Kurczenie miast:

przegląd definicyjny

Bartłomiej SrokaKrajowy Instytut Pol i tykiPrzestrzennej i Mieszkalnictwa

Projekt pt. Nowy model urbanizacji w Polsce – praktyczne wdrożenie zasad odpowiedzialnej urbanizacji

oraz miasta zwartego (Gospostrateg 1/384689/20/NCBR/2019), współfinansowany przez Narodowe Centrum

Badań i Rozwoju w ramach Strategicznego Programu Badań Naukowych i Prac Rozwojowych „Społeczny i

gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków” GOSPOSTRATEG

Zespó ł P lanowan ia Przes t rzennego

i Komun ikacj i ( S2 ) , K raków

Schrumpfende stadt

Shrinking city

Urban decl ine

Urban decay

Decl ine boom

zmniejszenie wielkości i gęstości, a

także, jak pokażemy poniżej, także

heterogeniczność. Na tle tej koncepcji miejskości

[Writh 1974] kurczenie się może zatem być interpretowane

jedynie jako erozja miasta. Innymi słowy, to pojęcie

miejskości komplikuje politykę, która kontroluje kurczeniesię i promuje możliwości, jakie oferuje. Koncepcja

miejskości Wirtha, podobnie jak model rozwojumiejskiego Ernesta W. Burgessa (patrz Friedrichs

1977), jest powiązana z procesami wzrostu. [Model wzrostu]

Traci swoją zasadność wobec rozwojumiejskiego zdominowanego przezkurczenie się, chyba że procesy wzrostuzostaną uznane normatywnie za jedyną formękulturalnie akceptowalnego rozwoju miast.v

an

ale

n.o

rg

/p

ro

je

cts/

sh

rin

kin

g-c

itie

s/

Schrumpfende stadt (miasto kurczące się)[Häußermann, H. and Siebel, W. (1988), Die schrumpfende Stadt undStadtsoziologie, Soziologische Stadtforschung, Vol. Sonderheft, 29, p. 85.]

Kurczące się miasto - problematycznepojęcie. Pierwszy rzut oka wskazuje na

zjawisko: spadek liczby mieszkańcówi aktywności gospodarczej w niektórych

miastach. Ale za tym pojęciem kryją się różneprzyczyny, procesy i skutki, których same słowa nie

ujawniają. W procesie kurczenia sięnastępuje również wzrost: powoduje on

nadmiar przestrzeni, budynków i pustostanów. Pomimo

ich ograniczonego wykorzystania, miastakurczące się nadal rozrastają siępoza swoimi granicami, a tym samym

ulegają dwukrotnemu przerzedzeniu: mniejaktywności na większej przestrzeni.Często to, co się kurczy, jest osadzonew większym procesie wzrostu (Oswalt2005: 12).O

sw

alt

P

., 2

00

5, S

hrin

kin

gc

itie

s, v

ol

2: In

te

rv

en

tio

ns, H

atje

Ca

ntz

Shrinking city[The Shrinking Cities International Research Network]

Stry

ja

kie

wic

zT

.(re

d.),

20

14

,K

urc

ze

nie

się

mia

st

wE

uro

pie

Śro

dk

ow

o-W

sc

ho

dn

iej.

Miasto kurczące się – to miasto, w którym z jednejstrony występuje znaczny ubytek ludności(przez okres co najmniej 5 lat, więcejniż 0,15% rocznie)*, a z drugiej stronyzachodzi w nim proces transformacjigospodarczej z oznakami strukturalnegokryzysu (za Stryjakiewicz i in. 2014; Jaroszewska2014) [Cities Regrowing Smaller: Fostering Knowledgeon Regeneration Strategies in Shrinking Cities acrossEurope (2013)].

*pierwotna definicja dotyczy obszaruzurbanizowanego cechującego się liczbą ludności10,000 oraz 2 letnim okresemdepopulacji (Wiechmann 2008; Pallagst 2008;Hollander et al. 2009; Hollander et al. 2009;Hollander & Nemeth 2011).

Proces kurczenia się miast [za Cieśla 2009: 48]

dotyczy trwałej utraty mieszkańców, a także

ciągłego zmniejszania dynamikigospodarczej w wielu regionach Niemiec, Europy iświata” (Haller 2004). Powyższy cytat implikuje nie tylko to,

że "kurczące się miasto" oznacza nieodwracalnykryzys, ale także, że zjawisko to można znaleźć na całym

świecie. Taka opinia jest podzielana w wielu ostatnichpublikacjach (Oswalt, Rieniets 2006), (Mykhenko, Turok2007), (DGIPU 2007). Termin "kurczenie się miasta" stosuje się

do wyludniających się miast: termin "kurczące

się miasto" przede wszystkim opisuje symptom utratypopulacji. Za tym symptomem kryje się wieleróżnych procesów i przyczyn (Oswalt, Rieniets 2006:6). A po drugie "Kurczące się miasta to te charakteryzującesię malejącą populacją (...)" (Mykhenko, Turok 2007: 24).

