T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ( TEFSR ) ANABLM DALI KURAN DAK DEYMLERVE ZEMAHERNN KEAF I Doktora Tezi Abdlcelil Bilgin Tez Danman Prof. Dr. Mehmet Paac Ankara - 2007T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ( TEFSR ) ANABLM DALI KURAN DAK DEYMLERVE ZEMAHERNN KEAF I Doktora Tezi Abdlcelil Bilgin Ankara 2007I NSZ Dil hem tkenmeyen bir hazine, hem derman olmayan bir derttir.Hz. Mevlna TrkiyedekiKuranaratrmalarnagzatldndadeyimlerleilgili almalarn eksiklii, hatta yok denecek kadar az olduu hemen fark edilecektir. Gerektelifvegereksetercmetrndekialmalarndahaok;tefsirusul, Kuran tarihi, Kurandaki bir kavramn aratrlmas veya Kurann herhangi bir konuyayaklamnoktalarndayounlatgrlmektedir.KonusuKurann tercmesivebukonudakarlalanproblemlerolanalmalarda,sonyllarda, farkedilirbirartolduugzlenmeklebirlikte,bununyeterlidzeydeolduunu sylemekmmkndeildir.SpesifikolarakKurandakideyimlerveeviri sorununumerkezealan almalarnsaysise okdahaazdr.Hattabukonuda, DcaneCndiolununbirmakalesi(1)veahsmznykseklisanstezi(2) dnda,herhangizelbiralma/aratrma-bildiimizkadaryla-yaplm deildir. Kanaatimizce bu ilgisizliin sebebi; deyim in nitelii, dil iindeki yeri ve nemi, yaz ve konuma dilinde deruhte ettii rol hakknda yeterli bir bilgiye sahipolunmamasdr.Bunedenleolsagerek;Kurandaoksaydayeraldn grdmzdeyimler,Kuranaratrmaclarndanyeterliilgiyigrmemive gndemelaykylagelememitir.Oysakikonuyagerekennemverildiinde; deyimlerin,Kurannanlalmasasndannekadarnemliolduu,Kurann Trke evirilerinde ok sayda yer alanve gz yumulamayacak dzeyde olan__________________________________ (1)Cndiolu,Dcane,KuranAnlamadaDeyimselfadelerinRolvenemi,KuranevirilerininDnyas, s.56-100,Kitabevi, st., 1999 (2) Bilgin, Abdlcelil, Kuranda Deyimler ve Kurann Anlalmasndaki Rol, Pnar Yay., st., 2003 II hatalarndaaslndadeyimlerindorubirekildetercmeedilememesinden kaynakland grlecektir. Sonderecenemlivezorolanbukonuyuaratrmaktakiamacmz; Kurandavarolduunugrdmzveounlukladeyimlerinyanltercme edilmelerindenkaynaklananevirihatalarnaiaretetmek,bunlarsomut rneklerleispatetmek,konuylailgiliyanllklarngiderilmesinekatkda bulunmak ve en nemlisi deyim olgusunu Kuran aratrmaclarnn gndemine hakettiiekildetamaktr.Birbakadeyile,ilimdnyasndareferanskabul edileneserlerndagerekletirdiimizbualmannhedefi;dahadoru, anlalrvegvenilirKuranevirilerininvcutbulmasnabirnebzedeolsa katkda bulunmaktr. Bylebiralmateklifimikabulederek,tezinhazrlanmasaamasnda salad kolaylklardan, ynlendirici ve olumlueletirilerinden dolay Danman HocamProf.Dr.MehmetPAACIBeye;enginhogrsvedeerli katklarndandolayhocamProf.Dr.SalihAKDEMRBeye,tezyrtme kurulundakihocalarmProf.Dr.A.NedimSERNSUveYard.Do.Dr.Grbz DENZBeylere;butezinzihindekikurgusundanensonhalinekadargeirdii herbiraamadabanadestekolanAhmetCAN,AliAKSOY,MuhsinKESKN, M. Akif FDAN ve AtikASLAN Beylere; deerli zamanlarndan feragat ederek dizgivetashihilemlerinigerekletirenarkadalarmavemaddikatklarndan dolayTahaBLGN(BET-PA)Beyeteekkrlerimisunarm.Annem,babam, eim ve ocuklarmn fedakrlklar ise her trl takdirin stndedir. Abdlcelil BLGN Ankara 2007 III NDEKLER NSZ.....................................................................................................................I KISALTMALAR...............................................................................................VIII GR A ) ARATIRMANIN NEM.............................................................................1B ) ARATIRMANIN YNTEM........................................................................4 C ) ARATIRMANIN ZELLKLER...............................................................7 D ) KULLANILAN KAYNAKLAR......................................................................9 BRNC BLM A ) DEYM DL LKS................................................................................14 B ) DEYM DIINDAK DL OLAYLARI.......................................................24 C ) ARAPADA DEYM....................................................................................32 D ) DEYM ATASZ LKS...................................................................45 E ) EVR DL LKS...............................................................................47 KNC BLM .........................................55 IV GET SRE-AYETSAYFADEYM Hd:92................................................................................56............................ '- ,)=; -;---=- Tevbe:38 .............................................................................59.......................................... V _- ;---'- uar:215 - Hicr:88 - sr:24 .............................................62............................................. 4='-= - Arf:176............................................................................65............................................ V_- -- Nahl:112 .............................................................................68........................ ')- '- ;=- ;=- '-- Hucurt:11..........................................................................72.......................................................... ;~ V Kehf:42..............................................................................74................................................=-= - ,--Meryem:4...........................................................................77....................................... '--~ ,- J-~ Vka:8,9,27,38,41,90,91 - Beled:18,19 ...........................80............... '~-- '=~ ........ ----- '=~ Secde:22............................................................................87................................................')-- ,- Enm:135 ..........................................................................90........................................ ;--'- _-- ;--- Kria:4..............................................................................93........................................... ;---- ,--' Rm:30 ...............................................................................96............................................ Q- --- 4)= ;-'- Kyme:29 ..........................................................................99...................................... ~--- '~- '~-'Brc:20 ...........................................................................102................................... =-= ;)- QNahl:120 ...........................................................................105............................................................. Kria:9 .............................................................................108................................................... - ' '- nirh:3...........................................................................112............................................... ,)= - Tr:48 - Hd:37 - Mminn:27 - Kamer:14 ...................115.................................................. '----' 4 '- Sebe:52 ............................................................................119.......................................... '--- ;)- _ Meryem:4 .........................................................................123........................................ ;=- Q -Sd:22 ...............................................................................127................................. ,~- ;~ _- ' - Hd:116 ............................................................................129..................................................... -- ;- Bakara:267 .......................................................................133.......................................... -- ;~-- V Hd:56..............................................................................136....................................... ')--~'- -' ;V Ibrhm:5-Csiye:14......................................................140....................................................... '- Bakara:61-90....................................................................144................................ ~~-_-- ~~ !-- Zhruf:38..........................................................................147............................................... Q-- ,~-- - Sfft:84 - uar:89 .........................................................150.................................................... ;--~ ~-- Ahzb:10...........................................................................153................................... ,='-=- ;--- ~- Bakara:95 - l-i mrn:182 - Ns:40,62 - Enfl:51 - Kehf:57 -Hac:10 - Kasas:47 - Rm:36 - r:48 - Cuma:7 - Nebe:40 .........................................................157........................................... ;-- -- ~ -- '-Sfft:28 .............................................................................161......................................... Q---- Q- '-;-'- Mesed:1.............................................................................164................................... ~- ~)- --~-- Zmer:23...........................................................................167.......................................... ;-= - ,~-- Enbiy:93 - Mminn:53 .................................................170..................................... ;)-- ; , ;=-- Ankebt:29........................................................................173........................................... J--~- ;=-- V Zriyt:39..............................................................................176.......................................... - ,_- ;-- Hac:9......................................................................................179............................................. -=- '- Mddessir:4 ............................................................................183........................................... ,)=- 4'-- Necm:8 ...................................................................................186.............................................-- ' ;- _- -Kamer:7 ..................................................................................189............................................ ,~-- ,= Furkn:23...............................................................................192.................................;--'- -'--=- Teksr:2................................................................................196....................................,'--- ;- _-= l-i mrn:103 ........................................................................199................................................. J-= Arf:40 ...................................................................................203.....................=- -- _-= '-=-;~ - J-Mesed:4..................................................................................208....................................... ~==- -'-= Bakara:191..............................................................................213.......................................;;----- ~-= Furkn:22-53..........................................................................216..................................... ;== ,== Bakara:7..................................................................................219................................ ;- ;);--_-- Enm:100 ...............................................................................222............................................... - ;- ,Nn(Kalem):44 -Mzzemmil:11...........................................225................... ~- -=- -) ---Q -- Zriyt:59................................................................................228................................................... '; Sd:12.....................................................................................231............................................ '-'- Kehf:22 ...................................................................................235........................................... ~--' '-= Rm:15...................................................................................239............................................. - Tevbe:80 .................................................................................241............................................. , Q--~ Arf:149................................................................................244................................;)- -- -=-~'-- Arf:154 ................................................................................248..................... ~~- _~; Q- ~-~ '-- Bakara:138.............................................................................251............................................. -~ Hd:77-Ankebt:3...............................................................254....................................... '- ;) 'Sfft:93.................................................................................258......................................... Q----' ', Kehf:11 ...................................................................................261.................................... ;) ' J- '- ,~- Tevbe:118 ...............................................................................264.................. ~-= '- V ;)--- ~-'Tevbe:118 ...............................................................................266............................... ;)~- ;)--- ~-' T-H:5 - Arf:54 - Rad:2 ...................................................270.................................. ;-~ ,- _-- Hac:11 .....................................................................................273............. ,= _-- .......... )= _-- ~--Bakara:5.................................................................................277.............................................. -_-- Mminn:54.........................................................................281...........................................- ;)- ,--Neml:40 ..................................................................................284............................. 4-,= 4-- --,- J-- Abese:17 -Zriyt:10 - Mddessir:19,20 - Brc:4 .............287............................................ J-- '~ '-Tevbe:30-Mide:75.............................................................291............................. ;)--'- ;--;-_ Ynus:2.................................................................................295............................................. -~ -- Enm:125.............................................................................299............................'-~-- -~-'-' Ynus:24................................................................................301................................Q V' Q-;-' VI sr:84........................................................................................304............................ J-- J --'~_--sr:13 - Neml:47 - Ysn:19 .....................................................306........................... --- - - ,-!= -'- ,- Enbiy:51 ...................................................................................311..................................... Q---'- '- Bakara:117 - Nahl:40 - Ysn:82 ..............................................314.......................................... ;--- Quar:225..................................................................................317............................... ;--)- J - Mide:68....................................................................................321...................................~_--;-~- Meryem:50-uar:84............................................................323.................................'--- -~ '~- Ankebt:5..................................................................................326...........................................'-- Nahl:77......................................................................................329......................................,~-- _-- Bakara:189 ..................................................................................332...' ;)= Q ;--- ;-'- ',-- Q-- Mnfikn:5...............................................................................336.....................................;)~ ;- Nn(Kalem):11..........................................................................339........................................;---'~ Kamer:55....................................................................................343.................................... -~ -- - Ynus:28....................................................................................345..............................................;-'- Bakara:112.................................................................................348................................... )= ;-~ Q Kf:25-Nn:12.......................................................................351........................................ ,-=-- '- sr:83-Fussilet:51...............................................................355..................................... -'=' Bakara:100,101 - l-i mrn:187 - Hd:92 ...............................359... - --- - ---- ; ;)= - --Kf:16........................................................................................363............. -- ;- J-=Q -- ,- Q= Hicr:23......................................................................................366................................. ;- ;- Q= Nn(Kalem):16........................................................................369..........................;=,=-_-- -~-~ Bakara:223................................................................................373................................;--,=; !~ Enbiy:65-Secde:2.................................................................377............................;~- ;)~ _--Rahmn:31...............................................................................381........................................;-- ,--~ Ysuf:92...................................................................................384............................ ;-- ;---- ~- ,-- V sr:29, Tevbe:67 - Mide:64 ....................................................386.................................. -- -;- Hucurt:1 ...................................................................................390............... -- Q- ; --- '- -;~ Bakara:268...............................................................................393............................... ,'- '~=--';Mide:11...................................................................................396..............................;)- -- ;--- ;=~-- Hd:5 .........................................................................................399................................. ; -~ ;---Mzzemmil:17 ...........................................................................403................................ '--~ -- ;- J=- Hadd:29 ....................................................................................406............................................... -- Nn:51 .......................................................................................409................................ ; '~' 4;--,-- Rm:59 ......................................................................................412............................... -=- ;-- _-- Furkn:27 ...................................................................................415............................ - -- _-- ;-'=-- Bakara:245................................................................................419......................................... ,-- Kehf:42 ......................................................................................422........................................... -- ~--- Hicr:99-Mddessir:47.............................................................425................................................ Q---- VII Nn(Kalem):42 ............................................................................428................................. '~ Q- ~~-- Nis:102.......................................................................................432............................;--' Q;;---- Ibrhm:41 ....................................................................................435............................... '~=- ;-- ;- SONU................................................................................................................. 438 KAYNAKA........................................................................................................ 441 VIII KISALTMALAR MEALLER : Akdemir: Akdemir, Salih Prof. Dr., Son ar Kuran, Ankara Okulu Yay., Ankara., 2004 Atay:Atay,Hseyin,Kuran-KerimveTrkeAnlam,S/E/KYay.,Ankara., 1995 Ate:Ate,Sleyman,Kuran-KerimveYceMeali,KlKitapevi, Ankara, Tarihsiz. Bilmen:Bilmen, mer Nasuhi, Kuran- Kerim ve Trke Meali Alisi, Aka Yaynlar, Ankara, 1996 Bula:Bula,Ali,Kuran-KerimveTrkeAnlam(MealveSzlk), Giriim Yaynlar, stanbul, 1990 antay:antay,HasanBasri,Kuran-HakimveMeal-iKerim14.Bask, Nairi: Mrid ANTAY, stanbul,1990 Davutolu:Davutol,Ahmet,Kuran-KerimvezahlMeali(Trke Anlam), elik Yaynevi, stanbul, 1981 D..B.:DiyanetleriBakanl.,Kuran-KerimveTrkeAnlam(Meal), 14. Bask, Hazrlayan: Kurul, Ankara, 1987 Eryarsoy-Araka:Eryarsoy,Beir-Araka,Ahmed,Kuran-Kerimve Trke Meali, Buruc Yay., st., 1997 Hayrat:HayratNeriyatlmiAratrmaMerkeziMelHeyeti,Kuran- Kerim ve Muhtasar Meali, Hayrat Neriyat, st., 2001 IX Koyiit:Koyiit,Talat,Kuran-KerimveTrkeMeali,KlKitapevi, Ankara, 1993 ztrk:ztrk,YaarNuri,Kuran-KerimMeali(Trkeevirisi),Yeni Boyut, stanbul, 1993 T.D.V.:Trkiye Diyanet Vakf, Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, T.D.V. Yayn Matbaaclk ve Ticaret letmesi, Hazrlayan: Kurul, Ankara, 1993 Yavuz:Yavuz, A. Fikri, Kuran- Kerim ve Meal-i lisi, Snmez Neriyat, 1. Bask, stanbul, 1974 Elmall:Yazr,ElmallHamdi,Kuran-KerimveMeali,slamolu Yaynclk,Hazrlayan ve Notlandran: Dcane Cndiolu, stanbul, 1993 Yldrm:Yldrm, Suat Prof. Dr., Kuran- Hakim ve Aklamal Meali, Ik Yay., st., 2002

