kvifor produsere mat i noreg? 15 kvifor · tivt, må importpris tillagt toll vere høgare enn norsk...

Kvifor produsere mat i Noreg? 1

Kvifor produsere mat i Noreg?

15 minutt om

mat og landbruk

Kvifor produsere mat i Noreg? 3

Kvifor ikkje importere all maten?Vi er heldige som bur i Noreg - verdas rikaste land. Takka vere det svarte gullet har vi stor kjøpekraft, og råd til å kjøpe stort sett all mat vi har lyst på. Men, vil vi få tak i maten i framtida?

Historia viser at mangel på mat gir kriser og konflikt. Om 40 år vil vi vere ni mil-liardar menneske på kloden. FN-organet FAO har berekna at verda sin matpro-duksjon då må auke med 60 prosent, fordi også matvanane vert endra. I Noreg blir vi ein million fleire om 20 år, og éin ting er sikkert: Alle må ha mat!

Klimaet endrastBønder over hele kloden får oftare problem med avlingane. Australia opplevde tørke sju år på rad, og då avlingane tørka bort i 2008 innførte Russland eksportforbod av kveite. I 2012 er turen komen til USA. 35 av 50 delstatar er hardt ramma av ekstremtørke. Også i Russland minner tilstanden mykje om 2008. Samtidig vert kloden herja av syklonar og stormar som gir flaum og oversvøm-melsar.

FellesgodeHar vi ikkje matproduksjon, vil vi heller ikkje få kultur-landskap, biologisk mangfald, spreidd busetting, verdiska-ping og arbeidsplassar i dis-trikta med på kjøpet.

vi blir rike, men blir vi mette av olja?

Noreg må produsere mat til si eiga befolkning fordi: ✖ Mat er basisbehov, og mat er ein menneskerett. Gjennom

FN-konvensjonen har kvar stat forplikta seg til å sørge for mat-

tryggleik for sine innbyggjarar. ✖ 1000 millionar menneske i verda svelt. Vi har eit moralsk

ansvar og ei etisk forplikting til å brødfø eigen befolkning.✖ Klima endrast og folketalet aukar. Vi kan ikkje ta for gitt at vi

kan kjøpe tomatar frå Spania, poteter frå Kypros eller korn frå

Amerika. Det er ikkje sikkert at dei har noko å selje oss. Blir det

knapt om mat i verda, vil dei fleste land først sørge for sitt eige

folk og innføre eksportforbod.✖ I Noreg produserer vi under halvparten av det vi et. Sjølv

om vi eksporterer mykje fisk, er mykje av fôret importert, noko

som gjer oss sårbare. Vi blir fleire nordmenn, og vi må pro-dusere meir mat også i Noreg.

matproduksjonen i verda må auke

med 60 prosent dei neste 40 åra.

Noreg, som importerer meir enn

halvparten av maten, må også ta

sitt ansvar.

4 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 5

Kvifor landbrukspolitikk?Mat er ei handelsvare, men landbruket produserer også mykje anna som ikkje vert omsett i ein marknad. Kan ikkje marknadskreftene få virke fritt?

Tek du toget frå Oslo til Trondheim, får du meir enn reisa med på kjøpet. Straks du passerar Romeriksporten, opnar landskapet seg med bognande kornåkrar og raude låvar. Langsmed Mjøsa krydrast det med poteter, bær og grønsaker. Oppo-ver Gudbrandsdalen går kyr i stupbratte, grøne lier. Over Dovre beiter sauen, og innover mot Trondheim er det igjen kornåkrane som dominerar.

Turen er vakker og variert, og viser eit kulturlandskap som ikkje kan omsettast for pengar og som ikkje kan sikrast berre gjennom ein fri matmarknad. For å sikre samfunnet eit ønska omfang av ikkje-omsettelege fellesgode som landbruket produserar, må ein føre ein aktiv landbrukspolitikk med mål og effektive verke-middel. Fellesgode vi snakkar om er kulturlandskap, biologisk mangfald, spreidd busetting, arbeidsplassar og mattryggleik.