Schru

mpfe

nde

Stä

dte

-Shri

nkin

g C

itie

s: C

om

ple

te W

ork

s 2,

Inte

rventi

onen:

ww

w.a

mazon.d

e

Shrink – Smart 2009/2012[Martinez-Fernandez et al. 2012: 214]

obszar miejski - miasto, część miasta, cały obszar metropolitalny

lub miasto - które doświadczyło spadku liczby ludności,pogorszenia koniunktury gospodarczej, spadkuzatrudnienia i problemów społecznych jakosymptomów kryzysu strukturalnego.

Termin „kurczenie się miast używany jest do podkreślenia faktu, żezjawisko to jest wielowymiarowym procesem owielowymiarowych skutkach i mającym wymiary ekonomiczne,demograficzne, geograficzne, społeczne i fizyczne, które nie tylkonadal ewoluują w wyniku nowych realiów globalnych i lokalnych, aletakże wpływ na teorie i badania, diagnozując, prognozując i

naprawiając. Termin ten poszerza nasząwiedzę na temat "upadku" pozaprostym procesem liniowym, który jestogólnie rozumiany jako następstwodezindustrializacji.K

rz

ysz

to

fik

R.

iin

.,

20

11

,P

ath

so

fsh

rin

ka

ge

inth

eK

ato

wic

eC

on

urb

atio

n:

ca

se

stu

die

so

fB

yto

ma

nd

So

sn

ow

iec

cit

ies.

Shrinking city[Haase et al. 2017: 95-96]

(...) zjawisko globalne, które ma decydujący wpływ na losy miast iregionów miejskich. (...) Literatura wyraźnie pokazuje, żerzeczywistość kurczenia się jest zjawiskiem ogólnoświatowym, jejczynniki napędzające i konsekwencje, a także czynnikikontekstowe różnią się znacznie nie tylko w różnych regionachświata, ale także w obrębie jednego kontynentu, takiego jak

Europa. (...) Nie ma jednego modelu aniarchetypu „kurczącego sięmiasta”. Cechy miejskiego kurczenia się przeplatająsię z warunkami społecznymi, kulturowymi, politycznymi igospodarczymi oraz historią danego kraju lub regionu. Co

więcej, kurczenie się reprezentujetylko jeden kierunek dynamikiurbanizacji; zwykle zastępujepoprzednie fazy wzrostu i możeznów nastąpić nowy wzrost.R

ien

iets

T., O

sw

alt

P. (

ed

s.), 2

00

6, A

tla

s o

f S

hrin

kin

g C

itie

s.

Urban decline / shrinkage

"niepożądane zmiany, takie jak utrata pracy połączona zrosnącym bezrobociem, wykluczeniemspołecznym, rozpadem fizycznym ipogarszającymi się warunkami życia" (Medhurst,Lewis 1969: 2 za Lang 2005).

"upadek miast [urban decline] można interpretować jako końcowyetap ewolucji miast lub jako etap procesucyklicznej transformacji (...)" (Fol, Cunningham-Saboty2005: 674).

Niemiecki termin „schrumpfende stadt" i anglosaski termin"urban decline" znacznie się od siebie różnią. Chociaż oba terminyodnoszą się do miasta o malejącej populacji i pogarszających sięwarunkach ekonomicznych, różnią się okresem trwania kryzysu. "Urbandecline" opisuje fazę rozwoju miejskiego, po którejnastępuje ponowny wzrost. Przeciwnie, "kurczące się

miasto" to model rozwoju miasta, w którym

kryzys jest trwały i nieodwracalny [Cieśla2009: 48-49].B

eth

ke

H.,

2002,

Sta

dtu

mbau-O

st,

schw

edt.

eu

(dost

ęp 1

7.1

1.2

018)

„Shrinkage boom”?

A/ “boom transformacji” Ganser K.(Ganser, 1997: 9 quoted in Brandstetter et al., 2005:59) [za Nelle et al. 2017].

B/ „boom upadku”: Leipzig, Halle, Hoyerswerda.

