithe augire ati“niakenagia muno” ni Yesu (kibatithio—Mat 3:17; Mariko 1:11; Luka 3:22 kugaruruka—Mat 17:5). Mahinda ma kubatithio Roho wokire iguru riake (Mat 3:16; Mariko 1:10; Luka 3:22; Yohana 1:32). Yesu

17 ? “Ruimbo rwa mbere rwa ndungata ruitaguo Isa. 42:1-4. No riri, kururmirira mihari (mihari kuma. 5-9) yonanagia kuaria uhoro wa wira wa ndungata. Cf. Isa. 49:7-13, onayo yaragia wira wa wa ndungata thutha wa kueretheruo iguru ria ndungat thiini wa mihari kuma. 1-6. Aingi maugaga ati ruimbo rwa keri ruthiragira muhari wa. 6, makanyitithania uhoro wa “wee” thiini wa gichunji kia. 7-8 ta ari Israeli. Thiini wa undu uyu, ndungata ireta‘kirikaniro na andu’ni undu urathii na mbere nginya kuri andu aria macokereririo. . . . No riri muhari ucio ungi (mihari. 7-13) yonanagia ikiaria iguru ria wira wa Ndungata . . . na andu makoneka ta ario Israel. No hatiri gitumi gia kuonaia ati a Isa. 49:8.” (Williamson 2007: 159n.44)

56


we mwene, aguetire kuma Isa 61:1 ati “Roho wa Ngai ari iguru riakwa,” thiini wa kuhingia mandiko (Luka 4:18, 21).

2. Ruimbo rwa keri rwa Ndungata— Isa 49:1-6 [kana, 49:1-13]. a. Isa 49:1 augaga,“kuma nda-ini ya maitu [Mwathani]nianduire ritua.” Mbere ya guciaruo kwa Yesu muraika Gabrieli erire Maria ati,“niukagia nda na niugaciara mwwna wa kihii na ukamwita Yesu” (Luka 1:31; rora ona, Mat 1:21-23).b. Isa 49:2 yogaga, “Atuire kanua gakwa ta ruhiu rwa njora.” Kug 1:16; 2:12; na 19:15 na yonanagia uhoro wa ruhiu rugi rukiuma thiini wa kanua ka Mwathani muriuku.c. Isa 49:6 Yugaga, “ningagutua utheri wa nduriri.” Riri Kristo arehiruo hekaru-ini kurua, Roho Mutheru agiuka iguru ria Simioni uria wamunyitite na akigueta Isa 9:2; 42:6; 49:6 iguru ria Yesu akiuga, “utheri wa uguorio kuri nadu a nduriri” (Luka 2:32). Yesu we mwene acokerire gicunji kiu akiuga ati“ni nii utheri wa thi” (Yohana 8:12; 9:5; 12:46). Isa 49:6 niyaguetiruo ni Paulo na Barnaba thiini wa Atumwo 13:47 ati niyahingirio kugera uhonokio wa andu a nduriri kugera injiri.d. Isa 49:5-6 yonekaga ikiheana uhoro wa gucokererio kwa Israeli mbere, nigetha uhonokio ikinye mithia yothe ya thi. Thiini wa mahunjio ma Patero thiini wa Atumwo 3:11-26, arikagia na undu wa kuga ati, “niundu wanyu mbere, ngai ariukirie ndungata yake na akimituma kuri inyui kumurathima naundu wa kumugarura kuma waganu-ini wanyu” (Atum 3:26). “Gutumirwo gwa kiugo ‘mbere’ (prōton) kuonanagia mutaratara uria uri thiini wa Isaiya 49:5-6, haria ndungata ya Ngai itumirituo gucokereria nyumba ya Yakubu nigetha matuike utheri wa nduriri na marehe uhonokio mithia ya thi’ (cf. Atum 1:6; 13:46-48; 26:16-18). Na njira ingi, ‘ruimbo rwa ndungata’ ruria ruonanagia njira iria Ngai agatumira kuhingia ciiraniro kuri Abrahamu, wonanagia gukoruo hari mahunjio ma petero.” (Peterson 2009: 185)e. Isa 49:8 yugaga, “thiini wa mahinda maria metikirikite ni ndakuiguire, na muthenya wa uhonokio ni ndanguhonokirie.” Paulo aguetaga thiini wa 2 Akor 6:2 na akamitumira kuamukira wega wa ngai wa uhonokio thiini wa Kristo.

3. Ruimbo rwa gatatu rwa ndungata— Isa 50:4-9. Isa 50:6 yerethaga ndungata kuhuruo, kunyururio na gutuiruo mata. Thiini wa Mariko 10:33-34 Yesu ararora kuma Isa 50:6 akieretha maundu maria makumukora akinya Yerusalemu. Mbere ya kwambo, maundu maya mothe(kuhuruo, kunyururio na gutuiruo mata) nimekikire kuri Yesu (Mat 27:26-31; Mariko 15:15-20; Luka 22:63-65; 23:11; Yohana 18:22; 19:1-3).4. Ruimbo rwa kana rwa Ndungata— Isa 52:13-53:12.

a. Thiini wa Arom 15:18-21 Paulo aguetaga kuma Isa 52:15 itarii ta uhoro wa kuhunjia injiri ya Yesu thiini wa Yerusalemu na kundu kungi kuingi, kuri Ayahudi na ayunani.b. Thiini wa Yohana 12:37-38 Yohana aguetaga Isa 53:1 ati ihingagio riria andumaregire guitikia thiini wa Yesu ona gutuika niaringire ciama nyingi kurio. c. Thiini wa Mat 8:14-17, thutha wa Yesu kohonia aruaru na kuingata ngoma kuma kuri andu, Mathayo aguetaga kuhinga kwa Isa 53:4 . d. Thiini wa 1 Petero 2:21-24 Petero aguetaga kuma Isa 53:9, na akaruta kuma Isa 53:4-7, ati niyahingirio ni Yesu (rora, Arom 4:25).e. Thiini wa Atum 8:26-35 Philipu erethire Muithiopia ati Isa 53:7-8 yandikituo ikonii Yesu. f. Thiini wa Luka 22:37 Yesu we mwene aguetire kuma Isa 53:12 ati yaragia iguru riake nigetha ahingie unabii (rora Mariko 15:28).g. Niundu wa icigo icio ciothe ciguetetuo, kirikaniro kiria kieru nikionanagia maundu maingi iguru ria ruimbo rwa kana rwa ndungata ya Ngai rukiringithanio na Yesu. Phil 2:9 yonanagia kuma Isa 52:13; Mat 26:38 irutaga kuri Isa 53:3, 12; Yohana 1:29; 1 Akor 15:3; 2 Akor 5:21; Ahib 9:28 ciothe irutaga kuri Isa 53:4-6, 8-12; Mat 26:62-63; 27:12-14; Mariko 14:60-61; 15:3-5; Luka 23:9; Yohana 19:9 ciothe irutaga kuri Isa 53:7; Mat 27:57-60 irutaga kuri Isa 53:9.

C. Thiini wa Yesu ciiraniro cia kirikaniro kiria gikuru iguru ria gucokererio kwa Israeli niihingite. Anabii (Isaiya 60-62; Yeremia 30-33; Ezekiel 34-37) nimarathite gucokererio kwa Israeli rungu rwa

utongoria wa muhakwo maguta wa ngai, uria wari athamake kuma kirima gia Zayuni kana Yerusalemu. Undu uyu niwetereiruo niandu a matuku ma Yesu( rora, Luka 2:25, 38; 19:11; 24:21; Atum 1:6). Thiini wa Yesu, unabii uyu niuhingitio (Luka 1:68), no thiini wa njira itakuirigiriruo: Zayuni njeru, Israeli aria macokereirio, ti undu werethaguo thiini wa undu wa ati ni handu kana bururi guo muene, no ni thiini wa mundu ariwe Kristo na andu kae (kanitha).

57


1. Mbere ya kuambuo guake, Yesu niatariirie wega uhoro wa “guchokererio” kwa Israeli ta undu wa kiroho na ti wa kimwiri kana kiuteti.

a. Riria yesu arehiruo hekaru-ini kuruithio, munabii mundu wa nja Anna akianjia kuaria“ariai iguru riake [Yesu] kuri andu othe aria matereire gukuruo kwa Yerusalemu” (Luka 2:38).b. Mat 4:13-17 ithondekaga unabii kuunyitithania na Yaeu. “Mathayo anyitithanagia uhoro wake na mahunjio ma yesu Garilea na kugueta ati agiikara Kapernaum mwena wa iriya . . . bururi wa Zebuluni na Naphtali niundu uhingagia unabii wa Isa 9:1-2: ‘Bururi wa Zebulon, na bururi wa Naphtali, ni njira ya guthii iriya-ini, murimo wa Jordan, Galilea kwa nduriri—andu aria matuire ndumaini nimonete itheri munene na aria maikarite kurur-ini kia nduma ya gikuu nimathererukiiruo ni utheri’ (Mat 4:13-16). Mandiko ma kiambiriria maragia iguru ria andu mahinyiriirio, makahotuo ni it aria Ashuri na magatahuo (2 Atham 15:29; 1 Maund 5:26), maraheo kiraniro kia mwana wa nyumba ya Daudi uria ukarehe uhonokio. Mathayo onaga unabii uyu ukihinga thiini wa utungata wa Yesu: atauraga uhoro wa maundu guthukangio na uhoro wa thina wa kiuteti ta ari kuaga mitugo na nduma ya kiroho, na agataura gutangatha kwa Yesu ni undu umwe na kuona utheri wa uthamaki wa Ngai (Mat 4:17)uriguo ukinyaniria wa ukuri kuri bururi uri njira ya mwena wa iria, na bururi uria uri murimo wa Yordani, garilea ya nduriri’ (Isa 9:1).” (Schnabel 2002: 43)c. Yesu amenyithanagia Yohana Mubatithania ati niwe Elijah, “uria uroka na agacokereria maundu mothe” (Mat 17:11-13). Kumenyithania kuu “guatumire kumenyeke ati ‘gucokererio’ kuria guturite guetereiruo mahinda maingi nikurathii nambere—no na njira iri kiriga kugera ‘guthinika’ kwa muru wa mundu” (Walker 1996: 43).d. Yesu athurire arutwo 12 (Mat 10:1-2; Mariko 3:13-19; Luka 6:12-26), iria yumanaga na mihiriga 12na ikonanagia uhoro wa gucokererio kwa Israeli. “Yesu guitar arutwo 12 (Mariko 3:13-19; Luka 6:12-26; Mat 10:1-2) ni undu wa kionereria kinene:angikoruo Yesu nieitire Messiah, arutwo 12 marugamagirira uhoro wake wa kuga ati utungata wake nikiambirira kia gucokaniriria kwa mihiriga 12 ya Israeli” (Schnabel 2002: 45). (rora gachunji ka IV.E.4., hah kianda)e. Kunyitithania na uhoro wa gutahuo, anabii mararia maita maingi iguru ria Ngai “Gochokaniriria” matigari ma Israeli (Thab 147:2; Isa 11:12; 27:12; 49:5; 56:8; Yer 6:9; 31:10; Ezek 11:17; 28:25; 34:13; 37:21; 38:8; 39:28; Hos 1:11; Mic 2:12; 4:6; Zeph 3:18-20; Zech 10:8, 10). Yesu ningi akaria uhoro wa “gucokaniriria” Israel (Mat 3:12; 12:30; 13:30, 47-48; 18:20; 22:10; 23:37; 24:31; Mariko 13:27; Luka 3:17; 11:23; 13:34). Makiria, “riria yesu araria iguru riake we mwene ta mwiriithi na ruru rwake (Yohana 10:11), arutaga uhoro ucio kuma kuri unduire wa kibibiria uria werethaga Israeli mahiana ta karuru ka YHWH na we (Thab 23) kana mutongoria wa Israeli (Ezek 34) ari muriithi” (Schnabel 2002: 44). Ningi Yesu akiuga uhoro wa witikio wa muthigari wa Aroma (nduriri) “ndiri ndona witikio munene uu thiini wa mundu onau Israel! Ngumuira atiri, aingi nimakauma ruguru na ithuiro na marianire metha imwe na Abrahamu, Isaka na yakubu thiini wa uthamaki wa iguru; no ciana cia uthamaki niigathinkanio nduma-ini” (Mat 8:10-12). “Undu uria wa kumenyeka muno haha ni ati kuerethuo iguru ria andu ‘kuma irathiro na ithuiro’ kiumanite na ichunji ta Isaiya 43:5f. na Thaburi 107:3 iria yaragia iguru ria Ayahudi magicoka kuma gutahuo. No hah yesu araria uhoro wayo kuri andu a nduriri, mari hamwe na andu a Ngai. Uhoro wa muanya wa Ayahudi gukoruo ati ni andu a Ngai ugathira. Uhoro wa kuhota kuingira na gukoruo uria thiini wa andu acio ugakoruo ni muhingure kuri andu othe—Ayahudi na andu a nduriri hamwe—aria mari na witikio thiini wa Yesu.” (Travis 1982: 129)

2. Thutha wa kuriuka guake, Yesu augire wega ati “gucokererio kwa Israeli” ni gwa kiroho na nikwa andu othe a mabururi mothe kugaruruka thiini wa witikio kuri Yesu, no ti uhoro wa kimwiri wa uteti wa gucokererio kwa bururi wa Israeli.

a. icokia ria Yesu kuri arutwo magithii Emau (Luka 24:21, 25-27). Thutha wa kuriuka gwake, Yesu agicemania na arutwo eri magithii Emau. Matiamumenyaga no “merigagirira ati niwe ugakura Israeli” (Luka 24:21).

(1) Yesu agikuma arutwo eri. Thiini wa icokia riake kuri arutwo aya eri, yesu akimakuma, akimera, “ui iya wanyu andu aya akigu na kuaga guitikia narwa ngoro-ini maundu mothe maria maritio ni anabii! Kai gitari bata wa ati Kristo anyariruo na aingire riri-ini wake?” (Luka 24:25-26). “Uhoro wa ma niati Yesu niakurite kana agacokereria Israeli na njira ngurani na na kuirigirira kwao. Thiini wa kuirigirira Messiah wa njira ya kiuteti akirehe “ucokaniriria” wa kiuteti nimagite gukuukuu iguru

58


ria unabii wa kirikaniro gikuru. Mabatii kuona uhoro wa gucokererio kwa Israeli thiini wa kuriuka kwa.” (Walker 1996: 285) (2) Kionereria kia “muthenya wa gatatu.” Arutwo aya eri nimamenyete ati “ni muthenya wa gatatu kuma maundu maya mekike” (Luka 24:21). Thiini wa Luka 24:46 Yesu aguetire ati kuriuka gwake “muthenya wa gatatu” ni kwari “kwandike” uhoro wakuo thiini wa kirikaniro gikuru. “No riri, ni muhari uriku aragia uhoro waguo? Waya gukoruo ni uhoro wa mbicha ya Yona, no uhoro uria ukuhiriirie ni thiini wa Hosea 6:2 (‘thutha wa thiku 2 niagaturiukia; na muthenya wa gatatu niagatuchokaniriria’). Angikoruo niguo, Yesu oire muhari uria waragia uhoro wa gucokererio kana kuriukio kwa Israeli na akiuingiria arute wira uhoro-ini wake ari ta Messia. . . . Ota uria Dodd arikagiriria na uhuthu: ‘uriukio wa Kristo niguo uriukio wa Israeli uria anabii maragia iguru riaguo’.” (Walker 1996: 285)

b. Utumwo uria munene (Mat 28:18-20). (1) Uhoro wa kihumo wa kirikaniro gikuru. Thab 2:6-8 yarathite iguru ria Israeli macokereirio, na Messiah ari muthamaki agithamaka ari Kirima gia Zayuni,” kirima githeru kia Ngai,” ari ta“Mwana,” wa Ngai, na nduriri na“miicho ya thi” iheanituo kuri we ta igai riake (rora, Thab 48:1-2). Thiini wa unabii wa kirikaniro kiria gikuru Ngai atuikaga aturaga na andu thiini wa kirima gia Zayuni (Thab 26; rora, Thab 9:11; 43:3; 68:16; 76:1-2; Isa 8:18; Yoel 3:17; Zek 8:3). Nduriri ciabataraga guka Zayuni nigetha magia na ihinda ria kuhoya Ngai na kugia na kirathimo (rora, Isa 2:2-3; 25:6-7; 56:6-8; Mik 4:1-2; Zek 8:20-23).(2) Yesu aringithanirie Thab 2:6-8 na unabii ungi wa kirikaniro kiria gikuru uhianaine, kuri we mwende, na kuri andu ake (kanitha) na utuarithia wa Injiri. Yesu “Muriu” (Thab 2:7; Mat 28:19; cf. Atum 13:33, haria Paulo atumagira Thab 2:7 kuri Yesu) niari na “uhoti wothe iguru na thi” ta muthamaki uria ariwe Messia (Thab 2:6; Mat 28:18). Yesu aliwe Mwathani athanaire kuri arutuo ake (Thab 2:7; Mat 28:18-20). Watho wake uthiaga nginya“kuri nduriri ciothe” (Thab 2:8; Mat 28:19). No riri, handu ha andu guka “kirima-ini githeru” kia Ngai, Yesu arera andu ake maumagare mathii thi yothe makarutane kiugo kia Ngai. Tutirabatara guthii handu hana nigetha tucemanie na Mwathani.(rora, Yohana 4:21-23). Handu ha uguo, atumagiriria agatuira ati“na nii ndikoraguo hamwe na inyui, nginya ithiriro ria mahinda” (Mat 28:20; cf., Mat 1:23—“nao makamuita Immanueil, riria ritauraguo kuga ‘Ngai hamwe na ithui’”). Uthamaki mweru, kirima kieru gia Zayuni ni haria muthamaki ari. Ti handu hana, no ni handu ha kiroho. Ni handu hothe haria andu a kristo mari(rora, Yohana 4:21-24; Ahib 12:22-24). Kristo aigite Zayuni ihiana ta gatagati ka Ngai kuruta wira na andu ake, na thiini wa kristo cirigiriro iringaine na Zayuni nicihingitio.(3) Andiki a kirikaniro kieru nimamenyaga ati Kristo niahingitie unabii wa kirikaniro kiria gikuru. Ahib 12:18, 22 yugaga ati thiini wa Kristo“tutiukite iguru ria kirima kingihutika . . . no nimukite kirima-ini gia Zayuni na itura ria Ngai wi muoyo, Yerusalemu ya matu-ini” (rora, Agal 4:21-31). Riria kirikaniro gikuru kiarutaga wira, ona mahinda ma utungata wa Yesu guku thi, Yerusalemu yataguo “itura itheru” (Isa 48:2; Dan 9:24; Neh 11:1, 18; Mat 4:4; 27:53). No riri, “thutha wa kihinda kiu, ciugo, ‘itura itheru’ itionekaga ringi, ni tondu Ngai ndaturaga ringi Yerusalemu no thiini wa kanitha; na muthenya wa Bendegothito, Roho Mutheru ndaihurire hekaru kana Yerusalemu no aihurire atumwo na andu aria othe meririre na makibatithio (Atum 2:1-4, 38-39). Uhoro uyu niuwonekaga thiini wa Kuguuririo haria Yerusalemu njeru yerethaguo ta itura itheru (21:2, 10; 22:19). Erethaga ati ‘giki nikio gituro kia atheru na itura riria riende’ (20:9) riria Yesu etaga ‘itura ria Ngai wakwa’ (3:12). Itura itheru niyo Yerusalemu ya kiroho ya aria atheru.” (Kistemaker 2000: 437)

c. Ichokia ria Yesu kuri arutwo ake iguru riagucokerio uthamaki thiini wa Atum 1:6-8. Mbere ya Bendegothito na kuamukira hinya wa Roho Mutheru, ona arutwo a Yesu matanyitite uria Yesu ataiirie uhoro wa “guchokerio uthamaki wa Israeli” guathiaga atia. Meciragia na meciria ma kimwiri na ti uhoro wa kiroho. Meciragia ati Messia aroka niundu wa gucokereria kabururi kanini kiri goika, na ti kuhonokia thi yothe. No riri thiini wa ichokio ria kiuria kiao iguru ria “gucokerio uthamaki kuri Israeli” Yesu akiaramia iguru ria uria amerite uhoro wa “Utumwo munene,” na akimaingiria thiini wa meciria ngurani na uria meciragia “gucokerio uthamaki wa Israli” uri:

59


(1) Utaririo mweru iguru ria “gucokerio kwa uthamaki.” Ona gutuika gichunji kia mbere kia ichokia ria Yesu thiini wa Atumwo 1:7-8 kingionekira ta gucokerithio kwa maundu ma mahinda mahinda’ (‘gucokererio’ guku nigugoka no ti riu),” gichunji gia keri kia ichokio riake (kwanjiriria thiini wa Atum 1:8), yonanagia ati uria yesu araria uhoro waguo ni muonere mweru na ngurani wigii “gucokerio uthamaki”: “Kihumo kia Luka 24 kionanagia ta yesu aramenereria meciria ma’gucokererio’. Agekira hinya kirigiriro kiao no akagarura mutaurire. Uhoro wake ni iguru ria ‘uthamaki wa Ngai’ (muhari 3) na ti uhoro wa kiuteti wa Israeli na uthamaki; Roho ukaheaniruo (Mihari 4-5) niundu wa ‘guchokeria Israeli uthamaki’, no ni kumateithia gutuika aira makiria ya mihaka ya Israeli….. Thiini wa Luka 24 arutwo metituo mone wira wa Yesu, hari uhoro wa kurora thutha mutharaba iguru, no riu maretuo kurora mbere kuria wira wao uri ‘mithia yothe ya thi’ (Atum 1:8). Uhoro wa ukuri wa Israeli, ni uhoro wa miena iri__ kuanjiririo kugera gikuu kia Yesu na kuriuka, no ukarutithio wira thiini wa atumwo thiini wa wira wa utumwo….. Israeli yachokagiririo thiini wa kuriuka kwa Messia wao na guka kwa Roho Mutheru ta kiheyo. Njira iria mangiagiire na uhotani iguru riathi nduari kugera wiathi wa kiuteti, no kuari kugera kuri wathani na utongoria wa Messia wa Israeli.njira iria yathurituo ya gutongoria ni Messia yari kugera arutuo ake hari kuhunjia injiri yake kuri thi yothe na gutuma andu othe mathike naundu wa witikio (cf. Arom. 1:5). Bata wa yesu riu ona tene nduari ‘uthamaki wa kiuteti wa Israeli’, no ni bata wa ‘uthamaki wa Ngai’ (Atum 1:3).” (Walker 1996:96, 292) (2) Gutariria kwa Yesu iguru ria “guchokerio uthamaki” kionanagia uhoro wa utariria ringi wa “Muisraeli” wa ma. Yesu ndagiririe arutwo ake gutanya “guchokerio uthamaki.” No riri “amatauriire guchokerio uhoro-ini wa kiheyo kia Roho Mutheru na kuhingio kwa unabii uhoro-ini wa guchokererio kwa Israeli ta andu ario ndungata ya Ngai, metituo matuike aira kuri nduriri ciothe (Is. 43:10, 12 na 44:8). Mahinda ma muthia makanjiriria na uhoro wa guitiririo Roho uria weraniiruo na kurehe uhonokio wa Ngai, mbere kuri Israeli na thutha ‘mithia ya thi’ (Is. 49:6; cf. Is. 42:6-7). Undu uyu ugakinyanira biu riria Yesu agacoka (cf. [Atum] 1:11; 3:20-21). Kugera uira wa arutuo a Yesu ‘uthamaki’niugachokio kuri Israeli, no tin a njira ya kiuteti, na ti uhoro wa ihinda oro rimwe na uhoro wa muthia ta uria wirtuo thiini wa unabii wa kibibiria (cf. [Atum] 3:19-26).” (Peterson 2009: 109-10)(3) “Mithia ya thi” ni unabii mataririe ringi. Kirikiriro kia ichokio ria Yesu, ati arutuo ake mari mathii“mithia yothe ya thi” (Atum 1:8, NIV), irirkanagia uhoro wa wira wa utumwo uria munene na yaragia uhoro wa Thab 2:8, iria yaragia iguru ria“mithia ya thi” ati niiheanituo kuri muthamaki wa ki Messia ta ugai wake “Thiini wa Yesu, uhoro wa kuira arutwo mathii thi yothe ‘nginya mwicho wa thi’, kioneki kia unabii wa nduriri guka kururungana Yerusalemu (Isa 2:2-5, Mik 4:1-5; Zek 8:20-23) gucenjanagio na uma wa michonari a Kiyahudi magithii mabururi mothe. Muthiire uria ukoraguo ukianjiriria kuma gatagati, (Yerusalemu kuria Yesu akuiriire na akiriukira) nginya kundu guothe (muicho wa thi).” (Schnabel 2002: 47)

3. Uhoro wa gucokererio kwa Israeli gwa kiroho ni kua nyitiruo mbaru ni kiama gia athuri Yerusalemu thiini wa Atum 15. Ona gutuika Daudi nieriiruo uthamaki wa gutura, Israeli nimagayukanite, na magatahuo. Ngai kugera munabii Amos, nieraniire guchokererio: “thiini wa muthenya ucio ningokiria githunu kiria kiguuu kia Daudi,” na thutha wa uguo nduriri niigetha Mwathani (Amos 9:11-12).

a. Kuanjiriria Atum 10, Ngai onirie Petero ati gutiri bururi, kana muhiriga kana muario wari wituo uri na “thahu.” Niundu wa uguo andu aingi a nduriri makianjia kuhonoka, no matiaruaga kana magatura rungu rwa watho wa Ayahudi. Uhoro wa kana Ayunanai nimabatii kurumirira watho wa mikire ya Ayahudi a kirikaniro kiria gikuru niguo waragiririo ni kiama kia athuri Yerusalemu thiini wa Atum 15. Kiama giki gigitua atiAyunani matiari rungu rwa mikire na mawatho ma kirikaniro kiria gikuru. b. Thiini wa gutua itua riri, thiini wa Atum 15:15-18 mutumwo Yakubu aguetire kuma Amos 9:11-12 (agitumira njira ya LXX), no akianjiriria na akirikia kugeta ciugo icio kuma kirikaniro gikuru na ciugo ciumite Hos 3:5, Jer 12:15, na Isa 45:21. Mihari ino yarutitwo kuma kuri Amos niundu wa uhoro wa kugaruruka kwa andu a nduriri mahinda-ini ma kimessia. Yakubu arikiriirie akiuga ati mahinda ma guchokaniririo kwa andu a nduriri thiini wa kanitha niundu um,we na guaka ringi “githumu kia Daudi” (guchokererio kwa Israel). Uhoro wa ma ani ati guka thiini wa witikio kwa andu a nduriri kuonanagia ati “githunu kia Daudi” nigiakituo ringi,

60


ni tondu “muhari ucio wonanagia ati nomuhaka kuambe gukoruo na guchokaniririo mbere ya andu a nduriri kuingira (‘ningagichokereria, ni getha . . . nduriri’). Yakubu gutumira uhoro wa gukoruo ho kwa nduriri thiini wa misheni no muhaka kuonanie ati Israeli nimachokererio mbere.” (Walker 1996: 97) c. Ota uria kuari ma na uhoro wakiraniro kia Abrahamu kigii “bururi” kanitha wa kiambiriria warehire unabiii uyu wa kirikaniro kiria gikuru wa Amos uri wa kiroho nigetha warie uhoro wa kanitha no ti uhoro wa yerusalemu kana hekaru iria yari kuo matuku macio. “Uhoro wa guchagura muhari uria ungiingiria ayunani na kumatua athingu, Yakubu acagurire muhari umwe uria wahotithirie kuonanaia ati wira wa Ngai gatagati ka ayunani wabatii kuambiriria thutha wake kuruta wira kuri andu ake kiumbe (‘githunu kia Daudi kiria kiaguite’). Uhoro wa gutaukuo wega ni ati undu uyu wa wetereri (uhoro wa guchokaniririo kwa Israeli na ‘kunga thiini kwa ayunani’) wari undu wa bata guo mwene. Undu uria wari mahitia ni uhoro wa gutariria kiugo, guchokererio kwa Israeli. . . . Itua ria Yakubu nirietikirikire, uguo nikuonania ati atumwo nimaigire thi witikio uria mari naguo kabere ati uhoro wa guchokaniririo kwa Israeli gugakoruo kuri uhoro-ini wa uteti na wiathi kana andu ake kuingira thiini wa witikio hatari undu mekite mari oiki.” (Walker 1996: 293-94)d. Itua ria giikaro gia athuri Yerusalemu niunyitaguo mbaru ni Isa 49:6. Isa 49:6 na ni gichunji kiwme kia ichunji ciaragia uhoro wa “ndungata”. Kinyitithanagia gucokererio kwa Israeli hamwe na Ngai guitar andu a nduriri: “akauga, ‘Ni undu munini ati mutuike ndungata yakwa, kuarahura mihiriga ya Yakubu na mucokererie aria maigituo a Israeli; ningi ningamutua utheri kuri nduriri nigetha uhonokio wakwa ukinye mithia ya thi.” Ota uria kuri na Amos 9:11-12, “nduriri’ gukinyiruo na uhoro kuari kionereria kia ati mahinda maria metereiruo muno ma gucokererio kwa Israeli nimakinyite” (Walker 1996: 98). Paulo na Barnabas maguetire nuthu ya keri ya Isa 49:6 thiini wa Atum 13:47. Nimamenyete ngwataniro ya “gucokererio kwa Israeli” na uhonokio kuri nduriri. Uhoro wa kugueta kuma Isa 49:6 guatumire gikeno na rugocho kuma kuri kiugo kia Ngai na uhonokio thiini wa nduriri (rora, Atum 13:48-49). Uhoro wa ma, ucio niguo wa uhoro wa mucemanio wa athuri Yerusalemu, na Paulo na Barnabas nimatuaraga maumirira kuo ma uria Ngai ekite nao thiini wa nduriri (Atum 15:2-4, 12).