X TEFSR VE SZLKLER : Esed,Mesaj:Esed,Muhammed,KuranMesaj(meal-tefsir)terc:Cahit Koytak, Ahmet Ertrk, aret Yaynlar, stanbul, 1996 Firuzabdi,Kamus:MecdddinMuhamedb.Yakubel-Firuzabdi,El-Kamusul-Muhit, Darul Fikr, Beyrut, 1995 sfahani,Mfredat:Ebul-KasmHseynb.MuhammedRabel-sfahani, El-Mfredat Fi aribil-Kuran, Darul Fikr, Beyrut, Tarihsiz Manzur,L.Arab:Ebul-FadlCemalddinMuhammedb.Mkerrembn-i Manzur, Lisanl-Arab, III. Bask, Darul Fikr, Beyrut, 1994 Mevdudi,Tefhim:Mevdudi,Ebul-Ala,Tefhiml-Kuran,Terc:Kurul, nsan Yaynlar, stanbul, 1986 Mlekkin,arib:SiracddinEbiHafsmerb.Ebil-HasenAlib.Ahmed, Tefsir-aribil-Kuran,Tahkik:SemirTahaEl-Meczub,AlemlKtb, Beyrut, 1987 Sabuni,Safvet:Es-Sabuni,MuhammedAli,Safvett-Tefasir,Terc:Kurul, Yeni afak, stanbul, 1995 Zemaheri,Keaf:ez-Zemaheri,Ebul-KasmMuhammedb.mer,El-Keafan-Hakaikit-TenzilveUyunil-EkavilfiVucuhit-Tevil,Tahkikve tahric: Abdurrezzak el- Mehdi, Dar-u hya-i Turasil Arabi, Beyrut, 1997 Zuhayli, Veciz : Vehbe ez-Zuhayli, Et-Tefsirl-Veciz Ala HamiilKuranilAzimveMeahuEsbabunNzulveKavaidtTertil,II.Bask,DarulFikr, Dmek, 1996 XI DER KISALTMALAR : a.g.e.:ad geen eser a.s.:aleyhisselam b. :bin bkz.:baknz c. :cilt CC:Celle Celalh C...F. :Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesiev.: eviren H. :Hicri Haz.:hazrlayan Hz. :Hazreti M.:Miladi M :Milattan nce Ms :Milattan sonra r.a.:radiyallahu anhu SAV:Sallallahu Aleyhi Vesellem s. :sayfa tsz. :tarihsiz tah. :tahkik trh. :tarihsiz vb. :ve benzeri vd. :ve devam Y.Y...F.:Yznc Yl niversitesilahiyat Fakltesi GR A ) ARATIRMANIN NEM B ) ARATIRMANIN YNTEM C ) ARATIRMANIN ZELLKLER D ) KULLANILAN KAYNAKLAR 1 GR A ) ARATIRMANIN NEM : Kuranherhangibirdileyaplmevirisindenanlamakdurumunda olaninsanlarn,eitliproblemlerlekarlatbilinmektedir.Buproblemlere sebep olan en nemli unsur ise Kuranda oka bulunan mecaz ifadelerdir. Zira mecazifadeler,birolayveyadurumungerekanlamndanuzakkelimeveya kelime gruplaryla yanstlmas ilevini grrler. Yani bu ifadelerde kullanlan dil, dahaoksembolikbirzellikgstermektedir.fadelerinsembollerleanlatld metinlerin,bakabirdile,anlamkaybnauramadantercmeedilmesiolduka zordur.Buzorluunstesindengelebilmek,tercmeiinistlenenkiininhem tercme ettii metnin dilinin hem de kendi dilinin bu ynne hakim olabilmesine baldr.Mtercim,herikidildedekullanlagelenmecaziifadelere/deyimlere, ataszlerineveterimleretamanlamylavakfolmal,szkonusuifadelerin kesitiiveayrtnoktalarnknhnemuttaliolabilmelivenihayetindedilin btnnanslarnanfuzedebilmelidir.Ancakbugibidonanmlarolan mtercimlerin tercmelerinin gvenilir olduu sylenebilir. Bizideyimlerleilgilibylebiralmayayneltentemelneden,Kuran meallerindegrdmzbuyndekieksiklikler/hatalardr.ylekibu eksiklikler/hatalarsreierisindehisorgulanmadklarvebireletiriyetabi tutulmadklariin,artkbugnkesindorularolarakkabulgrmektedirler. Galatmehurolmubueksiklikveyanllklarzihinlerdebirsoruiaretinede nedenolmamaktaveilahihakikatlerinanlatld,Allahaaitszlerolarak 2 alglanmaktadrlar. Mesela odun hamal, bamn sa tututu, kemik gevedi bende,kazklarsahibi,kulaklarzerinearlkvurdukgibiifadelerin Trkekonuanbirinsannzihnindeinaettiianlamlarilebunlarn orijinallerininmuhatabnaulatrmakistediianlamlarnrttnsavunmak mmkn deildir. Fakat Trke meallerde sk sk karmza kan bu tr ifadeler, hernehikmetsesrfmeallerdeyeraldklariinolsagerekyanl olabileceklerihidnlmedengenelgeerdorularolarakalglanmaktadrlar. Oysagerekyukardasraladmzvegereksetezimizekonuolanbutr anlatmlarndoruolduklarnkabuletmekbiryana,anlamlbirerifade olduklarn sylemek bile ok zordur. Bu ve benzeri deyimsel ifadelerin anlalabilmesi iin, kadim Arap kltr veliteratrndekitarihselarkaplanlarna,buradanhareketledeanlamlarna ulamakgerekmektedir.Bylebiralmayapldzaman;odunhamaldiye tercme edilen hammaletel hatab (Mesed 4) n iren sylentilerin taycs kadn,dedikoducukadn;bamnsatututueklindetercmeedilen veteelerresu eyben (Meryem 4) in salarm aard ; kemik gevedi bende eklindetercmeedilenvehenelazmuminni(Meryem4)ninyalandm; kazklar sahibi olarak tercme edilen zl evtad (Sad 12, Fecr 10) n payidar mlksahibi,sarslmazbirsaltanatsahibi;kulaklarzerinearlkvurduk diye tercme edilen darabna ala azanihim (Kehf 11) inonlar uyuttuk, ar bir uykuyadaldrdkanlamlarna geldii grlecektir. MeseleyidahaiyiaklayabilmekiinTrkebirdeyiminArapaya evirisini denemekte yarar var: 3 Trkede;gnlvermi,akolmu,tutulmubirinindurumunu anlatmakiinzlbirekildeabayyakt/yakmdeyiminikullanrz.Bu deyimiTrkedenArapayatercmeedenkii,eerbununTrkkltrve geleneindekianlamnbilmiyorsa,muhtemelenharekelabaeklindeliteral olarak tercme edecek, fakat bu tercme hibir ekilde abay yakmak ifadesinin mesajn/znyanstmayacaktr.Ziraharekelabaeklindekiibare,Arabn zihninde somut anlamdaki bir aba yakma olayn canlandracaktr. Eer mtercim abayyakmakibaresinindeyimolduunuveTrkekonuanbirinsaniinne anlamageldiinibiliyorsaozamanmezkuribareyimuhtemeleneefe/eife veyaaikeeklindetercmeedecekvebunubirArapiindeanlamlbiribare haline getirecektir ki dorusu da byledir. 4 B ) ARATIRMANIN YNTEM : Tezimizikiblmdenolumaktadr:Birinciblmdil,deyim,deyimin Arapa karlklar; deyim, atasz ve terim arasndaki benzerlik ve farkllklar ve deyimleilgilieitlianlamolaylarnkapsamaktadr.BublmdeArapave Trkekaynakeserlerdenyararlanarakzerindedurduumuzkonularzlbir ekildeanlatmayagayretettikvedeyimindiliindekinemininnekadarbyk; anlamaveanlatmayakatksnnnekadarvazgeilmezolduunugstermeye altk. kinciblm:Tezimizekonuolanalmaybublmkapsamaktadr. nk tezimizin konusu olan Kurandaki Deyimler bu blmde ilenmektedir. Yerigelmikenmutlakabelirtmemizgerekenbireyvar:Tezimizinad KurandakideyimlerveZemaherininKeafdr.Dolaysylaalma alanmzZemaherininbakasylaKurandakideyimlerdir.Bunedenle birincilvebiricikkaynamz/referansmzZemaherininKeafdr.Bunu srarla belirtmek istiyoruz, nk nemli iki sebebi var:1-DahancekialmamzdaZemaherininKurandakideyimler zerindegenibirekildedurduunuveadetadeyimlerezelbirilgiile yaklatngrmtk.DolaysylaZemaherininKeafndanhareketle yaplacakbiralmannKurandakideyimleribelirlemedeokbykbir katksnnolacangrmtk.BundanhareketletezimiziKeafaodakladk. Birokeserialmaalannadahilediphibirindenyeterinceyararlanamamak, olayiindenklamazbirmecrayasrklemekyerinekonuylailgilien nemli/yetkin eserlerden biri zerinde almann daha faydal olacan, bizi daha 5 somutvederlitopluverilereulatracandndkvetezimizbiterkenen bataki dncelerimizde yanlmadmz grdk.2-TezimizinkonusuKurandakiDeyimlerveZemaherinin Keafdr.YanibiziilgilendirenZemaherininKurandakideyimlerleilgili tesbitleriveyorumlar,deerlendirmeleridir.Zemaherininhayat;edebi,ilmi kiilii;Keafnbakaynleriveyazellikleritezimizinkapsamna girmemektedir. Tezimizibuekildesnrlandrmak;oknemliolduunuiddiaetiimiz birkonuda,maksimummotivasyonvekonsantrasyonla,tezinkapsamve snrlarnavakfbirekildeneredebalaypneredebiteceinibilerekhareket etmek ve konuyu datmadan, dallanp budaklanmasna ve hedefini kaybetmesine imkan vermeden; konuya alan kiinin kendisini evreleyen genel ve zel artlar iindeyapabileceikadarylayetkinveyeterlibiralmaortayakoymasn salama abasna matuftur. TezimizdekullanacamzdeyimleritesbitetmekiinKeafikidefa batansonakadarokuduk.Bazdeyimleringzmzdenkamolabileceini varsayarak, Esedin Kuran Mesajn ve Elmallnn Hak Dini, Kuran Dilini batan sona tarayarak, bu iki eserde deyim olduu iddia edilen ibareleri, Keafla karlatraraksalamalarnyaptk.Btnbunlarnsonucundadeyimolduu konusunda kanaat oluan ibareleri almamza dhil ettik. Birinci blmde geni bir ekilde aklanaca zere deyim kelimesinin Arapada sadece kendine ait, salt kendiniartran,birincilanlamsadecekendisiolanbirkarlolmamtr. zelliklesonyzylakadardeyimindemeselkelimesininkapsamndaett edilmiolmas,meselkelimesinindelaletynnbelirlemedeeitlizorluklarn 6 ortayakmasnanedenolmutur.Karlatmzbuzorluuamakiin yaptmzey,deyimindurumbildirme;atasznniseyargbildirme zelliklerindenyolakarakmeselkelimesinindelaletynnbelirlemek olmutur.Yukarda akladmz yollar izleyerek almamza dhil etmeye karar verdiimiz her bir deyimi drt aamada ele aldk:1. Metin ve Yorum 2. Mealler 3. Deerlendirme 4. neri Metin ve Yorum: Bu blmde deyim, deyimle ilgiliKeaftan yaplan alntnntercmesi,bakakaynaklardankonuylailgiliokksaalntlar,Arapa deyimikarlayanTrkedeyimlerveksayorumyeralmaktadr.Btn deyimlerdeKeaftan alntyaptmziin,Keafa aitmetinlerin ciltvesayfa numaralarnokuyucuyakolaylksalamasasndan-dierdipnotlardanfarkl olarak - sayfa sonlarna deil de ilgili metnin hemen altna yazdk. Mealler:BublmdeKurandakideyimlerinmeallerdekikarlklar yeralmaktadr.Meallerdenyaptmzalntlarnnoktalama-imlaveanlatm bozukluklarnamdahaleetmeyipolduuekliyleaktardk.Ayrcaalntnn sadece deyimin karl olan blmyle snrl kalmasna zen gsterdik. Deerlendirme:BublmdeMetinveYorumileMeallerin karlatrmas yaplmakta ve doru meallerle yanl mealler tesbitedilmektedir. 7 neri:Bublmde,KurandakideyimiinTrkekarlknerisi yaplmaktadr.Buneribazenbizeaitolabildiigibibazendemtercimlerden herhangi birisine ait olan, doru kabul ettiimiz, bir karlk olmutur. Deyimlerinkitapiindekisralannise,Arapabilmeyendolaysyla szlkkullanmaimknolmayanokuyuculardagzeterek,deyimioluturanilk kelimenin ilk harfine gre yaptk. Yksek lisans tezimizde deyimleri ilk kelimenin kkharflerinegresralamtk.Ancakokuyucularmzdanbazlarnnbu yntemdenyararlanamadklarnbildirmeleribizibualmadaonlarnda maslahatlarn gzetmek gerektii dncesine sevk etti. nk Arapa bilmeyen ok sayda meal okuru bulunmakta ve bu okurlar, karlatklar bir kelimenin kk harfinden hareketle deyimi bulma imknndan uzaktrlar. Bu vesileyle, herkes iin elverili olan, isteyen herkesin rahatlkla ulaabilecei bir yolla, deyimi oluturan kelimeninilkharfinegresralamayapmaydahauygungrdk.Ancakbaz kelimelerinbandabulunanamakelimedenolmayanbe,fe,vav,gibiharfleri sralamada esas almadk. C ) ARATIRMANIN ZELLKLER : DahancedebelirttiimizgibidirektKurandakideyimlerive bunlardan kaynaklanan tercme problemlerini inceleyen aratrmalar yok denecek kadarazdr.Konuylailgilimstakileserlerazolmaklaberaber,incelenen konularlabirliktedeyimolgusunadadeinenvegenelolarakKurandaki Meseller,EmsallKuran,KurandaTemsiliAnlatmgibibalklaraltnda karmzakanilgilideinilererastlamakmmkndr.Butreserlerde,birok 8 konununyansradeyimlerededeinilmekte,fakatenineboyunakapsamlbir aratrma yaplmamaktadr. Veli Ulutrk, Faruk Grbz, ahin Gven, adi Eren vb. ilim adamlarnn eserlerinde (3) bu konu alt balk olarak incelenmektedir ama yeterlivekapsamldeildir.DolaysylaKurandakideyimlervebunlardan kaynaklanantercmeproblemleriileilgilibykbirbolukbulunduunukabul etmekgerekmektedir.Tezimiz,konuylailgilikitaplarnbraktboluufark etmenin,nemsemeninveileridekisayfalardagstereceimizhatalarakaytsz kalmamann rndr. Tezimiz ve tezimizin gen aratrmaclara kazandracan umduumuzperspektifleyaplacakyenialmalar,sznettiimizboluu doldurmaya ve hatalar gidermeye adaydr. Tezimizin baz zelliklerini u ekilde sralamakta yarar gryoruz:1. Tezimizin temel kayna, herkese dil konusunda otorite kabul edilen Zemaherinin muhalled eseri Keaftr. 2.Tezimizdeherdeyimmstakilbirkonuolarakelealnmaktave Trke meallerle karlatrmal olarak okuyucunun ilgisine sunulmaktadr. 3.Tezimizdefarklbiryntemdenedik:Kurandakideyimleri, kendilerinibirebirTrkekarlayandeyimlerleaklamayaaltk.lkbakta yadrganabilecekbuynteminnekadarfaydalveilevselolduusayfalar ilerledike anlalmakta ve okuyucuya yeni bir eylerin farkna varma duygusunu yaatmaktadr.__________________________________ (3) Ulutrk, Veli, Kuranda Temsili Anlatm, nsan Yay., st., 1995 Grbz, Faruk, Tercme problemleri ve Mealler, nsan Yay., st., 2004 Gven, ahin, Kurann Anlalmas ve Yorumlanmasnda okanlamllk Sorunu, Denge Yay., st., 2005 Eren, adi, Kuranda Tebih ve Temsiller, Ik Yay., st., 2002 9 D ) KULLANILAN KAYNAKLAR : Tezimizde kullandmz eserleri grupta tasnif edebiliriz: 1 Mealler : Tezimizdedeerlendirmeyetabituttuumuzmealleribelirlemedebaz kriterleri gz nnde bulundurduk: a ) Artk birer klasik haline gelmi, kaynak deeri tayan ve on yllardr okunmayadevamedenmealler;Elmall,antay,Yavuz,Bilmen,Davudolu, Atay ve Koyiitin mealleri gibi. b)Yllardryenibasklarlaokuyucununkarsnakanveyzbinlerce adet satlan mealler; Ate, Bula, D..B., T.D.V. gibi. c)Kamuoyuverencileritarafndanbirerekololarakkabuledilen ahslarn mealleri; Akdemir ve ztrk gibi. d)Belirli/sabitokuyucukitlesiolanmealler;Eryarsoy-Araka, Hayrat, Yldrm gibi. GnmzdeTrkiyedeotuzuaknmealbulunmaktadr.Bumeallerin tmn almamza dahil etmememizin sebeplerini u ekilde izah edebiliriz: 1.Birokmealbirbirinintekrarniteliindeolduuiintmn incelemenin herhangi bir faydas olmayacakt. 