C/ Transformacja od fordystycznych dopostforystycznych metod produkcji, raczej stopniowyproces w większości zachodnich krajów

kapitalistycznych, miała miejsce jako "terapiaszokowa" w ciągu zaledwie kilku lat w krajachpostsocjalistycznych. Większość państwowychprzedsiębiorstw nie przetrwała prywatyzacji, codoprowadziło do zamknięcia zakładów i ogromnejutraty miejsc pracy w przemyśle (Bontje 2002: 14).B

erl

in W

all b

y F

lickr/

Danie

l Anta

l

Nelle A., Grossmann K., Hasse D., Kabisch S., Rink D., Wolff M., 2017, Urban shrinkage in Germany: An

entangled web of conditions, debates and policies. Cities no. 69, p. 117.

Oprac . Au to r

Projekt pt. Nowy model urbanizacji w Polsce – praktyczne wdrożenie zasad odpowiedzialnej urbanizacji oraz miasta zwartego (Gospostrateg 1/384689/20/NCBR/2019), współfinansowany

przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Strategicznego Programu Badań Naukowych i Prac Rozwojowych „Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach

globalizujących się rynków” GOSPOSTRATEG

Suburbanizacja. Systematyzacja pojęćJacek Koj

Suburbanizacja – ujęcie demograficzne

Suburbanizacja to proces związany z rozwojem przedmieść(suburbiów) wokół dużych miast i obszarów metropolitalnych.Proces suburbanizacji jest generowany przez rozwójdemograficzny (wzrost całkowitego zaludnienia) jak równieżprzez wewnętrzne przekształcenia miast (CEMAT 2007:18).

W ujęciu demograficznym suburbanizacja to zmiany wrozmieszczeniu ludności, polegające na migracjach z miastacentralnego do strefy podmiejskiej, czego efektem jest wzrostzaludnienia stref podmiejskich (Śleszyński 2006: 105-123).

Suburbanizacja – ujęcie przestrzenne[za Hwang, Murdock 1998: 269-270]

Suburbanizacja to mechanizm, za pomocą którego łagodzonajest presja na zagospodarowanie terenu, wynikająca zszybkiego rozwoju miasta-rdzenia. Branże przemysłowe i osiedlamieszkaniowe, które są mniej zdolne do konkurowania onajbardziej cenione grunty, są wypierane ze strefywewnętrznej na obszary podmiejskie (Guest 1984).

Suburbanizacja – ujęcie społeczno-kulturowe[za Hwang, Murdock 1998: 272]

„(…) suburbanizacja jako proces, dzięki któremu jednostki lubgrupy bardziej zamożne, wpływowe i o wyższym statusiespołecznym przenoszą się do miejsc gdzie mogąurzeczywistniać swoje aspiracje dotyczące awansuspołecznego i stylu życia eksluzywnej społeczności (Park 1967;Berry et al. 1976; Massey and Denton 1988). To spojrzenie jestspójne z teorią stref koncentrycznych (Burgess 1967), opisującąrozkład przestrzenny grup społecznych w mieście.”

Strefa podmiejska (urban fringe)[za Bryant et al. 1982: 11]

Jak zauważył Wehrwein (1942: 218), ponad 30 lat temu, strefa podmiejskato: "obszar przejściowy, między dobrze znanymi użytkami miejskimi aobszarem poświęconym rolnictwu".

Bardziej precyzyjne, ale równie ogólnie akceptowalne stwierdzenie podajePryor (1968: 206), który stwierdza, że:

"jest strefą przejściową w zakresie zagospodarowania terenu oraznacechowania społecznego i demograficznego, leżącą między (a) ciągłązabudową miejską i podmiejską ośrodka centralnego, oraz (b)zapleczem wiejskim charakteryzującym się niemal całkowitym brakiemnierolniczej zabudowy, źródeł utrzymania mieszkańców i form użytkowaniaziemi, (...). Jedynie na wewnętrznych obrzeżach o promieniu około 10km większość gruntów zostanie ostatecznie przekwalifikowana doużytków miejskich.”

Eksurbanizacja (urban sprawl)[za Yang, Jargowsky 2006: 256]

Squires (2002) zdefiniował eksurbanizację jako “modelmiejskiego i metropolitalnego wzrostu” przejawiającego sięniską gęstością zabudowy, zależnością mieszkańców odsamochodu, nową zabudową o charakterze wykluczającym naobrzeżach obszarów zabudowanych, często w otoczeniupodupadającego miasta.”

Badacze uważają, że eksurbanizacja niesie za sobąniepożądane efekty zewnętrzne, takie jak nadmiernenatężenie ruchu drogowego, zanieczyszczenie środowiska idysproporcje w dochodach z podatków lokalnych (Downs 1998,1999; Popenoe 1979).

Ravetz J. et al. 2013, The Dynamics of Peri-Urbanization [in:] Nilsson, K. et al. (eds.), Peri-urban futures: Scenarios and models for land use change in Europe, pp. 18.

Model regionu miejsko-wiejskiego