4. Paulo areretha ati Kristo na kanitha mari “gucokererio kwa Israeli.”a. Thiini wa Arom 9:4-5 Paulo aroraga Yesu ariwe gikinyaniria,na iguru ria irathimo na utonga wothe wa Israeli:kuoyuo gwa ciana, riri, ciiraniro, watho, wira wa hekaru,ciraniro, na maithe. Uguo, “Yesu gutangatha gukinya kwa uthamaki wa Ngai kuarumiriire gutariria uria uthamaki utarii na utari hamwe na cionereria cia Israeli (kurua, Thabatu, Irio) na uhoro wa kugaruruo (Ruriri,Bururi, Tora, na Hekaru). Uhoro uria weraniiruo wa gucokererio kwa Israeli ni wa tauriruo na undu wa gukoruo uri na wathiki kuri Yesu handu ha maundu ma mikere ya tene ya Israeli: muoroto ti kuri hekaru, kana watho, kana bururi no nikuri ndumiriri ya utongoria uria uri kuo wa ngai kugera Yesu.” (Schnabel 2002: 42-43)b. Paulo niatariirie ringi “gucokererio kwa Israeli” kuhiana undu waguikika kiroho. Isa 49:8 yaragia iguru ria Ngai guteithia (ndungata yake) “gucokereria bururi.” Paulo aguetaga nuthu ya mbere ya muhari wa 2 Akor 6:2, atakunyitithania na gucokererio gwa kinduire kuigii bururi kana uthamaki wa Israeli, no akinyitithania na uhoro wa gutuika mbarothi wa Kristo na kuamukira wega wa Ngai. Hangi aguetaga ati Abrahamu ni ithe wa aria othe metikitie, aria a kristo ni ciana cia Abrahamu (Arom 4:11; Agal 3:29). Ngurani ya tene ya Ayahudi na Ayunani, “andu anja” na “andu a thiini,” niyeheritio thiini wa Kristo (1 Akor 5:12; Agal 3:28; Aef 2:14-19; Agol 3:11; 1 Athes 4:12). “Uguo, riria Paulo arauga ati kiraniro kia ngai kuri Abrahamu nikihingitio thiini wa Kristo, hamwe na gukinyirio irathimo cia Ngai kuru nduriri, na riria arauga ati undu uyu ni kuri aria metikitie thiini wa yesu, onanagia guitikia guake ati kanitha, uri na Ayahudi na nduriri aria metikitie thiini wa Yesu, nio marugamagirira uhoro wa muthia wa gucokererio kwa Israeli” (Schnabel 2002: 54) ningi thiini waAtum 13:32-34, 38-39 Paulo aringithanagia“kirathimo kia ma kia Daudi” na uriukio wa Yesu. “Ciiraniro ici na irathimo, makiria, citauraguo kuga ti cia mahinda magoka ma uthamaki wa Ayahudi thiini wa Milleniumu, no niuhoro wa kuoheruo kwa mehia na uhonokio. Ciiraniro iria cieriiruo Isaeli nicihingite thiini wa kanitha wa kirikaniro kieru.” (Hoekema 1979: 197)c. Atongoria a Kiyahudi nimamenyire ati Paulo ararutana uhoro mweru wa “gucokererio kwa Israeli.” Thutha wa kunyituo Paulo arutire uira akiuga atiri“ndugamite haha niundu wa kirigiriro gia kiraniro kia Ngai kuri maithe maitu” (Atum 26:6). Riria atumiruo Roma augire, “njohetuo minoroiro ino niundu wa kirirgiriro kia Israeli” (Atum 28:20). Ni undu wa kuoneka

61


ati muonere wa Paulo iguru ria“kirigiriro kia Israel” wari ngurani, na ukaregana na meciria ma atongoria a kiyahudi. Atongoria a kiyahudi mari na meciria ma kimwiri megii kirigiriro kia Israeli—uhoro wa Israeli gucokerio wathani wao wa kiuteti, na kueheranio na andu a nduriri, na kuntitia mawatho na mikire ya hekaru na kirikaniro kiria gikuru. Angikoruo Paulo ari na meciria ma muthemba ucio megii unabii wa kirikaniro gikuru wigii kirigiriro kia Israeli, niangietikirikire, niundu ona ari mundu muthomu na ari murutani we mwene.(Atum 22:3; 23:6; 26:5; Phil 3:5). Handu ha uguo,Paulo ahunjirie uhoro ngurani wa “kirigiriro,”wetaguo Kristo, na “watho wa Kristo,” na andu eru a Ngai matukanite Ayahudi na nduriri aria mari umwe “thiini wa Kristo,”na “kirigiriro kia uriukio” (Atum 17:1-7; 23:6; 24:14-15; 26:6-23). Undu ucio niguo watumire Ayahudi magerie kumuraga na ugituma anyituo (Atum 21:28-33; Atum 22:17-22).

D. Yesu niakinyaniirie na agithengiamaruga ma kiyahudi, magongona na uthinjiri.

1. Mahinda ma mieri ya kirikaniro gikuru. a. Israela kirikaniro kiria gikuru matumagira ndara mweri ya riua, muthenya mweru wanjagia na ugathira ria ria thua (rora, Kiam 1:1, 8, 19, 23, 31). Niundu ndara mwei ya riua yari thiku 360 (12X30), mahinda maingi nimongagirira mweri mugima.” Israel nimari na karenda ya thirikari na iria theru. Mweri wa mbere wa karenda ya thirikari (Tishri, iria iringanaga na Mweri wa kenda- Wa ikumi) wari mweri wa mugwanja thiini wa karenda theru (Abib [kana thutha wa kuma gutahuo yatiruo Nisan], iringanaga na Mweri wa gatatu-Wa kanal). Muthenya wa mbere wa mwaka mweru (1 Tishri) witaguo Rosh Ha-Shanah (“kiongo kia mwaka”), na wamenyaguo na giathi kia turumbeta. Kiumia kimwe giathiraga na muthenya wa thabatu, riria Israeli mabatii kuhuruka na matikarute wira (Kiam 2:2-3; Tham 16:22-23; 20:9-11; 23:12; 31:13-17; 34:21). Thabatu yathira riua riathua, kiumia kingi gikanjia. b. Israel nimari na “Mwaka wa thabatu” na “mwaka wa Jubilee.” Mwaka wa thabatu wari thutha wa miak mugwanja. Thiini wa mwaka ucio: migunda yabatii kuaga kurimuo(Tham 23:10-11); andu kuohanira mathiri (tiga ageni) (Gucok 15:1-11); na ngombo cia Ahibrania ciari ciohoruo (Tham 21:1-6; Gucok 15:12-18). Mwaka wa Jubilee wari thutha wa miaka 50. Mahinda macio: mathiri nimeheragio; ngombo cia kihibrania nicia haguo wiathi; na migunda niyacokagio kuri ene (Alawii 25:8-55). Bibiria yonanagia ati gitumi kimwe kia Israeli gutahuo kiari kuaga guika maundu maria makonii thabatu cia migunda(rora, Alawii 26:34-35; 2 Maundu 36:20-21; Yer 25:11-12; 29:10).

2. Israeli mari na maruta maita matatu kana magongona. Mothe mari ma kuruta nyamu tiga magongona ma irio na ndibei (no ciari hamwe na magongona ma njino na ma thayu).

a. Igongona ria Horohio (kuhoreria marakara ma Ngai).(1) Magongona ma mehia ( Alaw 4:1-5:13; 6:24-30; 8:14-17; 16:3-22 ): kuriha niundu wa mehia kuria undu ucio utangiachokirio. (2) Magongona ma mahitia ( Alawi 5:14-6:7; 7:1-8; Nda 5:5-10 ): igongona ria mehia ria ngurani ria kuriha niundu wa mehia ma guchokia indo kuri andu (gikundi kiria kihitie kiari kirihe indo ciothe machoke marehe muongerera wa gichunji kia 20%).

b. Magongona ma kuamuruo (kuihena kana kuonania uma kuri Ngai).(1) Magongona ma njino ( Alawii 1:1-17; 6:8-13; 8:18-21; 16:24 ): kuiyamurira Ngai kana kuamura nyumba.(2) Magongona ma irio ( Alawii 2:1-16; 6:14-23; 7:9-10 ): guchokia ngatho na kugia na wendi mwega wa Ngai.(3) Magongona ma njohi ( Alawii 23:37; Nda 15:1-10 ): Niundu wa kuamura.

c. Magongona ma thayu (guetha ngwataniro ya hakuhi na Ngai) (Alawii 3:1-17; 7:11-34; 19:5-8; 22:18-30).

(1) Magongona ma ngatho ( Alawii 7:12-15; 22:29-30 ): Niundu wa ngatho kana ngwataniro na Ngai kana kirathimo gitekuirigiriiruo.(2) Magongona ma muihotua ( Alawii 7:16-18; 22:18-25 ): Niundu wa kirathimo na uhotani wonekete thutha wa kuria mwihitua wa ihoya.(3) Magongona ma kuiyendera ( Alawii 7:16-18; 22:18-26 ): Kuonania ngatho na wendo kuri Ngai na tiundu wa kirathimo kina.

d. magongona ma kilawii nduari mutaratara wa mwisho haria ati mehia mothe nimangieheririo. Mutaratara uyu wa magongona warutaga wira iguru ria mehia ma kuaga kumenya, kuaga kuimenyerera, mutino, kuhitia, na hamwe na githahia kwa maundu na uhoro

62


wigii utonga na indo. “Mehia maria manene,”hamwe na maria mari na ituiro ria gikuu matingiahotire kuiherio ni magongona (rora, Nda 15:30-31). Mehia ta macio makuaga guathikira Mwathani mangioheruo ni ngai tu kugera wega wake naundu wa witikio na kuirira (rora, Thabu 32, 51), kana magetererio muthenya wa guthegio kwa mehia.

3. Israel mari na maruga muguanja, thigukuu, kana mithenya miamure thiini wa mahinda meri; mahinda ma heho na mahinda ma rugari. Arume a ahibrania mabatii guka mbere ya Ngai handu haria hathure (thiini Yerusalem, thutha wa kuingira bururi na guaka hekaru) mahinda matatu thiini wa mwaka, mahinda ma iruga ria migate itari ya kuimbia (Mbathaka); Iruga ria ciumia; na Iruga ria ithunu (Thama 23:14-17; 34:23-24; Gucok 16:16).

a. Thigukuu ya mahinda ma heho yambagia mweiri-ini wa mbere wa karenda theru (Abib/Nisan [wa gatatu- wa kana]):

(1) Mbathaka(14 Abib/Nisan): kiari kiririkano kia ukuri kuma ukombo-ini wa Misri (Muraika wa gikuu wa Ngai “arugire”nyumba cia Israeli). Gaturume nigathinjiruo, na thakame ikihakuo miromo ya mirango, na nyama igicinuo na cikirio ni nyumba yothe (Tham 12:1-13, 21-27; Alawii 23:5; Nda28:16; Gucok 16:1-8).18 (2) Mugate utari muimbie (15-22 Abib/Nisan): Yakonainie na mbathaka (rora, Mat 26:17; Mariko 14:12; Luka 22:1),19 Ya ririkanagia uhoro wa kura kuma Misri. Mahinda matheru ma mweri wa Abib 15 na 22 mataraguo ta thabatu. Magongona ma njino na ma mehia nimarutaguo. Migate itari miimbie yari iriyo mahinda ma kiumia kiu (Tham12:14-20; 34:18; Alawi 23:6-8; Nda 28:17-25). (3) Maciaro ma mbere (16 Abib/Nisan): Kuari gukenera maciaro ma mbere ma magetha ma uti. uti yari irehuo mbere ya muthinjiri nake amirute ta igongona ria njino (Tham 34:26; Alaw 23:10-14).(4) Iruga ria ciumia (ningi yetaguo Iruga ria magetha; muthenya wa maciaro ma mbere, kana mbendegothito) (6 Sivan [Wa gatano-wa gatandatu]): Makenagira magetha ma mbere ma ngano, na uria Ngai arutire Israeli ukombo-ini. Yokaga thutha wa thiku 50 thutha wa giathi kia maciaro ma mbere (na nikio ritwa Bendegothito riumire) “mirongo itano”], Atum 2:1; 20:16; 1 Akor 16:8). Mahinda maya mataraguo ta thabatu, magongona ma kuehererio, ma njino, ma mehia, na ma thayu nimarutaguo (Tham 23:16; 34:21-24; Alaw 23:15-21; Nda 28:26-31; Gucok 16:9-12).

b. Ciathi cia mahinda ma rugari mari mweri wa mbere wa karenda ya thirikari (Tishri [Wa kenda-Wa ikumi]):

(5) Giathi gia turumbeta ( Rosh Ha-Shanah ) (1 Tishri): Kiari kiambiriria kia mweri wa mugwanja (mwaka mweru wa thirikari), na yarehaga muthenya wa kuehererio mehia, mithenya kenda thutha ucio. Kiungano githeru, turumbeta ni tuahuhaguo, na magacina magongona ma irio,na ma mehia (Alawi 23:23-25; Nda 29:1-6). (6) Muthenya wa kuehererio mehia( Yom Kippur ) (10 Tishri): Muthenya uria mutheru muno thiini wa mwaka. Mehia ma andu ni mahubiraguo na gutherio niundu wa mwaka. Kiungano githeru, magongona ma njino na ma irio na ma mehia nimarutaguo.thutha wa muthinjiri Ngai kuirutira igongona, nietikiragio kuingira haria hatheru muno thiini wa hekaru na akaminjaminjiria thakame iguru ria giti gia tha kuhiana ta kuriha mehia ma andu. Uhoro uyu wabataraga mburi igiri: imwe yathinjaguo na thakame yayo ikaminjaminjirio giti; na iria ingi (“mburi ya gukua mehia”) yari na mehia ma Israeli maumburituo , na agateyo weru-ini (Alaw 16:1-34; 23:27-32; Nda29:7-11). (7) Giathi gia ithini (Ciumba) (ningi no yetaguo giathi gia kungana) (15-22 Tishri): Maririkanaga guthiururuka weru-ini na kurikia magetha. Kiungano githeru kiari mweri wa Tishri 15 na 22 na wataraguo ta thabatu. Magongona ma njino, irio na ma mehia nimarutaguo. Aria mathiaga mari maikare thiini wa ithunu na makeneruruke manyitite honge cia mitamaiyu (Tham 23:16; 34:22; Alaw 23:33-43; Nda 29:12-38; Gucok 16:13-15).

4. Yesu niahingirie ciathi ciothe na maruga. Akol 2:16-17 yonanagia ati ciathi cia kirikaniro kiria gikuru ciari“kiruru” na nicihingitio thiini wa Kristo, uria ari we“giathi kiama.” Magongona mari mabataro ma

18 ? Thutha wa Israeli kuma Misri na kuingira thiini wa bururi wa kiraniro, uhoro wa muikire wa maundu ma bathaka wa “kimsri” niwacenjirio, na gutiachokira kuhakuo thakme mirango (Edersheim 1988: 212-18).

19 ? “Kuma uhoro wa kunyitithanio kwa hakuhi [Bathaka na Mugate utari muimbie]maundu macio moyaguo undu umwe, thiini wa Kirikaniro gikuru na kieru” (Edersheim 1988: 208).

63


giathi na iruga oro riothe. Niundu Kristo niwe igongona ria gutura riria riahingirie mutaratara wa magongona mothe, uguo nikuga niahingirie maruga na ciathi ciothe. Angikoruo Kristo ndahingirie ciathi na maruga mothe ma kirikaniro kiria gikuru, uguo ni kuga ati nitubatii gukoruo tugiciika, gitumi ciraniiruo ati“ni maundu ma gutura” (“ciari cia tene na tene”) (rora, Tham 12:14; Alwa 23:14, 21, 31, 41). Uma wa ati kanitha ndiri yakoruo na magongona macio ma kirikaniro kiria gikuru nikuonania ati nimamenyete ati ciathi na maruga mothe morotaga Kristo, na uma wamo niuhingitio thiini wa Kristo. Tugiaga na ciathi mahinda mothe thiini wa Kristo na kuoguo tutibatii guika maundu maria ma muhiano ma na nja kuringana na watho wa kirikaniro kiria gikuru kia Musa. Njira iria Yesu ahingirie giathi ogiothe niutariirio haha kianda.5. Yesu niahingirie Bathaka na Giathi kia Migate itari miimbie.

a. Kirikaniro kiria kieru kiringithanagia Yesu na gaturume ka Bathaka. Kiambiria ki utungata wa Yesu kuri muingi, Yohana Mubatithania niamenyire Yesu ari uu na akimuita“gaturume karia keheragia mehia ma thi” (Yohana 1:29, 36). Na undu wa kuga uu, Yohana anyitithanagia bathaka (iria yabataraga gaturume ka igongona) na muthenya wa guthengio kwa mehia (uria mehia ma Israeli mahumbiraguo). Kumenyithania guku kwa Yesu ari we gaturume ka igongona ni guikirituo hinya thiini wa 1 Pet 1:19; Kug 5:6, 8. Kristo ambiruo mahinda ma bathaka riria gaturume ka bathaka gathinjiruo (Luka 22:1; Yohana 19:14, 31). Kirikaniro kieru kiugaga ati bathaka yari ya kinabii uhoro wa igongona ria Kristo. Yohana 19:36 aguetaga Tham 12:46 na Nda 9:12 (iria yugaga ati mahindi ma gaturume ga bathaka matibatii kunwo) na yugaga, “maundu maya [thigari itiaunire maguru ma yesu ta uria mekire kuri aichi aria mambituo hamwe na Yesu] mekikire kuhingia Mandiko, ‘gutiri ihindi riake rikaunwo.’” 1 Akor 5:7 ningi yugaga, “Kristo ariwe Bathaka itu niarutituo igongona.” b. Giathi kia utuku wa muicho Yesu nianjiriirie Bathaka njeru/Giathi kia migate utari muimbie—Giathi kia Mwathani (Mat 26:20-29; Mariko 14:12-25; Luka 22:1-22; Yohana 13:1-2; 1 Akor 11:23-32). Bretscher (1954: 199-209) andikaga maita 11 mahinaine gatagati ka Bathaka/Mugate utari muibie na Giathi kia mwathani:

(1) Ciathi cieri cianjirie na undu wa watho wa Ngai (Tham 12:1; 1 Akor 11:23).(2) Ciathi cieri ciari na igongona ria gaturume (Tham 12:3; 1 Akor 5:7).(3) Ciathi cieri gaturume gatiari na kimeni (Tham 12:5; 1 Pet 1:19).(4) Ciathi cieri mahindi ma gaturume ka igongona matiauniruo (Tham 12:46;Yohana 19:31-36). (5) Thiini wa ciathi cieri ni undu wa kuria nyama cia gaturume ka igongona guatumaga mundu agii ngwataniro na agie na kiguni kia uhoro ucio (Tham 12:47; Yohana 6:52-57; 1 Akor 10:18; Mat 26:26; Mariko 14:22; Luka 22:17-19; 1 Akor 11:24).(6) Ciathi cieri thakame iria iitaguo nio irutaga wira wa bat thiini wa igongona. Thiini wa Bathaka, thakame ya gaturume yari ihakwo mirango-ini ya nyumba (Tham 12:7, 22); thiini wa Giathi kia Mwathani, thakame ituikaga giathi yo nyene (Mat 26:27-29; Mariko 14:23-25; Luka 22:17-20; 1 Akor 11:25-26).(7) Thiini wa ciathi cieri Ngai anyitithagia kiraniro. Thiini wa Bathaka Ngai eraniire kurigiriria andu ake na mahura ma gikuu gia marigithathi (Tham 12:13, 23). Thiini wa giathi kia Mwathani kristo eranagira woohaniri wa mehia (Mat 26:28; rora, Mariko 14:24; Luka 22:20). Giathi kia Mwathani kuoguo nikia hinya makiria , niundu to kuhonokia tu mwiri wa mundu ucio w aria no ona muoyo na roho wake niundu wa muoyo wa gutura (rora, Mat 10:28).(8) Ciathi cieri ciaheaniruo gutuika kiririkano, cikenagiruo kuma njiarua na njiarua. Bathaka ni kiririkano kia ukuri wa Israeli kuma Misri (Tham 12:14, 24-27). Giathi kia Mwathani kirirkanaga Kristo, uria naundu wa gikuu giake,“athengagia mehia ma kirindi” (1 Akor 11:25-26).(9) Ciathi cieri cibataraga witikio. Wathiki wa Israeli kuri Ngai mahinda ma Bathaka wonanirie witikio wao na kuihoka thiini wa undun uria augire (Tham 12:27-28), na undu ucio ukimahonokia kuma gikuu-ini. Thiini wa Giathi kia Mwathani, andu mabatii guithuthuria na kuria Giathi na njira njega; kuaga guika ugo kurehaga ituiro, ona gikuu (1 Akor 11:27-32).(10) Thakame ya ma ikoraguo hari ciathi cieri, no thakame ya Giathi kia Mwathani ndiri muicho na ni ya goro nay a hinya uria utari thiini wa thakame ya Bathaka. Thakame thiini wa Bathaka yari ya ruri tu ati Ngai niakuona riria muraika wa gukuu ahitukagira Misri, no yo nyene ndiari na hinya wa kuhonokia mioyo ya andu (Tham

64


12:13). Ningi, thakame ya Kristo, iria ikoraguo niyo gitumi kia Giathi kia Mwathani ni thakame ya Mwana wa Ngai, na noyo tu iri na uhoti wa “kueheria mehia mathi” (Mat 26:28). Uguo, Yesu angiugire, “Gikis . . .ni kirikaniro kiria kieru thiini wa thakame yakwa” (Luka 22:20), ti ati thakame yake yari ruri rwa kirikaniro kieru. (11) Ciathi cieri ni ciamuanya. Bathaka yari giathi kia Ahibrania tu; andu angi no muhaka mangiaruire nigetha marie giathi giki (Tham 12:43-45). Giathi kia Mwathani ni kia Mwiri wa kristo (1 Akor 10:16-17, 20-21).

c. Kionereria kia Yesu kuambirira Bathaka “njeru” thiini wa Yerusalem. “Undu uyu nikuonania ati ona thiini wa Yerusalemu andu a Israeli mari thiini wa ukombo na mari Misri. Undu uyu wahota kuoneka ta uri wa guitungira, no nihari na kinyitithania thiini wa undu ucio [mariko] atumagira kiugo gia kingiriki [eksago] kueretha uhoro wa Yesu ‘kurutuo nja’ ya itura kuambuo (15:20)—kiogu kiria maita maingi thiini wa kirikaniro kiria kieru kiaragia iguru ria ‘kuruta Israeli kuma Misri magitongorio ni Musa’ [rora, Atum 7:36, 40; 13:17; Heb 8:9].” (Walker 1996: 14) no thiini wa igongona ria gikuu kia Yusu, Israeli na mundu ungi owothe uria ‘ungiria mwiri wake na anyue thakame yake’ angiuma ukombo-ini—undu uria Yesu na aria angi a kirikaniro kieru (rora, Yohana 8:31-36; Arom 6:1-23; Ahib 2:14-15).

6. Yesu niahingirie muthenya wa guthengio kwa mehia, mutaratara wa magongona mothe, na uthinjiri.a. Kirikaniro kiria kieru kionanagia ati gikuu kia Yesu mutharaba-ini kuahingirie mabataro makilawiima magongona. “Bata munene wa magongona ma kirikaniro gikuru ni uhoro wa kuehererio uria ningi wonanagia kuhutania na maundu mothe—uhoro wa kuehererio na gukuruo, iherithia na wohaniri” (Edersheim 1988: 107). Uguo bata wa magongona mothe ma thakame, wari gukuranio muoyo utari na mahitia (nyamu ya igongona) rikirutuo niundu wa mahitia ma mundu. Kristo ahingirie bata wothe wa magongona ma gukuranio gitumi noe wiki utari na mehia (Isa 53:4-12; Luka 23:41, 47; Atum 3:14-15; 2 Akor 5:21; Ahib 4:15; 7:26; 1 Pet 2:21-24; 1 Yohana 3:5).

(1) Kristo niahingirie gitumi kia igongona ria muhera (rora, Arom 8:1-4; 2 Akor 5:18-21; Ahib 9:11-28; 10:11-12; 13:10-15).(2) Kristo ahingirie bata wa igongona kuamuruo (rora, Mat 26:39; Mariko 14:36; Luka 22:42; Yohana 4:34; 5:17-20, 30; 6:38; 8:28-29; 10:18; 12:49-50; 14:10, 24, 31; 17:1-26). (3) Kristo ahingiria bata wa igongana ria thayu (Rora, Yohn 14:27; 16:33; Arom 5:1-11; Aef 2:13-18; Akol 1:18-20).

b. Kirikaniro kieru kinyitithanagia Bathaka, muthenya wa kuehererio mehia, na magongona mothe na gikauga ati gikuu kia Yesu mutharaba-ini nikiamahingirie nagikimeheria. Thiini wa Arom 3:25 gikuu kia Yesu kierikanire ta “horohio” kana “igongona ria guthengia mehia.” Kiu nokio kiugo gia kingiriki gitumirituo thiini wa “giti gia tha” kiria kiahubirite ithanduku ria mathani thiini wa haria hatheru ha atheru (Tham 25:17), na kiaringithanitio makiria na muthenya wa kuoheruo mehia “Riria undu uyu wanyitithanio na uria Paulo aguetete handu hangi iguru ria ‘thakame’ ya Yesu [rora, Arom 3:25; 5:9; 1 Akor 11:25; Aef 1:7; 2:13; Akol 1:14, 20] na uhoro wa kueretha guake iguru ria Kristo gutuika kadonu ka Bathaka (1 akor 5:7), niundu wa ma kuga ati Paulo nionire wira wa Yesu akonainie na magongona maria meri manene thiini wa hekaru: Bathaka na Yom Kippur [“Muthenya wa kuoheruot”]. Thiini wa kuhana utaraniria wake uri wa ngurani, Paulo no muhaka akoruo nionete mutharaba uhiana kihingia kia magongona ma hekaru—na ti undu ungiaringithanirio namo. Gikuu kia Yesu nikionekaga thiini wa maundu maingi, na ni ua ati nikioire handu ha magongona na mikire ya hekaru.” (Walker 1996: 123) c. Muthenya wa kuoheruo mehia wari “muhiano”uria worotete Kristo mutharaba-ini.

(1) ngurani ya thakame ya nyamu na thakame ya Kristo. Alawaii 16-17 ihinyagiriria bata wa thakame ya magongona nigetha kugia na wohaniri wa mehia. Guituo kwa thakame ya kigongona kwari bata nigetha muthinjiri agie na thakame ya gukua na kurehe haria hatheru ha atheru na kuminja-minjiria giti gia tha. Ahibrania 7-10 yonanagia atio igongona ria Kristo mutharaba-ini waria undu uria muthenya wa wohaniri wakoraguo ukiorota. “Mutharaba wonanagia ati no muhaka hakoruo na kindu gia kuruta igongona (8:3).” (Nelson 2003: 254) Thakame ya Kristo niyakirite thogora wa thakame ya nyamu. “Mutugo ucio wa tene nduari na uhoti niundu watumagira thakame ya nyamu na wachokagiruo (10:1-4); giko gia Kristo kia uthinjiri giekiruo rita riwme na kiari gia thakame yake ihiana igongona ria kuiruta we mwene (7:27; 9:25-26).

65


Makiria, uhoro ucio wekikire iguru na undu wa uma (9: 24 ngurani na 10:1), ukinyaniria wa Kristo ni ngerekano iria ya ma iguru ria mandiko ati gutherio no muhaka kurehuo naindu wa igongona ria guituo thakame (9:13-14, 21-23). No thakame yake yari na uhoti muingi makiria ni tondu yari yake mwene, maumirira ma wathiki wa kuiruta ta igongona undu wikituo kugera ‘roho wa gutura’ na wega ucio ni ngurani naundu wothe wa unduire utari wa gutura (9:12). Hinya wa ukuri na utheria thiini wa thakame ni wan a thiini na wagutura gukira wananja na wa kahinda kanini (9:12-14; cf. 10:1-4).” (Ibid.: 256) (2) Ngurani ya haria hatheru haingiriruo ni athinjiri nah aria hatheru haingiriruo ni Yesu. Uhoro wa kindi kiria kia bata giatumagiruo ni muthinjiri kuingiria haria gukoruo ho kwa Ngai kuari, hatheru ha atheru, mbere ya gitama kuari guthii na thakame na kuminja-minjiria giti gia tha nigetha gutheria indo ciothe theru na andu kumana na thahu na mehia (Alawii 16:2-19). Ngurani, kugera kuriuka na kuambata gwake, Kristo aingirire“matu-ini kuo kuene” (Ahib 9:24; rora, Ahib 4:14; 8:1-2), thiini wa“nyumba ya nathiini thutha wa gitama” (Ahib 6:19-20, RSV). Uguo, Kristo arutire wira ahiana ta muhitia na muthinjiri Ngai: ahiana ta muhitia thakame yake yari theru niundu niatuire muturire mutheru na ndari na mehia (9:12-14; Ahib 10:4-10); ta muthinjiri ari mukinyaniru niundu ndabatii guithahura we mwene (Ahib 7:26-27; 9:7).(3) Ngurani ya weru kuria mburi iria yakuaga mehia ma andu yateaguo na Yesu kueheranio na Ithe. “Wira wa mburi ya gukua mehia ni wa muanya thiini wa muthenya uhyu wa gutherio mehia, yonanangia kueherio (gutuaruo kundu gutari gutheru) kwa mehia ma Israeli. Uguo nayo thakame ya mburi ingi ikarehuo haria hatheru muno, nayo mburi ya gukua mehia ikaingatuo kuraya na Ngai (weru-ini).” (Williamson 2007: 110) thiini wa mahinda mothe Yesu aturite na ngwataniro nginyaniru ya wendo na Ithe. No riri, mutharaba-ini, Yesu agikua mehia maitu (Isa 53:4-5), na“Kugera kuhinyiririo na ituiro akiingatuo na akieherio thiini wa bururi wa aria mari muoyo” (Isa 53:8). “thiini wa Mathaya10:28 Yesuarauga ati gutiri uhoro wa guthukangio kwa mwiri ungiigananio na guthukangio gwa kiroho thiini wa Yehanamu, kana kuaga gukoruo ho kwa Ngai. No undu uyu niguo wekikire kuri Yesu mutharaba-ini—atiganiirio ni Ithe (Mathayo 27:46). . . . Riria ariraga ati Ngai wake niamutiganiirie ari thiini wa Yehanamu. No ta wichirie—angikoruo mehia maitu nimanene ati matiarihikire hau, no iherero rita no kuarama, tukiagiriire guika atia iguru ria uma wa ati Yesu augire thogora witu nimurihe (Yohana 19:30) thutha wa mathaa matatu maika? Tumenyaga ati undu uria aiguire mutharaba-ini wari muru makiria ya uria tungiigua iherero tuonganiriirio ithuothe.” (Keller n.d.: n.p.) Mburi ya gukua mehia iingataguo weru-ini ikiringithanio na Yesu akieherio uthiu-ini wa Ngai.

d. Ahibrania irehaga ngurani ya mitaratara yothe ya magongona ma Israeli na ithinjiri na Kristo.