10 2.almamzadahiledeceimizmealleritesbitetmesrecinde yukardakikriterlerinyansrabakabireydahayaptk:Mealdnyasnayakn ahslarlafikirteatisindebulundukvebununneticesindebazmeallerielemek zorunda kaldk. unudabelirtmekteyarargryoruz:Okuyucunun,Kurandakibir deyimin,elindekimealdedorutercmeedilipedilmediinirenmesiiin,o mealinalmamzdadeerlendirilmeyetabitutuluptutulmadnemlideildir. nkokuyucu,bizimalmamzdadeyimindorutercmesinibulduunda elindeki mealin doruluunu veyayanlln da grm olacaktr. 2 Szlkler : Tezimizsresincemstanikalamadmzbazszlklerdevar:slam DnyasveBatdayzyllardanberireferanskabuledilenbazklasik szlklerdendegerektiizamanyararlandk.Bubalamdasfahaninin Mfredat, Zemaherinin Esasl Belaas, bn-i Manzurun Lisanl Arab ve FiruzabadininKamusulMuhitialmalarmzsresincebaucumuzdan ayramadmz eserler oldu. 3 - Konuyla ilgili Aratrmalar-Kitaplar : Bublmde,konumuzlailgiliolduunudnerekokuduumuzve bilgilerimizitemellendirmedeokayararlandmzeserlerdenennemlilerine yer vereceiz: 11 AnlambilimveTrkAnlambilimi---Aksan,Doan,Ankaraniv., D.T.C.F., Yay., 1987 Trkenin Gc--- Aksan, Doan, Trkiye Bankas Yay., 1986 Her Ynyle Dil---Aksan, Doan, T.D.K., Yay., Ankara, 1990ArapDiliveEdebiyatndaDeyim---Koak,Sleyman,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, C...F., Sivas, 1997 AtaszleriveDeyimlerSzl---Aksoy,merAsm,nklapKitabevi Yayn Sanayi ve Tic. A.., stanbul, 1988 CumhuriyetDnemiKuranTercmeleri---Akdemir,Salih,AkidYay., Ankara, 1989 KurannAnlalmasveYorumlanmasndaokanlamllkSorunu---Gven, ahin, Denge Yay., stanbul, 2005elEmsalfilKuranilKerim---elCevzi,bn-iKayym,DarulMarife, Beyrut, Lbnan,1983Kuran Mesaj---Esed, Muhammed, aret Yay., stanbul, 1996 KuranTetkikleri(1,2,3,4)---Cndiolu,Dcane,TibyanYay.,stanbul, 1995-97 KuranevirilerininDnyas---Cndiolu,Dcane,Kitabevi,stanbul, 1999 KurandaDeyimlerveKurannAnlalmasndakiRol---Bilgin, Abdlcelil, Pnar Yay., stanbul, 2003 MecmelEmsal---elMeydani,EbulFadlAhmedb.Muhammedb. Ahmed. b. brahim Nisaburi, Darul Ktbil lmiye, Beyrut, Lbnan 12 rnekleriyleDeyimlerSzl---Yurtba,Metin,MemOfset,Ltd.ti., Ankara, 1997 Elimizdengeldiinceiyibirtezhazrlamayaaltk.ouzamanbizi kuatanartlarzorlayarakeniyiyeulamayagayretettik.Birokynyle alanndabirilkolduunudndmzbualmaybitirdiimizde, vicdanmznrahatolduunugrdk.Ancakvicdanenrahatolmamz,bizibu konuda son sz sylediimiz, her eyi hallettiimiz zehabna kaptrmad. Bilakis vicdanmz,sonderecenemlivezorolanbirkonuya-eksiiyle,hatasyla-iyi birgiriyaptmzbize telkin etmektedir. Kurandaki deyimler, birka tane dahadoktoratezinikaldracakkadargenivebakirbirkonudur.Amacmz,bu tezimizlebundansonrayaplacakalmalarakaparalamakveilimadamlarnn dikkatlerinibukonuyacelbetmektir.almamzsresince,tezimizinyaps gereimealsahibibirokilimadamylagyabenmuhatapolduk.Elimizden geldiince objektif bir tutum sergilemeye altk. Son olarak; be yl boyunca gecesiyle gndzyle kendilerine rencilik etmeerefinenailolduumAllameCarullahez-ZemaheriyeAllahtanrahmet diliyor ve Allahtan beni car-u carillah klmasn niyaz ediyorum. BRNC BLM A ) DEYM DL LKS B ) DEYM DIINDAK DL OLAYLARI C ) ARAPADA DEYM D ) DEYM ATASZ LKS E ) EVR DL LKS 14 A ) DEYM DL LKS : Deyimkelimesinindilbilgiseladanierdiianlamveyklendii grevleri aklamadan nce,kelimenin dilbilimsel adan ne ifade ettii ve anlam bilimle ilgisinin nasl kurulduu zerinde durmak faydal olacaktr. Doan Aksan deyim kelimesini, Deyim ( locution, expression; phrase, term, idiom; Resensart ve Ausdruck ), belli bir kavram, belli bir duygu ya da durumu dile getirmek iin birdenokszcnbirarada,seyrekolarakdatekbirszcnyananlamnda kullanlmasylaoluanszdr(4)eklindetanmlamaktadr.Herbirkelimenin temelanlamnnyanndabirdeyananlamyadaanlamlarvardr.Kelimelerdeki buanlamkaymalaryadaeitlemeleriodilinszvarlnnnederecezengin olduunu belirleyen etmenlerin banda gelir. Herkelimeninbirtemelanlamvardr.Birdileaitszlatmzda, herhangi bir madde balnn okuduumuz ilk anlam o kelimenin temel anlamn verir.Farklbirdeyileoszcn,odilianadiliolarakkonuaninsanlarda oluturduuilkyansma temel anlamolarakadlandrlr.Arapada temelanlam gzolanaynkelimesidahasonrakisrelerdeeme,altnvebaldrgibi anlamlarkazanmtr.Kezatemelanlamanaolanumkelimesidaha sonralarkaynak,asl,temel,z,merkezgibianlamlarlazenginlikkazanmtr. Burunanlamnagelenenfkelimesiisedahasonralarerefvegururiin kullanlr olmutur. (5) Gz kelimesi, Trkeyi ana dili olarak konuan insanlarn tmnn zihninde, duyulduunda ya da okunduunda ilk olarak grme organ__________________________________ (4) Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Dil s.359, TDK y.,Ank.1995 (5)Firuzabadiel-Yakub,KamuselMuhit,Zabtvetevsik:Muhammedel-BukaiDarulFikr,Beyrut,Lbnan 1995.bn-iManzurCemaleddinelifriki,LisanulArab,c.4,3.Bask,Beyrut,Lbnan,1994.Ez-Zemaheri 15 olarak yansmasn bulur. Ksaca, dillerin ortaya k evrelerinde, bir kavrama bir ses bileimi, bir baka deyile bir kelimeye bir anlam vard. Kelime kullanldka, yakn ve uzak armlarla baka kavramlar yanstmaya balar. Gz kelimesi, bir kaynaksuyununyeryznektnoktayveyabirmasannekmecelerini karlamaya balar. Bylece kelimenin anlam erevesi olumu olur. Bu durum da sz konusu dilin zenginlik gstergesine dnr.Buanlamerevesiiindetemelanlamdansonradeerlendirilmesi gerekenolgu,yananlamdr.Kelimenintemelanlamnnyanndayansttyeni kavram yan anlam olarak adlandryoruz. Trkede dirsek szc, vcudun bir blmnanlatan,temelanlambuolanbirgedir.Amaaynszceteki organadlarndavevcutlailgiligstergelerdeolduugibi-bakaanlamlarda yklenmitir.rneindirsekbiimindekiboruya,kelibiimleredebuad veriyoruz.Okumakeylemidetemelanlamdndarenimgrmek,arkya daezgiyiyorumlamakgibiyananlamlarkazanmtr.Kapalnnkartolan ak,bukavramnyansradenizinkydanuzakyeri,bogrev,parayada mal eksiklii gibi anlamlar da ierir duruma gelmitir. (6) Yananlamnolumasnntemelnedenidilinanlatmgcnartrmaktr. Yananlamlarbenzetmeveaktarmalaryoluylaoluurlar.Aktarmalardanbtn dnyadillerindeenyaygnolandeyimaktarmalardr.almamzntemelini oluturan deyim aktarmalarna gemeden nce benzetmeler zerinde durmak__________________________________ CarullahEbilKasmMahmudb.mer,EsasulBelaa1.Bask,DarulNefais,Beyrut1992.Er-Razi Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkadir, Muhtarussihah , Darul kalem, Beyrut, Lbnan,Tarihsiz.brahim Mustafa-Ahmed hasen Ziyad-Hamid Abdulkadir. Muhammed Ali Neccar, el Mucemul Vasit, ar Y. , st. 1986. Mutal Serdar Arapa- Trke Szlk, Daarck y. st. Tarihsiz. (6) Aksan Doan, Her Ynyle Dil, s.506, TDK y., Ankara 1995 16 yararlolacaktr.nkbenzetmeleraktarmalarnilkaamasnolutururlar. nemli bir anlam olay olan benzetme (Osm. Tebih, ng. Simile) , edebiyatta ok bavurulanbirszsanatdrvezellikle,hermilletiniirdilindenemlibiryere sahiptir.Prof.Dr.KayaBilgegiltebihi,Lafzlarn,bireyinstdereceyibulan bir vasfta dier bir eyle ortakla dellet etmesi tebh adn alr. (7) eklinde tanmlamaktadr.Aralarndaeitliynlerdenbenzerlikbulunanikivarlktan zayfnnkuvvetlisinebenzetilmesiileoluanbirszsanatzelliigsteren benzetme,anlatmdaheyecanolumasnsalar.Byleceanlatmglendirilmi olur.ounluklaiirdilindebavurulanbirszsanatolmasnaramen,dier edebiyattrlerindedeiirselbiranlatmsalayabilmek amacylaskakullanlr. Birnesneninyadaolgunun,kavramnniteliini/zelliinidahaiyianlatabilmek; zihinde dahaiyi canlandrabilmek iin sz konusu zellii daha gl bir ekilde yanstan bir baka nesne ya da varlktan yararlanma yoluna gidilir. Benzetmesanatndaenaziki,enfazladrtebulunur.Tebihdebu elerinbulunupbulunmamasnagrefarklisimleralr.Bizburadaayrntya girmeyip drt geyi sylemekle yetineceiz. 1.Benzeyen (mebbeh) 2.Kendisine Benzetilen(mebbehn-bih)3.BenzetmeYn(vech-iebeh)4.Benzetme Edat/lgeci(edat-tebh).Benzeyen,birbirinebenzetilenkavramlardangsz olandr. Bir benzetmede bu drt enin hepsi varsa o benzetmeye eksiksiz ya da ayrntl(mufassal) benzetme ad verilir. Ama genelde bu drt e kullanlmazve dili konuan insanlar tarafndan bilinecei ve de tamamlanaca dnld iin benzetme yn ve benzetme edat sylenmez. Bu nedenledir ki yalnzca benzeyen__________________________________ (7) Bilgegil Kaya, Edebiyat Bilgi Ve Teorileri, (Belaat) EnderunKitapevi, s.134, st. 1989 17 ve kendisine benzetilenle yaplan benzetmeye beli(gzel) tebh denir.(8)Benzetmenindrttrnebirerrnekvererekbenzetme-deyimaktarmas ilikisine geelim: Ayrntl Benzetme; Durmu saat gibiydi durup gemeyen zaman.Yahya Kemal,O TarafKsaltlm (Benzetme Yn Sylenmeyen) Benzetme; Poyrazla syleir gibi yapraklarn sesi.Y.Kemal,Hzn Ve Htr Pekitirilmi (Benzetme Edat Bulunmayan) Benzetme; Srekli sevgiyi duyduka anne topraktanY.Kemal,Modada Mays Beli(gzel) Benzetme; Fark etmez anne toprak lm mcermz(9) Aynbenzetmebirdildekullanlakullanlakalplarvedeyim aktarmasnadnr.Keigibiinatbenzetmesi,birzamansonrabelitebih haliyle deyim aktarmasna dnr ve o ne keidir ya da inat kei kullanmnda, birdeyimaktarmasolarak,keigibiinatinsanlarndurumunuanlatmakiin kullanlr hale gelir.Benzetmeyoluyladeyimaktarmas,hemenhementmdillerdegrlen ortakbirzelliktir.nsanlaranlatmglendirmekiin,kendikltrleriyle balantlolarak,ayndurumu,kavramyadaolguyufarklkelimelerleve deyimlerle anlatma yoluna giderler. Bazen de ayn kelimelerle ayn tr __________________________________ (8) Ayrntl bilgi iin iin bkz., a.g.e.,Tebih blm (9) Beyatl, Yahya Kemal, Kendi Gk Kubbemiz, M.E.B., 1969 18 benzetmeninyapldgrlr.Bakabakadillerdegeenbenzetmelerde kendinebenzetilennesnenin,varlnzelliklerindenyararlanmabakmndan koutluklar,yaknlklardagrlr.Trkedeaslangibicesurdenebildiigibi Fr.dahardicommeunlion,ng.debravelikelion[ArapadaZeydunkelesedi] benzetmesinebavurulur.Trkede,arbeyazlbelirtmekiinkargibibeyaz benzetmesikullanlrken,aynyoldankurulanbirbenzetmeylengilizcedede karlarz: White as snow. (10)lkaamasnbenzetmelerinoluturduudeyimaktarmasyada iretileme(Yun.metaphora),aktarmalarnhemenhemenherdildeenyaygn gerekleenbirtrdr.Aktarmalarda,benzetmelerdeolduugibianlatlmak istenenkavram,temelanlamnverenkelimelerledeil,farklkavramlarntemel anlamnverenkelimelerleanlatlr.Bufarklkavramlarla,anlatlmakistenilen kavram arasnda birok ynden iliki vardr. Bu iliki benzerlik ilikisi olabilecei gibi,yaknlkilikisideolabilir.Bylecebirkavramkarlayandilselgsterge( kelimeyadakelimeler)bakabirkavramkarlamayabalar.Bununiiniki kavram arasnda kurulan ilikinin gl ve srekli olmas gerekir.nsanyaamnnkarmaklamasveinsanndilileifadeetmekzorunda kaldsoyutyadasomutkavramlarnartmasylabirlikte,deyimaktarmalar olumayabalam,byleceduyguvedncelerindahaiyi,dahagl,daha anlalrbirekildeanlatlmassalanmtr.Ksacadillerdeyimaktarmalarile canl varlklara dnmlerdir. nl dil ruhbilimcisi Kainz, deyim aktarmalar ve dil arasndaki balantya ilikin Dil, metaforik bir temele dayanr. Her dil az ya__________________________________ (10) Aksan,Doan, Anlam Bilim, Engin Y. S.61,62, Ank.1998 19 da ok, bir deyim aktarmalar szldr. grn dile getirmitir. (11) Bunedenledirkirenilmekistenilendilleilgiliolarak,ilkeldeedilen kaynak olan o dile ait szln yannda, mutlaka bir tane de deyimler szlnn bulundurulmasgerekmektedir.pekbrkbrnm/Niksarnfidanlar trksndegeenfidanszczerindekiaktarmayanlamadan,biryabancnn Trkeolanbumetnianlamasimkanszdr.Gen,narin,ekicibirkznfidana benzetilmesi ile yaplan fidan gibi benzetmesinden benzetme edatnn atlmas ile olumu