Alternativ togtur utan landbrukspolitikk er 540 km og 7 timer med krattskog, landbruk berre i de aller beste dyrkings-områda og stor import av mat. Fristar det?

Landbruk bygger på langsiktigheitVert matproduksjonen lagt ned i dag, må vi ikkje tru vi kan produsere for fullt om nokre år. Der det før var jorder og gardsbruk, vil det være tre og kratt, parkeringsplassar til kjøpe-senter, eller bustadfelt. Sjølv om vi tek vare på dyre- og plantematerialet i «genbankar», vil det ta lang tid å få opp produksjonen. Og kven har kunnskapen som trengst? Kanskje nokre pensjonistar med barndom frå et gardsbruk. Tør vi ofre mat-tryggleiken for å skaffe oss litt billigare mat no?

Å produsere mat er

ikkje det same som å

lage spikar eller joggesko

✖ Mat er ein biologisk produksjon, heilt avhengig av vêr og vind.

✖ Mat er langsiktig. Vil du ha meir norsk biff, tek det omtrent tre

år. Fleire kviger må bli med kalv, og kalvane må vekse seg store.

✖ Mat må produserast der jorda er. Du kan flytte en fabrikk,

men ikkje jorder. I Noreg er berre tre prosent av landet jord-

bruksareal. Arealet ligger spreidd over hele landet.

dyr på beite gir eit vakkert og

variert kulturlandskap som ikkje

kan omsettast i pengar. Berre ein

aktiv landbrukspolitikk vil sikre

slike fellesgode.


Kva skil Noreg frå andre land?Noreg er våtare, kaldare, brattare, meir avsides og dyrare enn andre land.

Noreg ligg langt mot nord. Det set grenser for kva vi kan dyrke og avlingsnivået. Landet er langstrakt. På Jæren kan ein hauste tre til fire grasavlingar, medan bøndene i Troms og Finnmark og i fjellbygdene berre får ei avling. Matjorda og gardane ligger spreidd over heile landet. Det gir kostbar transport. Dyrefôr må fraktast til gardane, medan mjølk, dyr og planteprodukt skal hentes, foredlast og transporterast til butikkane.

I «verdas rikaste land» er kostnadane generelt høge. For bonden i Noreg vil varer og tenester til produksjon være dyrare enn i mange andre land. Dei som tilverkar varene, fraktar dei og sel dei i butikk, skal også ha norske lønningar. Dette gjør at matvareprisane følgjer det norske kostnadsnivået og er nøydde til å være høgare.

Desse spesielle utfordringane gjer at vi:• Må føre en nasjonal landbrukspolitikk der bonden si inntekt kjem både frå

marknaden og tilskot. Tilskota må tilpassast dei store ulikskapane i produk-sjon og klima

• Er heilt avhengig av eit importvern med toll på en del importerte varer for å utjamne kostnadsforskjellane mellom Noreg og andre land.

Klimatiske fortrinn for norsk landbruk: Klimaet gir smaksfulle produkt, som søte jordbær, god plante-

helse og mindre behov for plantevernmidlar. Store avstandar

gir god dyrehelse med lite smittepress av dyresjukdomar.

matproduksjon i Noreg har

spesielle utfordringar, og har ikkje

føresetnader til å vere konkurran-

sedyktig på pris med for eksempel

Brasil.

foto

: sca

npix


Landbruket er i rivande utvikling. Vi produserer om lag like mykje no som ved årtu-senskiftet, men på 1/3 færre gardsbruk. Produksjonen skjer med nesten 35 prosent mindre arbeidsinnsats og ti prosent mindre kapitalinnsats.

Sidan årtusenskiftet har jordbruksarealet gått markant ned medan folke talet har auka.

Kva skjer i norsk landbruk?