(1) Magongona ma kirikaniro gikuru ni ngurani na Kristo. “Mwandiki [wa Ahibrania] amenagiriria magongona ma Israeli na akauga matiri hinya (7:11, 18-19; 10:4), na ati nimaguchokeruo gutathiraga (7:23; 10:1), ti magutura (8:13; 9:9-10), na nimagachitio ni mehia ma athinjiri aria mamarutaga (5:3; 7:27; 9:3). . . . Aibrania imenagiriria mitaratara iyo ya magongona nigetha yonanie, naundu wa ngurani, igongona riega na rina uhoti (9:23) riria rirehaga ‘kirikaniro kiega’ (7:22) kiri iguru ria ‘ciiraniro njega (8:26) githondeketuo ni Kristo ari muthinjiri munene makiria (7:1, 15, 26-27).” (Nelson 2003: 251) (2) Ngurani thiini wa Ahibrania ndiri na mihaka uhoro-ini wa gutherio omwaka. Handu ha uguo, ni uhoro wothe wa miturire ya Israeli na mitaratara yao na magongona mao. “Thakame kuminja-minjuo ni undu wekaguo ni Musa thiini wa magongona na kirikaniro thiini wa Thama 24:3-8. Thakame iria Musa aminjiirie andu na aratari yanyitithanaigia Ngai na andu thiini wa kirikaniro. Ugo noguo Yesu anyitithanirie kirikaniro kieru kugera gikuu giake na thake yaitiruo (9:15; 12:24). Ahibrania 9:18-22 yaramagia iguru ria undu uria mandiko maugaga iguru ria Musa—Musa aminjagiria thakame ibuku ria watho, githunu, na indo cia gutumira—na akaruta magongo ndegwa ndune (Nda 19:9, 18, 20) nguo ndune (Alawii 14:2-6). Mbicha ino yonanagia ati gikokia uthinjiri kia Yesu giakinyaniirie na gikihituka magongona ma tene.” (Nelson 2003: 256-57)

66


(3) Yesu niahingitie na agakiria uthinjiri wa kirikaniro kiria gikuru. Ahib 7:28 yugaga, “watho uthuraga andu matuike athinjiri mari na uhuthu, no kiugo kia muma, kiria giukaga thutha wa watho, githuraga mwana, munkinyaniru mahinda mothe.” Gitumi Mwana ni “,ukinyaniru mahinda mothe,” muthinjiri uria “muhuthu” wa kirikaniro kiria gikuru niurikitie kuhotuo matuko mothe. Makiria Yesu “aumanite na muhiriga wa Yuda kuria, hatari undu waritio ni Musa wigii uthinjiri” (Ahib 7:14). Kuringana na watho wa kirikaniro kieru, Haroni na Alawii mari matuike athinjiri Ngai“matuko mothe” (Nda 18:1-8, 11, 19-23; 1 Maundu 15:2; 23:13). No riri, thiini wa kirikaniro kieru, maundu mothe nimagarurukite. Yesu ni muthinjiri“thiini wa muhianire wa Melchizedek,na ti . . . kuringana na mutaratara wa Haroni” (Ahib 7:11). Uma wa ati Yesu etaguo “muthinjiri” na “muthinjiri munene” kuonanagia ati mitaratara ya magongona ya kirikaniro kiria gikuru na uthinjiri niuthengetio niundu kuringana na watho wa kirikaniro gikuru Yesu ndangiatuikire muthinjiri, niundu ndiri wa muhiriga wa Haroni na wa muhiriga wa Lewi, no ari wa muhiriga wa Yuda (Ahib 8:4; rora, Mat 1:2-3; Luka 3:33-34). Kuoguo, “riria uthinjiri wachenjio, onaguo watho niuchenjagio” (Ahib 7:12).(4) Ahib 13:10-14 yonanagia ati kugii na mbere kuhoya thiini wa njira ya kirikaniro gikuru thiini wa hekaru ya kinduire na guthathaiya Yesu ni kugirie . “Yesu niambiriirie mutaratara mweru wa hekaru (wonanagio kugera kuri aratari) uria wari na ngurani na mutaratara wa hekaru uria wonanagio kugera kuri ‘hema’. Uhoro wa ma ni ati mitaratara ino yeri yari na ngurani: andu aria marutaga wira thiini wa mutaratara wa mbere matietikiri gukoru thiini wa mutaratara uyu (‘aria marutaga wira thiini wa hema matiari na rutha rwa kuria’: Muhari. 10); naundu wa uguo aria metikitie thiini wa Yesu mabatii kueheria thiini wa mutaratara uria watene (‘leke tuthii kuri we nja wa hema’: m. 13). . . . Uhoro wa hinya wake niguo ngurani. Gikuu kia yesu kionekanire nja wa kihingo gia itura’ (m. 12), no ti (ta uria nyamu ya igongona) yarutaguo thiini wa ‘hekaru’ (m. 11). Guthura nikuabataraga—guthii kuri Yesu nja wa itura (m. 13) kana, gutiguo, ta uria kuari, thiini wa itura na wirorere hekaru. Tungitumira ruthiomi rungi rwa kigiografia, gitiyo kia mundu kiari thiini wa hekaru kana kana handu ha mahindi maingi’? Ngurani gatagati ka maundu macio meri yari yakuonekana. Njira njeru ya gukinyira Ngai niyonekanite; no itua riari rituo.” (Walker 1996: 206-07)(5) Marigiririo na ukinyaniru wa wohaniri wa Kristo—na uhoro wa kueherio biu kwa mitaratara ya magongona ma kirikaniro kiria gikuru tene na tenena uthinjiri—niwonekaga thiini wa uma ati “agiikara thi guoko-ini kwa urio kwa Ngai” thiini wa haria hatheru ha ma matu-ini ( Ahib 1:3; 10:12, 14, rora, Thab 110:1; Mariko 16:19; Luka 22:69; Arom 8:34; Aef 1:20-21; Akol 3:1; 1 Pet 3:21-22 ). “Gitumi uhoro wa igongona watuaguo ni ta kurugama mbere ya Ngai kana kigongona-ini (10:11; Gucok 10:8; 18:7), uhoro wa ngurani na guikara thi kuonanagia kuninuo kwa maundu ma magona ni kristo (10:12). Ningi, mahinda oro macio, uhoro wa giti kia uthamaki guoko-ini kwa Ngai kwa urio, ugatuma agie na uhoti wa uhoyaniri wa guthii na mbere.” (Nelson 2003: 257) (6) Igongona ria kristo mutharaba-ini,na kuriuka na kuambata, ihitukite magongona mothe ma athinjiri, ona hamwe na muthinjiri munene muthenya wa horohio, mangiahotire gukinyaniria mari othe.

(A) Mutaratara wa tene wa magongona wabataraga magongona maingi na athinjiri aingi (Ahib 7:23; 9:25; 10:1, 11). Yesu uthinjiri wake wari wa gutura, na ari arute igongona ororimwe ria andu othe mahinda mothe (Ahib 7:24, 27; 9:12, 25-28; 10:10-14). (B) Mutaratara wa tene wa magongona ndungiagarurire andu kuma na thiinikana kumatua akinyaniru. Na undu wa igongona riake Kristo niahotire guika uguo (Ahib 7:11; 9:9-10; 10:1-2, 14-16). (C) Muthenya wa tene wa gutherio mehia wakoraguo ta ‘kiririkano’ kia mehia omwaka. Kugera igongona ria Kristo Ithe“ndari hindi akaririkana mehia mao ringi” (Ahib 10:3, 16-18). (D) Kristo ekire uria muthinjiri wa guku thi atangiekire. Ambatire matu-ini kuria athiaga na mbere kuhoera andu ake hamwe na Ithe (Ahib 7:24-25), na ti muthinjiri tu, no ni muthinjiri uria munene (Ahib 4:14-15; 7:26; 8:1-2).

67


(E) Naundu wa giku, kuriuka na kuambata Kristo ahotiithagia mwitikia wothe guika uria muthinjiri angiekire. Thiini wa kirikaniro kiria gikuru no athinjiri aiki mangiingirire haria hatheru thiini wa hekaru. Yesu niahotithitie andu ake othe mari na“umiriru kuingira thiini wa haria hatheru na undu wa thakame ya Yesu” mahinda mothe (Ahib 10:19-22; 4:16).

7. Yesu niahingirie giathi kia maciaro ma mbere na giathi gia ciumia. “Magetha ma mbere” kuari gukunguiruo kwa maciaro ma magetha ma uti na yari hamwena kiumia kigima kia Bathaka/ mugate utari muimbie (Thama 34:26; Alaw 23:10-14). Iningi niyanjagiriria muthenya wa mbere wa mahinda ma matuko 50 maria mainyanagiria giathi kia ciumia (giathi gia ciumia no gietaguo, bendegothito) (Alaw 23:15-16). Giathi gia ciumia giakunguyagiruo magetha ma mbere ma ngano. Uguo, giathi gia ciumia no gietaguo kia magetha (Tham 23:16; 34:22), na muthenya wa mbere wa giathi wetaguo “muthenya wa maciaro ma mbere” (Nda 28:26). Ciathi cieri ciakunguyagiruo niundu wa uingi wa indo iria Ngai aheanite kuri bururi na “maciaro ma mbere” mari ngatho.

a. Ota uria Yesu thiini wa gikuu giake ari bathaka itu, thiini wa kuriuka niwe maciaruo ma mbere. Thiini wa 1 Akor 15:20, 23 Kristo nietituo“maciaro ma mbere” kuri aria othe mari thiini wa Kristo.uguo nitukariuka ta uria ariukire kuma kuri akuu (1 Akor 15:20-58).b. Gutumuo kwa Roho Mutheru muthenya wa bendegothito (“muthenya wa maciaro ma mbere”) kuahingirie giathi gia ciumia. Kristo ariukire kuma kuri akuu muthenya wa kiumia rucini thutha wa thabatu ya Bathaka (muthenya wa “Maciaro ma mbere” Alawii 23:15-16; Mat 28:1-6; Mariko 16:1-6; Luka 24:1-6; Yohana 20:1-2). Onekanire matuku 40 ni andu ngurani (Atum 1:3). Ningi akiambata matu-ini, no akira arutwo ake gueterera Yerusalemu kiraniro kia Ithe kumabatithia na Roho Mutheru (Atum 1:4-5). Matuku ikumi thutha ucio (matuku 50 thutha wa kuriuka) “riria muthenya wa bendegothito wakinyire” roho Mutheru agiikuruka na akiiyuria arutwo a Yesu (Atum 2:1-4). Naundu wa gutuma roho Mutheru, kristo ahingirie gitumi kiama nagia kiroho kia giathi gia ciumia. Na cionereria , ciiruru na mihiano miingi makiria ni thiini wa Kristo maundu macio mothe morotaga ma giathi kia maciaro ma mbere (cf., Luka 11:13).c. Thiini wa Arom 8:23 Paulo auaga ati nituri na “maciaro ma mbere ma Roho.” Amenyire ati, ota uria kwari maciaro mambere ma magetha ma ngano, riu nituri na kiambirira kia magetha ma mbere ma kiroho. Maciaro ma mbere ni kiheyo kia magetha mari mothe, maria tubatii gueterera na kuirigirira. No magetha magima ti mariku. Uguo Paulo ararikiriria Arom 8:23 na kuga ati“tuetereire gutuika ciana guitu uhoro-ini wa gukuruo kwa miri itu.” Undu ucio ugekika mahinda ma guka kwa Yesu ria keri riria tukagaruruo na tuheyo riri na tuheyo miri mieru (1 Akor 15:35-49).

8. Yesu niahingirie giathi kia turumbeta. Giathi gia turumbeta kiari kiari kiambere thiini wa ciathi ithatu (hamwe na giathi kia muthenya wa kuoheru na kia ithunu). Giathi giki giatangathaga mwaka mweru, na kurongoreria muthenya wa gutherio mehia (Alawi 23:23-25; Nda 29:1-6).

a. Andu aingi meciragia ati turumbeta turingithanagio tu na guka kwa Mwathani ria keri. Ichunji nyingi nicionanagia ati guka gwake gwa keri na kuriuka kwa aria akuu gugatangathuo ni muraika na “turumbeta” (rora, Mat 24:31; 1 Akor 15:52; 1 Thes 4:16). Oandu angi maugagati turumbeta tukonainie na “turumbeta twa cira na ituiro” thiini wa Kug 8:1-9:21; 11:15-19. No riri mionere yeri niyagag kurora maundu ma bata hahab. Giathi gia turumbetakiaga gukoruo gikonainie nauhoro wa guka gwa keri kana “turumbeta twa ituiro”no nituahingirio thiini wa guka kwa Yesu kwa mbere. Ta itumi ithatu nicionanagia uguo:

(1) Bata wa turumbeta wari wa gutangatha kugaruruka kwa mahinda—kiambiriria kia mwaka mweru. Guka kwa mbere kwa Yesu nigiekiruo ugo.

(A) Yesu we mwene niatangathire uguo thiini wa Luka 4:18-19 riria aguetire kuma Isa 61:1-2 ati niatumituo“gutangatha mwaka wa guitikirika wa Mwathani.” Thiini wa Luka 4:21 ningi agitangatha, “umuthi mandiko maya nimahinga thiini wa matu manyu.” (B) Uma wa ati guka gwa kristo ni kiambirira kia mahinda mamuicho maria turi thiini wamo, na maria maguthii nambere nginya riria agachoka (rora, Atum 2:16-17; Ahib 1:2; Yak 5:1-3; 1 Pet 1:20; 1 Yohn 2:18). 2 Akor 5:17 makiria inyitaga mbaru “weru” uyu urehaguo ni Kristo na undu wa kuga, “uguo mundu ruia uri thiini wa kristo, niatuikite kiumbe kieru; maundu ma tene nimathirite; ta rora maundu meru nimokite.”(C) Guka kwa mbere kwa Yesu niguacenjirie mahinda kuma BC (“mbereya

68


Kristo”) nginya AD (ndemwa cia kiratino cia kiugo “anno domini”—“Thiini wa mwaka wa Mwathani”).20

(2) Turumbeta ni tukuhaniriirie na muthenya wa gutherio uria Yesu ahingirie “Gitumi kuri Rabbis Rosh Ha-Shanah wari muthenya uria munene wa ituiro, warehaga thiini wa ihinda ria muhera, uria warikagirira thiini wa muthenya wa wohaniri” (Jacobs 1959: 6). Niundu yesu niahingirie muthenya wa kuoheruo uria giathi gia turumbeta kiarongoragirio, niahingirie giathi gia turumbeta.(3) Yesu niahingirie gitumi kia unduire wa kiyahudi gia kuhuha shofar (“ruhia rua ndururume”) thiini wa giathi kia turumbeta. Thiini wa mwaka wa AD 942 amwarimu uri gatu wa ki Babiloni, wetaguo, Saadi Gaon, andikire itumi10 cia ayahudi kuhuha shofar mahinda ma giathi kia turumbeta (Jacobs 1959: 44-48). Itumi icio ciothe ikonainie na Kristo:

(A) Ngai atangathaguo ni Muthamaki mwaka mweru. Kristo ni Muthamaki wa athamaki na mwathani wa athani, na ari na wathani wothe(rora, Mat 28:18; Atum 2:36; Aef 1:20-22; Phil 2:9-11; Akol 2:9-10; 1 Pet 3:22; Kug 17:14; 19:16). Hindi ya kuambuo kionereria kiria giekiriruo iguru ria Yesu kiugaga ati Yesu ni“muthamaki wa Ayahudi” (Mat 27:37; Mariko 15:26; Luka 23:28; Yohn 19:19).(B) Rosh Ha-Shanah ni kiambiriria kia thiku ikumi cia uheri. Kristo niahingirie muthenya wa kuoheruo uria uhari wa thiku ikumi cia uheri cia rongoreirio.(C) Torah yaheaniruo kirima-ini gia Sinai hamwe na migambo ya hia cia ndurume (shofar). Kristo niwe muheani wa watho mweru, munene gukira Musa (Mat 5:1-48). (D) Anabii maringithanagia ciugo ciao na mugambo wa shofar. Yesu nit a munabii Musa, uria weraniiruo ni Ngai (rora, Gucok 18:15, 18-19; Yohn 1:45; 6:14; Atum 3:20-23).(E) Hekaru thiini wa Yerusalemu yathukirio gatagati ka migambo yaturumbeta, na thiini wa mwaka mweru Ayahudi metagirira gucokererio kwa riri mweru wa tene. Yesu niahingirie na akirugama ithenya ria hekaru na bururi guo mwene.(F) Thiini wa Kiambiriria 22 ndurume yarytiruo ithenya riiiia Isaka. Rugano ruotho rwa Abrahamu na Isaka warongoragiria kuambwo kwa Yesu. Ota uria Isaka ari mwa wa mumwe wa Abarahamu (Kiam 22:2), noguo Kristo ari“mwana wa mumwe wa Ngai” (Yohn 3:16). Ota uria ngu cia gichina igongona ciakuiotuo ni Isaka (Kiam 22:6), noguo Kristo akuithirio mutharabna wake (Yohn 19:17). Ota uria Abrahamu augire ati“Ngai niakuheana ndurume” (Kiam 22:8) ya igongona, uguo noguo Ngai aritire Yesu Kristo, “gaturume ka Ngai gathengagia mehia ma thi” (Yohn 1:29; rora, Kug 5:6). Ota uria Isaka athikiire wendi wa ithe, nginya gukua, uguo noguo Yesu athikiire wendi wa Ithe nginya agikua (Mat 26:39; Phil 2:8). Ota ueia Isaka “akuire” kuri Abrahamu thiini wa matuku matatu ma rugendo ruo (Kiam 22:4), uguo noguo Yesu ari kaburi-ini mithenya itatu (Mat 12:40; Luka 24:21). Ota uria Abrahamu etikitie ati Ngai niakuriukia Isaka kuma kuri akuu (Ahib 11:19), uguo niguo Yesu ariukirio uhoro-ini wa ma (Mat 28:1-6; Mariko 16:1-13; Luka 24:1-6; Yohn 20:1-28). Ahib 11:19 (NASB) yugaga ati Abrahamu amukirire Isaka “ta muhiano.”(G) Amosi 3:6 oragia, “Kai ruhia rwa ndurume rungihuhuo na andu mage guitigira?” Kuigua guoya, na gitiyo niundu wa muoyo na muheani wa muoyo ciokiragio na mugambo wa shofar. Yesu niwe uturagia mioyo itu na ni “we murugamiriri wa unduire wake na anyitagirira indo ciothe na kiugo kia uhoti wake” (Ahib 1:3).(H) Zeph 1:16 yaragia iguru ria muthenya wa cira ta muthenya wa shofar na king’ora.” Ni Kristo ugatuira aria mari muoyo na aria akuu (Matt 7:22-23; Yohn 5:22; Atum 10:42; 17:31; Arom 14:10; 2 Akor 5:10; 2 Tim 4:1; Yud 14-15; Kug 19:11). Thiini wa uhoro wa ma ni ati ituiro niriukite iguru ria andu

20 ? Ona aria matatumagira BC na AD —no magatumira “mahinda ma nduire” ndemwa ta, “BCE” na “CE”—undu ucio no utumaga mamenye uhoro wa guka kwa mbere kwa Yesu Kristo. Tariki ichi nichihianaine na BC na AD no aria mahuthagira BCE na CE matiendaga kuga ati yesu ni Mwathani.

69


kurega Yesu (Yohn 3:17-19), ona gutuika cira ukarikirira thiini wa guka gwakeri(Mat 13:24-30, 36-43, 47-50; 16:27; 25:31-46; Yohn 12:48; Arom 2:1-16; 1 Akor 4:5; 2 Athess 1:6-10; Kug 22:12).(I) Isa 27:13 aragia iguru ria shofar iria iakanirira guka kwa Messiah kurehe Israeli hamwe kuria manyaganitemacoke bururi wao. Yesu niwe Messiah (Yohn 4:25-26). Niarehete Israeli eru, ama thiini wa “bururi” wa kihuruko kiao na kihonoko.(J) Shofar ikahuhuo iriukiro. Yesu niwe kuriuka na muoyo (Yohn 11:25). Yesu kuriuka gwake niguikikite. Ni “maciaro ma mbere” ma kuriuka kwa andu aria angi (1 Akor 15:22) kuria gugoka“hindi ya karumbeta ka muthia” (1 Akor 15:51-52).

9. Yesu niahingirie giathi gia ithunu. Giathi gia ithunu (ciumba) kiari kia muisho thiini wa ciathi cia hindi ya rugari. Kianinaga kiumia kimwe, na maririkanaga kurura thiini wa weru. Ningi nimakunguyagia kurikia kwa magetha ma hindi ya riua. Nigetha maririkane uhoro wa guchangachanga weru-ini makaga ithunu na magatura thiini wacio ihinda ria kiumia kimwe kia giathi kiu (Tham 23:16-17; 34:22-23; Alaw 23:33-43; Nda 29:12-38; Gucok 16:13-15).

a. Ota uria kuari na giathi kia turumbeta, andu aingi monaga ati ithunu cihutainie na guka kwa Mwathani gwa keri tu. Andu a mahinda maguetaga Zek 14:16 iguru ria kunyita mbaru witikio wao ati riria yesu agoka ringi niagachokia magongona ma kiyahudi na maruga, hamwe na giathi gia ithunu thiini wa itura ria kinduire ria Yerusalemu (rora gichunji gia C, muhuro, uhoro wigii uma wa Zek 14:16).b. Ota uria ciathi iria ingi ciahingirio, giathi kia ithunu ni kiahingirio ni Kristo hari guka gwake.

(1) Yohana 1:14 yugaga ati “Kiugo [Yesu] gigituika mwiri na gigiturania naithui.” Kiugo “guturania” ni giko ( skēnoō ) kiumanite na kiogu “githunu” ( skēnē ). Uguo Bibiria ya NASB niri na kauhoro iguru ria Yohana 1:14 kaugaga ati, “kana gukoruo thiini wa githunu; , gutura gwa kahinda.” Ota uria ithunu iria andu makaga itiari cia goro kana miako ya kuguciriria, gutiari undu thiini wa yesu ungiaguciriirie andu (Isa 53:2).(2) Ithunu cirirrikanagia uhoro wa Ngai gukura Israeli kuma ukombo-ini na kurura kuao weru-ini magithii bururi wa kiraniro ( Alaw 23:42-43 ). Yesu niwe Musa mweru na munene, uria ukuraga andu to kuam ukombo-ini wa kimwiri no nginya wa kiroho nagikuu na mehia nigetha“onaithui tuthii thiini wa weru wa muoyo” (Yohn 1:29; Arom 6:3-23). Yesu niageririo ni Saitani weru-ini, ota uria Israel;I mageririo (Mat 4:1-11; Luka 4:1-13). No riri, ngurani na Israeli, yesu ndaguire magerio-ini. Riria ageragio, yesu niagueteire Saitani kuma kuri kirikiro kia uhoro wa Musa weru-ini (Gucok 8:3; 6:13, 16). Uguo thiini wa muturire wake yesu niahingirie undu wothe uria giathi kia ithunu kiarugamagirira.(3) Mahinda maria Yesu aturaga guku thi, kahinda ka bata thiini wa ihinda ria giathi kia ithunu kuu Yerusalemu kari igongona ria “guitar mai” kuria athinjiri mabatii guitar main a ndibei kuri Ngai hekaru-ini (Carson 1991: 321-22; Hillyer 1970: 46-48). “Magongona maya ma giathi kia ithunu ciakonainie na meciria ma kiyahudi iguru ria Ngai kumahe mai weru-ini na uhoro wa Ngai guitiriria andu roho wake matuku ma muthia. Guita guku thiini wa mahinda ma giathi kia ithunu kuonanagia uhoro wa mahinda ma Messia ati rui kuma ihiga itheru nirikauma na rutherere thiini wa thi yothe.” (Carson 1991: 322) Ni thiini wa undu ucio—thiini wa hekaru mahinda ma giathi kia ithunu kio kiene (Yohn 7:2, 37)—Yesu “arugamire na akianirira akuga, ‘angikoruo kuri mundu munyotu, reke oke kuri nii na anyue. Uria witikitie thiini wakwa ta uria Mandiko maugite, kuma thiini wake gugatherera njui cia mai me muoyo.’” Gitumi kia “Yesu kuga uguo ni kiuikaine wega:ni kuga ati niwe muhingia wa giathi giothe kia ithunu kiria gietereiruo. Koruo isaya niangietire aria anyotu manyue mai (Is. 55:1), Yesu arauga ati niwe uheanaga mai macio.” (Carson 1991: 322-23)(4) Na ningi omahinda macio Yesu aturaga thi, igongona ringi ria giathi kia ithunu rigikuo: matawa mana manene magiakio, na utuku andu magikunguiya manyitite imuri; utheri kuma hekaru-ini ukiarira Yerusalemu yothe (Carson 1991: 337; Hillyer 1970: 49-50). Ni thiini wa uma wa uhoro ucio Yesu akiuga, “ni nii utheri wa thi; uria unumagirira ndari hingo akithii thiini wa nduma, no niagiaga na utheri wa muoyo”

70


(Yohn 8:12).21 Ningi, Yesu augaga ati giathi kia ithunu nikiahingitio thiini wake( rora, Yohn 3:19-21; 1 Yohn 1:5-7).

c. Gitumi ni tondu nigiakonainie na kurika kwa magetha (“Giathi gia kungana thiini”), giathi kia ithunu kiari na uhoro wa guka gwa keri kwa Yesu. Thiini wa mai na kungania kwa magetha, Zekaria 14 yathomaguo thiini wa muthenya wa mbere wa giathi (Carson 1991: 322; Balfour 1995: 376). Giathi kia Ithunu “kiarongoragia gikeno kia magetha ma muthia, riria wira wa Israeli ukarika uhoro-ini wa kurahe nduriri ciothe cia thi kuri Mwathani, ota uria kwa rathiruo ni Zakaria (14:16)” (Hillyer 1970: 40).

(1) Miario ya Yesu thiini wa Yohana 7:37-38 iguru ria “mai me muoyo” yumanaga na mihari miingi thiini wa kirikaniro kiria gikuru. Ino ni hamwe na: mai kuma ihiga-ini kuu weru-init, Tham 17:1-6, rui rwa mai ma muoyo thii wa hekaru ya Ezekieli, Ezek 47:1-11, na mai maria maratherera kuma Yerusalemu nginya irathiro na ithuiro thiini wa iria, Zech 14:8 (rora, Thab 78:15-16; 105:40-41) (Balfour 1995: 368-78). Na undu wa kuga ati niwe ihiga, hekaru njeru, yerusalemu njeru, na mai mari muoyo, Yesu onanagia ati mihari ino ya kirikaniro gikuru niihingitio riu, na uhoro wa guchoka gwak niukite.(2) Yesu niwe muonere wa guchokererio. Kinyitithanio kia giathi gia ithunu na kia magatha na kurika kwa wira wa Israeli wa kurehe nduriri ciothe cia thi kuri Mwathani (Zek 14:16-21) uhoro ucio uhingaga thiini wa Yesu, Muisraeli uria wa ma true. Yohana 11:52 yonanagia wega ati Yesu niarachokaniriria andu ake (rora, Yohn 10:16; Kug 5:9; 7:9). No riri, guchokaniriria gutirabatara uhoro wa matura ma bururi wa Israeli wa kinduire kana Yerusalemu. Yesu augire uhoro wake wa kuambarario kugera gukuu giake mutharaba iguru (ti uhoro wake wa guka ria keri) nikuo “nigukagucia anduothe kuri nii” (Yohn 12:32). “Yesu, na ti ‘Bururi wa kiraniro’, niguo turongoreirie uhoro-ini wa guchokaniririo guku tuetereire ihinda inene’” (Walker 1996: 189). Uguo, Zek 14:16 ndareciria uhoro wa guthii thiini wa itura ria kinduire kuhoya Mwathani (rora, Yohn 4:21-24). Ona gutuika unabii wa Zakaria (ota uria unabii uria ungi uhana) atumagira ruthiomi na mihiano ya andu a nduire a Israeli kirikaniro kiria gikuru (maria andu a mahinda macio mangiamenyire), uhoro wa ma maragia uhoro wa Kristo we mwene, Yerusalemu ya matu-ini, itura ritakituo na moko ma andu, “murithondeki na muriaki ni Ngai” (Ahib 11:8-10; 12:18-24).(3) Muhianire wa magetha. Magetha ni andu “kuma nduriri ciothe, miario na andu na mabururi” thiini wa thi (Mat 9:36; Luka 10:1; Kug 5:9; 7:9). Yesu niahingurite magetha riu. Augire ati migunda ni“mikinyu kugethuo” (Yohn 4:35). Ningi akiuga, “Magetha ni maingi, no aruti wira ni anyinyi.kuoguo hoyai Mwathani wa magetha atume aruti wira thiini wa magetha make.” (Mat 9:37-38; Luka 10:2) thiini wa “Wira wa utumuo munene” (Mat 28:18-20) Yesu atumire arumiriri ake mathii thi yothe na matue andu arumiriri. Andu riu nimaroka thiini wa uthamaki wake, nangi nimamuregaga. Uguo, etikia nio aruti wira thiini wa mugunda wa magetha na nio “magciaro ma mbere” ma magetha. (Yak 1:18; Kug 14:4). Etikia riu maratura thiini wa ithunu ciao cia ihinda inini metereire, miri ya riri nay a gutura (rora, 2 Akor 5:1-4; 2 Pet 1:14). Thiini wa ngerekano yake, ngano na thawani, Yesu akiuga “magetha ni muthia wa mahinda” (Mat 13:24-30, 36-43). Riria Yesu agoka ringi, mahinda ma ithunu cia mahinda manini nirigathira, magetha marike, na cira niokanithanaia nia magakoruo mari ngano na thawani niiriku.

E. Yesu niahingirie na akirugama ithenya ria watho na thabatu ya kirikaniro kiria gikuru.1. Watho wa kirikaniro gikuru wari gichunji kia kirikaniro gikuru kia Musa. Kirikaniro kia Musa na watho (hamwe na thabatu) mathondeketuo gutongoria bururi wa Israeli. Nikio irathimo na irumi cia Ngai ciohanitio na maundu ma nduire ma kuoneka iguru ria guathika kana kuregenyuka kwa Israeli kuri watho wa Musa (rora, Alaw 26; Gucok 4; 6-9; 11; 27-29). Onagutuika watho guo muene wari mutheru, wakiroho na mwega (Arom 7:12, 14, 16), ndungiahotire kuhena muoyo (Agal 3:21). Ndungiahotire gutua andu athingu (Arom 3:21; Gal 3:11). Nduari kihumo kia uthingu (Agal 3:21). Angikoruo watho niungiari kihumo kia muoyo, hatiari bata wa Kristo guka (rora, Agal 3:11-13, 19-24; 4:4-5). Watho wa

21 ? The earliest Greek NT manuscripts do not include John 7:53-8:11. Instead, John 8:12 immediately follows after John 7:52. Thus, the context of 8:12 appears to be connected with the Feast of Tabernacles (Carson 1991: 333-37).