ve deyim aktarmas olmu fidan szcnn temel anlamnn dnda bir kavram; gen, narin, ekici bir kz karlad anlalamayacak ve metnin mesaj alglanamayacaktr. Ayn olgu Arapadaki hayyetn tahtet tibni/saman altndaki ylan/gizli,sinsidmanveelmevtlahmer/ktlm,korkun..gibi metaforlar iin degeerlidir. (12)Aktarmalar deiik trlerde gereklemektedir. En yaygn olan insandan doayaaktarmaeklindegerekleenidir.nkinsanoluokdoalolarakilk nce kendine ait olanlar adlandrmtr. Daha sonra kendi organlarna, vcudunun blmlerineveyakullandaravegereceverdiibuadlar,doadakarlat canlcanszvarlklarayadaolgularaadolarakvermiyadaonlarnkenditemel anlamlarnkarlayanszcklerinyanndabuszckleridekullanrolmutur. Byleceherkarlatvarlayenibiradkoymaktandakurtulmutur.Doaya aitbukavramlardeyimaktarmasyoluylazihnedahakolaytamaimknna kavumutur. Aktarmalarn ilk rnekleri olan insandan doaya olan aktarmalar,_________________________________ (11) Aksan, Doan, a.g.e., s.63(12) Koak, Sleyman, Arap Dili Ve Edebiyatnda Deyim, s. 8 ve 37, Yaynlanmam yksek lisans tezi, C...F. Sivas, 1997 20 hemenhemenherdildekalplamveyerleikdurumagelmilerdir.Bu nedenledirkibutraktarmalardadillerarasndabenzerliklergrlmektedir. Arapadares/baszcrasusenetilmadi/geenseneninbanda,rasul mal/ana para/kapital, rasul cibal/dan ba gibi anlamlara da gelmektedir. (13) Trkede ba szc, temel anlamnn yannda arazideen yksek nokta (da ba),bir eyintoparlakaucu(bannba),bireyinularndanbiri(kpr ba),tane(birbasoan),bireyinyaknyadaevresi(ocakba),bir topluluu yneten (ustaba) gibi yan anlamlar da tar. Baka dillere bakacak olursak rnein Fr.da la tte dun clou ivinin ba, Alm.da yine Nagelkopfivi ba dendiini grrz. Trkede dan ba, da ba dendii gibi Far.da da yine dan ba tamlamasna rastlanmakta (/ser-i ku:h), ayn dilde kuyu ba kullanm (/ser-ia:h)ilekarlalmaktadr.Fr.dakiba(tte)szcnnbalang anlamentte,lattekullanmlarndagrlmekte,Far.dada,tpkTrkede olduu gibi hafta ba ( /ser-i hefte) kullanlmaktadr Trkede denize uzanm darvestdzkaraparasnadildendiigibingilizcedededil(tongue) denmekte, Fr.da langue de terre ayn adlandrmay gstermektedir. (14)Deyimaktarmasnnbirdiertr,doadaninsanaaktarmaeklinde gerekleenidir.Bunlar;olumluveolumsuzanlamda,doadabulunanbitki, hayvanvediervarlklarnadlarnninsanlarndeiikdurumlarndahaarpc bir ekilde anlatabilmek iin kullanlmas ile gerekleir. rnein mslmanlarda dini adan mekruh saylan domuzun ad Trkede hain, aksi, inat anlamnda_________________________________ (13) bn Manzur,Firuzabadi,M.Vasit, Mutal a.g.e(14) Aksan, Doan, a.g.e, s.64 21 kullanlmaktadr. Ayn hayvann ad dini adan olmamasna karn hristiyanlardadaolumsuzanlamdakullanlmaktadr.Fr.dacochonpisherif,utanmazkii, Alm.dayineSchweinpisherifanlamntamaktadr.Trkeyehnzr biiminde, Ar.dan geen domuz anlamndaki szck Ar.da da pis ve kat yrekli insanlaranlatmayayarar.nsaniininatkei,nekeidiro,kuzu,domuz, kurt, tilki, kz, eek gibi szcklerin deiik deerlerle -her dilde kullanld grlr. (15)Doadaki varlklar arasnda gerekleen aktarmalar da deyim aktarmasnn birtrnoluturur.Hayvanlardanbitkilere,bitkilerdenhayvanlarayaplan aktarmalardahaokbenzetmeyedayanmaktadr.Bazbitkilerekuburnu, katrtrna,tavankuladenmesininnedenibudur.Ayrcahayvanlardanyine hayvanlarayaplanaktarmalardaolmaktadr.Birkuakaratavuk,birbala krlangbal denmesi bunun rneklerindendir.(16) Somutlatrma da, zellikle Trkede olmak zere, tm dillerde ok yaygn olanbirdeyimaktarmastrdr.Anlambilimasndandabykbirnemi vardr.Buolaydatemelolan,soyutkavramlarn,eitlidurum,davranve duygularn somut gstergelerle dile getirilmesi, bylelikle daha canl, elle tutulur, glbirbiimdeanlatlmaseilimidir.(17)Meselamamafii,riyadanuzak, tek bana, salt, Allah rzas gzetilerek gece yaplan dualar; isabet oran yksek, kabule ayan dualar olduklarna iaretle sihamulleyli/gece oklar eklinde ______________________________ (15) Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, s.508 (16) T.D.K., Szlk(17) Aksan, Doan, Anlam Bilim, s.6622 somutlatrmtr.(18)KezaKuran-Kerimdegeenhablullah(3/105,112) deyimi,Allahndini,Allahnahdieklindeanlamlandrlabilecekifadelerin somutlatrlmhalidir.(19)Bukafadeimedike,Nekafabu!,Naslbir kafadrbu!gibikullanmlarlagnlkdildeokyounbirekilde karlamaktayz. Burada kafa kelimesinden kast, vcudumuzun bir blm deil onuniindeyeralddnlenhayatabakasdr.Ar.kkenliaynszck kafal,kafaszeklindeinsanlarnzekadzeyinednkdncelerianlatmak amacyladakullanlmaktadr.Hayatabakalarbenzerinsanlariindekafa dengi deyimi kullanlmaktadr. (20)Sonrnekzerindenaklayacakolursak,motomotbireviridekacak sonu,szedilenikikiininbalarnndeiikynlerden,byklk,uzunluk, arlk vb. birbirine eit olduudur. ok basit gibi grnmesine ramen kelimenin deyimaktarmasilekazandyenianlamalglanamadise,dilynnden yabancs olunan metnin zmlemesini yapmak mmkn olamayacaktr.Beninaslsktnanlatamamcmlesindekiskmakkelimesindede somutlatrmavardr.Buradakastedilenkelimenintemelanlamndaki; 1.(birnesneyi)evresinesarlarakveyabireysararakepeevrebasnaltna almak.2.basnlasuyunu,yan,svksmnkarpaktmak.(21)deildir. Metnin iindeki yerine gre ya bir kemer belini skm, ki temel anlama en yakn anlam, ya cmleyi kuran kii bir bakas tarafndan bask altna alnm, zlm __________________________________ (18) mam afii, Dvn, Darl Kutbil lmiye, s.27, Beyrut, Lbnan (19) Bilgin, Abdulcelil a.g.e,. s.53 (20) Aksan, Doan, a.g.e, s. 67(21) T.D.K., Szlk 23 veyazorlanmyadabirisicmleyikuranaskntvermitir.Dolaysylabir cmlenin anlam ynnden en nemli esini oluturanyklemin iinde yer alan eylemkkenlibirkelimedeyaplacakbirsomutlatrmayanideyimaktarmas cmleninanlamntmyledeitirecektir.stelikburadaszkonusuolan kelimeyikavrayamamak,aklayamamakdeilcmleyibirbtnolarak alglayamamaktr.Cmleniniletisiiletiimkuranlararasndagidipgelmeyecek byleceiletiimkurulamayacaktr.Ezilmek,kzmak,srmek,vedahabirok eylemdegrlenbusomutlatrmaolaybueylemlerinyklemioluturduu cmlelerianlamamzgletirecektir.Tabikiszedilenglkdileyabanc olaninsanlariingeerlidir.Tersidurumdayanibudilianadiliolarakkonuan insanlarasndananlatmglendirilmiolmaktadr.Konumuzilebalantsn kuracakolursak,Arapadadasomutlatrmaokyounolarakbavurulanbir deyimaktarmastrdr.Metnininsanlar tarafndandaha iyianlalabilmesi iin somutlatrmayagidilir.Fakatherhangibircmledekisomutlatrmaybilmeden, kavramadanArapayanadiliolarakkonumayanbirinsanArapabirmetni evirmeye kalkarsa ortaya ok garip sonular kacaktr. Ve yine aratrmamz ile balantlolarakbelirtilmesigerekennemlibirnoktada,somutlatrmannen fazlagrlddilolaynndeyimaktarmasolduudur.Kenditemel anlamlarnn dnda bir araya gelerek deyimleri oluturan szckler bunu en ok somutlatrmayoluileyaparlar.Trkedenbirkarnekvererekkonununbu blmnbitirelim:baltaytaavurmak,ipinucunukarmak,kendiyayla kavrulmak,kabnasmamak,kayapaymderkengzkarmak,diken(istim) stndeoturmak,ineylekuyukazmak,tagediinekoymakvb.(22) _________________________________ (22) Trk Ataszleri Ve Deyimleri, Milli Ktphane Bk. M.E.B. Y., st.1992 24 B ) DEYM DIINDAK DL OLAYLARI : Deyimaktarmasnndolaysyladeyimindahaiyianlalabilmesiiin balantl dil olaylar; ad aktarmas, okanlamllk, eadllk, balam ve son olarak da anlam deimelerine ksaca deinmek gerekmektedir. Adaktarmasndayinedeyimaktarmasndaolduugibi,anlatlmakistenilen kavramnkendisikullanlmaz.Deyimaktarmasndanfark,benzerliedeilbir ilikiye,birilgiyedayanmasdr.Anlatlmakistenilenkavramlailgisi,ilikisi bulunanbakabirkavramngstergesi(kelime)anlatmiinkullanlr.Ad aktarmasdaanlatmagkatanbirdilolaydr.tiyatroyerinesahne,sinema iin beyaz perde ya da perde, genler, ocuklar iin krpe dima, krpe zihinler, seimekatlmakyerinesandkbanagitmek,konumayabalamakyerinedili zlmek; fazla konumak yerine enesi almak, karn ackmak yerine ii ezilmek vemidesikaznmak;lmekyerinegzleriniyummak;birisindenyardmistemek yerinebirineavuamak,birininkapsnalmak(23)okanlamllk,bir kelimeninbirdenokkavramkarlamasdr.Bilimvemeslekdallarnn, uzmanlkalanlarnnterimlerindegrlmeyenbudurumdahaok,nceden sznettiimizgibi,organadlarvevcutblmlerinikarlayankelimelerde grlmektedir.Yalnzokanlamllklaeadllnbirbirinekartrlmamas gerekmektedir.YzszcnnTrkedehemehreanlamnagelii,hembir sayad(sfat)oluu,hemdeyerinegreyzmekeylemininbirekimlibiimini yanstmas buna rnek gsterilebilir. (24) __________________________________ (23) Aksan Doan, Her Ynyle Dil, s.512 (24) a.g.e., s.513 25 slamiyetinerkendnemlerindenitibarenbalayandilbilimalmalar ierisinde,dildeki mterek lafzlarn varlnn farkedildii grlmektedir. Bize ulaanbeyitlerdenanlaldnagre,dildekibuolguyuilkolarakgndeme getirenlerdenbirisiHalilb.Ahmettir.Zirao,elurublafzn,tekbirkafiye ierisindeki beyitlerde farkl anlamlara gelecek ekilde kullanmtr. Bu beyitlerde defa geen el urub lafzn incelediimizde yle bir sonu ortaya kmaktadr: Birinci beyitte kullanlan kelimenin anlam gnein batma an (gurub vakti), ikinci beyitte(oul olarak) ii dolu byk bir kap/kova, ncsnde ise, alak ve bask arazidir. (25) Balangtatekbirkavramnsimgesiolangsterge,genelliklekolayve etkili anlatm eilimiyle, aktarmalarla ve kullanm sklnn artmasyla her dilde, ilikili,yenikavramlardaanlatrdurumagelmektedir.Kelimetemelanlamn yitirmeden yan anlamlar kazanmaktadr. Yalnz burada karlalan sorun; bu yan anlamlarn srekli olmaydr. Belki bir yz yl kullanldktan sonra unutulmakta, ayn kelimenin farkl yan anlamlar kullanlmaya devam etmekte veya kelime yeni yananlamlarkazanmaktadr.Dolaysylaeskimetinlerinevirileriyaplrken, kelimeninodnemdekiyananlamlarnnfarklmetinlerdenkarlatrlmas gerekmektedir.BugnkTrkedekullanlandemek(tegmek)eylemiVIII. yzylnsonunakadardemek,dokunmakanlamnnyanndaulamak, erimek ve saldrmak, yakalamak anlamlaryla da kullanlyordu. (26) __________________________________ (25) Gven, ahin, a.g.e., s.81-82 (26) Caferolu, Ahmet, Eski Uygur Trkesi Szl, Enderun Kitapevi, st.,1993 26 Dnemeaitbirmetninanlalabilmesiiinbuokanlamllngzard edilmemesi gerekmektedir. Kelimelerbirarayagelerekcmleleriolutururlarvegeneldetm dilbilgisikitaplarndacmle,iletiimisalayanenkkbirimolarakgsterilir. Yani,nsanlarcmleileanlarlar.denir.Kelime,anlamlenkkbirim, cmle yargnn olduu yani iletiimin gerekletii en kk birim olarak grlr. Birkelimeninanlamca,yukardaaklamayaaltmzdurumlardanhangisi iindeolduunu,yanitemelanlamndam,yananlamndam,birdeyimiinde mi,biradaktarmasolayiindemiyadabirokanlamllkerevesindemi kullanldnsyleyebilmekiin,iindeyeraldcmleyebakmakgereklidir. Ancakiletiiminaklanabilmesivegerekleipgereklemediinin sylenebilmesi iin cmle de tek bana yeterli deildir. Cmle, iinde bulunduu metinden ve konudan bamsz olarak ele alndnda mutlaka bir anlam tar. Bir anlamvardr.Dilbilgiselolarakekilmibirfiilyaniyklemivardrvebu yklemleiletilmekistenilenyarg,dierelerindekatlmylageniletilmitir. Yanikelimeleritemelanlamlaryladeerlendirerekbirsonucavarrz.Ancak, cmlenin iindeyer aldmetnibirbtnolarakdeerlendirmezisekveilenen konuylabalantsnkurmazisekbusonucunyanlolmadurumuvardr. Dilbilimcilerbuilikiyibalamolarakadlandrmaktadrlar.Sonutakelimeler balamiindedeerlendirilmekzorundadrlar.Bununiinbazencmlebalam yeterliolurkenbazendecmleniniindebulunduusz,metinvekonuile balantkurmakgerekmektedir.Buikiayrdurumurneklerleaklayacak olursak; 27 Trkede ocuk gstergesi - yerine kullanlan bala, aa, bebe, uak gibi kelimeler iin de geerli olmak kaydyla belli bir kavram yanstr. Temel olarak yansttkavramkendikendineyeterliolmayan,bakmaihtiyaduyaninsan yavrusudur.Fakatkelimeiindeyeraldcmleleregrefarklkavramlarda yanstabilir. ocuu kta kyamette baka yere tayin etmiler. ocuk askere gitti. ocuk erken evlendi. ocuk biberonunu emip bitirdi. ocuk ilkokulun nde. (27)Kelimesonikicmledetemelanlamnyanstrken,ilkcmledeise, balamdandolay,yetikininsanlaryanstmaktadr.Burneklerde,kelimenin anlamerevesiiindeneredeolduunubelirleyebilmemiziincmlebalam yeterliolmaktadr.Yukardasznettiimizgibibununyeterliolmad durumlardavardr.Kelimenin iindeyer aldszn,metninvedekonununda deerlendirilmesi gereken durumlar sz konusu olabilir.