Fulldyrka areal per innbyggjar. kjelde: SSb

Produktivitetsutvikling. År 2000 = 100. kjelde: budsjettnemnda for jordbruket

Produktivitetsframgangen i norsk landbruk er enorm. Berre oljeindustrien kan vise til tilsvarande. Framgangen er like stor som hos storeksportøren USA.

Kornarealet har gått mest ned, med 30–40 000 dekar per år. Berre tre prosent av landarealet i Noreg er dyrka. Vi har også avgrensa moglegheiter til å dyrke opp mykje nytt areal.

Arealnedgangen skuldast fleire tilhøve, men attgroing og nedbygging av matjord er dei viktigaste årsakene. For mange bønder i distrikta er det ikkje økonomi i å leige el-ler kjøpe areal frå gardsbruk der drifta er lagt ned. Særlig Telemark, deler av Vestlandet og Nord-Noreg, Agderfylka og i fjellregionane er dette tilfelle. Her gror areal igjen med skog og kratt.

I meir sentrale strøk er den største utfordringa nedbygging av matjord. Kvart år sidan 1993 har nær 10 000 dekar dyrka jord, og over 6000 dekar dyrkbar jord blitt omdisponert til andre formål enn matproduksjon, slik som bustadfelt, næring og samferdsel.

dek

ar

1000

brød får vi kvart år fra omlag eitt dekar

kornjord

på 20 år har vi bygd ned produk-

sjonsareal tilsvarande over 300

millionar brød årleg i all framtidgardsbruk


9 av 10

nordmenn vil ha eit jordbruk av minst same omfang som i dag, viser

MMI-måling.

Kvar skal vegen gåNyleg trekte Stortinget opp mål og ambisjonar for land-

bruket då det behandla ei ny landbruks- og matmelding.

Dei overordna måla er:• Mattryggleik – nok mat og trygg mat• Landbruk over heile landet• Auka verdiskaping• Bærekraftig landbruk

Hovedfokuset i landbrukspolitikken framover skal vere auka matproduksjon. Politikarane har gjort vedtak om at

matproduksjonen skal auke i takt med befolkningveksten. I praksis tyder det ei auke på ein prosent kvart år.

Sidan 1990 har folketalet auka med 750 000, medan matproduksjonen er tilnær-ma uendret. Det auka matbehovet er dekt opp med import.

Skal ein nå måla, må det til eit taktskifte. Det trengs større politisk vilje og hand-lekraft til å satse på landbruket.

Kva vil Noregs Bondelag?Norges Bondelag meiner politikarane har lagt gode og riktige ambisjonar for landbruket i landbruks- og matmeldinga.

Vi er klare til å:• Produsere meir god og trygg kvalitetsmat til ei veksande befolkning• Utnytte jord- og beiteressursar over heile landet• Produsere på en miljøvenleg måte, og ha god dyrevelferd• Forvalte kulturlandskapet; halde det ope, vakkert og variert• Ta vare på matjorda for framtidige generasjonar

utvikling i produksjon og folketal i norge. 1990 = 100. kjelde: budsjettnemnda for jordbruket og SSb

ProduksjonsomfangArbeids-

omfang (Årsverk)

Inntekt bonde per årsverk

2012 1)

Avstand andre grupper per

årsverk 1)

Mjølk og storfe 22 kyr 1,9 322 000 -148 000

Korn 341 dekar 0,4 189 000 -279 000

Sau 140 sau 1,2 227 000 -243 000

Geitmjølk 101 geiter 1,7 342 000 -128 000

Svin/korn 44 avlssvin + 354 dekar 1,7 331 000 -139 000

Egg/korn 7188 høner + 209 dekar 1,6 406 000 -64 000

Potet/korn 113/423 dekar potet/korn 1,5 223 000 -247 000

Storfeslakt 28 ammekyr 1,3 269 000 -201 000

Frukt og bær 48 dekar 1,7 302 000 -168 000

Fjørfekjøtt 82 000 fjørfeslakt 1,1 412 000 -58 000

1) inntekt per årsverk uttrykt som «Vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk». det vil seie, kor mykje kvart gardsbruk sit igjen med til å dekke alt innsett arbeid (eige og leid) og eigenkapitalen. Eitt årsverk er 1845 timar. kjelde: budsjettnemda for jordbruket