71


Musa warehiruo ni tondu wa mehia ma andu (Agal 3:19). Waguuririe wihia wa andu (Arom 3:19-20; 7:7-12). Ni wongereire na ukiarahura mehia (Arom 4:15; 5:13-14, 20; 7:5; 1 Akor 15:56). Niwohire andu rungu rwa mehia (Arom 7:6, 23; 8:2-3; Agal 3:23; 5:1; Akol 2:14). Warehire gikuu na ituiro ria andu niundu wa mehia mao (Arom 7:5, 9-11; 2 Akor 3:7-9). Ni wonanirie ati ni“ichoki riria ithui kana maithe maitu matahotire gukua” (Atum 15:10). 2. Watho wa kirikaniro gikuru wathondeketuo utuike wa kahinda kaniri wa kuhariria andu niundu wa Kristo ( Agal 3:15-4:31; rora, Arom 7:24-25 ).

a. Thiini wa uma wa kirikaniro kia Abrahamu kiria kiari ukuu, watho wa kirikaniro gikuru wari wa ihinda inini nginya guka kwa Mwathani. Thiini wa Agal 3:1-19 Paulo aragia iguru ria ngwataniro ya kiraniro kia Abrahamu, kiraniro kia Musa na watho wake, na Kristo. “ Thiini wa 3.1-14 Paulo augaga ati ti aria mari ‘a wira wa watho’ no ni aria mari‘a witikio’ nio ‘ciana cia Abrahamu’ (3.1-5, 7). Niundu ni gitumi kia witikio kiria giatumire Abrahamu atuo muthingu (m. 6) na Ngai agitangatha ati nduriri ni igatuo thingu(m. 8-9). . . . Paulo agathii na mbere thiini wa 3.15-18 kuaria uhoro wangwataniro ya guthira igii kiraniro na watho, akauga ati kiraniro kia Ngai kuri Abrahamu na “mbegu yake” (Kristo) gitingiateiruo kana kiongereruo iguru ria kirikaniro kingi gia thutha, niundu kirikaniro giki gia thutha gitiri na kiraniro. Uhoro wa ugai thiini wa “mbegu” uri thiini wa kiraniro na ti thiini wa watho. . . . Kuoguo watho ni wa kahinda kanini, warehetuo ikinyanirie guka kwa ‘mbegu’ iria imwe (m. 19b).” (Belleville 1986: 56) Paulo anyitire uhoro ucio mbaru thiini b. Kirikaniro gikuru kiarutaga wira ta “mureri”(pedagogue) niundu wa “ciana nini” nginya uhoro wa ugima uke na Kristo. Pedagogue (Gr. = paidagōgos) “ari ngombo thiini wa nyumba, wira wake wari wakurora maundu ma ciana kuma tukenge nginya tugimare… Naundu wa ugo muturire wa kana kau kari na paidagōgos waroraguo muno. Ndari na wiathi ari naguo.” (Belleville 1986: 59, 60) Thiini wa Agal 3:22-4:11 Paulo arauga ati watho wari mureri kana“pedagogue” (3:24-25), “murori na muramati” (Agal 4:2), uria uroraga“tuana tunini” (Agal 4:1-3). “uhoro unyitaine na undu uyu na warii waguo ni ati thiini wa mihari ino ni uhoro wa wira wa watho umwe. Wira uyu nit a uria wa muigi uria utuarithagia na agatongoria andu a Ngai thiini wa ihinda ria unini wa kiroho. Ota watho wa mirugamu ya thi [Agal 4:3, 9],watho utongoragia maundu ma omuthenya thiini wa kundu nginya ugima woneke. Warehetuo uri wa kahinda kanini no niwabata kuringana na mikire ya mehia na mirugamu watho uhiane ‘hatamu’ kuri andu aria mari thiini wa mehia, na urehe utheri wa Ngai ta muthingi wa wira wa kiraniro. Thiini wa guka kwa witikio thiini wa Kristo, wira wa watho ta mureri ugathira na Roho agatuika mutongoria wa murugamo wa nathiini.” (Belleville 1986: 70)22 Agal 3:23 na 3:25 yonanagia ngurani: “mbere ya witikioguka, tuaigituo rungu rwa watho,” no “riu niundu witikio niukite, tutiri rungu rwa watho.” “Witikio” ucio wonekaga thiini wa Yesu Kristo (3:24).

3. Watho wa kirikaniro gikuru wari na wira wa unabii uria wahingirio na ukininuo ni Yesu. Thiini wa Luka 16:16 (“Watho na unabii watangathiruo nginya hiri Yohana; kuma kahinda kau uhoro wa uthamaki wa Ngai niguo uhunjagio”) Yesuaniriire ugaruruku munene thiini wa watho wa kirikaniro gikuru (rora, Mat 11:13 iria yonanagia ati watho wari na wira wa unabii uria wathiriire hari Yohana). Yesu augaga ati “mahinda maria andu mari na ngwtaniro na Ngai kugera [kirikaniro gikuru] maundu macio nimathirire hindi ya Yohana . . . kirikaniro kiria gikuru giothe kionekaga kiri kia mbere thiini wa uhingia wa unabii na hari uhoro wa kumenya uhoro wa tene” (Moo 1984: 23). Ni tondu watho wa Musa (kirikaniro gikuru giothe) kiari na wira wa kinabii uria worotete Yesu na urutani wake, undu ucio wari urathi guo muene na “na woyaguo na ukahinga thiini wa unabii” (Carson 1984: 146).4. Yesu akiuga, “mutikeire njukite njukite kuna watho, kana manabii; ndiukite guthukia njukite kuhingia;niundu ngumwira atiri, gutiri kinya gaturumo, nginya thin a iguru cithengio, gutiri gaturumo gakehera thiini wa watho nginya wathe uhingio” ( Mat 5:17-18 ).

a. “Watho kana Anabii” nikuga Kirikaniro kiria gikuru giothe. “Yesu araringithania urutani wake na uhoro wa tene wa ukuri thiini wa kirikaniro kiria gikuru. Niundu uguo niguo ‘Watho na Unabii’ cirauga haha: Mandiko. Uhoro wa gutumira ‘kana’ niguikira hinya ati gutiri kingiehera. Ayahudi a matuku ma Yesu maugaga uhoro wa ‘Watho na unabii’ ta arimo Mandiko (7:12; 11:13; 22:40; Luka16:16; Yohana 1:45; Atum 13:15; 28:23; Arom 3:21); ‘Watho. . . , Unabii, na Thaburi’ (Luka 24:44); kana ‘watho’ tu (5:18; Yohana 10:34; 12:34;

22 ? Naundu wa gutumira “ithui” thiini wa 4:3, Paulo nietaraga thiini wa Akristiano a Garatia, na ningi onanagi watho wa Musa niguo wari kioho. Andu matri akristiano, kabiri andu a nduriri agaratia mohetuo thiini wa watho wa Musa, na uhoi wa mihianano, no taguo Ayahudi thiini wa meciria mao ma utungata wa watho ” na othe nimabatii uhonokio (Burke 2006: 86-87).

72


15:25; 1 Akor 14:21); ugayukanu nduari mubange.” (Carson 1984: 142)b. Kiugu“kuhinga” (Gr., plēroō) kiugaga “gukinyaniria kuri undu uria ubangituo” (Hays 2001: 29). Thiini wa Mathayo, uma wa 5:17, kuingi kuaguo gutumagira plēroō “kuonania kuhinga kwa unabii thiini wa muturire na mathina ma Yesu” (Meier 1976: 80). Riria yesu augire ati okite“kuhingia” watho, augaga ati Watho na unabii waragia uhoro wake. Na nduari mukinyaniru guo wiki, no niciabataraga urutani wake. We na urutani wake wakinyaniirie maundu maria maguetete na makanjiriria. Wira wa Yesu mutharaba-ini warehire gitumi na unduire wa gutura wa watho wa Musa gukinya muthia. Rora, Arom 10:4 (“Kristo niwe muthia wa watho niundu wa uthingu kuri mundu uria wothe witikitie”).c. “Mothe nimarikirio” (Mat 5:18) mutharaba-ini na uriukio. Yesu gukua na kuriuka nicio igaruraga mahinda makuru na kurehe meru. Thiini wa Mat 5:18 muhari wa “18d [“nginya mothe makinyanire”] maruguraga ringi ruthiomi rua muhari wa 18b [“nginya iguru na thi cithire”] thiini wa uhoro wa kuhinga kwa unabii wothe thiini wa Kristo (kuanjiriria thiini wa gikuu na kuriuka).ukuhi ni ati, muhari wa18d ugaga ati muhari wa 8b wikikaga hari gikuu na kuriuka kwa Yesu, na ni guo uhingio wa unabii wa kirikaniro kiria gikuru; muhari 18b ugaga ati 18d niguo urehaga maundu maria mekikire meru. Tucigo tueri turi na ngwataniro.” (Meier 1976: 64-65) Uguo, ciugo cia muicho cia Yesu mutharaba-ini, mbere ya gukua, ciari“uhoro niwathira!” (Yohana 19:30).d. Thiini wa gukua na kuriuka kwa Yesu ni gukirite na gukeheria watho wa kirikaniro kiria gikuru. “Yesu ni kuambwo ambiruo, na kuoguo kuringana na watho, agituika kirumi kia Ngai [rora, Gucok 21:23, yaguetiruo thiini wa Agal 3:13]. No niundu wa kugaruruka kwa Paulo guatumire amenye ati Yesu niarihiirio ni ngai kugera kumuriukia. Uguo, Yesu (kana hihi tuge , giko kia Ngai kugera kuri Yesu) nigiakirite watho uria waugite ati we nikirumi na ugakoruo uri muoyo thiini wa njira njeru, riu kwari Yesu, na ti watho kana kirikaniro kiaMusa kiria kiahingagirira uhonokio wa Ayahudi na Ayunani.” (DeLacey 1982: 161)

4. Yesu atangathire na akionania uhoti wake iguru ria thabatu na watho wothe wa kirikaniro kiria gikuru.

a. Yesu augire ati ni “Mwathani wa Thabatu” (Mat 12:6; Mariko 2:28; Luka 6:5). Afarisai maugaga ati Yesu ni marauna watho Thabatu niundu nimatuire ngano muthenya wa thabatu. Yesu akimera ati “arutwo matiri na mahitia niundu [WE] ta Muru wa Mundu ni Mwathani wa Thabatu” (Carson 1982: 67). Na undu wa kuga uguo, Yesu atangathaga “unene wake iguru ria thabatu, na uhoti wake iguru ria kugarura watho wa Thabatu” (Moo 1984: 17). Ningi akigia na uhoro ota ucio kuga ati nimaiganaine na Ngai thiini wa Yohana 5:17-18 riria ahonirie mundu muthenya wa Thabatu na akimwira “oya kibari wituare,” undu wari wa kuna watho wa Thabatu. Uguo, Yesu kuga ati ni“Mwathani wa Thabatu” ti undu wa kuhutia maundu make no nginya mikire ya maundu ma andu angi (undu ucio watumire uhoro wa gukua kibari muthenya wa Thabaru utuike ti muru) Kuga niwe Mwathani wa Thabatu ‘to kuga ati niwe Messia tu, no niundu wa kugarura mutaurire wa Thabatu thiini wa undu uringaine na uhoro ta uria wa [Matt 12:6] uria warahuraga maundu mangi ma watho wa muturire” (Carson 1982: 66). Giumi watho wa Thabatu wari thiini wa mathani 10, “Yesu uhoti wake taw a muhingia wa watho urugamite mbere ya maundu mothe” (Moo 1984: 29). b. Yesu arutanire na wathani wake we mwene no ti kuringana na maundu ma nduire na mitugo yao kana watho uria mwandike wa kirikaniro kiria gikuru (Mat 7:28-29; 13:54; Mariko 1:21-22; Luka 4:31-32; Yohana 7:46). Mugire wake, “Nimuaiguire nikwerituo . . . No ngumuira atiri” (Mat 5:21-22, 27-28, 31-32, 33-34, 38-39, 43-44), nduari uhoro wa guikira hinya kirikaniro kiria gikuru, kana kuonania “uma wakio,” kana hihi kurikiria kana kuaria wega. No handu ha uguo, “uhoro wa kuga ‘ndamuira inyui’ yonanagia uhoro wa muonere mweru na wa kugegania iguru rigii uhoti wa Yesu uyu wa Nazareth, wathani ukirite uhoro wa kugarura kwa watho wa kirikaniro kiria gikuru” (Moo 1988: 205). Uhoro wa ma niati, uhoti wa Yesu ukirite utauri wa mandiko mothe , maria aguetire; na mangi matiri handu monekaga thiini wa kirikaniro kiria gikuru” (Ibid.). Uhoro ucio wa watho wake awonanirie thiini wa kuringa ciama (Mat 9:2-8; Mariko 2:1-12; Luka 5:18-26).c. Yesu niaunire na agituira “watho wa kuario.” Ayahudi metikitie ati “watho wa kuario” (Halakah) waheanituo Kirima-ini gia Sinai hamwe na watho mwandike wa (Torah). Watho wa kuario niwetikiritio na guikiruo uhoti unagutuika maita maingi nduaringanaga na watho mwandike (Carson 1982: 76; Moo 1984: 18). Muturire wa Yesu wonanirie ngurani ya watho mwandike na watho wa kuario. “Hatiri handu thiini wa watho mwandike honanagia ati

73


niaunire” (Carson 1982: 79). Mwenda ungi, “thiini wa maundu mothe, Yesu akiregana na watho wa kuaria (Halakah) na njira nene muno, hatari than a hatari kuigananio makiria riria iraga kuringana na mutumirire wake wa kirikaniro kiria gikuru kana urutani wake wa uthamaki ” (Ibid.: 76). Ngerekano ya Yesu kuingirira kana kuna watho wa kuaria ni hamwe na: “Corban” (mbeca ciamuraguo niundu wa hekaru) (Mat 15:5-12; Mariko 7:9-13); kuhonanai muthenya wa thabatu hatiri uhoro wa uguati (Mat 12:9-14; Luka 13:10-17; Yohana 5:1-17); kuria utethambite moko (Mat 15:1-3; Mariko 7:1-9).

5. Yesu aturaga rungu rwa kirikaniro gikuru no ari mutumuo wa kirikaniro kieru.a. Yesu aciariruo rungu rwa watho na akihota kuhingia watho wothe. Yesu “aciariruo rungu rwa watho” (Agal 4:4). Niahotire kuingirana na mabataro ma kirikanioro gikuru na watho (rora, Isa 53:9; Luka 23:40-41; Yohana 8:46; Ahib 4:15). Yesu ndathitangiiruo uhoro wa kuna watho thiini wa guchirithio gwake (rora, Mat 26:57-68; Mariko 14:53-65; Luka 22:66-71; Yohana 18:19-24).b. Onagutuika Yesu we mwene aturire rungu rwa kirikaniro gikuru, urutani wake waumanite na Watho wa Musa na ukarehe kirikaniro kieru.

(1) Muturire wa Yesu na urutani wake wari ihinda ria Israeli a kirikaniro gikuru, no kiaroreririo mahinda ma kirikaniro kiria kieru. “Thiini wa mahinda ma utungata wake guku thi, Yesu akieheria thiini wa mirugamo na maundu ma andu a Israel, onagutuika kuari na unabii munini waragia uria gugatuika uhoro-ini wa gukua na kuriuka. Kuringana na uguo, thiini wa utungata wake guku thi Yesu niaugire uhoro wake wa wihokeku wake kuri watho wa Musa. . . . Thutha wa gukua na kuriuka gwake, Mwathani agithukia mihaka ya andu iria yari thiini wa utungata wake. Uhoro wa kurumirira ni ati, watho wake wa gutua arutwo ake kuma nduriri ciothe na undu wa kumabatithia wonanagia uhoro wa kueheria uhoro wa kurua na kueheria uhoro wa kuihokeka kuri watho wa Musa undu uria wananagia kianjiriria kwa utungata wake kuri muingi. Thiini wa uhoro ucio wothe nikuri na uma waguo wa uduire wan a thiini. Utungata uria wari tu wa bururi wa Israeli wiki niwari hinya guikuo hatari uhoro wa gutumira na kuihokeka thiini wa watho wa Musa, na uguo notaguo uhoro wa guthii kuri andu a nduriri kuari undu utangihoteka—tiga kuga guikika—hatari uhoro wa kurua.” (Meier 1976: 29-30)(2) Yesu arutanire mirugamo iria yaguthire ngoro ya watho wa Musa. Thiini wa Mariko 7:14-23 Yesu atangathire murugamo (“kiria kiingiraga thiini wa mundu gitingimuthahia, [not]kiria kiumaga thiini wa mundu nikio kimuthukagia”) undu ucio wari“wakueheriagichunji kinene kia watho” (Moo 1984: 28). Thutha wa kuriuka, nimamenyire uma wa uria Yesu augire. Mariko 7:19 yugaga ati, nau ndu wa gutangatha murugamo ucio, Yesu “atangathire irio ciothe ni theru” (rora, Atum 10:9-16; Arom 14:1-17; 1 Akor 8:1-9:4; 10:23-30). Akigarura watho wa irio wa kirikaniro kiria gikuru. Makiria, angikoruo kanitha kuingana na watho wa Yesu thiini wa Mat 28:19, “ni uhoro wa gutumira ubatithio handu ha uhoro wa kurua ariguo kianjiriria kia witikio, tutingiaria iguru ria hihi . . . Kristo kana . . . kanitha gukoruo niguo urarora mawatho ma Musa . . . thiini wa mahinda maya ma thutha wa kuriuka. Kuri arabii wa ki-Yuda, andu ehokeku thiini wa kurora watho wa Musa aria marehire murugamo wa irua niundu wari ngurani na uhoro wa ma.” (Meier 1976: 29) (3) Urutani wa yesu iguru ria watho wagarurire marua ma watho wa Musa. “Yesu na njira ya kuoneka wega nay a wathani athondekire [akigiria ndigano, Mat 5:31-32], agikira hinya [enda thu yaku hamwe na mundu wa itura rianyu, Mat 5:43-44], akirora ringi [miuma, Mat 5:33-37; lex talionis (“ritho kwa ritho”), Mat 38-42], kana akiigithia na njira ya urikiru uhoro wa [kuraga ni hamwe na guthura mundu, Mat 5:21-22; gutharia ni hamwe na kuiririria, Mat 5:27-28], ichunji ngurani thiini wa kirikaniro gikuru. . . . Uhoti wa Yesu thiini wa urutani urehaga kugaruruo, no gutiukaga nginya thutha wa kuriuka.” (Carson 1982: 79)

6. Akristiano matiohetuo ni Kirikaniro kia Musa, Thabatu, kana watho owothe wa Kirikaniro kiria Gikuru, no mari rungu rwa “Watho wa Kristo.”

a. Ni ati Kristo nieheririe watho wothe wa Kirikaniro gikuru, kana watho wothe niuraruta wira umuthi. Akristiano “matingithura na kuoya” ni watho uriaku wa kirikaniro kiria gikuru uraruta wira umuthi na niuriku utararuta wira umuthi. Yesu akiuga ati“gutiri gaturumo ka watho gakeherio nginya wothe uhingio” (Mat 5:18). Riria augire uguo, “Yesu ndaugaga ati watho

74


niwagutura hamwe na etikia a kirikaniro kieru tene na tene. Angikoruo niuguo, akristiano umuthi nimangirutaga magongona ma njino na maria mangi, undu uria ungikoruo ni wa guthahia kirikaniro kieru” (Hays 2001: 29). Uguo, thiini wa kunyitithania na uoro wa kurua, Paulo augire ati mundu angiituara na eige rungu rua gachunji kamwe ka watho wa kirikaniro gikuru, undu ucio ni kuga ati ari rungu rua watho wothe wa kirikaniro gikuru : “Niundu wa gitumi kia wiathi nikio Kristo atuohorire; kuoguo giai na murugamo na mutikaingire thiini wa kioho kia ukombo. Atiriri, nii Paulo, ngumuira ati mungirua, Kristo ndagukoruo ari na bata hari inyui. Na ningi nguga uu kuri mundu wothe muruu, ati ari rungu rwa watho kuiga watho wothe. Nimweheretio thiini wa Kristo, murageria gutuika athingu na undu wa atho; nimuguite kuma wega-ini wa Ngai.” (Agal 5:1-4)b. Ugaruruku wa mahinda ma ukuri (kuma kirikaniro gikuru nginyaguka gwa Kristo) ni ati gutiri watho wa Musa waragia uhoro wa mitugo. Niundu Yesu augire“hatiri gaturumu ka watho gakahituka gatri kahingie” (Mat 5:18), riria watho umwe wathingagio watho wothe warumagirira hamwe thiini wa kirikaniro gikuru. Uguo nikuga riria Kristo atangathire“irio ciothe ati ni theru” (Mariko 7:19), nake Ngai akira Petero “kiria Ngai atuite githeru, gutiri mundu ungiuga kiri na thahu” (Atum 10:15), uguo nikuga ati maundu mothe nimahingitio: watho wothe wa kirikaniro gikuru niwahingitio na nduri hingo utumikaga kuri akristiano na njira imwe kwa imwe. Uguo noguo ha uuhoroo wa irua ria kirikaniro gikuru—undu uria waumaga thiini wa ngoro ya kirikaniro kiria gikuru—niweheretio (1 Akor 7:18-19; Agal 5:1-2, 11-12; 6:13-15; Afil 3:2-3). Kirikaniro gikuru giothe ni“kihituke ni mahinda” (rora, Ahib 8:13). Aef 2:14-15 yugaga, “watho wa mathani thiini wa mikire na magongona” iria yagayukanagia Ayahudi na Ayunani ni “ni yaunangiruo” na“igithukangio” thiini wa Kristo. Akol 2:13-14 yugaga, “marua ma thiri maria matuthitangite, maria mari muru iguru ritu” ni “makanjiruo,” “makieherio njiara-ini” na “makiambwo mutharaba -ini” Ahib 7:11-12 yugaga ati guka kwa Kristo kuarehire uthinjiri mweru na ati“riria uthinjiri wachenjio, watho niuchenjagia unaguo.” Agal 3:13 yugaga, “Kristo atukurire kuma kirimu kia watho.” Ahib 10:9 yongagirira, “Eheririe kiria kiambere [Kirikaniro gikuru, kia Musa] nigetha athondeke gia keri[Kirikaniro Kieru].” Arom 6:14 yugaga, “mehia matikanamwathe, niundu mutiri rungu rwa watho no muri rungu rwa wega.” Paulo arenda kuga ati, “muturire wa ukristiano ni wiathi mweru kuma kuri uhoti wa mehia, gitumi matituraga thiini wa mahinda maria watho wa Musa wekiraga mehia hinya. . . . Ti gukoruo rungu rwa watho, ni hamwe kuaga gukoruo uria rungu rwa magongona ma watho wa Musa.” (Moo 1988: 212) thiini wa Arom 7:1-6 Paulo augaga ati “watho ukoraguo iguru ria mundu mahinda maria ari muoyo” (7:1). No riri“nituakuire thiini wa watho thiini wa mwiri wa Kristo” (7:4). Kuoguo, “niturekereirio kuma kuri watho, niundu wa gukoruo tuukuiriire mahinda maria tuohetwo niguo, nigetha tutungate thiini wa weru wa Roho na ti ukuru wa mandiko” (7:6). Uria Agal 4:21-31 irauga ni ati, “kirikaniro kiaMusa ta kirikaniro ni kia Ayahudi mari oika tu (“Yerusalem ya ihinda riri,” 4:25); maundu ma Ngai iguru ria Ayahudi na Ayunani hamwe , niukirite kirikaniro kiu” (DeLacey 1982: 163). c. Yesu niwe mutauri wa ma wa Kirikaniro Gikuru, na niwe kihumo kia urutani uri na wathani. Riria yesu augire ati ndokire“kuna no okire kuhingia watho na unabii” (Kirikaniro kiria gikuru) (Mat 5:17) uria augaga ni ati “ urutani wina wathani thiini wa uma na wa gutura wigii Kirikaniro kiria gikuru ungioneka na undu wa kumenya mundu na maurutani ma uria uhoro ucio worotaga na uria wahotire na njira ya utonga muingi kuuhingia” (Carson 1984: 144). Uguo “Yesu hari Musa nita uria kihuruta kiri hari kigunyu. . . . Thiini wa Kristo Musa agikinya ugimaini na akiumira iri na riri. Watho wa Musa no uri na gitiyo, no oro riria ungiuka kuri ithuiumanite na guoko kwa Mwathani Yesu. Akristiano umuthi nimabatii guthoma Musa na nigetha magie na kiguni kinene, no riria maguthoma mabatii guthoma na mawani ya ukristiano.” (Wells na Zaspel 2002: 157) Thiini wa ciugo ingi, watho na unabii wa kirikaniro gikuru “nichikirituo ni uhoro wa ukinyaniria wa watho ma mahinda ma muthia naniwe Yesu Messia thiini wa ciugo ciake, na ciiko, thiini wa githimi kia mitugo niundu wa akristiano. . . . Mwana wa Ngai wiki niwe ungihota kuruta ciana guika wendi wa The wa iguru (cf. [Mat] 5:43-48 na 11:25-30). Ha uhoro wa akristiano, Yesu uria ri Ngai hamwe naithui, niwe woyaga handu ha Torah ta muturire wa ukristiano (cf. [Mat] 18:20, hari kunyitithania na 1:23 na 28:20).” (Meier 1976: 88)d. Handu ha gukoruo uri rungu rwa Kirikaniro kira gikuru, akristiano mari rungu rwa kirikaniro kierut—“watho wa Kristo” (Luka 22:20; 1 Akor 11:25; 2 Akor 3:6; Ahib 8:8-13; 9:15) “watho wa Kristo” na to urutani wa Yesu tu no ni hamwe na marua andiki aria angi a

75


kirikaniro kieru (rora, Yohana 14:24-26; 16:12-15; 17:8, 18-20; 1 Akor 14:37; Agal 1:11-12; Aef 2:20; 1 Athes 2:13; 2 Athes 2:15; 3:6, 14; Ahib 2:3; Kug 1:11). Watho wa Kristo ni hamwe na “mirugamo ya unduire na mabataro mangi—makira ona uhoro wegii wendo” (Moo 1984: 30). Yesu wiki niwe urehaga “muoyo” (Yohana 3:36; 4:14; 5:24; 6:40, 68: 10:10; 11:25; 14:6; 20:31). Augire ati “tuatura” kana “twaikara thiini wa” kiugo giake niguo“turimwenyaga uma, naguo uma niuritukuraga ukombo-ini” (Yohana 8:31-32). Kiugo giake gitugaruraga kuma “na thiini nginya nja” tukagia na muhiano wa Yesu we mwene (rora, Arom 8:29; 12:2). Watho wa Kirikaniro kiria gikuru ndungiekire uria Yesu na watho wa Kristo ungika (rora, Atum 15:10-11).

7. Akristiano uria mamenya narwa uhoro wa muthia wa kiriknairo gikuru na undu wa kugarura umenyi wao iguru ria Thabatu, na kuaga “gutiaya Thabatu” ta ari muthenya muamure wa kuhuruka na kuhoya.

a. Kirikaniro kiria kieru kigaruruga kionereria kia Thabatu. “marua ma riathani ria kana [Thama 20:8-11; Gucok 5:12-15] wonanagia uhoro wa muthenya wa mugwanja, na ti uhoro wa murugamo wa ‘umwe thiini wa mugwanja” (Moo 1984: 48n.204). thabatu yakonainie na Israeli (rora, Thama 16:22-30; 31:12-17; Neh 9:13-14). Kiari kionereria kia kirikaniro gikuru (Thama 31:16-17). Riathani ria kana iguru ria Thabatu riari na maundu meri: uhoro wa Ngai kuhuruka kuma wira wa umbi (Thama 20:11); na thama kuma Misri (Gucok 5:15). Ahib 3:7-4:11 igaruraga uhoro wa Thabatu, na ikauganania na uhoro wa kihuruko gitu gia kihonoko. Ahib 4:4, 8 iingiragia maundu meri thiini wa kiriknairo kieru uhoro wa “kihuruko gia thabatu.” Onagutuika gukinyanira kwa kihuruko gitu nikiroka mahinda ma thutha (Ahib 4:11), Ahib 4:3, 10 yugaga ati aria matikitie thiini wa Kristo“nimaingiraga kihuruko kiu” kana “nimaingirite thiini wa kihuruko giake.” Thiini wa ciugo ingi: “kihuruko kia ngai kingiraguo na undu wa guitikia (4:3). Kuoguo andu a Ngai a kirikaniro kieru maingiraga thiini wa kihuruko kiao na undu wa guitikia, kuringana na mwandiki. . . . Uguo Thabatu ya ma, iria yukite na Kristo, ti ya kinduire, kana kuhuruka gwa kinduire, no kuonekaga ta ari uhoro wa kugia na uhonokio uria Ngai aheanite. . . . kwa ukuhi ni ati kihuruko gia kawaida gia Thabatu thiini wa kirikaniro gikuru niutuikite uhoro wa uhonokio wa kihuruko kia Thabatu ya ma. Etikia thiini wa Yesu no mahote gutura thiini wa kihuruko gia Thabatu ya Ngai na undu ucio niwonekete. Yesu akiruta wira kirikia uhoro uyu wakirire Thabatu ya kirikaniro kiria gikuru (Yohana 5:17) na uguo uhoro wa wira wa Ngai ati riu arabatara tu andu—guitikia thiini wa uria Ngai atumite (Yohana 6:28, 29). Uhoro wa ma ni ati uhoro wa kuhingia thabatu riu nimuthiru iguru ria kuigwatiriria wira wa mundu (Ahib. 4:9, 10). . . . Kristo arehaga uma wa kiroho; wira wake uhingagia gitumi kia Thabatu, na kugera kuri kristo gukaga undu uria uri gitumi kia Thabatu. Uma wa kihuruko kia uhonokio ukirite kionereria. Gichunji kia Injiri wonanagia ati Thabatu ya kirikaniro kiria gikuru na kihuruko kiria kinyitaine nakio no gitumiruo kuerethera uma uria ukaga na ugoka na Kristo. Nayo Ahibrania agatumiruo kuerethera ati ni uma wa matu-ini uria uri thiini wa Kristo.” (Lincoln 1982: 213, 215) Riria Kirikaniro gikuru kieheririo ni kiria kieru, noguo kionereria kia kirikaniro kiu kieheririo. Uguo rungu rwa kiriknairo kieru, Thabatu na magongona mangi matiri hinya ringi (Arom 14:5; Agal 4:8-11; Akol 2:15-17).b. Kuhinga gwa Thabatu thiini wa Kristo ni kuga ati jumabiri to muthenya tu wa “Thabatu ya Akristiano” wa kuhuruka uiganaine na Jumamuothi ta uria Thabatu ya Ayahudi. Thiini wa giikaro kia Yerusalemu (Atumwo 15) uhoro wari ati kana “nihari bata wa kuruithia [etikia eru a kiyunani] na kumera marumirire watho wa Musa” (Atumwo 15:5). Machokio mari “ACHA!” Urumiriri wa thabatu (kana uhoro wa “Muthenya wa Thabatu” kuri Ayunani) nduabataranagia kuri Ayunani thiini wa itua ria atumwo ria Atum 15. Thutha wa kahinda, akristiano makianjia guchemania muthenya wa kiumia. Akristo matiri rungu rwa watho wa guchemania kiumia. Mari na wiathi wa kuhoya thiini wa muthenya ungi owothe thiini wa kiumia. No riri, akristiano mahoyaga muthenya wa kiumia (Muthenya wa Mwathani) kurehe ngurani ya uyahudi na ukristiano wa muthenya wa Thabatu: “Thiini wa uguo nikuga ati kuriuka kwa Yesu kuhingagia kihuruko kiria kionanagio uhoro wakio thiini wa kirikaniro gikuru, kuhiana kinyitithania gatagati ka muthenya wa mugwanja na muthenya wa mbere uria akristiano maririkanaga kuriuka. Hatiri handu haugaga undu wigii “muthenya wa akristiano wa kuhuruka” . . .Kinyitithania gatagati ka muthenya wa mbere na Thabatu ya kirikaniro kiria gikuru nduonekaga thiini wa maundu ma nduire ma kuhuruka maria mokite na Kristo uria Akristiano mahoyaga na makagia na ngwataniro. Uma wa muonere wa andiki a kirikaniro kiria kieru muonere wa kihuruko gia thabatu kiorotaga undu wa kuaga kuga uhoro wa unduire wa kihuruko thiini wa kirikaniro kiria gikuru nginya kirikaniro kieru muthenya wa Mwathani ].”