[ Ben sana kyamam. tmcesi eer, Amabuparaydemeniisteyeceim.biimindesrerse,syleyenin, konutuu kimseye kyabilecei anlalr. Ancak,Buparaydemenegnlmrazolmaz.biimindesrerse,ilk tmcedebelirtilenaklamanndoruolduu,syleyeninamacnnbuolduu anlalr. te yandan, ________________________________ (27) Aksan, Doan, Her Ynyle Dil a.g.e, s.524 28 Ben sana kyamam. tmcesininiindegetiiszcedeyorucubiriiyklemektensz ediliyorsa buradaki kymak eyleminin anlam baka, kz istenen annenin bukonuylailgiliolarakkznaayntmceyisylediindeanlamyinebakadr. (Burada, Seni o adama veremem. demek olur.) ] (28) KelimeninkonuylabalantsndayineDoanAksandanbirrnekle aklamaya alalm: Dilkonusunagelincederkendilszcyleaklanmakistenen,eer anatomidersindeysekyadaazailikinbirkonuyugryorsakazmzdaki organ;eerbirkltrsorununutartyorsakdiladnverdiimiziletiim dizgesidir. Bir yabanc lkeye gnderilecek rencinin sorunlar konuulurken bu dilszcyabancdilanlamnagelebileceigibi,biryabancnnTrkiyede renimgrmesindenszediliyorsaTrkeyianlatmolabilir.Ancakbir corafya dersinde, deniz kylarndan sz edilirken dilledenize uzanm dar ve alakkaraparas;nefeslialglarzerindedurulanbirkonservatuvardersinde nefeslialglardakiincesafihaanlatlmakistenmiolabilir.(29)Kitab kelimesiKurandabalamnagreKuran,Tevrat,ncil,Levh-iMahfuz,hesap defteri, yazl eyler, yazma, anlama vemkatebe gibi anlamlara gelmektedir. (30) Anlamdeimeleridedeyimlerinanlalabilmesiasndanzerindedurulmas gereken bir dil olaydr. Buraya kadar kelimelerin yan anlamlarnn zerinde_______________________________ (28) a.g.e., s.525 (29) a.g.e., s.524 (30) Gven, ahin., a.g.e., s.250-251-252 29 durduk.Ayrcakelimenintemelanlamndabirdeiiklikolmadanbaka kavramlarkarlamasnnnaslgerekletiinianlatmayaaltk.Bunlarad aktarmalaryadadeyimaktarmalaryoluylagerekleiyordu.Yine okanlamllklatemelanlamdeimedenkelimefarklkavramlarkarlarhale geliyordu.Anlamdeimelerialtbalaltndafarklbirdurumlakarkarya kalmaktayz.Buradakelimenintemelanlamndadeiiklikolmakta,kelimebir dnembirkavramkarlarken,zamaniindetemelanlamdeimektevefarkl birkavramkarlarhalegelmektedir.Aratrmamzasndananlamdeimeleri nemarzetmektedir.BugnkArapailevahiydnemindekiArapaarasnda Araplarasndanbilesorunlaryaanmaktadr.NaslkibugnShakespeare dnemi ngilizcesini anlamakta ngilizler zorluk ekiyorlarsa, Araplar da vahiydnemiArapasnanlamaktaaynderecedezorlukekmektedirler.Anadilinde yaananbuzorluunnedenlerindenennemlisianlamdeimeleridir.Tabi bununyanndabiroketmendebudurumanedenolmaktadr.Bakadillerin etkisi, toplumun sosyoekonomik yapsnn deimesi ve de en nemlisi dilin canl birvarlkoluuanadilindnemlerarasnda-Dnemdenkastyzyllardr.- kolay anlalamaz duruma gelmesinde rol oynamaktadrlar. Ana dilde bu sorunlar yaanrkenvegnmzeaitbirmetninevirisindebilesorunyaanabilmekte iken, eski dneme ait bir metnin evirisinde sorun yaanmamas mmkn deildir.Anlam deimeleri terimi ile anlatlmak istenen, Bir gstergenin balangta dile getirdiikavramdabirdaralma,birgenilemebelirmesiyadaaynszcnbir zaman sonra baka bir kavram anlatr duruma gelmesidir. (31) __________________________________ 31) Aksan,Doan,Anlam Bilim, s.88 30 okuzunzamanncekelimebirkavramkarlarkenbugnbakabir kavram karlamaya balar. Baka anlama gei olarak adlandrlan bu olayaen ilginrnekAlmancadakiGiftzehirkelimesidir.lginliianlamnztynde deimesindenkaynaklanmaktadr.Szckolumlubirkavramkarlarken olumsuzbirkavramkarlardurumagelmitir.Goethednemindearmaan, ba,sunuanlamndakullanlanszck,bugnzehiranlamnalmtr.(32) Bakaanlamageidndaanlamdeimelerininanlamdaralmas,anlam genilemesi,anlamiyilemesi,anlamktlemesigibitrleridevardr.Bunlar birer rnekle ksaca aklayalm: AnlamdaralmasnnTrkedekienilginrneioul,olan kelimesindegrlmektedir.Balangtaevlat,ocukanlamnagelenkelime XVII.yy.dansonrakavramnbirblmn,birtrnanlatrdurumagelmive yalnzcaerkekocuukarlamayabalamtr.Bugnkbebekkavramnn karlolarakayndnemdeolancukkelimesikullanlmaktaidi.Gnmz Trkesindeki kz olan kz bakire kullanm o dnemden kalmtr. (33)Arapadanceleriherhangibiryeriziyaretetmeanlamndakullanlanhac, islamlabirlikteyalnzcaKabeyiziyaretiinkullanlrolmutur.Keza,nceleri dua iin kullanlan salat kelimesi slamla birlikte namaz ibadeti iin kullanlrolmutur.Aynekildencelerihertrlrniinkullanlanfakihe kelimesizamanlaanlamdaralarakyalnzcameyveanlamndakullanlr olmutur.(34)___________________________ (32) Yeni Trke,Almanca Szlk, retmen Y., st. 1970 (33) Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Kltr Bk. Y. Ank.,1991 (34)ler,Emrullah,okanlamllk,AnlamDaralmasveKurannTrkeevirilerindeYaplanYanllar, Y.Y...F. Kuran ve Dil-Dilbilim ve Hermentik-Sempozyumu, Van, 2001 31 AnlamgenilemesininTrkedekirnekleriazdr.Bukonudakiilgin bir rnek alan kelimesidir. XII. yy.a kadar dz ve alak yer demek olan kelime yerine kullanlan ve Ar. kkenli olan saha kelimesinin etkisiyle bugn i,meslek, aratrma-incelemekonusu,uzmanlkgibieitlianlamlaragelmektedir.evre kelimesindedeanlamgenilemesiolmutur.Dahanceyalnzcabireyin yaknn,evresinianlatanbukavrambugn;muhit,ortam,geometriterimivb. kavramlaryanstmayabalamvesonyllardabunlaradoalyapkavramda eklenmitir.(35)Kurandakianlamylamnafkkelimesindedeanlam genilemesigrlmektedir.Bukelimeninkkn-f-kdir.Bukkn,tkenmek, azalmak,lmek,ruhukmak,al-veriinokolmas,yarannkabukbalamas gibianlamlarvardr.Fakatmnafkkelimesininesasanlam,bireittarla faresinin yuvas anlamna gelmektedir (36)Yavuz szc anlam iyilemesinin en gzel rneklerindendir. VIII. yy.da yabz biiminde fena, kt, perian anlamlarnda kullanlrken XVI. yy.dan sonra iyi, gzel, gl, etin anlamlarnda kullanlmaya balanmtr. (37)Anlam ktlemesinin en ilgin rneklerinden biri, dilimize Farsadangeencanavarkelimesindegrlmektedir.Farsadacanl,yaayan,abuk, hayvangibianlamlardakullanlankelime,yineXVI.yy.dansonraolumsuz anlamda kullanlmaya balanmtr. (38) __________________________________ (35) T.D.K.,Szlk (36) Gven, ahin, a.g.e., s.147 (37) Timurta, Faruk, Prof. Dr. Eski Trkiye Trkesi Gramer-Metin-Szlk Edb. Fak. Basmevi st. (38) ukan, Ziya, Farsa Trke Lgat, Gencinei Gfter,Ferhengi Ziya,M.E.B. st.1984 32 OsmanllardnemindeTrkedenArapayageenefendinvan, nemliveyksekmakamsahibikimselerinkullanlrkenzamanlakelimebu anlamndanuzaklaarakhizmetivekapclariinkullanlrdurumagelmitir. (39)KanaatimizceKurnevirilerindeanlambilimolaylaryeterincedikkate alnmam ve evirileri yapanlarn kiisel yorumlar dilbilimin kurallarnnnne gemitir. Aratrmamza konu olan deyimlerin dnda Kurnn ayrca, yukarda ksacadeinmeyealtmzkelimeanlambiliminalannagirendilolaylar ynndendeincelenmesigerekmektedir.Bununladayetinilmeyipburada deinmeyeceimiz cmle anlambilimi, metin anlambilimi ynnden de Kurnn deerlendirilmesigerekmektedir.BualmalarKurnntamolarak anlalabilmesinekatksalayacakvetefsiralmalarnnbilimseltemellere dayanmasnayardmcolacaktr.Tefsir-dilbilim(anlambilim)ilikisinifizik-matematikilikisinebenzetebiliriz.Buikialanarasndaenazoradakigibibiri ie gemilik vardr.C ) ARAPADA DEYM : Dil: nsanlar arasnda anlamay salayan tabii bir vasta; kendi kanunlar iindeyaayanvegeliencanlbirvarlk;milletibirletiren,koruyanveonun ortakmalolansosyalbirkurum;seslerdenrlmmuazzambiryap;temeli bilinmeyenzamanlardaatlmbirgizlianlamalarveszlemeler sistemidir.(40) __________________________________(39) Gven, ahin, a.g.e., s.145-146. 265. dipnot 40) Ergin, Muharrem, Trk Dili ,BoaziiY. s.7 I.Baskst. 1986 33 Cahz(.255 h.)a gre dil, bir toplumun konutuu, belirli kurallar olanve ifadeler ya da cmleler eklinde birleen lafzlardr.(41) bn-iCinni(.392h.)yegredil,hermilletinmaksatvegayelerini, dncelerinikendisiileanlattklarseslerdenmeydanagelmikonuma dzenidir.(42) bn-iSinanel-Hafacidili,toplumunzerindeanlat,uzlatve hemfikir olduu kelam olarak tanmlamaktadr.(43) Dil,duyguvednceleriifadeetmeninennemlienfonksiyonel aracdr.Duyguvedncelerimizikimizamanyalnvedorudanifadeederken kimizamandadolaylbiranlatmyoluseeriz.Biranlamda,duyguve dncelerimiziyorumaakekildeifadeetmemiz,anlatmgzelletirmemiz, dahaetkilihalegetirmemizveanlamzenginletirmemiz;dilindolayl anlatmndan yani mecazl ifadelerden ve sz sanatlarndan oka faydalanmamz gerektirir. fadelerindahaanlalrveetkileyicibirniteliebrnmesinisalayan unsurlardanbiridedeyimlerdir.Dilineniyianlatmyollarndanbiriolanve konumuzaesastekiledendeyimegeebiliriz.Bublmdencelikledeyimin Arapakarlklarzerindeduracaz.DeyimiinArapadahangikarlklarn bulunduunuaratrptespitederekbukarlklardanherbirininanlamalann akla kavuturacaz. _______________________________ ((41)Kitab-lHayevandannaklen,Gven,ahin,KurannAnlalmasveYorumlanmasndaokanlamllk Sorunu,s.29, Denge Y. st. 2005 (42) Gven, ahin;Hasaisden naklen, a.g.e. s.29 (43) Srrul Fesahadan naklen a.g.e. s.29 34 Dahaoketimolojikyndendeyimielealpincelediktensonradeyimin gruplararasndakifarklar,deyimindilekazandrdzenginlikvegzellik, deyim-eviriilikisi,deyimselifadelerinevirisindekarlalanzorluklarvebu balamdakiyanlevirilerinnedenolduuanlamkayplardetaylbirekilde incelenecektir. Deyim: Tabir(44)Deyim:Tabir : Teabir, stlah, terkib(45)Deyim:Eskiler buna tabir derlerdi.(46) Deyim: Mesel-Emsal(47)Deyim: Tabirun has, stlah(48) M.SadigenliArapaDeyimlerSzl(Erzurum,1993)adlalmasna ArapakarlkolarakMucemuMustalahatilArabiyyeisminisemitir. Nitekim ayn kitabn kaynakasnda deyimlerle ilgili eserlerin aadaki _ ekillerde tesmiye edildiklerini grmekteyiz: -el-ferid fi Mustalahatil Amal -Kamusul Cmel Vel baratil stilahiyye -Kamusul Mteaallim Littabiril Klasikiyyetil Arabiyye -Mucemu Tabiril stilahiyye -Mucemut Terakib Vel baretul stlahiyye ________________________________ (44) Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk, z y. 11. Bask st.1996 (45) Mutal,Serdar, Trke-Arapa szlk, Daarck Y. st 2004 (46) Pala, skender, ki Dirhem Bir ekirdek, Sunu,L&M y. 7.Bask st.2003 (47) Akda, Hasan, Arap DilindeDeyimler ve Ataszleri, nsz,Konya, 1999 (48) Sar, Mevlt, Trke-Arapa Lgat, Gonca y. st. 1991 35 Arapadadeyimekarlkgelenkelimeveterkibleriaadakiekilde sralayabiliriz. 1-Tabir-Teabir 2-Terkib-Terakib 3-Mustalahat 4-Tabirul stlahiyye 5-baretl istlahiyye 6-Mesel-Emsal imdisrasylabunlartektekaklayalmkideyiminArapa karlklaryla ilgili karmaay giderecek sonulara ulaabilelim. 1-Tabir: 1.Deyi,anlatm,ifade2.Terim3.Deyim4.Ryayorma,yorumlama(49)Tabir: 1.fade, sz 2.Bir mana tayan sz 3.Deyim 4.stlah, terim 5.Yorum, yorumlama, rya yorumu. (50) Tabir: fade, anlatma, sz.Deyim, rya yorma (51) Tabir:(uburdanc.:tabirat):1.ifadeanlatma2.birmanasolansz3.* terim4.*terim5.ryayormaHsn-itabir:Terbiyeveedepdairesindeanlatma. Su-i tabir: edeb ve terbiye d kullanlan szle anlatma *aretineszlnaklamalarksmnda,(*)iaretiXX.Yzyln neologisme (yeni kelimeler)ini gsterir eklinde aklk getirilmektedir. (52) __________________________________ (49) T.Dili Szl, Ankara, 1988(50) Doan, Mehmet a.g.e. (51) Yein, Abdullah, slami- lmi- Edebi-Felsefi Yeni lgat, Hizmet Vakf Y. 2. Bask st, 2004 (52) Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi,19. Bask, Ankara, 2002 36 DeveliolununverdiibunemlinotabinaenTabirszcnn deyim ve terim anlamnuzun zamansonra kazandn syleyebiliriz. Tabir:ibret,ihtar,ders,nasihatvb.ubur:kardankaryageme, boydanboyageme.