Ingen matproduksjon uten inntektAt ungdom finn det attraktivt å gå inn i yrket, og at dyktige bønder vil inves-tere for framtida, er ein heilt sentral føresetnad for å få ei positiv utvikling av landbruket. I landbruks- og matmel-dinga heiter det at «Gode inntektsmu-ligheter er det viktigste virkemiddelet for å nå de jordbrukspolitiske målene». Vi er heilt einige. Norges Bondelag

er derimot ikkje tilfreds med dagens inntektsmoglegheiter i næringa. Ingen produksjonsformer i landbruket kan dessverre konkurrere med det som er gjennomsnittet elles i samfunnet (470 000 kroner). Uten betre inntekts-mulegheiter ser vi det som urealistisk å kunne nå målet om auka matproduk-sjon.

Inntekt i jordbruket basert på rekneskapstal fra 850 gardsbruk


Kva verktøy vil vi bruke?I den landbrukspolitiske verktøykassa finnes fleire nyttige verktøy, der alle har ein viktig funksjon for å nå ulike landbrukspolitiske mål.

ImportvernAlle industrialiserte land og ei rekkje u-land har eit importvern for å jamne ut forskjellane i kost-nader mellom eigen matproduksjon og produk-sjonen i andre land. Skal tollvernet vere effek-tivt, må importpris tillagt toll vere høgare enn norsk pris.

Det norske importvernet bidreg til å sikre norsk produksjon av matvarer som vi har gode føre-setnader for å produsere sjølv, som for eksem-pel mjølk, kjøtt og potet. Varer som ikkje vert produsert i Noreg, eller som ikkje direkte kan erstatte norske varer, kan importerast toll-fritt. 46 prosent av alle typar landbruksvarer vert importert tollfritt til Noreg.

Auka importImporten av landbruksvarer har meir enn dobla seg sidan tusenårsskiftet, og utgjorde 40 milliardar kroner i 2011. Den aukande importen inneber at den norske delen av mat-mangfaldet blir pressa. For eksempel utgjer den norske delen av eple i dag berre ca ti prosent av omsetjinga i butikkane.

TollsatsarImportvernet og tollsatsane er vedtekne av Verdens handelsorganisasjon (WTO). Da WTO-avtalen blei inngått i 1994 kunne Noreg til einkvar tid velje mellom tollsatsar i faste kroner, eller som prosent av verdien på vara, fordi verdsmar-knadsprisane kan svinge mykje. Noreg har så langt i hovudsak valt kronetoll, men står fritt til å bruke prosenttoll når det gir best vern. Frå 2013 vert tollen endra til prosenttoll på biffar og filetar av storfe, lammekjøtt og faste ostar, slik som Norve-gia og Jarlsberg. Dette er eit viktig politisk grep. Det bidreg til å sikre verdiskaping i distrikta, arbeidsplassar i landbruk og næringsmiddelindustri og grunnlag for å kunne auke den norske produksjonen.

Stortinget vedtok ein månad før jordbruksforhandlingane 2012 eit nytt og høgare ambisjonsnivå for matproduksjonen i Noreg. Sjølv om inntektsutviklinga for bøn-dene har følgd same takt som lønnsmottakaren dei siste åra, har ikkje dette vore tilstrekkeleg for å auke matproduksjonen vesentleg. Inntektsnivået er for lågt. Norges Bondelag har derfor prioritert styrka rammevilkår slik at bøndene kan redusere inntektsforskjellane til lønnsmottakaren.

staten kom oss ikkje i møte under

jordbruksforhandlingene 2012, og

Norges Bondelag gjekk til brot for

første gang på tolv år.