76


(Lincoln 1982: 205, 215-16)

IV. Niundu Kanitha uri “thiini wa Kristo,” kanitha niyo Israeli Njeru, na Yama na Ya Kiroho.

A. Wega wa unduire na wakiroho, guchaguruo na witikio thiini wa Kirikaniro gikuru. 1. Meciria megii “wega,” “guthuruo,” na “witikio” niirutaga wira thiini wa kirikaniro gikuru, ota uria chirutaga wira thiini wa Kirikaniro kieru. “Itumi cia kibibiria ciohanitio na uhoro wa tene wa Abarahamu na kiriknaniro. Kiambere ni wega. Ota uria kuari na Nuhu, gutiri undu wa muanya wigii Abrahamu uronanaia ati niarabatara ungai na Ngai kumuita thiini wa kirathimo. . . . Gitumi kingi kiria gituaranite na wega ni guthuruo. Riria Ngai araruta wira iguru ria andu akaga wega kihutati na uremi wa andu ehia, na giko kiu gitaguo wega. Guchagura ni kuga ati Ngai achaguraga angi matuike akinyaniria a wega wake. . . . Gitumi kia gatatu ni witikio ta njira ya guchokererio kuri Ngai. Witikio wa Abarahamu ti mukinyaniru, na nduari na hinya hingo ciothe, mahinda maingi wakoraguo uihuiruo ni nganja (Kiam 15:2-3). No riri, mahinda maria magiriru akanyita Ngai thiini wa kiugo giake na agetikia kiraniro giake. Uhoro wa ma ahah ti uhoti wa witikio wa Abrahamu, no ni hinya na uhoti wa Ngai uria ehokete. . . . Na nitondu Abrahamu ndabatii kindu thiini wa maundu maria eriiruo, no muhaka gukoruo ni kiheyo akuheyo gitari na irihi kiu nikio gitumi kia guituo muthingu thiini wa guitikia gutheri mbere ya Ngai (Kiam 15:6).” (Goldsworthy 1991: 122-23)2. Kirikaniro gikuru kionanagia ati Ngai ni “achaguraga” kana “agathura” thiini wa njira igiri ngurani: Ya kimwiri na kiroho. Gucok 7:6 yugaga ati, “Ngai niaguchagurite we Israeli mutuike andu a igai riake kuma kuri andu aria mari thiini wa uthiu wa thi.” No riri guchaguruo thiini wa undu wa kuamuruo ta bururi (“guchaguruo kimwiri”) ti undu umwe na gutuika ati niuhonokete matuku mothe (“guchaguruo kiroho”). Ni etikia mari oiki aria Ngai“arathimite na irathimo ciothe cia kiroho cia naiguru thiini wa Kristo, ota uria atuthurire thiini wake mbere ya mithingi ya thi, ati tutuike atheru na tutari na uchuke mbere yake” (Aef1:3-4; rora, Arom 8:29-30; 9:8-24; 2 Athes 2:13; 2 Tim 1:9). Kurikiriria: “Israeli ni bururi muthure, no uhoro wa kuguorio wonanagia ati guthuruo guku kwa nanja gutuaranaga hamwe na guthuruo kwa na thi-inii kwa muoyo wa tene na tene. Ti Israeli othe mangituo Israeli, mutumwo Paulo niarikagiriria undu uyu (Arom 9:6). Ngai arutaga wira na ruriri ruhiana ruriri ni undu ubatii gukuranwo na uhoro wake wa kuruta wira iguru ria mundu umwe niundu wa muoyo wa gutura. Mithemba ino yeri ya guthuruo niigututeithia gutigithukania iguru ria guthuruo kwa andu amwe arugamiriri aria Ngai aroragiriria itumi ciake na njira ya muanya.” (Goldsworthy 1991: 126) Ona njira ya gutura, thiini wa Kirikaniro gikuru, uhoro wa kihonoko kia kiroho kiari naundu wa wega kugera witikio, na ti uhoro wa guathikira watho wa Musa (Kiam 15:6; Gucok 10:16; 30:6; Hos 6:6; Habk 2:4; Arom 1:16-17; 4:13-24; 9:27-33; 11:17-23; Ahib 11:1-12:2).

B. Mithemba iri ya guthuruo—kimwiri na kiroho—kionanagia uria irikaniro cia Abrahamu , Musa na Kirikaniro kieru chingiranaga.

“Kirikaniro kia Abrahamu kiri na kirikaniro gikuru [kia Musa] na kirikaniro kieru. Uguo ni kuga ati, Kirikaniro Gikuru na kieru nicio uhingia wa kimwiri na wa kiroho wa Kirikaniro kia Abrahamu. Kiriknairo kiria Ngai agiire na Abrahamu, kionanagia mubango wa Ngai kuhonokia andu na kumatuara bururi wake. Rungu rwa kirikaniro gikuru Ngai akihonokia andu a Israeli kimwiri, (njiarwa cia kimwiri cia Ibrahamu) kuma Misria na akimarehe thiini wa bururi wa kiraniro, Palestina. Rungu rwa kirikaniro kieru, ngai ahonokagia andu ake kiroho (njiarwa cia kiroho cia Abrahamu) kuma mehia-ini na ituiro na akamarehe thiini wa bururi wa kiroho (kihuruko gia kihonoko riu na matu-ini) . . . . Na undu wa uguo, thiini wa mahinda ma Kirikaniro gikuru tuonaga uma wa kiroho thiini wa uhoro wa mbicha. Riria Ngai aguuririe bata wa kuoheruo kwa mundu, atumirire mihiano na ciiruru thiini wa igongona ria kueretha, hamwe na makiri ma athinjiri na ichiniro cia nyamu. Riria Ngai aguuririe uhoro wa kiraniro ati andu ake nimagaturania nake, ekire uguo thiini wa mihiano na ciiruru thiini wa bururi uri gatagati ka Irathiro na thiini wa nyumba yakituo na matubari na rami. Ino niyo njira iria Ngai aguragia mubango wake thiini wa mahinda ma Kirikaniro gikuru. Kuoguo riria Ngai atumirire anabii kueretha njira ya kuhingio kwa mubango wa Ngai ya kiroho thiini wa mahinda ma kirikaniro kieru, atumirire ruhtiomi rwa Kirikaniro Gikuru rwa mihiano na ciiruru. Arongoreirie kuri mubango wa Ngai wa kiroho na njira theru iria mihiano na ciiruru cia kinduire cingiahotire.” (Lehrer 2006: 29, 85)

C. Mithembaino iri ya guchaguruo—kimwiri na kiroho—yonanagia ati Aisraeli a Kirikaniro gikuru mari bururi wa kimwiri iria thiini wao no “matigari” manini mari ahonoku kiroho.

1. Onagutuika Ngai niathurire Israeli ( Gucok 7:6-8 ), akimakura kuma ukombo-ini ( Thama 13-15 ), akimahe bururi wao kiumbe( Yoshua 1-21 ), na akiingira thiini wa irikaniro nao ( Kiam 12:1-3; 13:14-

77


17; 15:1-21; 17:1-21; 22:15-18 ; Thama 19-24; 2 Sam 7:8-17; 1 Maundu 17:3-15 ), thiini wa uhoro wao wothe wa tene bururi ucio guo mwene uri mugima nduari na witikio (rora, Neh 9:1-37; Atum 7:1- 53 ). Kirikaniro gikuru na kieru cionanagia ati uhoro wa tene wa Israeli wari na mitugo ya kuaga guitikia na kuaga wihokeku kuri Ngai.

a. Riria Musa ari kirima iguru gia Sinai kuamukira mathani 10. Bururi uyu ukianjia kuhoya ngai ya gachau. Kuoguo Ngai endaga kumanina othe (Thama 32). b. Riria makinyire muhaka-ini wa bururi wa kiraniro. 10 hari 12 a athigani makiuga matingiingira bururi ucio, na andu aingi makiregana na uge wa Ngai. Kuoguo Ngai agituma athiururuke weru-ini miaka 40, no Yoshua na kareb matigarire makiingira bururi (Ndari 13-14).c. Thutha wa kuingira bururi, mahinda ma utongoria wa atiririri bururi. Andu makihoya ngai ingi na“magika maundu moru maitho-ini ma Ngai” (Atiri 2:11-13; 3:5-7, 12; 4:1; 6:1; 10:6; 13:1; 17:6; 21:25).d. Israeli magitia muthamaki wao ene. Guitia kuu kuari kurega Mwathani, nigetha mahiane ta nduriri iria ingi (1 Sam 8:1-9).e. matanatuaruo Babironi. Ngai akiaria kugera anabii, na akirikiriria uhoro wa tene wa Israeli akiuga, “ningatiganiria matigari ma igai riakwa na neane bururi wao kuri thu ciao, nao matuike atahuo na migwate kuri thu ciao; niundu nimekite uru maitho-ini makwa, na makoretwo magithirikia ndakare kuma muthenya uria maithe mao maumire Misri, nginya riu” (2 Atham 21:14-15).f. Thatha wa ruriri guchoka kuma Babironi. Mehia ma Israel magithii na mbere, hamwe na kuhingia kabiri (Neh 13:23-26; Mal 2:11-15); kuaga kuruta gichunji gia ikumi kana kuaga guathikira watho (Neh 13:10-14; Mal 2:10; 3:8-10; 4:4); matiari na bata wa Thabatu (Neh 13:15-22; Mal 2:8-9); athinjiri athuku (Neh 13:7-9; Mal 1:7-14; 2:1-9); na uru wa unduire (Neh 5:1-13; Mal 3:5). g. Mutaratara wa kuaga guitikia,kuaga guathika na kurega Ngai kwa Israeli guathire na mbere nginya ihinda ria Yesu na thutha wa ihinda ria Yesu. Yesu “okire kuri aria mari ake, nao makimurega” (Yohn 1:11). Ngerekano ya yesu iguru ria mwene mugunda na mugunda wa mithabibu (Mat 21:22-46; Mariko 12:1-12; Luka 20:9-19) yarikagiriria uhoro wa gitene wa Israeli iguru ria kurega anabii a ngai na kurega mwana wa Ngai. Ahib 3:7-4:9 irikagiriria ati Israeli matiangirire kihuruko kia Ngai niundu wa kuaga guitikia. Stefano arikagiriria uhoro wa tene wa Israeli mahiana ta aherithia a anabii, acukaniriri, oragi a Kristo, na auni watho (Atum 7:51-53). Thiini wa Atum 28:23-27 Paulo aguetaga Isa 6:9-10 iguru ria utumumu wa Israeli na kuaga kuigua akiaria uhoro wao wa kurega Yesu.

2. Thiini wa Arom 9:6-7 Paulo augaga, “tiothe Aisraeli aria othe maumanite na Israeli; kanamatuike ni ciana tondu ati ni njiarwa cia Abrahamu.” “Tiga uhoro wa ngurani ya Israeli na kanitha, Bibiria irehaga ngurani ya mwanya thiini wa Israeli yo nyene—mugayukano gatagati ka matigari, aria ehokeku kuri Ngai, na aria aregennyuku, aria kuringana na Yesu ni ciana cia Muchukani (Yn 8:44)” (Grenz 1992: 125). Aroma 9-11 yaragia iguru ria ati kana Ngai niunite kiugo giake na irikaniro ciake na Israeli: “gai ndari na ndari hingo akaga kuhingia irikaniro. ‘No riri,’ Paulo augaga, ‘Ngai ndari hindi ari eranira kirathimo ogiothe gia kiroho kuri mundu owothe naundu wa mithingi ya kimwiri ya guciarwo.’ Gaka niko gaturio ka uhoro wothe! Ciugo cia Paulo cirahutia mwana wothe wa kiyahudi uciariiruo thiini wa Bururi wa Israeli, na ciugo ciake cirahutia mwana wothe uciariiruo thiini wa nyumba ya gikristiano ni aciari akristiano umuthi. Angikoruo uma uyu no unyituo na uhimbirio wega, gitiri hingo kungigia ringi uhoro wigii ati ‘bururi wa kirikaniro’ (Israeli iria ya kimwiri) kana ‘ciana cia kirikaniro’ (ciana cia kimwiri cia etikia). Kiraniro ogiothe kia Ngai kiria kirehega kirathimo gia kiroho kubataraga mundu we mwene guitikia kiraniro kiu. Israeli matiagaire kirathimo gia kiraniro tondu ‘matiagiethire na witikio’ (Aroma 9:32). . . . Uhoro ni ati,Paulo arauga ati ‘to Muisraeli wothe ari Israeli’ uguo nikuga ati andu mari na maundu ma muanya na andu mari na wega wa uhonokio. Muisraeli wothe niakeniire wega wa guciaruo guake kwa mwiri (Arom 3:1-3), no gutiri Muisraeli (kana mundu ungi owothe) uri wagia undu wa muanya wa kiroho kana akiamukira kirathimo gia kiroho tiga kugera uhoro wa kuirira na witikio wake we mwene. . . . kiugo giake thiini wa kuerethera ugo ni ati ‘Israeli thiini wa israeli’ ni uhoro wa guthuruo kwa Ngai (Arom 9:11) na mwito (Arom 9:24), na ti uhoro wa ati njiarwa cia kimwiri. . . . ni wega kumenya ati [thiini wa Arom 9:6-13] Paulo ndaronania kana akanyita mbaru urutani wa guthuruo na njira ya kuringithania ‘mwana wa kirikaniro’ (mbegu ya Abrahamu) na mwana ‘utari wa kirikaniro’ (muyunani), no kiria araringithania ni ciana cia‘irikaniro’ igiri. Na ti ciana igiri tu cia kirikaniro cia kinduire; ni ciana cia mahatha cia Abrahamu na ni ciana cia Isaka uria. . . . Paul o atumagira mahatha ma ciana cia Abrahamu thiini wa kuaeretha kuonania makiria ya nganja ciothe ati ugai wa ciraniro cia

78


Ngai nduri na undu uhutanitie na gukoruo ati uri mwana uira witaguo wa ‘kiraniro’ kana gukoruo ‘uhurituo ruri na muhuri’ na ruri rwa kirikaniro —ona kionereria kia kirirkaniro kia ngai arikio kurua uria wari kuri Abrahamu, muriu Isaka, na ciana ciake cia mahatha. . . . thiini wa kueretha guku, Paulo aratuira uria araria uhoro wa ati ‘ti Muisraeli wothe ari Muisraeli.’ Gutiri undu Ngai ari eranira kana akagia kiriko kuri bururi wa Israeli, wari wa ati o kana ciana ciao, ati nimakagia na kirathimo gia kiroho. Nimari na maundu mega no matiagiire na uhoro wa kirathimo.” (Reisinger 1998: 47-48)

D. Ngwataniro gatagati ka Israeli a Kirikaniro Gikuru na kanitha.Kanitha ni mweru, no thiini wa njira ingi, ti mweru. “Kirikaniro Kieru gitiaragia muno iguru ria atheru a

Kirikaniro Gikuru kuingirio thiini wa kanitha, no etikia a mahinda ma kirikaniro kieru nimangiragio thiini wa Israeli” (Bell 1967: 102).

1. Kanitha ti mweru na njira ya ati kanitha ni “matigari ma israeli” ( Arom 9:27; 11:1-7 ), na urugamagirira gutherema Kunene thiini wa thi yothe kwa “matigari ma Israeli” (rora, Mat 13:31-32, 47- 48; 16:18; Ahib 11:40; Kug 5:9; 7:9 ). Kanitha ni “maciaro ma Israeli,” uguo ni ta, “uthii wa nambere kana utheremu wa Israeli ta andu a Ngai, mari hamwe na Ayahudi athure na Ayunani aria mari hamwe mathondekaga ‘Israeli a Ngai’ (Agal. 6:16)” (Williamson 2007: 191). Ota uria Arom 9:6-7 yonanagia ati nikuri na kuhianana na guthii na mbere gatagati ka “Israeli a kiroho” (Israeli thiini wa Israeli) na kanitha. Uhiananu na guthii na mbere guku kuonekaga thiini wa meciria ma ‘matigari’ mehokeku maria Paulo augaga ati ni “mutamaiyu” thiini wa Arom 11:17-24: “Muti wa mutamaiyu urugamirira Israeli. Meciria maya mekiraguo hinya muno ni uma wa gachunji gaka. Mbere, Paulo aritie uhoro wa Muisraeli wa ma (9:6), matigari ma Israeli (9:27, 11:5), guchaguruo kwa Israel (11:7). . . . Angikoruo Paulo atumirire muhiano wa mutamaiyu kuaria uhoro wa Ayahudi tu, matigari ma Israeli mangiakoriruo mari kindu ngurani na kanitha, kana kindu thiini wa kanitha. No ni tondu etikia a kiyunai maciarithanitio na muti wa ma, kuoguo [Arom 11:17], matigari ma Israeli ti Ayahudi tu aria akimwiri, no andu aria magurituo aria mari ciiga cia kanitha.” (Gay 2002: n.p.) “Uma wa ati kanitha ni matigari ma Israeli ni uma wa ati mari na gituro kimwe kia etikia othe (Yerusalemu njeru) na ihongo cia mucii ucio (maritwa ma mihirigaikumi na iri ya Israeli), na itugi cia mucii ucio (atumwo ikumi na eri a Yesu), na iguru ria mundu ucio uikaire giti kia uthamaki kia mucii ucio (Yesu, Muthamaki wa athamaki, we mwene na Israeli).

Niundu kanitha ni matigari ma Israeli, Paulo—ari kiga gia kanitha—niangiaugire ati niundu ari mwitikia thiini wa yesu, ari kiga thiini wa matigari ma Israeli (Aroma 11:1-5).Nitondu kanitha ni matigari ma Israeli, Paulo niangiaugire ati etikia nimaciarithanitio thiini wa matigari ma israeli (Aroma 11:17). Niundu kanitha ni matigari ma Israeli, Paulo na petero nimangiaugire ati Ayahudi aria maregire guitikira Yesu nimeheririo kuma kuri Israeli (Aroma 11:17; Atum 3:23). Miundu kanitha niguo matigari ma Israeli, Paulo niangiagire ati, etikia a kiyunani “matiri hingo makieherio thiini wa aturi a Israeli” na ningi ti “ageni thiini wa irikaniro cia kiraniro” (Aefeso 2:12). Niundu kanitha niguo matigari ma Israeli, Paulo niangiaugire ati, etikia a ki kiyunani “ti ageni na ehitukiri no ni aturi hamwe na andu a Ngai na ciaga thiini wa nyumba ya Ngai” (Aefeso 2:19).” (Gay 2002: n.p.) Ngerekano ici igiri cironania uguo:

a. “Utonga wa Israeli” (Aef 2:11-22). Ayunani marikanaga ati“nimeheratio thiini wa utonga” na “ageni kuri irikaniro” (2:12). No riri, 2:19 yugaga ati thiini wa Kristo ayunani“ti ageni ringi kana ehitukiri, no ni aturi hamwe na Ayahudi atheru.” Gichunji giki nigitheru ati: “Ayunani etikia, nimaingiritio thiini wa utonga wa Israeli, uria makoretuo mari agaeni mahinda mahituku, na niundu wa uguo makagia na kirikaniro kiria Ngai agiire na andu ake Israeli thiini wa mahinda ma kirikaniro gikuru. Hatiri nganja ati kirikaniro giki nikigereire uhoro wa kugaruruka, no nigiturite mahinda mothe.” (Bell 1967: 105)b. Muti wa Mutamaiyu (Arom 11:1-24). Muhiano wa muti wa mutamaiyu urutituo kuma Yer 11:16 na Hos 14:5-6. Arom 11:1-6 wanjagia hari kuorota ati Ngai niaigite kiraniro giake kuri Israeli kugera matigari maria mehokeku (uria kuri ni ati Paulo, kiga gia kanitha) ni kiga. Paulo ahiananagia Israeli na mutamaiyu uria mwega: “Ngai nieheretie honge imwe cia muti uyu niundu wa kuaga guikitia iguru ria Muriu wake, messia wao. Ningi, akoya honge ingi kuma kuri mutamaiyu wa githaka na akaucharithania na mutamaiyu wa mugunda. No mutamaiyu uyu uciarithanitio ndubatii guitiya niundu wa uguo, magitiya iguru ria Ayahudi aria metetuo. Ayahudi mateiruo ni undu wa kuaga guitikia. Honge cia Kiyunani ciaciarithanirio niundu wa witikio wao. Angikoruo honge cia Kiyunani no ciage guitikia, onacio no citinio. Kugia thiini wa mutamaiyu wa mugunda ni kugera njira ya witikio tu.” (Bear 1940-41: 152) “Nikubatii kumenyeka ati Ayahudi aria metikitie , marugamiriiruo ni mutamaiyu wa mugunda matieherire.matuariruo thiini wa mutamaiyu mweru. Ni Ayunani matuikire kiga thiini wa

79


mutamaiyu uria wakuo wa mugunda (Israeli) na magayanaga thiini wa honge iria cia gutura cia nduire. (Ayahudi). . . . Aroma 11, thiini wa uhoro wa kuiguithania hari ichunji ingi cia Paulo ta Aefso 2 na hamwe na kirikaniro kieru giothe, arutanaga ati, ciiraniro cia Ngai kuri Israeli citiari kuri andu a kimwiri no ciari cia Aisraeli a witikio mari oiki, na ciraniro icio nikinyiirio Ayunani onao, aria na njira ya guitikira uhoro wa kunyitithanio na guciarithanio na Israeli, magayanaga na Ayahudi aria metikitie; mari hamwe magathondeka Israeli a kiroho kana kanitha wa gikristiano.” (Bell 1967: 116, 118)

2. Kanitha ni mweru ota uria Yesu augire, “we niwe Petero, na iguru riaku ni ngaka kanitha wakwa; na ihingo cia kwa ngoma itika utoria” ( Mat 16:18 ). Uhoro ucio wa Yesu uria thiini wa maundu maria magoka(“ningaka”) uria wonanagia ati kanitha ni kindu kieru, kiari giakuo. Kanitha ni mweru naundu wa itumi igiri:

a. Kanitha wakituo iguru ria gikuu na kuriuka kwa Kristo. “Kanitha ni wira mweru niundu ni kiungano kia Messia kiria agaka kugera uhoro wa wohaniri wake kugera gukua na kuriuka gwake. Ta Musa uria warehire ekklesia [kiugo gia kingiriki kuga “kiungano”; rora, Atum 7:38] (Israeli) kuma Misri ya unduire, Messia akaruta ekklesia yake kuma thi ya kiroho, guthondeka mungano wa kiroho uria uri na Ayahudi na Ayunani.” (Gay 2002: n.p.) b. Kanitha niyo nyamukiri ya gituro kia Roho Mutheru. “Kanitha ni mweru kuringana na kiraniro gia kirikaniro kieru iguru ria Roho gutura thiini witu (Ezekiel 36:24-26; Yeremiah 31:31-33). Hitho igii kanitha ni ati andu matari ayahudi nimakamukira Roho Mutheru na maingirio thiini wa mwiri umwe (na ayahudi etikia) kugera roho (Atum 10:45, 15:8; Aefeso 2:19-3:6). Ino yari hitho niundu Kirikaniro Kieru na guka kwa Roho Mutheru kiari kiraniiro kuri andu a israeli na nyumba ya Yuda (Yeremia 31:31), na ti kuri Ayunani. Uguo, hitho iyo yahithituo thiini wa Kirikaniro gikuru, unyaganite, ota uria thiini wa kirikaniro kiria kiaheruo Abrahamu, uria mbegu (Messiah) yari ikoruo iri kirathimo kuri nduriri ciothe.” (Gay 2002: n.p.)

E. Yesu niaregire bururi wa Israeli gutuika ngari ya guaka uthamaki wa Ngai, na akihe wira ucio kuri arumiriri ake, kanitha.