[rya]tabiryorum.,birduygununifadesi,dile dklmesi.Tabirat: ifade sz, tabir; Teabir; deyim, tabir (53)Tabirkelimesi;ifadeetme, anlatma,sz, cmle,ryayorumlamavenihayetbir manaifadeedenszdemektir.Eskidendeyimyerinekullanlanbirkelimedir. (54)Tabirkelimesiileilgiliklasikvemodernalmalardanderlediimiz bilgiler bizi u sonuca ulatrmaktadr: Bu kelime birok anlamagelmesinin yan sradahaokifadeetme,yorumlama,zellikleryayorumlama,biranlama gelen sz, gibi anlamlaryla ne kmaktadr. Yine bu kelime deyim anlamna da gelmekte, ancak bu anlama daha sonraki srete kavumu bulunmaktadr. 2.Terkib - Terakib: 1-Birkaeyinbirleerekmeydanagetirdikleriyeniey,sentez, birleim (uyd.bileim)2-Bu ekilde yeni bir ey meydana getirme Terkib etmek: Farkl eyleri birletirerek yeni bir ey meydana getirmek, sentez yapmak(55)__________________________________ (53)Firuzabadiel-Yakub,KamuselMuhit,Zabtvetevsik:Muhammedel-BukaiDarulFikr,Beyrut,Lbnan 1995.bn-iManzurCemaleddinelifriki,LisanulArab,c.4,3.Bask,Beyrut,Lbnan,1994.Ez-Zemaheri CarullahEbilKasmMahmudb.mer,EsasulBelaa1.Bask,DarulNefais,Beyrut1992.Er-Razi Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkadir, Muhtarussihah , Darul kalem, Beyrut, Lbnan,Tarihsiz.brahim Mustafa-Ahmed hasen Ziyad-Hamid Abdulkadir. Muhammed Ali Neccar, el Mucemul Vasit, ar Y. , st. 1986. Mutal Serdar, Arapa- Trke Szlk, Daarck y. st. Tarihsiz. (54) Yazc, Numan, Arapa-Trke/Trke-Arapa Ataszleri ve Deyimler, s.31, Rabet y. st.2003 55) Doan, Mehmet, a.g.e. 37 Terkib:1.Birkaeyibirletiripkarkbireymeydanagetirme2. Terakib:Birkaeydenmeydanagetirilmiey.3.Birletirme,Franszca: Composition(56)Arapa szlklerde de terkib kelimesine verilen anlamlar yukardakilerle aynparaleldedir:Basitparalardanveyabirkaeydenyenibireymeydana getirmek (57) Terkib: Montaj, yap, oluum Terakib: deyim(58)Grldgibi,terkib-terakibkelimesine1900lyllardayazlm szlklerde bile deyim anlam verilmemitir. Ancak Mutalnn szlnden anlaldkadarylasonzamanlarda(80liyllarda)modernArapadaterakib kelimesine deyim anlam da verilmitir.NitekimenlininkaynaklararasndazikrettiiMucemut Terakib adl kitabn bask tarihi 1987dir. Terkib- Terakib kelimelerinin yukarda zikrettiimizanlamalanlarnabakarakbuikikelimenindeyimyerine kullanlmasnnbirokkarmaaveproblemdourabileceinitahminediyorve bunlarn uygun birer tercih olmadn dnyoruz. 3.Mustalahat: Istlah:1.lim,sanat,ihtisaskelimesi2.Deyim,tabir3.Hususi4.Hususi manadakullanlanMustalah:Istlahtarznda,szlkmanasndadeililmi manada kullanlan kelime(59) __________________________________ (56) Develiolu, Ferit a.g.e. (57) el- Muceml Vasit, a.g.e (58) Mutal, Serdar a.g.e. (59)Doan, Mehmet,a.g.e. 38 Mustalah:Istlahl,iindeokstlahveterimolan,adalstlahiilim sz, tabir, terim (60) Istlah:Terim:Lugatte,ittifakanlamndadr.limdilinde:bellibir topluluun, bir meslek erbabnn birlafz lgavi anlamndan kararak, baka bir anlamdaoy birlii ile kullanmalardr. (61) Istlah:Birtopluluunbelirlibireyzerindehemfikirolmas, anlamas.Her ilmin stlahat(kendine has terimleri ) vardr.(62) Istlah:limvesanatmefhumlarndanbirinianlatankelime,terim(63) Buraya naklettiimiz bilgilere dayanarak stlah/mustalah/mustalahat kelimelerinindeyimden okterim anlamnageldiinisyleyebiliriz.Hernekadar talianlamlarndanbirideyimsededahaokterimanlamnnnekt aktr.Tamdaburadayapmamzgerekendeyimveterimkelimelerininanlam alanlarn karlatrarak farkllklarn hatrlamaktr: Deyimveterim:Deyimileterimideayrtetmekgerekir.Deyimgenel dilinmalolanszdr.Terimiseyabilim,sanat,meslekszdryadabunlar dnda anlam daraltlm szdrve bir tanmzetidir: ekenar, bilirkii, igd, bierdvergibi.Burneklerdekiterimler,bileikszckolarak kurulmutur.Yanibunlarbiimveyapbakmndanbileikszck,kavramve grevbakmndanterimdirler.Szckbeibiimindekideyimlerdenbylece ayrlrlar.(64) __________________________________ (60) Develiolu a.g.e. (61) Crcani,Seyyid erif, Kitabut Tarifat Trc:Arif Erkan,Bahar y. st.1997 (62) MucemulVasita.g.e., Mutal a.g.e. (63) Topalolu, Bekir-Karaman, Hayreddin Arapa-Trke Yeni Kamus, Ensar Neriat 20.Bask st.2004 (64) Aksoy, mer Asm, Ataszleri ve Deyimler Szl c:1 s.51 nklap Kitapevi st. 1988 39 Deyimileteriminfarkleylerolduu,deyimindahagenidahayaygn biranlamvetedavlalannasahipolduuherhangibirbranla snrlandrlamayaca,genelolarakdilleilgilibirkonuolduuortadadr.Terim ise daha dar bir anlam alanna ait olup daha ok herhangi bir branla ilgilidir. 4-Teabirul Istlahiyye: Arapadadeyimekarlkolmakzerekullanldngrdmz ifadelerden birisi de Teabirul istlahiyyeeklindeki terkibdir.Tabir kelimesinin oulu Teabir ve stlah kelimesinin ismi mensubu stlahiyye kelimelerinden oluanbuterkibin,kelimelerinanlamlarndanyolakarakTrkeevirisini yapalm:Buterkibioluturan-dahanceanlamlarzerindedurduumuzve birokanlamageldiinigrdmz-tabirvestlahszcklerinindahaok konumuzlailgilianlamlarn/ynlerinigznndebulundurarakuekilde Trkeyeevirebiliriz:Tabirkelimesini,birincilanlamlarnnceleyerekdeyi, anlatm, ifade eklinde; stlah kelimesini ise, ikincil anlamlarn nceleyerek bu anlamylaazkullanlmaklaberaber-deyimeklindetercmeederekTeabirul istlahiyye terkibini Deyimsel ifadeler, eklinde tercme edebiliriz.Ancak ayn ifadeyi;yineherikikelimeninanlamlarndanyolakarakTerimselifadeler, adal ifadeler vb. eklinde tercme etmek de mmkndr. 5-baretl istlahiyye: Deyimekarlkolmakzerekullanlanifadelerdenbirideibaretul stlahiyye terkibidir ki bunu da deyimsel ifadeler, terimsel ifadeler, veya adal szler eklinde tercme etmek mmkndr. 40 6-Mesel-Emsal: 1.rnek alnacak sz.2.Atasz 3.Eitici hikaye veya masal.(65) Mesel:1.Misal,rnek2.Birkaideyernekolaraksylenensz.3.Baka bireyedelaletetmekzeresylenen,zahirimanasylakullanlmayan sz.4.retici terbiyevi ve ahlaki kk hikaye.5.Bilmece.6.Fkra (66)Mesel: 1.rnek, benzer, numune.2.Dokunakl ve manal sz.3.Terbiye ve ahlakafaydal,yararlolanhikaye,darb-mesel,atasz,4.zdeyi.5.bret.6. Delil, Hccet 7. Sfat 8. Muteber sz. 9.rnek, misal, darbul mesel: Atasz irad etmek 10.Kavlun mesur: Etkili sz11. Bir umumi kaideye delalet eden mehur sz 12. Mesil, bekta, ebeh, ibih, ebih(67)Mesel(Ar.s)rnekalnacaksz;atasz;retici,eitici,terbiye edici,hikayeveyamasal.ouluemsaldir.Bireyikarlamakzeresylenen ve mecaz anlamda kullanlan szler de mesel olarak kullanlr. Gnmzdedahaokataszanlamndakullanlanmesellerinilkdefa peygamberlertarafndansylendiibilinmektedir.ncil,mesellerinenokyer aldkaynaklardanbiridir.Tanrlarneitlidinlerdekibuyruklar,bilgekiilerin szleri, Tevratta yer alan kssalara da mesel denmektedir.Bu adan bakldnda kssaile birlemektedir. Divan edebiyatnda mesel getirmek, durumuna uyan yaygn bir sz veya ataszsylemekanlamndadarb-imeselkullanlmtr.DivanLgat-itTrkte meseller iin ataszlerini de ifade eden sav (saw) kelimesi kullanlmtr. __________________________________ (65 ) T.D.K., Szlk (66) Doan, Mehmet-a.g.e.(67) Develiolu, Mutal, Sar, Yein, M.Vasit, bn-i Manzur, Firuzabadi, Zemaheri, a.g.eler 41 Meselolmakbirsz,cmleveyamsrannataszdurumunageldiini ifade eden bir deyimdir. Mesel,aynzamandaibretvedersalmayayarayan,retici(didaktik) hikayelerin yer ald tiyatro oyunlarna da verilen addr. (68) DeyimkelimesininArapakarlklarileilgilibilgilerin deerlendirilmesi ve grmz:Szlklerdedeyimkelimesinetabir,terakib,stlah/mustalahatvemesel olmakzeredrtayrkarlkverildiinigrdk.Ancakbunlardanhibirisinin sadecedeyimleilgiliolmadnsadecedeyimikarlamadnhattadeyimin, szkonusukavramalarntalianlamlararasndaolduunudagrdk.rnein tabirindahaokifadeetme,ryayorumlamaanlamnageldiistlahnsa zelliklebellibirihtisasalannaaitterimanlamnageldiiaktr.Deyimebu kelimelerinancaktalianlamlararasndarastlamaktayzkidahancede belirttiimizgibi,bukelimelerdeyimanlamndahasonraki,oldukage dnemlerde kazanmlardr. zellikleatasz,rnek,delil,ibretalnacakszvb.anlamlaragelen meselkelimesi iseetimolojikolarak talianlamlaryladahiolsun,deyime karlk gelmemektedir. Kanaatimize gre deyim olgusu bal bana asal bir unsur olarak deil de dahaokatasznnglgesindekalarakvarlnsrdrmvezelbir adlandrmayadanitelendirmeyegerekkalmadanataszyleberabermeselad altnda deerlendirilmitir.__________________________________ (68) Albayrak, Nurettin, Ansiklopedik Halk Edebiyat Terimler Szl, L&M y. I. Bask st. 2004 42 Nitekim bu kanaate varmamz salayanbirok delil sz konusudur. Meselin deyim anlamna da geldiine ilikin ipular/karineler : 1-Bugn,deyimdiyeisimlendirdiimizvebirbilimnitelii kazanmaktaolanyaplar,yakntarihlerekadarArapadahilAlmanca,Franszca vb.birokdildemstakilbiryapniteliinihenzkazanmamtveataszleri olarak adlandrlan yaplar ierisinde ele alnp incelenmekteydi.. AncakArapdili,deyimniteliitayanszvekalplameler asndan fevkalade zengin olduundan, mstakil almalar olmasa da ok sayda mellif bu tr yaplar ksmen de olsa ele alp incelemilerdir.Youn bir ekilde de buyaplaraemsalkitaplarndarastlamaktayz.Deyimlerintarihi,biranlamda emsalin tarihi ile aynilik arzetmektedir diyebiliriz (69)zetleyecekolursakmeseller,sonradanvukubulanbirhadiseyidaha ncekibirhadiseyebenzetmekzeresylenen,halkarasndakabulgrp yaylm hikmetli veciz szlerdir.Bunlara Trkemizde her ne kadar atasz dense de bu ok net bir niteleme deildir. Zira,Arapmeselleri,ierisindeelealnankalplarabakldnda ataszlerininyanndadeyimlerivealtgruplarnvedebirksmbenzetmeleri ierdii grlr. (70)Arapadaataszlerivedeyimlerhepmeselismiyleifadeedilmitir. (71) __________________________________ (69) Koak, Sleyman, a.g.e.,s.28, (70) Koak,a.g.e. s. 115 (71)atam, Abdulmecit, el- Emsall Arabiyyeden naklen, Koak, a.g.e, s. 115 43 2-Arapayazlmoldukakapsamlkaynakniteliindekiemsal kitaplarndasadeceataszlerideil,deyimlerdeyeralmaktadr.ylekibu kitaplarda ataszleri ve deyimler iki ayr kategori olarak deil; ayn eylermi gibi ele alnmlardr. (72) 3-Trkiyede ve Trke yaplan Arap Dilinde Ataszleri ve Deyimlerle ilgili akademik almalarda her iki kavram mesel ad altnda ele alnmtr. (73 ) 4-HemArapahemTrkeEmsallKuran/Kur-andakiMesellergibi isimlerleyaplanalmalarda,tezimizdezerindedurduumuzvedeyimolarak alglayp ilediimiz ibareler de kullanlmaktadr.(74) 5-Kuran ilimleri ile ilgili kitaplarda konusu deyimler olan Tabirul Kur-an,stlahatulKur-anveyaMustelahatulKur-aneklindekonubalklar bulunmamaktadr.(75)6-UlumulKurankitaplarnda,tezimizekonuolandeyimlergenellikle EmsallKur-anbalaltndaincelenmektedir.