✖ Gjennom EØS-avtalen gir vi EU preferansar til vårt marknad gjennom tollfrie kvotar eller nedsette tollsatsar. Kvotane er nyleg auka, og EU kan for eksempel nå eksportere toll-fritt 7200 tonn ost til Noreg. Kvotane sikrar forbrukarane rikelig tilgang på mellom anna franske og danske ostar. ✖ Noreg har også opna opp for tollfri import

av jordbruksvarer frå 64 u-land. At vi har høg toll til andre land er grunnlaget for å kunne selje produkt frå desse u-landa i Noreg.


Økonomiske verkemiddelNorges Bondelag og Norsk Bonde- og Småbrukarlag har forhandlingsrett med staten gjennom dei årlege jordbruks-forhandlingane. Systemet er ein del av den norske samhandlingsmodellen mellom det offentlige og arbeids- og næringslivet. Det vert forhandla om: • Prisar på varene bøndene leverer,

såkalla målprisar• Tilskot frå staten

PrisButikkprisen på mat blir ikkje bestemt i jordbruksforhandlingane. Der avta-last det ein målpris på engrosnivå– ein makspris gjennom året. Målprisen på kveite er for eksempel 2,73 kr/kg, med-an eit brød som inneheld eit halvt kg kveitemjøl kostar omlag 25–30 kroner. Bønder er sjølvstendig næringsdrivan-de. Endringar i prisar og tilskot skal gi bøndene auka inntektsmoglegheiter. Ein stor del av inntekta påverkast av vær og vind, og god eller dårlig agro-nomi. Det forhandlast derfor ikkje om garantert inntektsvekst.

TilskotTilskot til bønder vert dekt over stats-budsjettet. Utan tilstrekkeleg med bud-sjettmidlar vil det ikkje være mogleg å oppfylle måla Stortinget har vedteke.

For å ta i mot tilskot må bøndene opp-fylle visse kriterium. Det blir gitt tilskot til for eksempel: • å pleie kulturlandskapet gjennom

aktiv drift, skjøtsel og beitedyr • investeringstilskot til mellom anna

driftsbygningar• ekstra tilskot til økologisk drift • støtte til avløyser for at bonden skal

få ferie eller hjelp ved sjukdom

Politikarane har bestemt at vi skal ha eit landbruk over heile landet med ein variert bruksstruktur. Derfor er nokre tilskot differensiert etter geografi for å utjamne for ulike produksjonsforhold. Andre har høgare satsar for dei første dyra eller dekara, for å jamne ut små-driftsulemper.

Norges Bondelag vil vidareføre sys-temet med jordbruksforhandlingar. Med våre naturgitte forhold, må No-reg i internasjonal samanheng ha eit relativt høgt tilskotsnivå. For å auke matproduksjonen må meir av tilskota stimulere til større produksjon til dømes drenering, slik at avlingane kan bli større, eller tilskot til storfeslakt av god kvalitet.

Juridiske verkemiddelAlt kan ikkje styrast berre gjennom økonomisk stimulans. Lover og regler må også til. Det er mellom anna odels- og konsesjonslov som sikrar eigedomen på lang sikt og at den vert omsett til ein pris som gjer landbruksdrift mogleg. Vi har også lover som sikrar mattryggleik, god dyrevelferd og andre lover som avgrensar størrelsen på landbrukseinin-gane for å forhindre eit industriland-bruk i Noreg.

Norges Bondelag meiner det juridiske vernet av matjord er for svakt for å hindre nedbygging.

MarknadsordningarSamvirkebedriftene Tine, Nortura og Norske Felleskjøp er ansvarlege for å regulere marknaden slik at ein kan nå målprisen fastsett i jordbruksoppgjeret . Dette blir gjort mellom anna ved å legge varer på fryselager når det er for mykje, og ta dei ut igjen når det er for lite. Felles for alle jordbruksvarer er at dei er lite priselastiske. Vi greier ikkje spise oss enda mettare. Det betyr at ved overpro-duksjon må prisen senkast veldig mykje for å klare å selje litt meir av varen. For å unngå store prissvingingar blir mark-naden regulert. Bøndene finansierer sjølv systemet med eit pristrekk, kalla omsetningsavgift. Dess meir som vert marknadsregulert, jo større pristrekk.