Injiri yonanagia Yesu ari uhingio wa kirathimo gia kiraniro. No riri, thiini wa injiri“nikuri na undu wa mugaru thiini wa gitumi: uhingio wa irumi cia kirikaniro (ituiro) iguru ria Israeli aria matetikitie (Mat. 8:12; 13:12-14; 21:43; 23:37-39; cf. Luka 16:19-31). Nigetha ugae ciiraniro cia kirikaniro, maundu maingi nimabataraga makiria uhoro wa guciarwo (Mat. 3:9)!” (Williamson 2007: 185)

1. Thiini wa gutariria gwake iguru riangerekano ya muhandi ( Mat 13:10-17 ) Yesu akiraga ngurani ya utumumu na kuaga kuigua kwa Israeli na arutwo ake. Mbere Yesu erire arutuo ake, “ni kuri inyui muhetwo kumenya hitho cia uthamaki wa iguru no kurio matihetuo” (Mat 13:11). Keri ona gutuika Israeli nimahetuo hitho cia uthamaki wa matu-ini thiini wa Watho na Anabii, matiamenyire na methaga uthamaki wa kiuteti wa guku thi. Uguo, Yesu akiuga, “ona kiria mundu ari nakio kinini niagatunyuo” (Mat 13:12). Gatatu, “Yesu akianirira ituiro ria kiroho iguru ria Israeli na njira ya kugueta Isa 6:9-10” (Beale 2008: 163) iria yugaga ati Israel “magutura maiguaga, no matikamenya; na magutura monaga, no matika menya; tondu ngoro cia andu aya nicituikite nditu, na kuigua matiguaga, na nimahingite matu mao, nigetha matikone na maitho kana maigue na matu mao, na mamenye na ngoro ciao, machokerere Ngai, nigetha ndimahonie” (Mat13:14-15; rora, Mariko 4:12; Luka 8:10; Yohana 12:39-40). Arikagia na uhoro wa kurehe ngurani thiini wa uhoro ucio kuri arutwo ake na uhoro wa utumumu na utaigua wa Israeli, na undu wa kuga ati, “no kurathimwo ni maitho manyu, gitumi ni tondu nimonaga; na matu manyu, niundu nimaiguaga. Niundu ngumuira uma atiri anabii aingi na andu atheru meriragia kuigua na kuona maundu maya murona no mationire kana makimaigua” (Mat 13:16-17). 2. Kirikaniro kieru kioyaga Isa 6:9-10 ta ari unabii kihutati na Israeli niundu wa kurega Yesu. Kuringana na uria waheaniruo Isa 6:9-10 yari gichunji kia unabii wa utumwo wa Isaya iria arutire thiini wa muturire wake, no Yesu arawwita“unabii” uria “urahingio” (Mat 13:14). Thiini wa Isa 6:9-10 Israeli matuagiruo niundu wa kuhoya mihiananao. Thiini wa matuku ma Yesu Israel nomahoyaga mihianano, tiga mihianano yao yari ngurani: yoete uhooro wa unduire wa andu na ikeheria uhoro wa wendo wa Ngai (rora, Isa 29:9-13; Ezek 14:4, 7; Mat 15:7-9; 23:29-33; Mariko 7:6-13), na makiethera uthingu wao handu ha uthingu wa Ngai (Arom 10:3). Mehia ma Israeli mari moru makiria ya ma aria mari mbere yao, niundu maregire Ngai uria wokite kuma iguru thiini wa Yesu. “Thiini wa Isaiya 6:11 munabii aroria ‘ni nginya ri’ uhoro wa ituiro ria utumumu na kuaga kuigua gwa kiroho gugutura, na machokio mari ati undu ucio uguthii na mbere ona kuri matigari maria maumire Babironi mari thiini wa bururi wao. Ni kumenyekaga ati Yesu anire Israeli aria aingi matetikirie mari thiini wa

80


guthii na mbere na ituiro ria utumumu na kuaga kuigua gwa kiroho mari matigari. Niundu wa uguo ni undu ungimenyeka agiru ria ati Yesu Yesu onire Isaiya 6:9-10 iri unabii wa uria ayahudi mahiana kiroho thiini wa matuku ma Isaiya na nginy6a thiini wa matuku make.” (Beale 2008: 165) Thiini wa Yohana 12:40 mutumwo Yohana aguetaga Isa 6:10 ta igitumirwo iguru ria utumumu wa Israel thiini wa“kuaga gwitikia thiini wake [Yesu]” (Yohn 12:37). Yohana oan noingereire ati, “maundu maya Isaiya amaugire niundu nionire riri wake, na akiaria iguru riake [Yesu].” Thiini wa Atum 28:23-28 Paulo aguetaga Isa 6:9-10 ta iraria iguru ria Yesu kuregwo ni Israeli na akigueta undu ucio ta ari gitumi kia Ngai gutuma uhonokio kuri Ayunani.3. Yesu nionanirie kurega gwake bururi wa Israeli, riria arumire mukuyu ( Matt 21:18-22; Mark 11: 12-14, 20-24 ). Kuruma mukuyu wari undu wa “ngerekano ya guikwo.” Mukuyu wari muhiano wa bururi wa Israeli (Hos 9:10; Nah 3:12; Zek 3:10). Thiini wa kuruma mukuyu, Yesu akumaga undini wa kuiyonania, uria utari maciaro ma kiroho ma ma. No riri, ikaga makiria ya uguo. Yer 5:17, 8:13, Hos 2:12; Amos 4:9, na Mik 7:1-6 ciothe ciaragia iguru ria ituiro wa mukuyu uhiana ta ituiro ria bururi wa Israeli. “Gichunji kiria kingiuka narwa meciri-ini ni Mika 7:1-6, haria munabii amakagio ni waganu wa Yuda na undu ucio ugataririo ta uhoro wa kuaga itunda riru riria ringihuni. Kumana na uhoro ucio wa ati Yesu ari muhutu thiini wa muhari wa 18, na uhoro wake wa kuaga nguyu ikurite mbere arie kuaragia makiria uria kioneki kia unabii kihingaga thiini wa kuhotuo kwaYerusalemu na hekaru ya matuku macio.” (France 2007: 793) Yesu anyitithanirie kirumi giake kia mukuyu na uhoro wa ati “gutiri hindi gukoneka maciaro thiini waku” (Mat 21:19). Na undu wa kugueta uguo, Yesu to kuingirira atongoria a ndini aria mari na uhinga (gitumi uhinga mundu no ahere na uthire). No riri, onanagia ati bururi uhiana ta ngari ya gutheremia uthamaki wa Ngai niuregetwo na ugateyo biu. Ugo noguo, thutha wa kuingirira Afarisai, Yesu augire, “muti owothe utahandituo ni Awa niukamunyuo” (Mat 15:13).4. Thiini wa ngerekano ya mwene mugunda na mugunda wa mithabibu yesu niakumire atongoria a Israeli na akimera atiri “uthamaki wa Ngai niukeherio kuri inyui na uneanwo kuri andu maraciara maciaro maguo” ( Mat 21:33-46; rora, Mariko 12:1-11; Luka 20:9-18 ). “Thiini wa gichunji kinene thiini wa rugano rwa Mathayo iguru ria mukombori muru uhiana ta wa keri thiini wa ngerekano ithatu iria ciaragia uhoro wa ituiro ria Israeli (21:28-32), ituiro (21:33-46), kioho (22:1-14)” (Beale na Carson 2007: 74). Ngerekano ino yumanite na Isa 5:1-7 haria“mugunda wa mithabibu wa Ngai wa Ita ni nyumba ya Israeli” (Isa 5:7). Uhoro wa Yesu kuruma mukuyu na ituiro riake iguru ria Israeli thiini wa ngerekano ino kwari uhoro wa maciaro: mbere gutiari na undu mwega—“gutiri hindi gukagia na maciaro thiini waku” (Mat 21:19); no riakeri riorotaga maundu mega—“uthamaki wa Ngai niukeherio kuri we na uneanwo kuri andu maguciara maciaro kuma kuri guo” (Mat 21:43). Kirikiriro kia Yesu (21:43) atumagira umwe thiini wa (“andu” kana “ruriri”). Ucio ni undu umwe na uhoro wa mbere wa paulo, “tiothe Aisraeli aria mari a ruciaro rwa Israeli” (Arom 9:6). Thiini wa ciugo ingi, “Kuguetuo kwa ‘ruriri’ rungi kurugamirira ‘inyui’ thiini wa kurutira mugunda wira gututuaraga thiini wa ngoro ya uhoro wa Muisraeli uria wama niuriku uria waragio uhoro wake thiini wa injiri” (France 2007: 808). Kirikiriro kia Yesu nikirumu. “Mubango uyu wa kuiga wega wa Israeli ta andu a mwanya niundu wa andu angi metagwo kanitha . . . ni undu wa magegania. Umwe kana [ethnos], uria ugaga‘andu’ kana ‘ruriri,’imanaga na uhoro wa wira kuri Ayunani, thiini wa uingi wa kiugo oro kiu.” (Hagner 1995: 623) 5. Kirikiriro kia mathabu ma kibibiria. “Gutiri handu ona hamwe honanagia wega thiini wa kirikaniro kieru haguetaga guchokererio kwa Israeli kana urathi wa wa Israeli gutuika bururi wa kiuteti kana kuaria uhoro wa uthamaki wa guku thi wa yesu bere ya guka gwake kwa muicho. Gutiri handu honanagia uhoro wa riri mukinyaniru wa Kristo ahiana ta muthamaki wa guku thi agithamakira Aisraeli machokaniririo ta bururi. Roho wa gukira ni ukiri. . . . Ta mwena wa mbere wa Kirikaniro kieru ukoraguo na mandiko ma ati gutiri gichunji kiaragia wega iguru ria guchokererio kwa Israeli ta bururi na mwena uria ungi ukandikuo ati israeli na uhoro wa watho waguo ukeherio ni kanitha na kirikaniro kiria Kieru. Hatari na kung’ang’ana Mat 15:13 na Mariko 12:1-9, mwathani witu aniriire thiini wa ichunji ichi ati Ayahudi ta bururi matiri na handu ta andu a mwanya a Ngai; kanya kau nikoetwo ni kanitha aria mahingagia bata wa Ngai iguru ria Israeli.” (Waltke 1988: 273, 274-75)

F. Kanitha niyo andu a ma na eru a Ngai— Israeli a Kiroho.1. Kristo ari “thiini wa” etikia, na etikia mari “thiini wa Kristo.” Ota uria Kristo ari Muisraeli mweru, wama na mwihokeku, uguo noguo aria manyitithanitio na Kristo.

a. Kristo ari “thiini wa” etikia (Yohn 14:20; 17:23; Arom 8:10; Agal 2:20; Aef 3:17; Akol 1:27; 1 Yohn 3:24; Kug 3:20).b. Etikia mari “thiini wa Kristo” (Arom 8:1; 12:5; 16: 6, 7, 9-10; 1 Akor 1:2, 30; 4:10, 15; 15:18, 22; 2 Akor 1:21; 5:17; 12:2; Agal 1:22; 3:28; 6:15; Aef 1:3; 2:6, 10; Afil 1:1; Akol

81


1:2; 1 Athes 2:14; 4:16; 1 Tim 3:13; 2 Tim 3:12; Film 23; 1 Pet 5:14).c. Etikia manyitithanitio na Yesu thiini wa kuambwo guake na kuriuka gwake (Agal 2:20; Aef 2:5-6).d. Kanitha witaguo “mwiri umwe wa Kristo,” na etikia ni “ciiga” cia mwiri ucio (Arom 12:4-5; 1 Akor 10:17; 12:12-27; Aef1:22-23; 2:16; 4:4, 12; 5:30; Akol 1:18; 3:15). e. Yesu atumire kanitha guthii nja ota uria Ithe amutumire (Mat 16:19; 28:18-20; Yohn 17:18; 20:21, 23).

2. Kirikaniro kieru kioyaga meciria maria manene ma Kirikaniro gikuru maria maritime iguru ria Israeli, na gikamekira kuri kanitha.

a. Ruciaro ruthure, rwa uthinjiri wa uthamaki, bururi mutheru, andu a igai ria Ngai. Aef 1:4-5; Akol 3:12; Tit 2:14; 1 Pet 2:5, 9; ringithania Thama 19:5-6; Gucok 4:20; 7:6-7; 14:2; Isa 43:20-21.b. Andu a Ngai. Arom 9:22-26; I Pet 2:10; ringithania, Hos 1:10; 2:23. Thiini wa Arom 9:24-26 Paulo ndaguetaga Hosea tu, no augaga ati Hosea (uria waragia igur ria Israel) irutaga wira hari “uithui” (kanitha).c. Ariu kana ciana cia Ngai. Arom 8:14, 16; 9:26; Agal 3:26; 1 Yohn 3:1-2; ringithania, Thama 4:22; Gucok 14:1.d. Mbegu (ruciaru) ya Abrahamu. Arom 4:13-16; Agal 3:29; ringithania, Thab 105:6-7.e. “Ningatuika Ngai wao, nao matuike andu akwa.” 2 Akor 6:16; Ahib 8:10; Kug 21:3; ringithania, Kiam 17:8; Tham 6:7; 29:45; Alawaii 26:12; Yer 7:23; 11:4; 24:7; 30:22; 31:1, 33; 32:38; Ezek 11:19-20; 14:10-11; 36:28; 37:23, 27; Hos 2:23; Zek 8:8; 13:9. f. Mutumia wa Ngai. Aef 5:25-32; Kug 21:9-14; ringithania, Isa 54:4-7.g. Nyumba ya Ngai. Aef 2:19; 1 Tim 3:15; ringithania, Nda 12:7.h. Ruru rwa Ngai. Luka 12:32; Yohn 10:15-16; 1 Pet 5:2-3; ringithania, Ezek 34:12-16.i. Mugunda wa Ngai. 1 Akor 3:9; ringithania, Jer 12:10.j. Tumira kiugo gia kingiriki “ekklēsia” kurugamirira kanitha. “Kiugo gia kihibrania qāhāl, kiugaga ekklēsia thiini wa Mandiko (Septuagint) (gutauruo gwa kingiriki thiini wa kihibrania bibiria),gitumagiruo kuri Israeli a Kirikaniro kiria gikuru. Kuheana ngerekano nini, tuonaga kiugo qāhāl gitumirituo ta ngwataniro kanamungano thiini wa Israeli thiini wa Thama 12:6, Ndari 14:5, Gucokerithia Mathani 5:22, Yoshua 8:35, Ezra 2:64, na Yoel 2:16. Niundu Septuagint niyo yari Bibiria ya atumwo, gutumira kwao gwa kiugo gia kingiriki ekklēsia, kiiganaine na kiugo qāhāl, iguru ria kanitha wa Kirikaniro kieru na niwonanagia uthii wa nambere gatagati ga kanitha na Israeli a kirikaniro gikuru.” (Hoekema 1979: 215)k. Kurua kuria kwa ma. Arom 2:28-29; Afil 3:3; Akol 2:11; ringithania, Kiam 17:9-15; Gucok 30:6; Atum 7:51; Aef 2:11; Afil 3:2.l. Muti wa Mutamaiyu. Arom 11:17-24; ringithania, Yer 11:16; Hos 14:6.m. Muthabibu wa Ngai. Yohn 15:1-5; ringithania, Hos 10:1.n. “Israel a Ngai.” Agal 6:16. Ciugo ici cionekaga haha tu thiini wa Kirikaniro Kieru. Ni kuri nganja iguru ria uria muhari uyu waragia iguru riake: kanitha yothe; Ayahudi akristiano; Aisraeli othe aria makahonokio (ikirora thiini wa Arom 11:26 [ni kuri nganja iguru ria gachunji kau]); kana hihi Ayahudi ta Ayahudi. Meciria ma Paulo thiini wa Garatia, ati niaraheana kirathimo kuri Ayahudi matetikitie ni ya kuaga kuhoteka. Angi maugaga ati uhoro ucio ni wa Ayahudi etikia. No riri, thiini wa uma wa Agaratia mari othe, “Israeli a Ngai” hihi yaragia iguru ria kanitha wothe (Ayahudi na Ayunani etikia). “Paulo auaga ati, kiria kiri kiabata thiini wa Kristo, ni mutharaba na ciumbe njeru, na ti irua. . . . Angikoruo undu uyu waragia uhoro wa Ayahudi kana Ayahudi akristiano, niangiehingichaga we mwene. . . . Ni undu utangiehereka kuga atiIsraela Ngai ni andu a ma a Ngai (ngurani na Judaizers) aria makenagira thiini wa mutharaba na guciarwo ringi kuhiana giko kia uhonokanio wa Ngai na ti uhoro wa irua.” (Ramm 1970: 263-64) Makiria, “niundu ndumiriri iria yari kuo [thiini wa Agalatia] yari ya kueheria ngurani gatagati ka andu a Ngai a bururi umwe (3,7-8,26-29; 4,26-31; 5,2-12), ni kungionekire Atari wega ati Paulo ararikia marua make akiaria na aria mari kanitha kuringana miario ngurani. Meciria maya matingihoteka niundu 6,11-18, ihiana ta kirikiro kia marua maya, Paulo aragitumira kurikiriria gitumi kia marua mothe.” (Beale 1999b: 205; rora, LaRondelle 1983: 108-14; Cole 1989: 235-37; McKnight 1995: 302-04; Longenecker 1990: 297-99).

3. Kirikaniro Kieru kioyaga cionereria na unabii uria waragia iguru ria Israeli na ukaneanwo kuri kanitha.

a. Irua. Irua riari kionereria gia kiraniro kia Ngai na Abrahamu (Kiam 17:9-14). Kionereria kia

82


nja, kiorotaga iguru ria uhoro wan a thiini wa kiroho—“Irua ria ngoro” (rora, Gucok 10:16; 30:6; Yer 4:4). Kirikaniro kieru kiugaga, “Ni muyahudi uira wanathiini; na irua ni riria ria ngoro, kugera kuri Roho, na ti marua; na ugochi wake nduri kuri andu, no kuma kuri Ngai” (Arom 2:29). Afil 3:3 adds, “ithui turi a irua riria ria ma, iria tuhoyaga thiini wa Roho wa Ngai na gukumia thiini wa Kristo na tutiihokaga mwiri.” Ningi, Akol 2:11 yugaga, “thiini wake nimuaruire na irua ritari ria moko ma andu, undu wa kweherio kwa mwiri mehia na undu wa irua ria Kristo.”b. Kirikaniro Kieru. Kirikaniro kieru, kuringana na uria kiaheaniruo kianjiriria kieraniiruo kuri“nyumba ya Israelna nyumba ya Yudah” (Yer 31:31). No riri, thiini wa utuku wa muthenya wa muthia, yesu akiuga ati niarahingura na kuanjiriria kirikaniro kieru thiini wa thakame yake(Luka 22:20; rora, 1 Akor 11:25). Thiini wa Ahibrania 8-10 Kirikaniro Kieru kiaritio uhoro wakio hari kanitha. Ahib 8:8 iguetaga Yer 31:31 (hamwe na uhoro wa “nyumba ya Israeli na nyumba ya Yudah”). Ahib 8:6, 9:15, na 12:24 ciothe ciugaga ati Kristo ni munyitithania wa Kirikaniro Kieru. Uma wa ati we ‘ni’ (uhoro wa riu) munyitithania wonanagia ati kirikaniro kieru nikiraruta wira. Ahib 9:12-17 kiugaga ati thakame ya Kristo ya kinyaniirie na ikirikiriria kirikaniro. Ahib 10:15-18 muno yaragia iguru ria ciugo Kirikaniro kieru kuri ‘ithui’ [Akristiano; kanitha]. Thiini wa 2 Akor 3:5-6 (wandikituo kuri Ayunani aingi thiini wa kanitha wa Korinitho) Paulo arauga ati“Ngai . . .atutuire . . . ndungata cia Kirikaniro Kieru.”c. Kioneki kia Ezekieri kia mahindi momu na miti iri (Ezekiel 37). Kioneki kiria kiaheiruo Ezekieri kia mahindi momu guchoka muoyo (Ezek 37:1-14) kiari matuku maria Yuda matahituo mari Babironi. “Mahindi maya ni nyuma yothe ya israeli” (Ezek 37:11). Kirikaniro gia unabii, “ningahingura tuburi tuanyu, andu akwa, na ningamurehe thiini wa bururi wanyu ringi . . . ningekira Roho wakwa thiini wanyu na nimukariuka” (Ezek 37:12, 14). Kioneki gia miti iri (Ezek 37:15-28), iria irugamirira nyumba ya yuda na ya Israeli, onakio gigiuka mahinda macio. Thiini wa unabii wa kiraniro kia Ngai“kumatua muti umwe . . .na ningamatua ruriri rumwe thiini wa bururi . . . ndungata yakwa Daudi niagakoruo ari muthamki igur riao, nao nimagakoruo na muriithi umwe; . . . ningagia kirikaniro nao; nakio gigakoruo kiri kia gutura . . . nanii ningatuika Ngai wao, nao matuike andu akwa” (Ezek 37:19, 22, 24, 26-27). Onagutuika Israeli nimachokire bururi wao kuma gutahuo babironi thutha wa miaka70, unabii wa mahindi momu waragia uhoro wa kuhingio thiini wa kiroho na ti thiini wa kimwiri, niundu thiini wa mahinda ma unabii wa Ezekieri bururi nduakuite kana ugathira, no mari muoyo, onagutuika mari thiini wa “tuburi” twa Babironi. Aefeso 2 iringanaga wega biu na Ezekieli 37. Robert Suh (2007: 723-24) onanagia uu:

Ezekieli 37 Aefeso 2 37:1-10—Kuriukia mahindi makuu 2:1-7—Kuriukia ehia makuite thiini wa mehia 37:11-14—Kuerethera 2:8-10—Kuerethera 37:15-23—Kunyitithanio kwa Yuda na 2:11-18—Kunyitithanio kwa AyahudiIsrael Ayunani37:24-28—Kurora guaka hekaru thiini 2:19-22—uhoro kirikiro kia hekaruWathani umwe wa Daudi njeru thiini wa utongoria wa Kristo

Njira iria Paulo agaruraga unabii wake ni iringaine na iria ingi thiini wa Kirikaniro Kieru kuria ciranira iria cieraniiruo kuri Israeli na Yuda cituaguo ni cia Kanitha, iria iri na Ayahudi na Ayunani(rora, Arom 9:22-33; Ahib 8:8-13). d. Unabii wa Yoeli wa guka kwa Roho(Yoel 2:28-32). Thiini wa unabii wa yoeli, Ngai eraniire “guitiriria andu othe Roho wake” (Yoel 2:28). Kuringana na muhianire wa unabii, Ngai aragia tu iguru ria Israeli (Yoel 2:27; 3:1-2). Muthenya wa bendegothito, Patero aguetire unabii ucio na akiuga ati niwahinga na njira ya guitiririo Roho Mutheru kuri etikia a Yesu, na makiria na thiomi njeru (Atum 2:14-21). Yoel 2:32 onayo niyaragia iguru ria aria“mari kirima gia Zayuni na thiini wa Yerusalem” aria “metaga ritwa ria Ngai” nimakeherera ituiro ria Ngai. Arom 10:13 iguetaga Yoel 2:32 na akamihuthira kuri Yesu na uhunjia wa injiri.e. Unabii wa Amosi wa “guchokererio gwa githunu kia Daudi” (Amosi 9:11-12). Uma wa unabii wa Amosi wari guchokererio kwa Israeli kurumirira ituiro ria Ngai na Israeli gutahuo (Amosi 9:7-10, 13-15). Thiini wa giikaro kia athuri Yerusalemu Atum 15 uhoro wari kana Ayunani aria marahonoka; nimabatii kurumirira watho wa Musa na kuruithio. Mauga ati matiabatii, thiini wa Atum 15:13-19 mutumwo Yakubu akigueta Amos 9:11-12 na akiuga ati unabii nduari na uhoro wa guchokererio kwa Israeli, kana uhoro wa guaka githunu kia Daudi kia nduire na giti giake kia unene na uhoro wa guaka hekaru ya Israeli, no ngurani na uguo,

83


unabii ucio wahingirio ni Ayunani gutuika kiga gia kanitha. “Meciria megii guchokereria guthunu kia Daudi kiria kiguite niukuhaniriirie na meciria ma uhoro wa ihinda ria kimassia thiini wa isaya 11:1. Muri wa Yesee niukaumira. Niugakoruo uhiana kionereria kuri andu. Nduriri nigacharia kionereria giki. [uguo noguo] hema ya Daudi igachokaniririo nigetha matigari ma andu mamathe Mwathani” (Robertson 1988: 105) Uhoro wa ma, “Ayunani riu nimari na ritwa ria Ngai iguru riao, riria rionanagia ati ‘hema ya Daudi’ no muhaka ikoruo hiyachokaniriirio” (Ibid.: 107).

4. Yesu kuanjiriria kanitha thiini wa arutwo/ atumwo 12 kuonanagia ati anjagiriria Israeli rieru. a. Yesu guthura arutwo 12/atumwo 12 (Mat 10:1-2; Mariko 3:13-19; Luka 6:12-26) ni undu wa muhiano wa makabira 12 ma Israeli. Makiria, Yesu, ndaugire we niumwe wa araia 12. Handu ha uguo, ari kiongo.b. Atumwo onao nimamenyire kimenyithia kia “12”:

(1) Thiini wa Atum 1:12-26 maugire ati nikuari bata wa kuiyuria ithenya ria Yudas Iscarioti ta mutumwo.(2) Onagutuika Paulo ari mutumwo (rora Arom 1:1; 1 Akor 1:1; 9:1 ), Kirikaniro Kieru (na Paulo mwene) niamenyaga ngurani ya utumwo wa Paulo na aria “ikumi na eri” (rora, Atum 6:2; 1 Akor 15:5, 8 ). Undu uyu wahota gukoruo ati niundu utungata wa Paulo wari kuri Ayunani makiria (rora, Atum 9:15; 13:46; 18:6; Agal 1:16; 2:7), ota uria Patero, mutongoria na maria wa aria ikumi na eri,ari mutumwo kuri Ayahudi (rora, Agal 2:7-8). (3) Yakubu abagia marua make “kuri mihiriga ikumi na iri iria inyaganitio guothe” ( Yak 1:1 ). Marua mandikiiruo akristianos (rora, Yak 2:1). “Ungitumia ciugo [ai dōdeka phulai; “mihiriga ikumi na iri”], mwandiki ararora mwandikiruo ari Muisraeli wa biu. Kanitha maita maingi niyayaga ritwa riu gitumi wari wira wa Messia guchokaniria mihiriga ikumi na iri (Ye. 3:18; Ezk. 37:19-24; Pss. Sol. 17:28), na akristaino nimemenyire ta agai ama a witikio wa Kiyahudi (Aroma 4; 1 Akor. 10:18; Agal. 4:21-31; Afil. 3:3).” (Davids 1982: 63)

c. Thiini wa Mat 19:27-28 Yesu augaga ati,“thiini wa gutherio [kweruhio kwa maundu mothe] riria muru wa mundu agaikarira giti kia riri, nimugaikarira iti ikumi na igiri, mugituira mihiriga ikumi na iri ya Israeli” (rora, Luka 22:29-30). Kuoguo kugueta“muru wa mundu” kurutaguo kuma Dan 7:13. “Thiini wa Danieli 7 ni Israel ‘atheru a Ngai uria uri iguru muno’ [Dan 7:22, 27] mamukagira uthamaki na magathamakira nduriri, ningi Yesu akauga ati gugakoruo arutwo ikumi na eri magituira mihiriga ikumi na iri ya Israel. Guchenjanio gukukuonanagia wira wa arutwo thiini wa kiroho na uhoro wa maringiririo ma Israel.” (Schnabel 2002: 45) Kuongera, Yesu kuaria uhoro wa arutwo gutuira Israeli “kuahota gukoru ni acio ukimi na eri kunyitanira na Yesu thiini wa gutuira Aisraeli aria matetikitie, no ti uhoro wa wathani thiini wa ruriri rwa Israeli. Ruthiomi ruru ruin a mihiano, no muhiano uyu urorota andu maringaine na mihiriga ikumi na iri ya Israeli.Yesu arauga thiini wa njira iria ya uhoti wothe ati Israeli ya tene niratuiruo, na ituiro riri moko-ini ma aria metituo niwe mari arutwo a hakuhi. Undu uyu nikuga ati nigugakoruo undu uria tungita Israeli rieru.” (Marshall 1992: 123)d. iguru ria ihongo ikumi na igiri cia Yerusalemu njeru kuandikituo“maritua ma mihiriga ikumi na iri ya Israeli” (Kug 21:12), no iguru ria mahiga ma muthingi wa Yerusalemu njeru kuina“maritwa ma atumwo ikumi na eri a Gaturume” (Kug 21:14). “Aria metikitie thiini wa Yesu nio andu a Ngai matari na gichonoko. Ihingo ikumi na igiri cia Yerusalemu njeru ciitanitio na ‘mihiriga ikumi na iri ya Israeli’, no mithingi ya itura ikumi na iri itanitio na ‘atumwo ikumi na eri a Gaturume’ (21:12-14). Yohana arekira hinya ngwataniro gatagati ka Israeli a kirikaniro gikuru na arumiriri a Yesu na atumwo ake. Handu ha kueheria Israeli ni hari na uhoro wa kumatetera na kuiganaia uhoro wao.” (Walker 1996: 239)

G. Kanitha ni “ndungata ya mwathani” iri hamwe, ota uria Yesu ari wiki ari “Ndungata ya Mwathani” (Isa 42:1-9; 49:1-6; 50:4-9; 52:13-53:12).

Yesu atumagira kionereria kia “ndungata”kuri kanitha.1. “Ni njikirite roho wakwa iguru riake” ( Isa 42:1 ). Yesu eraniire gutuma Roho Mutheru kuri kanitha wake (Yohn 14:16-17, 26; 15:26; 16:7-14). Thiini wa Yohana 20:22 (thiini wa undu uria wahota gukoruo wari “ngerekano”), “akimahuhiriria na akimera, ‘Amukirai Roho Mutheru.’” Thiini wa Atum 1:8 Yesu eraniire ati “nimukamukira hinya riria roho Mutheru agoka iguru rianyu.” Undu ucio wekikire muthenya wa bendegothito (Atum 2:1-4). Riu, “Roho wa uria wariukirie Yesu kuma kuri akuu

84


aturaga thiini wanyu [kanitha] . . . Gitumi aria matongoragio ni Roho wa Ngai, nio ciana cia Ngai” (Arom 8:11, 14).2. “Ndungata ya Mwathani” yatiruo “ndungata” ( Isa 42:1; 49:3, 5-6; 52:13 ). Yesu erire arutwo ake, “Ni mui atongoria a nduriri mathaga andu ao, na andu ao anene makagii na uhoti iguru riao. Tiuguo kuri thiini wanyu, no mundu ungienda gutuika munene atuike ndungata ya aria angi, na uria ungienda gukoruo ari wa mbere, atuike ngombo yanyu; ota uria muru wa mundu ndokire gutungatirwo, no gutungata na kuhena muoyo wake ta igongona niundu wa aingi” (Mat 20:25-28; rora, Mat 23:11; Mariko 9:35; 10:42-45; Luka 22:25-27). Thiini wa Yohana 13:5-17 Yesu arutaga wira wa ngombo riria athambirie arutwo nyariri. Akira arutwo ake, “ndamuhe ngerekano ati nimubatii guika oro uguo ndeka . . . [niundu] ngombo ndiri yakira mumiathi” (Yohana 13:15-16).3. “Ningamutua utheri kuri nduriri” ( Isa 49:6 ). Thiini wa Mat 5:14 Yesu erire arutwo ake,“ni inyui utheri wa thi.” Thiini wa Atum 13:47 Paulo aguetaga Isa 42:6; 49:6, “ni ndimuigite ta utheri kuri nduriri, nigetha murehe uhonokio ituri ciothe cia thi,” thiini wa kunyitithania wira wake wa gukinyira nduriri na injiri ya Yesu Kristo.4. Ndungata ya Ngai ni iregaguo, ikahuruo na ikanyariruo ( 50:6; 52:14, 53:1, 4-5, 7, 10 ). Yesu arire arutwo ake, “angikoruo nimanyarira nii, nimakamunyarira ona inyui” (Yohana 15:20). Undu uyu niwonekete niwama thiini wa uhoro wa mahinda ma ukristiano na kanitha, kuanjiria kahinda kanini thutha wa Yesu kuriuka na kuambata kuri ithe (rora, Atum 4:1-22; 5:17-32; 8:3; 11:19; 12:1-5; 14:19-22; 16:19-24; 21:27-36; 2 Akor 4:8-9; 11:23-33; 2 Tim 3:12). Paulo ningi atumagira ruimbo rwa kana “ndungata ya Mwathani” kuri kanitha na njira ya kugueta Isa 53:1 (“Mwathani, nuu witikitie uhoro witu?”) thiini wa Arom 10:16, kuonania ati ti andu othe aria maiguire injiri metikirie.

H. Kanitha uhiana ta Israeli eru na ama a kiroho niucemanagia na mageio megii wihokeku ota maria Israeli a Kirikaniro kiria gikuru macemanagia namo.

“Naundu wa kurora Yesu ari muhingia wa ngwataniro ya kirikaniro, kirikaniro kieru nokihote kuhonia thina wa Kirikaniro gikuru gatagati ka ‘utugi na urume wa Ngai’ ota uria Paulo augaga thiini wa Aroma11:12. Israeli magererire maundu ini meri: utugi wa Ngai ni ati nimatuikire ‘israeli’, na urume wake ni ati nimaturire matari akure ‘Yakubu’ na riu niundu ni Yesu, na ti kanitha, uria uhingagia kirikaniro kia ngwataniro, kanitha uchemanagia na mabataro ma kimitugo ota maria mabataranagia kuri Israeli, ‘ kuraga kiria kiri giathi thiini wanyu, waganu wa kuonana kimwiri,thahu wothe, thuti, meririria ma mwiri na uhahami uria uri uhoi mihianano ’ (Akol. 3:5, gutaura kwa mwandiki). Paulo aminyire ati mehia maria mohaga Israeli ma uhoi mihianano, no makoruo kuri kanitha, na niundu wa kuigua uhoro wa kuiririria Kunene gutari kwa wendo wa Ngai. Akristiano maturaga nanguchanio gatagati ka Israeli na yakubu thiini wao nginya mahinda ma ukuri wa muicho uke (Arom. 8:23, na mangi maingi.).” (Motyer 2000: 596)

KURIA MOHORO MAYA MARUTITUOAlexander, T. D. 1993. “Genealogies, Seed and the Compositional Unity of Genesis.” Tyndale Bulletin 44: 255-70.

Accessed 26 December 2009 at: http://www.biblicalstudies.org.uk/pdf/tb/genealogies_alexander.pdf

. 2008. From Eden to the New Jerusalem: Exploring God’s plan for life on earth. Nottingham, England: InterVarsity.