(bak.birncekimadde.)Suyuti, Cerraholu,Zerkaniisebukonuyukinayeveistiarebalklaraltnda incelemektedirler. __________________________________ (72) Bkz. el-Meydani Ebul fadl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. brahim en Nisaburi Mucemul Emsal 2.cilt, Darul Kutubullmiyye, Beyrut, Lbnan,1987(73) Bkz.. Yazc, Numan, a.g.e.; Akda, Hasan, Arap DilindeDeyimler Ve Ataszleri, Tekin Kitabevi, Konya , 1999 (74) bkz. .bn Kayyim, el Emsal Fil Kuranil Kerim, Dar-ul Marife,Beyrut, Lbnan, 1983; Ulutrk ,Veli, Kuranda (75) bkz. .es-Suyuti, Celaleddin, el tkan Fi Ulumil Kur-an, 4. Bask,Darul Kahraman, st., Trk.,1978, ezZerkei, Bedruddin , el Burhan fi ulumil Kur-an,el Mektebetl Asriyyet ,Sayda, Lbnan, 1972, ezZerkani ,Muhammed Abdulazim, Menahill irfan, Dar-ul fikr, Beyrut, Lbnan, 1996, el Kasmi, Cemalddin, Tefsir lminin Temel Meseleleri, ev:Sezai zel, z y., st .,1990. Cerraholu, smail,Tefsir Usul, T.D.V. 7.Bask, Ank.,1989 vb 44 7-TrkiyedeyaplanKur-anileilgilialmalaraeletirel yaklamlarylatandmzDcaneCndioluKuranAnlamadaDeyimsel fadelerin Rol Ve nemi adl zgn ve konuyla ilgilenmek isteyen hi kimsenin grmezdengelemeyeceibizceartkklasikbirmetinolarakkabuledilmesi gerekenmuhalledmakalesindemeselvedeyimieanlamlkelimelerolarak kullanmaktadr:Mealsahipleritarafndan,oduntamak,odun yklenmek,odunhamalgibiifadelerlekarlananbudeyimArapdilinde nemmam,koucu,dedikoducu,teyeberiyelafgtrptayanfesatkimseler hakknda mesel olarak kullanlmakta (76) Btnbumalumattanhareketle;bizdeetimolojikolarakolmasabile, anlamalanasndan,kategorikolarakdeyimideataszyleberabermesel kapsamndaincelemekteherhangibirsakncaolmadndnyoruz.Ancak unudabelirtmeliyizki;Arapfilologlarn,yadaArapdilbilimizerine alanlarn,deyimkonusunadahafazlamesaiayrmalarvedeyimimeselden bamsz, zgn bir kimlie kavuturmalar, sadece deyime ad olabilecek yahut en azndanilkduyulduundadeyimiartracakisimlendirmelerzerinde durmalargerekmektedir.nkbuhaliyle,Arapadazelolarakdeyimiin kullanlanbirkelimeolmamassebebiyle,deyimgenelliklebakabalklarnve isimlendirmeleringlgesindekalmakta,hepbakaunsurlarntalianlamlar arasndayeralmaktadr.BukonudaTrkeninArapadanbirkaadmnde olduunu belirtmekte yarar gryoruz. (76) Cndiolu, Dcane,Kuran evirileri Dnyas, s. 96, Kitabevi y.,st., 1999 45 D ) DEYM ATASZ LKS : Bu arada mutlaka zerinde durulmas gereken dier bir konu ise Atasz, Atasz deyim ilikisi, benzerlik ve farkllklardr. Ataszleri:Birtoplumunasrlarboyuyaadtecrbelerisonucunda, genelkurallarkapsamnda,kalplaarakgnmzekadargelenzlszlere atasz denir.Ataszlerinde bulunan zellikleri u ekilde sralamak mmkndr: a-Ataszleri yarg bildiren cmlelerdir b-Ataszlerianonimdirler.Toplumunortakmalolupilksyleyenibelli deildir. c-Kalplam ve halk diline, kltrne yerlemi cmlelerdir. d-Szlerdeki kelimelerin yerleri deitirilemez. e-Ataszlerindeanlamderinliivardr.Sayfalarcaanlatlacakdnceyi bir cmlede zetler. Deyimlerin zellikleri: a-ounluklaenazikikelimedenmeydanagelir:ocanadmek,eli ak, kulak asmamak. b-Deyimlerdeki kelimelerden en az biri mecaz anlamldr. c-Deyimlerkalplamszlerolupisim-fiildurumundadrlar.Ancak ekimekialabilirler:Tepesiatmak-Tepematt,Klkrkyarmak-Klkrk yaralm. d-Deyimleryargbildirmez.Kullanldklaryervedurumagre kalplam anlamlar tarlar. e-Deyimlerdeki kelimelerin trleri ve yerleri deitirilemez. Emirkulu olmak yerine Emir klesi olmak denmez. 46 Ancak kimi deyimlerde, baz kelimeler e veya yakn anlamda bakabir kelimeyleyerdeitirebilir.Abaaltndansopagstermek-Abaaltndandenek gstermek f-Bazdeyimlerbirleikkelimeyapsndadr:Adamakll,kabaday, souk kanlg-Bazdeyimlercmleyapshalindeolumutur:Ayklapirincin tan, At alan skdar geti.(77 ) Hem yukardaki bilgiler nda hem de elimizde bulunan konuyla ilgili kaynaklaradayanarak,ataszlerivedeyimlerarasndakifarklarvebenzerlikleri sralayabiliriz: a-Ataszleriyargbildirirkendeyimlerdurumbildirir.Ettrnaktan ayrlmaz, ataszdr. nk bir yargy, bir doruyu bildiriyor. et trnak olmak deyimdir. nk durum bildiriyor. b-Ataszleridedeyimlerdekalplamszgruplardr.Bunedenle kalplatklar ekil ve anlamda kullanlrlar. c-Kaynaklarbelliolmadklariinanonimkltrrnleriolarakkabul edilirler d-Deyimlerintamamileataszlerininnemlibirksmmecazanlam ifadeettikleriiinbuszguruplarndakikelimelerigerekanlamlarnagre yorumlamak veya baka bir dile evirmek zordur. __________________________________ (77) . A. Aksoy, Ataszleri ve Deyimler Szl, c.1, nklap Yay., stanbul,1988,s. 15-50den derlenmitir. 47 E ) EVR DL LKS : Bubilgilerndaevirikavramndeerlendirmeyealabiliriz. Aklamayaaltmzbilgilerlebudeerlendirmenindahasalkl yaplabileceinidnmekteyiz.Kurnevirilerininbilimselyazlarnyadaher trl makalenin evirisinden byk farkllklar gsterdii tartlmaz bir gerektir. nkKurnevirilerininbiredebiyndevardryadaolmaldr.Bunedenle edebiyat ( iir, roman, yk, tiyatro, deneme vb.) evirilerinde gz nne alnmas gereken kurallara Kurn evirilerinde de dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu sav ne srdkten sonra eviri kavramn amaya balayabiliriz.ncelikliolarak,edebiyat-eviriilikisizerindeduralm.eviribilim, edebeviriolgusunubilimselolarakaratranvedilbilimleedebiyatbilimini birbirineyaklatranbirbilimdaldrBireviriszkonusuolduundasorulmas gereken soru vardr:1.Hangi eser evrilecektir? 2.Daha nceki evirilerde yaplan yanllarnya da sapmalarn nedenleri nelerdir? 3.Ayneserbakadilleredeevrilmimivebuevirileranadildenmi yaplm? Birincisorumuzuncevabyeryzndehibircevabnsahipolamayaca birnemesahiptir.nkevirisiyaplacakolaneserbirdininbirincil kaynadr.Vebukaynak,budininmensuplarnn-kisaylarmilyarlarlaifade edilmektedir- yannda tm insanl etkileyen bir kaynaktr.kincisorumuzuncevabisetezimizinortayakmasnanedenolan cevaptr.BusorusorulduuiindirkiKurnevirilerindedeyimlerinyeterince 48 dikkatealnmadgrlmvebunoktadakieksikliingiderilmesinekatkda bulunmaniyetiylebualmayabalanmtr.Ayrcayukardadaksaca deindiimiz gibi yanllarn tek nedeni deyimlerin yeterince deerlendirilmemesi deildir.BununyanndahangialanlardaKurnevirilerininyeniden deerlendirilmesigerektiinisyledik.steliksylediklerimizyalnzcadilbilim alannn iindeki blmler idi. Dilbilimin yan sra zellikle tarih ve sosyoloji gibi bilimdallariledetefsirbilimiarasndayaknilikikurulmasgerekmektedir. VahiydnemiAraptoplumununsosyolojikyapsnnokiyideerlendirilmesi gerekmektedir.Budeerlendirmeyaplrkenenbykdestekinintarihbilimi olaca aktr. KurnnArapaaslndankadileevrildiinibilmiyoruz.Ama yeryzndekonuulandillerdenenokkonuulanlarnaevrildiibilinmektedir. Dolaysylabudillerdekievirilerinkarlatrlmasyaplmalvezellikle deyimlerinnaslevrildiiincelenmelidir.ByleceTrkedebulamadmzbir deyiminkarlnbulmadaokbykbirkolaylkeldeedebiliriz.Dahance rneinngilizceeserlerdekibirdeyiminTrkeyeevrilirkenhangideyimile karland,hangiTrkedeyimzerindemutabakatavarldsorularnayant verilmiseayndeyiminKurnevirisindekullanlmolmasiimizi kolaylatracaktr.Bualmalarngeniletilmesiileyeryzndekiinsanlarn tmnnKurndanaynmesajalmalarsalanmolacaktr.Vediller, Kurnn anlalabilmesinde birbirlerine yardm etmi olacaklardr.Deiikdillerarasndaortakpaydabulmannzorluubilinmektedir. nkbirlkenindilindebileayneserinevirisindebykfarkllklar grlebilmektedir. Ama bu farkllklarn ortadan kaldrlmas, zellikle de Kurn 49 gibi,nemibakahibireserlekarlatrlamayacakolanbireserdeortadan kaldrlmas ok byk nem arz etmektedir. Bu noktada en nemli sorun, evirisi yaplandilileeserinevrildiidilindeyimleryadadahagenelolarakkelime haznesibakmndanaynzenginliesahipolmamasdr.BuyzdendirkiKurn evirilerindeArapadeyimlerekarlkbulmakyerineneyazkkiounluklakolayakalmvedeyimleradetayoksaylarak,tektekdeyimlerioluturan kelimelerin temel anlamlar dikkate alnmtr.Kurnevirisindeilkkoul,mterciminArapay,Arapedebiyatnn rnleriniyazlddildenyaniArapaorijinallerindenokuyabilecekkadariyi bilmesigerektiidir.Bubazenaynkkendengelendillerdebilemmkn olamamaktadr.ArapaileTrkedeaynkkendengelmemektedirler.Yalnz buradaTrkeeviriyapacakmtercimlerinavantaj,buikiulusarasndaki kltrel ve sosyolojik yaknlktr. Ayn corafyada yaayan bu milletler, ok uzun birzamandrayntarihi,dini,kltrvehattadilipaylamlardr.Vehatta imparatorlukdnemindeArapa,resmidilolmutur.Neyazkkibuavantajtam olarakkullanlamamveedebeviriTanzimatdnemindeAvrupayaynelmi vezellikledeFranszedebiyatndaneserlerTrkeyeevrilmitir.Bunda,o dnemde Arapa yazlm iir dndaki edebi rnlerin azl da etkili olmutur. CumhuriyetDneminde1940lar,Batedebiyatlarndandevleteliyleyaptrlan evirilerindoruunuoluturur.DevrinMilliEitimBakanHasanAliYcel, SebahattinEyboluveNurullahAtagrevlendirerek,TercmeBrosunu yklbirprogramlaaltrmayabalar.DnyaEdebiyatndanTercmelerad altndayaynlananvebeyazkitaplardiyeanlanbudevletkitaplarnasmet nnnnyazdnszdeama,EskiYunanllardanberimilletlerinsanatve 50 fikirhayatndameydanagetirdikleriaheserleridilimizeevirmekeklinde belirleniyor.NevarkiszkonusuMilletlerinAvrupauluslarolduu,onyl iindeyaynlananevirilerinsaysaltablosundananlalmaktadr.Fransz edebiyatndan210,Almanedebiyatndan90,ngilizedebiyatndan65,Rus edebiyatndan78,skandinavedebiyatlarndan16,vd.toplam604Bateserinin yannda ark edebiyatlarndan 34 eser evrilmitir. (78) Halbuki ayn Bat, medeniyete Ortaadan balayarak, ark klasiklerini evirerekvezellikleiiralanndabirokbiimikendiedebiyatnauyarlayarak ulamtr.Yabancytanmakkonusundaedebievirininbaars,Alman edebiyatnn Romantizm Dneminde deta bir devrim yaratr. nk bu dnemde Avrupann Douya, Asyaya almas sz konusudur. Viyanal arkiyat Joseph vonHammerPurgstall,ranairiHafz(1320-1389)niirlerini1812ylnda AlmancayaevirmiveGoetheyinlBat-DouDivannyazmaya heveslendirmitir. Edeb evirinin farkl edebiyat dnyalarn birletiren bir kpr oluununensomutrneiniFriedrichRckert(1788-1866)vermitir.Kuran Almancaya evirmitir. ranl Nizaminin (?-1209) skendername adl destann, kezaArapedebiyatnnnlyazarHaririnin(?-1122)makamelerini,Abu Tamam(?-846)nbiniakneskiArapiirindenoluturduuHamasaadl antolojiyi, Almancaya kazandrmtr (1846). Rckert, eviri yaparak dald ark iirdnyasndanbizzatetkilenerekgazelvb.nazmformlarnbenimsemive evirdii airlerin tarznda iirler yazarak eviriden yaratcla __________________________________ (78) Ayta, Grsel, Karlatrmal Edebiyat Bilimi, Gndoan y., s.38 , Ank., 1997 51 giden yolu somutlatrmtr.(79)Batlbunlaryappmedeniyetyolundahzlailerlerken,bizyukarda saydmzavantajlarakarnArapedebiyatnagerekenilgiyigstermedik.O dnemdeArapaileilikilerokdahaskiken,evirilerdahafazla yaplabilseydi, Kurn dnemi Arapasna uzak olduumuz bu dneme gre daha baarlsonulareldeedilebilirdi.Kesintiyeuramayanbirsre,deyimlerdeki deiimleri daha iyi takip etmemizi salayabilirdi. nk bugn Kurnda geen birdeyimvahiydnemindenbugneanlamsaldeiikliklereuramolabilir. Dolaysylabugnkanlamnaulaabilsekvebugnkanlamnadenkden Trkekarlnbulsakbileyanlyapmaolaslvardr.Yukardadeyimlerde anlamdeimelerininnaslgerekletiindenszetmitik.Bugnkevirilerde yaplanyanllarnbiroubusrekopukluundankaynaklanmaktadr.Sre kopmamolsaidiKurnevirilerinde,rivayetlerdenveyorumlardanokdirekt olarakArapannimkanlarndanyararlanlabilecekti.ByleceKurndahaiyi anlalabilecekvetoplumyaantsnKurnilebirletirebilecekti.Ayrbir almannkonusuolabilecekolan,tefsirepolitikdncelerinkartrlmasnn rol de yok deildir.Sonuolarakgemitengnmzeevirikonusundasorunlar yaanmaktadr.Nedir eviridediimiz?kidilin birbiriylekonumas,anlamas. Ayn,tekbirdilednmesi.Tekbirdildiyoruz,nkinsanlardilile dnrler;duygularn,dnceleriniortakdililebirbirlerineaktarrlar.kidil birbiriyle konumaya baladysa birlemiler demektir.__________________________________ (79) a.g.e., s.36-37 52 Birbirlerinianlamsalolaraketkilemeyebalamlardemektir.Bunuda bnyelerinde barndrdklar kelimeler, deyimler, terimler vb. ile yaparlar. te bu nedenledir ki aralarnda bir aktarmann gerekleebilmesi iin birbirlerinin duygu vedncednyalarnencrakesinekadartanmalar,bilmelerigerekir. nsanlarn,bilimadamlarnnkendidillerinindnyalarnbiletamolarak kefedemedikleribirzamandabirbakadildenbiryaptnevrilmesininzorluu bykbirsorunolarakkarmzakmaktadr.nkanamalzemeolandilin kendisi bir bakma eviridir. nsann i dnyasnn da vurumu olduu iin. Bunu biriiriayndildedzyazyadntrrkendahayounbirekildehissederiz. Artk elimizdeki metin ayn dilde yazld halde eski metin deildir. Yani eviri, ksacabirdilegetirmesrecidir.Yaniksacaevirdiimizeyileeviri-yapt hibirzamanzdeolamaz.Bunedenledirkimealinyanndaheptefsiregerek duyulmutur.Amatefsirindoruolabilmesiiinevirininmetninaslna olabildiinceyaknolabilmesigerekmektedir.Bununiinbirincikoulevrilen dilinokiyibilinmesidir.eviribakaladayananbiraynlk,birlikteliktir. Ayrlk iinde bir badama, tpatp olmayan bir uygunluktur.eviriyapthemevirdiieyigsterir,hemdeyapttagrnen, evrileninkendisideildir.evrilen,eviriyaptndayenidenevrilmitir.Bir dnmszkonusudureviride.Dilevirisinebirfotorafmakinesidirnede telefon.Varolandntrr.Onuolduugibideil,trltrlkatklarla youraraksunar.Amaolannkendisinideitirmez;o