Bøndene eig samvirkebedriftene. Derfor er det i bonden si interesse at samvirket driv ein mest mogleg effektiv marknads-regulering.

Ein dominerande marknadsposisjon slik at samvirkebedriftene kan være prisleiande i marknaden, er ein føreset-nad for å sikre at ein oppnår målprisen. Konkurranselova gjer derfor et unntak for disse tre landbrukssamvirka. Dei får lov til å være «store». Dette gir dei ein fordel, men på ei anna side har dei forsyningsplikt til andre foredlings-bedrifter. Den sikrar desse bedriftene tilgang på råvarer og forsyningar til dagligvarebutikkar og forbrukarar over heile landet. Tine pliktar for eksempel å levere mjølk til Synnøve Finden og Q-meieria. Marknadsregulatorane har også mottaksplikt. Dei er nøydde til å ta imot mjølk og andre varer frå alle bøn-der, uansett størrelse på leveranse og kvar dei bur. Blir det knapt om ei vare, må marknadsregulator be myndigheit-ene om å redusere tollsatsane, slik at forbrukarane er sikra nok varer gjennom import.

Marknadsordningar er viktig både for bøndene og forbrukarane. Dei gir forbrukarane varene de ønskjer, til nokolunde lik pris over heile landet. Dei sikrar også bøndene avsetting på produkta sine til omtrent same pris, uansett kor mykje dei produserer og kvar i landet dei bur. Norges Bondelag meiner derfor marknadsordningane må vidareførast.

i 2012 gjekk litt over 1,3

prosent av statsbudsjettet

til jordbruk. frå at støtta

utgjorde rundt fem prosent

på slutten av 70- og starten

av 80-tallet, har andelen

stadig gått nedover.

•Kvar tiande bedrift i Noreg er ei landbruks-bedrift. Det finst om lag 480 000 bedrifter i Noreg, og 45 000 bønder.

•Næringsmiddelindustrien utanom fisk sys-selset cirka 40 000 menneske, og er den største industrisektoren i landet med ei omsetting på om lag 120 mrd kroner.

•Det bondeeigde samvirket tilbyr 3500 pro-dukt, og kvart år vert det lansert 150 nye.

•Eit hushald brukar 11,8 prosent av inntekta på mat, inkludert alkoholfrie drikkevarer. Dette er mellom det lågaste i Europa, og på linje med svenske og danske forbrukarar.

•Sauer, kyr og geiter som beiter i utmarka ét fôr til ein verdi av om lag ein milliard kroner.

•Under 15 prosent av verdens matvarepro-duksjon vert selt over landegrensene.

•Mat og fôr på den norske marknaden er produsert utan genmodifiserte organismar (GMO) og vekstfremjande hormon.

•Noreg har blant dei lågaste førekomstane av salmonella i Europa.

•Norsk husdyrhelse er i verdstoppen. Føre-komsten av smittestoff som kan smitte frå dyr til folk er blant dei lågaste i Europa.

•2700 bønder driv økologisk landbruk og 5,6 prosent av jordbruksarealet i Noreg er økologisk dyrka.

Visste du at:

Norges BoNdelAgPb. 9354 Grønland, 0135 Oslo.Besøksadresse: Landbrukets Hus, Schweigaards gate 34 c. Tlf: 22 05 45 00 E-post: [email protected]

Bilder: Frida Meyer, Odd Mehus, Norges Bondelag og Scanpix (s. 6)Design: Teft DesignTrykk: RKGrafisk

Oktober 2012ISBN-nummer: 978-82-7712-105-5

kvifor produsere mat i noreg? 15 kvifor · tivt, må importpris tillagt toll vere høgare enn norsk...

Documents