Balfour, Glenn. 1995. “The Jewishness of John’s Use of the Scriptures in John 6:31 and 7:37-38.” Tyndale Bulletin 46: 357-80. Accessed 26 December 2009 at: http://www.tyndalehouse.com/tynbul/library/TynBull_1995_46_2_08_Balfour_John6_7.pdf

Bartholomew, Craig. 2005. “Biblical Theology.” In Dictionary for Theological Interpretation of the Bible, ed. Kevin Vanhoozer, 84-90. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Bartholomew, Craig, and Michael Goheen. Not dated. “The Story-Line of the Bible.” Accessed 26 December 2009 at: http://www.biblicaltheology.ca/blue_files/The%20Story-Line%20of%20the%20Bible.pdf

Bauckham, Richard. 1998. God Crucified: Monotheism and Christology in the New Testament. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Beale, G. K. 1999a. The Book of Revelation: A Commentary on the Greek Text (NIGTC). Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

. 1999b. “Peace and Mercy Upon the Israel of God: The Old Testament Background of Galatians 6,16b.” Biblica 80: 204-23. Accessed 15 February 2011 at: http://www.bsw.org/Biblica/Vol-80-1999/Peace-And-Mercy-

85


Upon-The-Israel-Of-God-The-Old-Testament-Background-Of-Galatians-6-16b/320/

. 2004. The Temple and the Church’s Mission: A Biblical Theology of the Dwelling Place of God (NSBT 17). Downers Grove, Ill.: InterVarsity.

. 2008. We Become What We Worship: A Biblical Theology of Idolatry. Downers Grove, Ill.: IVP Academic.

Beale, G. K., and D. A. Carson. 2007. Commentary on the New Testament Use of the Old Testament. Grand Rapids, Mich.: Baker Academic.

Beare, Francis. 1960. “The Sabbath was Made for Man?” Journal for Biblical Literature 79: 130-36.

Beasley-Murray, George. 1999. John, 2nd ed. (WBC 36). Nashville, Tenn.: Thomas Nelson.

Beckwith, Roger. 1987. “The Unity and Diversity of God’s Covenants.” Tyndale Bulletin 38: 93-118. Accessed 26 December 2009 at: http://www.tyndalehouse.com/TynBul/Library/TynBull_1987_38_04_Beckwith_GodsCovenant.pdf

Bell, William Everett, Jr. 1967. “A Critical Evaluation of the Pretribulation Rapture Doctrine in Christian Eschatology.” Ph.D. diss., New York University.

Belleville, Linda. 1986. “‘Under Law’: Structural Analysis and the Pauline Concept of Law in Galatians 3:21-4:11.” Journal for the Study of the New Testament 26: 53-78.

Blocher, Henri. 1997. Original Sin: Illuminating the Riddle. Leicester, England: Apollos.

Bock, Darrell. “The Reign of the Lord Jesus Christ.” In Dispensationalism, Israel and the Church, ed. Craig Blaising and Darrell Bock, 37-67. Grand Rapids, Mich.: Zondervan, 1992.

Brawley, Robert. “For Blessing All Families of the Earth: Covenant Traditions in Luke-Acts,” Currents in Theology and Mission 22 (February 1995): 18-26.

Bretscher, Paul. 1954. “The Covenant of Blood.” Concordia Theological Monthly 25:199-209.

Burke, Trevor. 2006. Adopted into God’s Family: Exploring a Pauline Metaphor (NSBT 22). Nottingham, England: Apollos.

Busenitz, Irvin. 1986. “Woman’s Desire for Man: Genesis 3:16 Reconsidered.” Grace Theological Journal 7: 203-12. Accessed 26 December 2009 at: http://faculty.gordon.edu/hu/bi/Ted_Hildebrandt/OTeSources/01-Genesis/Text/Articles-Books/Busenitz-Gen3-GTJ.pdf

. 1999. “Introduction to the Biblical Covenants: The Noahic Covenant and the Priestly Covenant.” The Masters Seminary Journal 10: 173-89. Accessed 26 December 2009 at: http://www.tms.edu/tmsj/tmsj10m.pdf

Carson, D. A. 1982. “Jesus and the Sabbath in the Four Gospels.” In From Sabbath to Lord’s Day: A Biblical, Historical and Theological Investigation, ed. D. A. Carson, 57-97. Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

. 1984. “Matthew.” In Expositor’s Bible Commentary, vol. 8, ed. Frank Gaebelein, 1-599. Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

. 1991. The Gospel According to John (PNTC). Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Cassuto, Umberto. 1961. A Commentary on the Book of Genesis, Part I. Translated by Israel Abrahams. Jerusalem: Magnes.

Clowney, Edmund. 1972-73. “The Final Temple.” Westminster Theological Journal 35: 156-89. Accessed 26 December 2009 at: http://www.beginningwithmoses.org/articles/finaltemple.htm

Cole, Graham. 2006. IG 500, unpublished class notes. Deerfield, IL: Trinity Evangelical Divinity School.

Cole, R. A. 1989. The Letter of Paul to the Galatians, 2nd ed. Leicester, England: Inter-Varsity.

Davids, Peter. 1982. The Epistle of James (NIGTC). Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

86


DeLacey, D. R. 1982. “The Sabbath/Sunday Question and the Law in the Pauline Corpus.” In From Sabbath to Lord’s Day: A Biblical, Historical and Theological Investigation, ed. D. A. Carson, 159-95. Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

Edersheim, Alfred. 1988. The Temple. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Edwards, Jonathan. 1984. The Works of Jonathan Edwards. Vol. 1, A Careful and Strict Inquiry into the Prevailing Notions of the Freedom of Will; Dissertation on the End for which God Created the World; The Great Christian Doctrine of Original Sin Defended; A History of the Work of Redemption. Carlisle, PA: The Banner of Truth Trust. Accessed 26 December 2009 at: http://www.ccel.org/ccel/edwards/works1.html

. 1986. The Works of Jonathan Edwards. Vol. 2, Remarks on Important Theological Controversies. Carlisle, PA: The Banner of Truth Trust. Accessed 26 December 2009 at: http://www.ccel.org/ccel/edwards/works2.toc.html

Erlandson, Doug. 1991. “A New Perspective on the Problem of Evil.” Accessed 26 December 2009 at: http://www.reformed.org/webfiles/antithesis/index.html?mainframe=/webfiles/antithesis/v2n2/ant_v2n2_evil.html

Essex, Keith. 1999. “The Abrahamic Covenant.” The Master’s Seminary Journal 10: 191-212. Accessed 26 December 2009 at: http://www.ondoctrine.com/2ess0001.pdf

Foh, Susan. 1974-75. “What is the Woman’s Desire?” Westminster Theological Journal 37: 376-83. Accessed 26 December 2009 at: http://faculty.gordon.edu/hu/bi/Ted_Hildebrandt/OTeSources/01-Genesis/Text/Articles-Books/Foh-WomansDesire-WTJ.pdf

France, R. T. 2007. The Gospel of Matthew (NICNT). Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Gaebelein, Frank. 1958. “The Unity of the Bible.” In Revelation and the Bible: Contemporary Evangelical Thought, ed. Carl F. H. Henry, 389-401. Grand Rapids, Mich.: Baker. Accessed 26 December 2009 at: http://www.biblicalstudies.org.uk/pdf/rev-henry/24_unity_gaebelein.pdf

Gay, John. 2002. “Remnant Theology: Different Perspectives on the Church and Israel.” No pages. Accessed 26 December 2009 at: http://www.leaderu.com/theology/remnanttheo.html

Goldsworthy, Graeme. 1991. According to Plan: The Unfolding Revelation of God in the Bible. Downers Grove, Ill.: InterVarsity.

Grenz, Stanley. 1992. The Millennial Maze. Downers Grove, Ill.: InterVarsity.

Gundry, Robert. 1987. “The New Jerusalem: People as Place, Not Place for People.” Novem Testamentum 29: 254-64.

Hagopian, David G., ed. 2001. The Genesis Debate: Three Views on the Days of Creation. Mission Viejo, CA: Crux.

Hagner, Donald. 1995. Matthew 14-28 (WBC 33B). Dallas, Tex.: Word.

Hillyer, Norman. 1970. “First Peter and the Feast of Tabernacles,” Tyndale Bulletin 21: 39-70. Accessed 26 December 2009 at: http://www.tyndalehouse.com/tynbul/library/TynBull_1970_21_02_Hillyer_1PeterFeastTabernacles.pdf

Hoekema, Anthony. 1979. The Bible and the Future. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.Holwerda, David. 1995. Jesus and Israel: One Covenant or Two? Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Jacobs, Louis, 1959. A Guide to Rosh Ha-Shanah. London: Jewish Chronicle.

Jewish Encyclopedia. 2002. “Temple of Herod.” Accessed 26 December 2009 at:http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=123&letter=T

. 2002. “Temple, the Second.” Accessed 26 December 2009 at:http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=128&letter=T

Johnson, S. Lewis. 1974. “Romans 5:12—An Exercise in Exegesis and Theology.” In New Dimensions in New Testament Study, ed. Richard Longenecker and Merrill Tenney, 298-316. Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

87


Josephus. 1987. The Works of Josephus Complete and Unabridged. Translated by William Whiston. Peabody, Mass.: Hendrickson.

Kaiser, Walter. 1978. Toward an Old Testament Theology. Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

Keller, Tim. Not dated. “The Importance of Hell.” Accessed 26 December 2009 at: http://www.redeemer.com/news_and_events/articles/the_importance_of_hell.html

Kistemaker, Simon. “The Temple in the Apocalypse.” Journal of the Evangelical Theological Society 43: 433-41.

Klooster, Fred. 1988. “The Biblical Method of Salvation: A Case for Continuity.” In Continuity and Discontinuity: Perspectives on the Relationship Between the Old and New Testaments, ed. John Feinberg, 132-60. Westchester, Ill.: Crossway.

LaRondelle, Hans. 1983. The Israel of God in Prophecy: Principles of Prophetic Interpretation. Berrien Springs, Mich.: Andrews University Press.

Lehrer, Steve. 2006. New Covenant Theology: Questions Answered. Steve Lehrer.

Leithart, Peter. Not dated. “The Kingdom of God.” Accessed 26 December 2009 at: http://www.beginningwithmoses.org/articles/leithartkingdomofgod.htm

Lincoln, A. T. 1982. “Sabbath, Rest, and Eschatology in the New Testament.” In From Sabbath to Lord’s Day: A Biblical, Historical and Theological Investigation, ed. D. A. Carson, 197-220. Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

Longenecker, Richard. 1990. Galatians (WBC 41). Nashville, Tenn.: Thomas Nelson.

Marshall, I. H. 1992. “Church.” In Dictionary of Jesus and the Gospels, ed. Joel Green, Scot McKnight, and I. Howard Marshall, 122-25. Downers Grove, Ill.: InterVarsity.

McKnight, Scot. 1995. Galatians (NIVAC). Grand Rapids, Mich.: Zondervan.

Meier, John. 1976. Law and History in Matthew’s Gospel (AnBib 71). Rome: Biblical Institute.

Moo, Douglas. 1984. “Jesus and the Authority of the Mosaic Law.” Journal for the Study of the New Testament 20: 3-49.

. 1988. “The Law of Moses or the Law of Christ.” In Continuity and Discontinuity: Perspectives on the Relationship Between the Old and New Testaments, ed. John Feinberg, 203-18. Westchester, Ill.: Crossway.

Motyer, Stephen. 2000. “Israel (Nation).” In New Dictionary of Biblical Theology, ed. T. Desmond Alexander and Brian Rosner, 581-87. Leicester, England: Inter-Varsity.

Nelson, Richard. 2003. “‘He Offered Himself’: Sacrifice in Hebrews.” Interpretation 57: 251-65.

Ortlund, Raymond. 1996. God’s Unfaithful Wife: A Biblical Theology of Spiritual Adultery (NSBT 2). Downers Grove, Ill.: InterVarsity.

Owen, John. 1979. Indwelling Sin in Believers. Grand Rapids, MI: Baker. Accessed 26 December 2009 at: http://www.godrules.net/library/owen/131-295owen_f4.htm

Peterson, David. 2009. The Acts of the Apostles (Pillar). Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Pickle, Bob. 2004. “Ezekiel’s City: Calculating the Circumference of the Earth.” Accessed 26 December 2009 at: http://www.pickle-publishing.com/papers/ezekiels-city-circumference-of-the-earth.htm

Piper, John. 1998. “Is God Less Glorious Because He Ordained that Evil Be?” Accessed 26 December 2009 at: http://www.desiringgod.org/ResourceLibrary/ConferenceMessages/ByDate/1998/1476_Is_God_Less_Glorious_Because_He_Ordained_that_Evil_Be/

. 2000. “Are There Two Wills In God?” In Still Sovereign, ed. Thomas R. Schreiner and Bruce A. Ware, 107-31. Grand Rapids, MI: Baker. Accessed 26 December 2009 at: http://www.desiringgod.org/ResourceLibrary/Articles/ByDate/1995/1580_Are_There_Two_Wills_in_God/

88


. 2003a. Desiring God. Colorado Springs, CO: Multnomah.

. 2003b. Let the Nations be Glad!, 2nd ed. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Ramm, Bernard. Protestant Biblical Interpretation, 3rd ed. Grand Rapids, Mich.: Baker.

Reisinger, John. 1998. Abraham’s Four Seeds. Frederick, Md.: New Covenant Media. Accessed 26 December 2009 at: http://www.worldwithoutend.info/bbc/books/NC/abrahams_seed/toc.htm

Riddlebarger, Kim. 2003. A Case for Amillennialism. Grand Rapids, Mich.: Baker.

Robertson, O. Palmer. 1988. “Hermeneutics of Continuity.” In Continuity and Discontinuity: Perspectives on the Relationship Between the Old and New Testaments, ed. John Feinberg, 89-108. Westchester, Ill.: Crossway.

Schnabel, Eckhard. 2002. “Israel, the People of God, and the Nation.” Journal of the Evangelical Theological Society 45: 35-57.

Stitzinger, Michael. 1981. “Genesis 1-3 and the Male/Female Role Relationship.” Grace Theological Journal 22: 41-42. Accessed 26 December 2009 at: http://faculty.gordon.edu/hu/bi/Ted_Hildebrandt/OTeSources/01-Genesis/Text/Articles-Books/Stitzinger-Gen-1-3-GTJ-1981.htm

Suh, Robert. 2007. “The Use of Ezekiel 37 in Ephesians 2.” Journal of the Evangelical Theological Society 50: 715-33.

Sweeney, James. 2003. “Jesus, Paul, and the Temple: An Exploration of Some Patterns of Continuity.” Journal of the Evangelical Theological Society 46: 605-31.

Sykes, Stephen. 1997. The Story of Atonement. London: Darton, Longman & Todd, Ltd.

Travis, Stephen. 1982. I Believe in the Second Coming of Jesus. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Venema, Cornelis. 2000. The Promise of the Future. Carlisle, Penn.: Banner of Truth.

Vos, Geerhardus. 1979. The Pauline Eschatology. Grand Rapids, Mich.: Baker.

Waldron, Samuel. Not dated. “Structural Considerations.” In Lecture Notes on Eschatology. Accessed 26 December 2009 at: http://www.vor.org/truth/rbst/escatology03.html

Walker, P. W. L. 1996. Jesus and the Holy City: New Testament Perspectives on Jerusalem. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.

Waltke, Bruce. 1988. “Kingdom Promises as Spiritual.” In Continuity and Discontinuity: Perspectives on the Relationship Between the Old and New Testaments, ed. John Feinberg, 263-87. Westchester, Ill.: Crossway.

Walton, John. 2001. Genesis (NIVAC). Grand Rapids, MI: Zondervan.

Wells, Tom, and Fred Zaspel. 2002. New Covenant Theology. Frederick, Md.: New Covenant Media.

Williamson, Paul. 2000. “Abraham, Israel and the Church.” Evangelical Quarterly 72: 99-118. Accessed 26 December 2009 at: http://www.beginningwithmoses.org/articles/abrahamisraelchurch.htm

. 2007. Sealed with an Oath: Covenant in God’s Unfolding Purpose (NSBT 23). Nottingham, England: Apollos.

Yarbrough, Robert. 1996. “Biblical Theology.” In Evangelical Dictionary of Biblical Theology, ed. Walter Elwell, 61-66. Grand Rapids, Mich.: Baker. Accessed 26 December 2009 at: http://www.biblestudytools.com/dictionaries/bakers-evangelical-dictionary/biblical-theology.html

KINYITITHANIA 1—KIRIKIRIRO KININI KIGII MABUKU MA BIBIRIAhttp://www.bible-history.com/resource/r_books.htm

Mabuku ma Bibiria na Muerekera Munini, by Rusty Russell

89

http://www.vor.org/truth/rbst/


Mabuku Ma Kirikaniro Kiria Gikuru - 39 mabuku mothe

Mabuku Ma Watho –5 Kiambiriria, Thama, Alawii, Ndari,Gucokerithia Mathani

Mabuku Ma Uhoro wa Tene - 12Yoshua, Atiriri Bururi, Ruthi, 1Samuel, 2Samuel, 1Athamaki, 2Athamaki,1Maundu ma matuku ma tene, 2 maundu ma

matuku matene, Ezra, Nehemiah, Esteri.

Mabuku Ma Thimo - 5Ayub, Thaburi, Thimo, Kuherethu, Ruimbo rwa Solomon

Mabuku Ma Unabii - 17Anabii Anene - Isaiya, Yeremia, Machakaya, Ezekieli, Danieli

Anabii Anini - Hosea, Yoeli, Amos, Obadiah, Yonah, MiKa, Nahum, Habakuki, Zephaniah, Haggai, Zekaria, Malaki

Mabuku Ma Watho - 5 1. Kiambiriria – Kiambiriria kia bururi wa Ahibrania. Umbi, kuagua, Muiyuro, gutherema kwa nduriri, Abraham, Isaka, Yakubu, na Yusufu. Ukombo-ini wa Misri. 2. Thama – Kirikaniro na bururi wa Ahibrania. 400 ya utumuo, Musa, mahura 10, Bathaka, thama kuma Misri, Gukira iria itune, Kirima gia Sinai na mitugo, mawatho ma muturire 3. Alawii – Mawatho ma bururi wa Ahibrania. Mawatho ma magongona na uthinjiri na mitugo ya unduire. 4. Ndari- Rugendo rwa bururi wa kiraniro. Mari kirima-ini gia Sinai, andu magithondeka ngai ya gachau. Kuherithio kwao, miaka 40 ya weru-ini kuanjiriria. 5. Gucokerithia Mathani – Kuririkanio kirikaniro. Musa akariria Israeli iguru ria mawatho, ma nduire na mangi maingi na guikiruo hinya gwa.

Mabuku Ma Uhoro wa Tene - 12 1. Yoshua – Uhotani wa Kanani. Nuthu ya mbere ya Yoshua yaragia uhoro wa miaka 7 ya uhotani thiini wa bururi wa kiraniro. Gichunji gia keri kiaragia uhoro wa kugayania migunda kuri mihiriga 12. 2. Atiririri bururi – Miaka ya mbere 300 thiini wa bururi. Mahinda ma Atiririri bururi. Aingi mari oru muno. Israeli matiaingatire aturi othe a Kanani na makianjia kuhoya ngai ciao. Mithunguko 7 ya kuhinyiririo, kuirira na ukuri. Marigiririo andu makiaga guthoma. 3. Ruthi – Kiambiria kia ruriri rwa Kimassia rwa Daudi. Boazi wa mbari ya hakuhi na mukuri wa Ruthi, Mo amoambi. Yaragia iguru ria uthingu, wendo na wihokeku wa Ngai.

Mabuko macio mangi 6 nimamahinda ma kuma Samueli nginya gutahuo4. 1 Samueli – Mubango wa uthamaki.Samueli akamatuara kuma Atiririri bururi nginya muthamaki Saulo. 5. 2 Samueli – Uthamaki wa Daudi. Daudi ta Muthamaki, mutharia na muragani.6. 1Athamaki – Kugayukana kwa uthamaki. Solomoni, Israeli makigia na hinya na ngumo.Solomon agikua mwaka wa 931 BC, mugayukano wa mihiriga: 10 rugongo (Israeli) na 2 itherrero (Judah). 7. 2 Athamaki – uhoro wa uthamaki mugayukanu. Athamaki othe 19 a Israeli mari oru; kuogu magitahuo gutuaruo Ashuri (722 BC).thiini wa Yudah, 8 handu ha 20 athamaki nimacharagia Ngai no aria angi mari ahoi mihianano. Gutahuo na gutuaruo Babylonian (586 BC)8. 1Maundu ma matuku ma tene – Uthamaki wa Muthamaki Daudi. Uhoro wa guchokera uhoro wa tene wa Israeli nginya mahinda ma gutahuo ni Assyrian na Babylonian. 9. 2Maundu ma matuku ma tene – uhoro wa tene wa uthamaki wa Yuda.waragia uhoro wa muturire wa Solomon, na guaka hekaru na uhoro wa tene wa Yuda.

Mabuku macio mangi 3 maragia uhoro wa guchokererio kwa Israeli10. Ezra – Guchoka kuam gutahuo. Cyrus agitikiria Ayahudi guchoka bururi wao wa Israel. Zerubbabel agitongoria andu (539 BC). Ezra nake agichoka thutha na andu aingi (458 BC) Guaka hekaru ya keri.11. Nehemia – Guaka Yerusalem. Guaka ruthingo rwa Yerusalem. Nehemia akigia na rutha kuam kuri Artaxerxes, muthamaki wa Persia, guaka ruthingo (444 BC). Uriukio munene thiini wa bururi.12. Esteri – Ukuri kuma kuninuo. Uhoro wa tene wa gichunji kia 6 na 7 kia Ezra. Artaxerxes, muthamaki Esther, Mordecai na Haman. Mubango wa kunina Ayahudi.

Mabuku Ma Thimo- 5 1. Ayubu – Thina wa uru na guthinika. Mundu muthingu kugerio ni Ngai. Uhoro wa unene wa Ngai. 2. Thaburi- Iburku ria nyimbo ria bururi wa Israeli, thaburi cia Daudi, mundu utari mukinyaru no ari na ngoro ya Ngai. Rigayanitio maita 5. Guthathaiya thiini wa ruimbo. Morutani ngurani. 3. Thimo – Ugi wa Solomon. Ugi wa unduire thiini wa mwikire wa maundu. 4. Koherethu – Tuhu wa maundu ma thi. Mothe ni tuhu. Ugi wa mundu ni tuhu.

90


5. Ruimbo rwa Solomon – riri wa wendo wa muhiki. Ruimbo rwa Solomon na muhiki mu Shulammi wonanagia wendo wa muthuri na mutumia.

Mabuku ma Unabii – 17

Anabii Anene – 5 1. Isaiya – Munabii wa uhoro wa Messia. Aroraga mehia ma yuda na agatangatha ituiro ria Ngai. Hezekiah. Uria uroka, guchokererio na kirathimo. 2. Jeremia – Ritana ria muicho ria kuirira kwa Israeli. Etiruo ni Ngai athaithe andu merire na atangathe ituiro ria cira wa Yuda, uria wonekire. Mubango wa Ngai wa kirikaniro kieru kiri na kiraniro kiega 3. Machakaya – rumbo rua kieha iguru ria guthukangio kwa Yerusalem. Nyimbo ithano cia kiriro. Kuerethuo kwa kuhotuo na kugua kwa Israeli. 4. Ezekieli - "Nao nimakamenya ati NI NII NGAI atungatiire andu mari gutahuo kuu babironi. Gutaririo kwa muthia wa mahinda. 5. Danieli – Munabii uraratha thiini wa Babylon. Cioneki nyingi ciigii matuku ma tene ma uthamaki uria ugathama thi yothe hamwe na Babylon, ningi Persia, ningi ngiriki, thutha ucio Roma, na marigirririo uthamaki ungi wa Aroma.

Anabii Anini - 12 1. Hosea – Gutigana na Ngai kwa Israel. Rugano rwa Hosea na mutumia wake utari mwihokeku, Gomer. Kurugamagirira wendo wa Ngai na wihokeku wake kuri utharia wa kiroho wa Israeli. Israeli nimagatuiro na macokererio. 2. Joeli – urathi wa mahinda ma Roho Mutheru. Gutangatha uhoro wa kumakania agitumira ndahi cia guiciriria. Ituiro nirigoka no kirathimo kirumirire. 3. Amosi – Uthamaki wa Daudi(muhiano wa Messiah). Aririe iguru ria ituiro ria Israel ria guka. Na makirega kuiruo. 4. Obadia – Guthukio kwa Edomu. Gutangathuo kihutati kia Edomu bururi wari hakuhi na Israeli niundu wa gukenera gutahuo kwao. Unabii wa guthukio kwao. 5. Jona – Mutumuo wa tha kuri Nineve. Yona aratangatha ituiro ria Nineve riria ria guka. Bo makahera na makaga kuherithio. 6. Mika – Messia agaciaruo thiini wa Bethlehem (nyumba ya migate). Gutaririo iguru ria mitugo guthuka ya Israeli. Ngai niagatuira no niagachokaniriria. Bethlehemu nikuo Messiah agaciariruo.7. Nahumu – Guthukio kwa Nineveh. Nineveh niayatiganite na Ngai (ta.. miaka 125 thutha wa gikuu kia Jona) na nigathukio. Undu ucio niwahingire. 8. Habakuku – Muthingu agutura na witikio. Hakuhi na muthia wa uthamaki wa Yuda, Habakuku akiuria Ngai gitumi gia kuaga kuona mehia ma Yuda. Ngai akauga agutumira Babyloni. Habakuku akoria Ngai niki angitumira bururi muihia gukira Yuda. 9. Zefania – Guka kwa ruthiomi rutheru. Uhoro uyu uthondeketuo niundu wa muthenya wa Mwathani na ituiro na kirathimo. Yuda ndakuirira, no matigari manini, aria magachokererio. 10. Hagai – Guakwo ringi kwa hekaru. Andu makiaga kuiga Ngai mbere, na magiaka nyumba ciao mbere ya kurikia guaka Hekaru ya Ngai. Kuoguo matiagacirire. 11. Zekaria – Guikiruo hinya nigetha make Hekaru. Zekaria agekira hinya Ayahudi gwaka hekaru irike. Unabii muingi wigii messia. 12. Malaki – ndumiriri ya muthia kuri andu aremi. Andu a Ngai matiri na kio kia wira wa Ngai. Kueherera Ngai. Mitugo itari miega. Gutangathuo kwa ituiro ria guka.

Mabuku ma Kirikaniro Kiria Kieru - 27

Mabuku Ma Uhoro wa Tene - 5 Mathayo, Mariko, Luka, Yohana, Aumwo

Marua Ma Paulo - 13Aroma, 1 Akorintho, 2 Akorintho, Agalatia, Aefeso, Afilipi, Akolosai, 1 Athesalonike, 2 Athesalonike. 1 Timotheo, 2

Timotheo, Tito, Filemone

Mabuku Ma Marua Matari ma Paulo - 9Ahibrania, Yakubu, 1 Petero, 2 Petero, 1 Yohana, 2 Yohana, 3 Yohana, Yuda, Kuguuririo

Mabuku Ma Uhoro Wa Tene - 5 1. Mathayo – Yesu Muthamaki (Muruthi). Yesu ta Messiah. Guciaruo kwa Yesu kugera Yusufu na raini ya Daudi. Uhingia wa unabii wa kirikaniro gikuru. 2. Mariko – Yesu ndungata ya guthinikira mundu (Ndegwa). Yesu ahiana ndungata. 1/3 ya injiri ino yaragia iguru ria kiumia kia muthia kia muturire wake. 3. Luka – Yesu mundu mukinyaniru (Mundu). Yesu ahiana ta muru wa Mundu gicharia na kuhonokia aria morite. Guciauo kwa Yesu kugera Maria kumucaria kuma kuri Adamu (mbari yothe ya mundu) nirio inene makiria muru wa

91


mundu (muhianire wa mundu) 4. Yohana – Yesu Ngai-Mundu uria waumire iguru (Nderi). Ahiana Ngai uri na mwiri, Kristo, agika ciamana ciugo cia Ngai nigetha mwitikie. Mwana wa Ngai (muhiano wa Ngai). 5. Atumwo – Kuanjiririo gwa kanitha. Uhoro wa tene kuma hindi ya kuambata kwa Yesu nginya Paulo guthii mahunjio ma kuhanda makanitha.

Mabuku Ma Marua ma Paulo - 131. Aroma – Muhianire wa wira wa Kristo.uhoro wa gutuo athingi, gutherio na kugocithio, mubango wa Ngai kuri Ayahudi na andu a nduriri. 2. 1 Akorintho – Mibango itari miega thiini wa kanitha. Marua maya maragia iguru ria gukanannia uhoro wa waganu, thitangano na gutumira uru mwiri wa Mwathani. Ningi niugwetaga mihianano,kihiko, na kuriuka. 3. 2 Akorintho – Kuiyariria kwa Paulo iguru ria utumwo wake. Paulo agitetera iguru ria utumwo wake. 4. Agalatia – Niundu wa Wega, na ti Watho. Paulo araregana na mahitia ma kuingiria watho thiini wa wega wa Ngai muturire-imi wa mukrstiano. 5. Aefeso – Urumwe wa Kanitha. Haria mwitikia ari thiini wa Kristo na uhoro wa mbara cia kiroho.6. Afiripi – Marua ma kimicheni. Paulo araria uhoro wa kuohuo guake, wendo wake kuri Afilipi. Akamaringiriria uhoro-ini wa ungai na akamakania uhoro wa kueherera Ngai. 7. Akolosai – Ungai wa Yesu. Paulo ararora uhoro wa gukoruo kuu kwa Yesu mbere ya umbi, ukuri na ungai.8. 1 Athesalonike – Guka gwa keri kwa Yesu. Utungata wa Paulo kuri Athesalonike. Kurutana iguru ria utheru na kugueta uhoro wa guchoka kwa Yesu. 9. 2 Athesalonike – Guka gwa keri kwa Yesu. Maundu makiria iguru ria Muthenya wa Mwathani. 10. 1 Timotheo – Kumenyerera kanitha. Kuerethera Timotheo uhoro wa utungoria mwega na iguru ria urutani wa maheni, wira wa atumia, mahoya na mabataro ma athuri na Shemanzi. 11. 2 Timotheo – Ciugo cia muthia cia paulo. Marua ma guikira Timotheo hinya. 12. Tito – Makanitha ma Crete. Paulo atigire Tito Crete kurora makanitha kuo. Mabataro ma muthuri.13. Filemone – Kuhonoka kwa ngombo yorite. Marua kuri mwene ngombo iyo yorite. Paulo akiuria Filemone ohere Onesimus.

Mabuku Ma Marua Matari Ma Paulo - 9 1. Ahibrania – Yesu nimunyitithania wa kirikaniro kieru. Marua kuri akristianao Ahibrania mari na ugauti wa gucokerera witikio wa Yuda. Monanagia unene wa Yesu iguru ria mikire ya kirikaniro kiria gikuru. Ikagueta uthinjiri wa Melchizedek. (Ahibrania no makoruo maumanite na Paulo. No gutiri mundu ui mwene).2. Yakubu – Mundu ahonokagio ni mawira, angikoruo Ngai niararuta wira thiini wake. Guikiruo hinya iguru ria gutura muturire wa ukristiano uronania kugaruruka. Waragia iguru ria kuonanai muturire mugaruruku. 3. 1 Petero – Kuri kanitha uranyariruo. Petero andikire marua makuumiriria andu thiini wa mathina na magie na kuinyihia thiini wamo. Ikagueta ubatithio. 4. 2 Petero – Kuratha iguru ria kueherera urutani wama. Iguru ria mundu kuma na-thiini, gukanania iguru ria arutani a maheni, na kugueta iguru ria muthenya wa Mwathani.5. 1 Yohana – Wendo wa Ngai. Yohana aragia uhoro wa ngwataniro ya ma ya etikia na Ngai. Akaria iguru ria Ngai ahina utheri na wendo. Agekira hinya muturire wa ukristo mutheru mbere ya Ngai. Maundu maingi iguru ria wendo wa ukristiano.6. 2 Yohana – watho iguru ria arutani a maheni. Gukumio niundu wa gutura thiini wa Kristo na kuririkanio uhoro wa gutura thiini wa wendo wa Ngai.7. 3 Yohana – Gukuma ateithia angi. Yohana agacokeria Gaius ngatho niundu wa utugi wake kuri andu a Ngai na agakuma Diotrephes. 8. Yuda – Kung’ang’anira witikio kihutati kia kueherera urutani wama. Kuonania arutani a maheni na gutumira ngerekano cia kiriknairo kiria gikuru. Ng’ang’anira witikio. 9. Kuguuririo – Mugai wa ma (Mugai) Agiuka na marua ma uguri niguo eguatire kiria kiri giake. Kioneki kia iguru kigii kuregenyuka, ituiro na kirikiriro kia maundu mothe. Maundu maingi makonii Ayahudi na guchokerera mukuri wao ta uria kuguetetuo thiini wa ibuku ria Yeremia na Ruthi.

KINYITITHANIA 2— MUBANGO WA MAHINDA MA UHORO WA TENE WA BIBIRIAhttp://www.konig.org/timeline.htm, copyright ©1999-2009 George Konig

Mahinda Ma uhoro wa tene ma Bibiria, mwandiki ni George Konig na Ray Konig, www.konig.orgHaha kianda ni maundu ma tene maria mari ma bata iguru ria kuiruta kirikaniro na unabii wakio. Utuiria uyu wekiruo ni George Konig mena Ray Konig, andiki a ibuku ritaguo, Maunabii 100. Athomi nimakoraguo na tariki ngurani thiini wa maundu ma tene. Tariki ichi nichakugerereria.

2100 BC (ta miaka 4100 mihituku)—Ngai akeriraAbrahamu njiarua nyingi. Abrahamu aturaga ta miaka-ini ya 2100 BC kuria riu guitaguo Iraq. Ngai akimuira athii Kanani, kuria guachokire gugituika Israel. Ngurani na andu aingi, Abraham etikitie thiini wa Ngai umwe wa ma. Na Ngai akimuhe kiheyo niundu wa witikio wake, akimutua ithe wa ruriri runene (Israel), na haria Messiah (Jesus Christ) agokira.

92


2000 BC (ta miaka 4000 mihituku)—Yakubu (Israeli) agiciarwo. Yakubu, mwana wa isaka, uria wari mwana wa Abrahamu, agiciariruo bururi wa Kanani. Yakubu agichenjio ritwa agituo Israeli (Kanani yachokire igituo Israeli ta yakubu) akigia na ihii 12 na nicio mihiriga ya Israeli.

1900 BC (ta miaka 3900 mihituku)—Yusufu akiendio ukombo-ini. Yusufu, umwe wa ihii cia yakubu (Israeli) akiendio ukombo-ini ni ariu a ithe, aria maiguire uiru niundu wake. Yusufu agituaruo Misri, kuria atuikire munene wa guteithia pharaoh. Ithe na ariu makiuma kanani, niundu wa ng’aragu, na magiuka Misri. Thutha makihonokio kuma uru ni Yusufu.

1446 BC (ta miaka 3400 mithiru)—Kuanjiriria gwa Thama. Ahibrania, kana Israeli (njiarwa cia Yakubu) magituika ngombo miaka 400 thiini wa Misri nginya hindi iria Musa amatongoririe kuma Misri. Magichanga weru-ini miaka 40. Musa akimakinyia muhaka-ini wa Kanani, bururi uria Ngai eraniire na ithe wao Abrahamu.

1406 BC (ta miaka 3400 mihituku)—Israeli makianjia kuiyaka thiini wa bururi wina wiathi. Thutha wa gukua kwa Musa, Yoshua agitongoria Israeli guthii Kanani na makianjia gutoria bururi na guaka Israeli ta buriri wina wiathi ihinda ria mbere.

1400 BC (ta miaka 3400 mihituku)—Israeli magathuo ni Atiririri bururi, no ti athamaki. Kuma miaka ta 1400 BC nginya ta 1050 BC, Israeli matiatongoririo ni muthamaki. Andu mari na ngai ariwe muthamaki wao, magatongorio ni Atiririri Bururi kumacirithia iguru ria maundu.

1050 BC (ta miaka 3000 mihituku)—Saulo agatuika muthamki wa mbere Israeli. Thutha wa tamiaka 350 ya guathuo ni Atiririri, andu makibatar muthamaki mahiane ta mabururi maria mari hakuhi nao. Naundu wa guitia muthamaki makianjia kuehera thiini wa witikio wa Ngai gukoruo niwe muthamaki wao. Saulo agatuika muthamaki na agatongoria miaka 40.

1010 BC (ta miaka 3000 ymihituku)—Daudi agatuika muthamaki wa Israeli. Daudi agatuika muthamaki thiini wa miaka ta ya 1010 BC na agithamaka miaka 40. Daudi, ngurani na Saulo, akarumirira mawatho ma Ngai. Akahitia, no akahera. Akageria gukenia Ngai. Akaramia muigana wa Israeli na agathamaka ichigo iria ciamurigiciirie.

970 BC (ta miaka 3000 mihituku)—Solomoni agatuika muthamaki, agaka hekaru. Solomoni muriu wa Daudi, agatuika Muthamaki thiini wa miaka ta ya 970 BC. Agiathana ta miaka 40. Agiaka hekaru ya guttiya Ngai. Wira ucio ikirika ta miaka ya 960 BC. No, Solomoni akiehera hari ngai okahora na akihoya mihianano.

926 BC (ta miaka 2900 mihituku)—Israeli agituika uthamaki mugayukanu. Kahinda kanini thutha wa uthamaki wa Solomon, Israeli makigayukana. Uthamaki wa muhuro ugituo Yuda nio mari na Hekaru na itura ria yerusalemu. Na uthamaki wa rugongo ugituo Israeli. Maturaga na mbari eri.

721 BC (ta miaka 2700 mihituku)—Ashuri makihota uthamaki wa rugongo wa Israel. Uthamaki wa Ashuri ukihota uthamaki wa rugongo Israel ta miaka-ini ya 721 BC. Ashuri makihura na guthukangia aingi. Makingata Israeli thiini wa bururi wao na makirehe ageni

612 BC (ta miaka 2600 mihituku)—Babiloni ikihota Nineveh ( uthamaki wa Assyrian). Itura inene ria uthamaki wa Assyria rietaguo - Nineveh – makihuruo ni andu a Babiloni manyitaniire na angi. Ota uria kuerethetuo ni munabii nahumu thiini wa bibiria, Nineve, yari ithukio niundu wa uria uthamaki wa Ashuri mekire Israeli na andu angi.

605 BC (ta miaka 2600 mihituku)—Babiloni makigia na uhoti iguru ria Yuda. Uthamaki wa Babiloni ugitongorio ni muthamaki Nebuchadnezzaro, makianjia kuhinyiriria Yuda. Nebuchadnezzaro akinyita miguete Ayahudi aingi gutuma yuda athike.

597 BC (ta miaka 2600 mihituku)—Babiloni magiukirira Yudah. Babiloni njeci yao ingiingirira Yuda na ikinyita miguate Ayahidi na ikimataha kumatuara babiloni. Ezekieli, umwe wa atahuo agituika munabii wa Ngai. Ezekieli akiuga ati Ngai aretikiria maundu macio ni tondu wa kuaga wihokeku kwa andu a Ngai.

586 BC (ta miaka 2600 mihituku)—Babiloni igathukia Yerusalem na Hekaru. Babiloni ikiingirira Yuda ringi. Ihindi riri magithukia hekaru ya Solomoni na Yerusalemu. Na ayahudi angi magituaruo Babironi

586 BC nginya 573 BC (ta miaka 2600 mihituku)—Muthamaki Nebuchadnezzaro akiingira Tiro thiini. Babiloni makianjiriria kioho kia miaka13 thiini waitura ria Phoenician Tiro.

539 BC (ta miaka 2500 mihutuku)—Cyrus mutoria munene wa Babiloni. Athutha wa gikuu kia Nebuchadnezzaro,uthamaki wa Babiloni ukianjia guthira hinya. Cyrus agitoria Babiloni thiini wa mwaka wa 539 BC,

93


agithondeka uthamaki wa Medo-Persian.

538 BC (ta miaka 2500 mihituku)—Cyrus akiohora Yuda kuma kioho kiaBabiloni. Thutha wa gutoria Babiloni, Cyrus akihe Ayahudi wiathi kuma Babiloni na guchoka Yuda. Uthamaki wa Cyrus wari iguru ria Yuda na mabururi maingi ma gatagati ka irathiro, no Cyrus akihe andu wiathi wa ndini gukira aria mari mbere yake.

536 BC (ta miaka 2500 mihituku)—wira wa guaka hekaru ringi. Ayahudi amwe magichoka Yerusalemu na makianjia wira thiini wa mwaka ta wa 536 BC guaka hekaru ringi iria yathukitio ni Babiloni thiini wa mwaka wa 586 BC.

516 BC (ta miaka 2500 mihituku)—Hekaru ya keri kuamuruo. Hekaru ikamuro na kuanjia kuhoeruo, miaka 70 thutha wababiloni guthukia thiini wa miaka 586 BC.

333 BC (ta miaka 2300 mihituku)—Angiriki makianjia guatha bururi wa Israel. Angiriki runga rwa wathani wa Alexanda uria munene, agitoria ita ria Persian thiini wa Makedonia thiini wa 333 BC. Uyu niguo warehire kugua kwa uthamaki wa Medo-Persian na kuarahuka kwa uthamaki wa Ngiriki.

332 BC (ta miaka 2300 mihituku)—Alexanda akahota Tiro (Uthamaki Phoenician). Alexanda akirua na ithama cia itura Phoenician ria Tiro. Agiaka ndaracha ya guthii githama-ini. Ita ria Alexanda rigitaha na gutoria githama giki na kunina uthamaki wa Phoenician.

250 BC (ta miaka 2300 mihituku)—Kirikaniro kiria Gikuru gigitauruo thiini wa Greek. Mutongoria wa ngiriki akiuria Ayahudi mataure kirikaniro kiria gikuru giothe. Kirikaniro kiu gietaguo Septuagint.

175 BC (ta miaka 2200 mihituku)—Mutongoria wa Kingiriki Antiochus Epiphanes agithumbura Ayahudi. Mutongoria wa ngiriki Antiochus Epiphanes agitongiria Syria kuma mwaka ta wa 175 BC nginya ta 164 BC. Agithamakira Yuda na akigeria guthukia undini wa Kiyahudi. Ningi agithahia hekaru.

164 BC nginya 63 BC (ta miaka 2200 mihituku)—Ayahudi kugia na wiatho. Maccabees, gikundi kiria kiaruiriire niundu wa wiathi wa Ayahudi, magithondeka haro na Ngiriki na makigia na utongoria wetaguo Hasmonean na makigia na utongoria iguru ria bururi wothe wa Israeli thiini wa kahinda ka miaka 100, kuma mahinda164 BC nginya 63 BC.

63 BC (ta miaka 2100 mihituku)—Aroma makioya bururi wa Israeli. Thutha wa gikuu kia Alexanda uria munene, uthamaki wa Ngiriki ukigayukana na ukiaga hinya. Thiini wa mahinda maya, uthamaki wa Aroma ugituika uria na hinya makiria. Munene wa Aroma wetaguo Pompey akinyita migwate bururi wa Israeli

Ta miaka ya 5 BC (ta miaka 2000 mihituku)—Yesu agaiciaruo Bethlehem. Yesu niachiaruo thiini wa itura ria Bethlehem. Mutumwo Mathayo thatha akiuga ati guciaruo kwa Yesu Bethlehemu kuahingirie unabii wa Mika, ta miaka 700 thutha. (rora Mika 5:2).

Ta 25 AD (ta miaka 2000 mihituku)—Yesu akianjiriria utungata wake. Yesus ari na miaka 30 riria anjiriirie utungata. Ahunjirie uhonokio, akiruta unabii na akiringa ciama. Agitangatha akiuga ati niwe Messiah (Kristo) uria weraniiruo ni anabii a kirikaniro kiria gikuru. Yesu akiranira uhonokio namuoyo wa gutura kuri aria makamuitikia (rora Yohana 3:16, ta ngerekano). [MENYA: Andu aingi mataragira uhoro wa kuanjiriria utungata kwa yesu mwaka wa 26 kana 27 AD—Jonathan Menn]

Ta 28 AD (ta miaka 2000 mihituku)—Yesu akiambwo na akiriuka. Yesus agicirithio na agitumuo kuri Pontius Pilate, muthamaki wa Aroma wa bururi wa Ayahudi nigetha ambuo. Yesu agicoka akiriuka na arutwo ake makianjia kuhunjia uhoro wake kuri andu aria angi, magituma ukristiano uthereme naihenya thiini wa Roma na ugituika niwaingira thiini wa thi [MENYA: Andu aingi maheanaga matuku ma kwambwo AD 30 kana AD 33—Jonathan Menn]

70 AD (ta miaka 1900 mihituku)—Aroma magithukia Yerusalem na hekaru. Thiini wa 70 AD, it aria kiroma rungu rwa mutongoria Titus, magithukiaYerusalem na hekaru kuhinyiriria Ayahudi. Kuringana na mutuiria wa uhoro Josephus, Ayahudi ta mirioni 1.1 nimoragiruo. Na angi magikuo ta ngombo.

Mahinda ma miaka ya mbere AD (ta miaka 1900 mihituku)—Bibiria ikirika. Thiini wa mahinda ma miaka ya mbere, kirikaniro kieru, kiria kiaragia uhoro wa muturire na urutani wa Yesu Kristo, gikirika. Wandiki wa Bibiria (kirikaniro kieru na gikuru) ukirika. Wanjiriirie mahinda ma Musa, ta miaka 3400 mihituku. Yesu agituika na nowe, giturio kia uhoro wa Bibiria.

KINYITITHANIA 3— MUBANGO WA MAHINDA MA ATHAMAKI A ISRAEL NA YUDAH NA ANABII

Kuringana na K. Lawson Younger, 2006, OT 716—Mabuku ma uhoro wa Tene:Maundu ma tene ma athamaki na 94

http://www.about-jesus.org/miracles.htm

http://www.konig.org/what-is-salvation.htm


Anabii a kiyahudi, mandiko matari machabithie. Deerfield, IL: Trinity Evangelical Divinity School, na New American Standard Bible, kueruhio, 1999, “Atongoria a Israeli na Juda” , 336-37. Mwaka wa kugerekwo Uthamaki umwe (Israel) Munabii1050 Saul, Miaka 40 (1050-1010): 1 Sam 9:15-35;

28:1-25; 31:1-13; 1 Maundu 10:1-141010 David, Miaka 40 (1010-970): 1 Sam 16:1-13;

2 Sam 1:1-1Atham 2:11; 1 Maundu 11:1-22:19970 Solomon, Miaka 40 (970-930): 1Atham 1:11-11:43

1 Maundu 23:1-2 Maundu 9:31Uthamaki Mugayukanu

Judah (Uthamaki wa Muhuro) Israel (Uthamaki wa Rugongo)930 Rehoboam, Miaka 17 (930-913): Jeroboam I, Miaka 22 (930-909):

1 Atham 12:1-24; 14:21-31 1 Atham12:25-14:20913 Abijam, Miaka 3s (913-910), mwaka

wa18 wa Jeroboam: 1 Atham 15:1-8; 2 Maundu 13:1-14:1

910 Asa, Miaka 41 (910-869), Mwaka wa 20 Jeroboam: 1 Atham 15:9-24; 2 Maundu 14:1-16:14

909 Nadab, Miaka 2 (909-908), mwaka wa 2 wa Asa: 1 Atham 15:25-31

908 Baasha, miaka 24 (908-886), mwaka wa 3 wa Asa: 1 Atham 15:32-16:7; 2 Maundu 16:1-6

886 Elah, miaka 2 (886-885), mwaka wa 26 wa Asa: 1 Atham 16:8-14

885 Zimri, Thiku 7 (885), mwaka wa 27 wa Asa: 1 Kgs 16:15-20Tibni, Miaka 5(885-880), hamwe na Omri: 1 Atham16:21-22Omri, Miaka 12 (885-874), mwaka wa 27 wa Asa: 1 Atham16:23-28

874 Ahab, Miaka 22 (874-853), mwaka wa38 Elijah (870-850): wa Asa: 1 Atham 16:29-22:40 1 Atham 17-2 Atham

2:12, kuri Israel872 Jehoshaphat, miaka 25 (872-848)

(Manyitaniire na Asa; uthamki wake 869): 1 Atham 22:41-50

853 Ahaziah, Miaka 2 (853-852), Mwaka wa 17 wa Jehoshaphat: 1 Atham 22:51-2 Atham 1:18

852 Joram, miaka 12 (852-841), 18 Elisha (850-800?):wa Jehoshaphat: 2 Atham1:17; 2 Atham 2:1-8:15;3:1-8:15 13:14-21, kuri Israel

848 Jehoram, miak 8 (848-841), 5 wa Obadiah (848-841), Joram: 2 Atham 8:16-24 kuri Edom

841 Ahaziah, Mwaka 1 (841), Mwak wa 11 Jehu, Miaka 28 (841-814): Wa Joram: 2 Atham 9:29 2 Atham 9:30-10:36Athaliah, Miak 7 (Kuini) (841-835):2 Atham 11:1-21

835 Joash, Miaka 40 (835-796), Mwaka wa 7 Joel (830-815), kuriwa Jehu: 2 Atham 12:1-21; 2 Maundu 24: Judah1-27

814 Jehoahaz, Miaka 17 (814-798), mwaka wa 23 wa Joash: 2 Atham 13:1-9

798 Jehoash, Miaka 16 (798-782), Mwaka wa 37 wa Joash: 2 Atham 13:10-25

796 Amaziah, Miaka 29 (796-767), Hamwe na Uzziah (Azariah), Mwaka wa 2 wa Jehoash: 2 Atham14:1-22

793 Jeroboam II, Miaka 41 (793-753) (Kunyitana na Jehoash; guthamaka wiki Wanjirie 782), mwaka wa 15 wa Amaziah:

95


2 Atham 14:23-29792 Uzziah (Azariah), miaka 52 (792- Jonah (782-746): 2

740) (kunyitana na Amaziah; Atham 14:25, kuri guthamka wiki anjirie 767), Nineveh (Assyria)Mwaka wa 27 wa Jeroboam II: Amos (c. 765-755),2 Atham 15:1-7; 2 Maundu 26:1-23 kuri Israel

Hosea (c. 755-714),kuri Israel

753 Zechariah, mieri 6 (753), Mwaka wa 38 wa Uzziah: 2 Atham 15:8-12

752 Shallum, mwei 1 (752), mwaka wa 38Wa Uzziah: 2 Atham 15:13-15Menahem, miak 10 (752-742) (thiini wa Samaria), mwaka wa 39 wa Uzziah: 2 Atham 15:16-22Pekah, miaka 20 (752-732) (thiini waGilead; uthamaki wake wiki ukianjia 740), Mwaka wa52 wa Uzziah: 2 Atham15:27-31

742 Pekahiah, Miaka 2 (Samaria),Mwaka wa52 wa Uzziah: 2 Atham 15:23-26

740 Jotham, miak 16 (750-732) Micah (740-700?), kuri (Manyitaine na Uzziah; ari wiki Judah740), mwaka wa 2 wa Pekah: Isaiah (739-691?), kuri2 Atham 15:32-38 Judah

735 Ahaz, Miaka 16 (735-715, miakaa16 Kuma mwaka wa muicho wa Jotham, 732), Mwaka wa 17 wa Pekah

732 Hoshea, miak 9 (732-722): 2 Atham15:30; 17:1-41.

722 Israel magichindwo ni Ashuri na magitahuo.715 Hezekiah, miaka 29 (715-686): 2 Atham 18:1-20:21686 Manasseh, miak 55 (697-642) (ngwataniro na Hezekiah; Nahum (649-625?)

Ari wiki akianjia 686): 2 Atham 21:1-18642 Amon, miaka 2 (642-640): 2 Atham 21: 19-26640 Josiah, miaka 31 (640-609): 2 Atham 22:1-23:30 Zephaniah (635-625)

Jeremiah (627-575)Habakkuk (620?-610?)

609 Jehoahaz, mieri 3 (609): 2 Kgs 23:31-33Jehoiakim, miaka 11 (609-598): 2 Atham 23:34-24:7

605 Gutahuo kwa mbere: Babiloni Daniel (605-536)598 Jehoiachin, mieri 3 (598-597): 2 Atham 24:8-17597 Gutahuo gwa keri: Babiloni

Zedekiah, miaka 11 (597-586): 2 Atham 24:18-25:26 Ezekiel (597-581)586 Jerusalem agitorio ni Babiloni. Guthukio kwa hekaru. Miak 70 gutahuo ikianjia

Babiloni: 2 Atham 25:1-30; 2 Maundu 36:11-21539 Babiloni gutorio ni Persia—(Cyrus, 539-530): Dan 5:1-31538 Watho wa Cyrus guitikira migwate ichoke na guakuo kwa Hekaru ria keri

Jerusalem: 2 Maundu 36:22-23; Ezra 1:1-4; 6:1-5.529 Cambyses II (Muthamaki wa Persian, 529-523)522 Darius I (Mutongoria Persian, 522-486)520 Watho wa Darius I guitikiria kurikio kwa Hekaru: Ezra 6:6-12 Hagai (520-505)

Zekaria (520-487)515 Hekaru akiamuruo ria keri Jerusalem486 Xerxes (Ahasuerus) (Muthamaki wa Persian, 486-465)—Esteri (kuiini)464 Artaxerxes I (Muthamaki wa Persian , 464-424)458 Watho wa Artaxerxes I kurikia Hekaru Jerusalem: Ezra 7:11-26445 Watho wa Artaxerxes I guitikiria guchokereria ruthingo rwa Jerusalem:

Neh 2:1-6424 Darius II (Muthamaki wa Persian , 424-404) Malachi (420)404 Artaxerxes II (Muthamaki wa Persian, 404-358)335 Darius III ( Muthamki wa Persian, 335-331)331 Gutorio kwa Persia ni Alexanda uria munene.

96


KINYITITHANIA 4— UNABII UTHURITUO WIGII MESIA NA UKINYANIRU WAGUO

Unabii Kirikaniro Gikuru Uhingio Kiikaniro Kieru1. Agaciaruo mbegu ya mutumia Kiam 3:15 Mat 1:20; Agal 4:4 2. Guciaruo ni thingi Isa 7:14 Mat 1:18, 24-25; Luka 1:26-353. Mbegu ya Abraham Kiam 22:18 Mat 1:1; Agal 3:164. Njiarwa ya Isaac Kiam 21:12 Mat 1:2; Luka 3:23, 34 5. Njiarwa ya Yabuku Nda 24:17 Mat 1:2; Luka 3:23, 34 6. Muhiriga wa Juda Kiam 49:10 Mat 1:2; Luka 3:23, 33; Ahib 7:147. Raini ya Jesse Isa 11:1, 10 Mat1:6; Luka 3:23, 32 8. Raini ya Daudi Jer 23:5; Ps 132:11 Mat 1:1; 9:27; Luka 3:23, 31 9. Guciarwo Bethlehem Mik 5:2 Matt 2:1-8; Luke 2:4-7; Yohn 7:4210. Gutura mbere ya mahinda Mik 5:2 Yohn 1:1-2; 8:58; 17:5; Akol 1:1711. Kugia na mutumuo mbere Isa 40:3; Mal 3:1 Mat 3:1-3; 11:10; Luka 1:17; Yohn 1:2312. Agetwo Mwathani Tham 110:1 Mat 22:43-4513. Agetwo Immanuel Isa 7:14 Mat 1:2314. Agetwo munabii Gucok 18:18 Mat 21:11; Luka7:16; Yohn 4:19; 6:1415. Agakoru ari muthinjiri Thab 110:4 Heb 3:1; 5:5-616. Agetwo muchiri ` Isa 33:22 Yohn 5:30; 2 Tim 4:117. Agatuika muthamaki Thab 2:6; Zek 9:9 Mat 21:5; 27:37; Yohn 18:33-3718. Agetwo mwana wa Ngai Thab 2:7 Mat 3:17; 16:16; 17:5; Luka 1:3219. Niutheri wa nduriri Isa 42:6; 49:6 Luka 2:32; Yohn 1:9; 8:12; 9:5; 12:4620. Roho ari iguru riake Isa 11:2; 42:1; 61:1 Mat 3:16; Marko 1:10; Luka 4:1821. Kio kia Ngai Thab 69:9 Yohn 2:15-1722. Utungata kuanjia Galilee Isa 9:1 Mat 4:12-1723. Agika ciama Isa 35:5-6; 53:4 Mat 8:14-17; 9:32-35; 11:4-5; Mark 7:33-3524. Arutanaga na thimo Thab 78:2 Mat 13:3425. Aingirire Yerusalemu na ndigiri Zek 9:9 Mat 21:6-11; Luka 35-3726. Aingiraga hekaru Mal 3:1 Mat 21:1227. Ahunjirie athini Isa 61:1 Mat 11:5; Luka 4:18-2128. Akireguo ni andu Thab 118:22; Isa 28:16 Mat 21:42; Yohn 1:11; 7:48; 1 Pet 2:6-729. Aregiruo ni andu ao Thab 69:8 Marko 3:21; Yohn 7:530. Ameniruo hatari gitumi Thab 69:4; Isa 49:7 Yohn 15:2531. Akunyaniiruo ni murata Thab 41:9; 55:12-14 Mat 10:4; 26:49-50; 13:21-2732. Endirio thendi 30 Zek 11:12 Mat 26:15; 27:333. Mbeca igiteo nyumba ya Ngai Zek 11:13 Mat 27:534. Mbeca ikigura githaka Zek 11:13 Mat 27:6-1035. Agitiguo ni andu ake Zek 13:7 Mat 26:31. 69-74; Mariko 14:27, 5036. Ndaririe agicirithio Isa 53:7 Mat 27:12; Atum 8:32-3537. Akihuruo na gutuiruo mata Isa 50:6; 53:5 Mat 26:67; 27:26; Marko 10:33-3438. Akinyururio Thab 22:7-8 Mat 27:31; Luka22:63-6539. Agithechwo moko na maguru Thab 22:16; Zech 12:10 Luka 23:33; Yohn 20:25-2740. Agithinio niundu wa mehia ma angi Isa 53:5-6, 8, 10-12 Arom 4:25; 1 Akor 15:341. Akihoera ehia Isa 53:12 Luka 23:3443. Nguo cigichukiruo miti Thab 22:18 Yohn 19:23-2444. Arata makirugama kunene Thab 38:11 Matt 27:55-56; Mariko 15:40; Luka 23:4945. Andu makiinia mitwe Thab 22:7 Mat 27:3946. Andu makimuirorera Thab 22:17 Luka 23:3547. Akinyota Thab 22:15; 69:21 Yohn 19:2848. Akiheyo thiki anyue Thab 69:21 Yohn19:28-29; Mat 27:3449. Akirira atiguo ni Ngai Thab 22:1 Mat 27:4650. Akineana roho wake kuri Ngai Thab 31:5 Luka 23:4651. Mahindi make matiauniruo Thab 34:20 Yohn 19:3352. Agithechuo mbaru Zek 12:10 Yohn 19:34-3753. Agithechuo ngoro Thab 22:14; 69:20 Yohn 19:3454. Gukigia nduma Amos 8:9 Mat 27:4555. Agithikuo kaburi ka gitonga Isa 53:9 Mat 27:57-6056. Mwiri nduabuthire Thab 16:10 Yohn 20:1-18; Atum 2:31; 13:35-3757. Aikarite guoko kwa urio kwa Ngai Thab 110:1 Mariko 16:19; Atum 2:34-35; Ahib 1:3

KINYITITHANIA 5— MICHORO YA MAUTHAMAKI MA ASHURI, BABILONI, NA PERSIANhttp://www.bible.ca/maps/maps-near-east-500BC.htm

97


KINYITITHANIA 6— MICHORO YA UTHAMAKI WA AROMA NA ICIGO CIAGUOhttp://www.bible.ca/maps/maps-roman-empire-peak-116AD.jpg

KINYITITHANIA 7— MICHORO YA BURURI WA KANANI: MAGAI MA MIHIRIGA 12http://www.bible-history.com/geography/maps/map_canaan_tribal_portions.html

98


KINYITITHANIA 8— MICHORO YA UTHAMKI MUNYITANU WA ISRAELIhttp://www.bible.ca/maps/maps-united-kingdom.htm

KINYITITHANIA 9— MICHORO YA MAUTHAMAKI MAGAYUKANU MA YUDANA ISRAELI

http://www.bible.ca/maps/maps-divided-kingdom.htm

99

http://www.bible-history.com/geography/maps/map_canaan_tribal_portions.html

http://www.bible.ca/maps/maps-united-kingdom.jpg


KINYITITHANIA 10— MICHORO YA ISRAELI THIINI WA MAHINDA MA KIRIKANIROKIRIA KIERU

http://www.bible-history.com/maps/palestine_nt_times.html

100

http://www.bible.ca/maps/maps-divided-kingdom.jpg

http://www.bible-history.com/maps/palestine_nt_times.html

equippingpastors.comequippingpastors.com/files/resources/african language … · web viewmwandiki...

Documents