KONSERVASYON

UYGULAMALARI

Kitap Şifahanesi ve Arşiv Dairesi Başkanlığı Hacı Selim Ağa Yazma Eser

Kütüphanesi Yakup Ağa Koleksiyonu 6/5

Uygulama: İlknur KAYNAR

KÜTÜPHANE HAKKINDA

1

I. Abdülhamit ve III. Selim dönemlerinde nüfuz sahibi şahsiyetlerden biri olan Hacı Selim Ağa

tarafından Üsküdar’da yaptırılan ve banisinin ismiyle anılan kütüphane, Osmanlı döneminde

Üsküdar’da kurulmuş olan kütüphaneler arasında müstakil binası bulunan tek kütüphanedir. Avlu

kapısının üzerinde bulunan Mehmed Esad Efendi’nin hattıyla yazılmış olan inşa kitabesinden

anlaşıldığına göre, kütüphanenin inşası 1196/1782 senesinde tamamlanmıştır. Halen hizmet

vermekte olan kütüphane binası, küçük bir bahçe içerisinde yer almakta olup, ön kısmında bir

okuma binası ve arkasında sonradan eklenmiş kitap deposundan (hazine-i kütüb) müteşekkildir.

İstanbul’un önemli bölgelerinden biri olan Üsküdar’da, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi dışında da

kıymetli vakıf kütüphaneleri meydana getirilmiştir. Bunlar; Nurbanu Valide Sultan, Yakup Ağa,

Gülnuş Valide Sultan, Kemankeş Emir Hoca, Efgani Ali Haydar Efendi, Pertev Paşa ve Aziz

Mahmut Hüdayi Efendi kütüphaneleridir. Bu kütüphaneler genel olarak cami lerin kitap

dolaplarında, dershane ve tekkelerde kurulmuştur. Tekke ve zaviyelerin kapatılmasının ardından

ise, Pertev Paşa Kütüphanesi dışında tamamı, Hacı Selim Ağa Kütüphanesinin müstakil

binasında toplanmış ve bu kütüphanenin koleksiyonlarına dahil olmuştur. Buna ek olarak Haşim

Paşa, Hüseyin Kazım Bey, İhsan Mahvi Bey koleksiyonları, diğer yazma ve matbu eser bağışları

ile Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nin koleksiyonları genişlemeye devam etmiştir. Ayrıca 1955

senesinde Gülnuş Valide Sultan, Efgani Şeyh Ali Haydar Efendi, Haşim Paşa, Hüseyin Kazım

Bey, İhsan Mahvi Bey ile Asar-ı Cedide ve Müteferrik başlığı altında toplanan koleksiyonlar,

Süleymaniye Kütüphanesine nakledilmiştir.

Günümüzde Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde bulunan koleksiyonlar şunlardır: Hacı Selim Ağa,

Kemankeş Abdülkadir Emir Hoca, Nurbanu Valide Sultan, Yakup Ağa ve Aziz Mahmut Hüdayi

Efendi Koleksiyonu. Kütüphanede 2988 yazma eser, 1375 matbu eser olmak üzere, toplam 4363

eser bulunmaktadır.

2

Yakup Ağa Koleksiyonu

Darüssaade Ağası Yakup Ağa’nın hayatı hakkında kaynaklarda çok fazla

bilgiye rastlanmamaktadır. Üsküdar’da Kapı Ağası Camii civarında

yaptırdığı dershaneye burada okunması suretiyle vakfettiği kitapları,

kütüphane fihristinden anlaşıldığı üzere sonradan Valide Atik Camii içinde

ayrı bir dolaba nakledilmiştir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun (1924) kabulü

ile kütüphanelerin Maarif Vekâleti’ne devrinin ardından, Nurbanu Sultan

kitaplarıyla birlikte Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’ne nakledilmiş olan bu

kitaplar; 28 yazma, 1 matbu olmak üzere toplam 29 adettir.

KOLEKSİYON

HAKKINDA

3

MÜELLİF VE ESERİ

HAKKINDA

Kitap Şifahanesi’nde konservasyon işlemleri tamamlanan Mefâtihu’l-Gayb isimli eserin

müellifi Fahreddin Er-Râzi (Ö.606/1210); kelam, felsefe, tefsir ve usul-i fıkıh alanındaki

çalışmalarıyla tanınan Eş‘ari alimidir. Devrinin en büyük düşünür ve alimlerinden biri

olarak kabul edilen Râzi; kelam, fıkıh usulü, tefsir, Arap dili, felsefe, mantık, astronomi, tıp,

matematik gibi alanlarda eserler vermiştir. Mefâtihu’l-Gayb ise müellifin tefsire dair en

önemli eseridir. Râzi’nin et-Tefsirü’l-Kebir olarak da tanınan tefsirini, hayatının son

yıllarında kaleme aldığı bilinmektedir. Eserini tamamlayamadığını, eksik bölümlerinin

talebeleri tarafından yazıldığını savunanlar olmuşsa da; birçok alim, eserin bütünüyle

Râzi’ye ait olduğu görüşündedir. Kendisinden sonra gelenleri oldukça etkileyen bu eserde

Râzi, her surenin tefsirini ayrı bir kitap olabilecek nitelikte kaleme almış; kitaplar bablara,

bablar meselelere bölünmüş ve bunlar da mukaddime, hüccet, latife, hüküm ve vecih

şeklinde alt başlıklara ayrılarak işlenmiştir. Müfessir metodolojisini, Fatiha suresini

müstakil bir cilt olacak şekilde tefsir ettiği bölümde ortaya koymuştur. Mefâtihu’l-Gayb’ın

Türkiye’deki kütüphanelerde ve diğer ülkelerin kütüphanelerinde yazma nüshaları

bulunmaktadır. Eser pek çok kez İstanbul, Mısır ve Beyrut’ta basılmıştır.

4

Yakup Ağa Koleksiyonu’na ait kitaplarda ve

bu eserde bulunan mühür :

«Sâhibü’l-Hayrât ve’l-Hasenât Vâkıf Hazret-

i

Yâ‘kûb Ağa Ağa-i Bâbü’s-Sa‘âdeti’s-

Seniyye bi-Şarti en Yukra’e fi’d-Dershâne

bi-Medineti Üsküdâr»

«Hayrat ve hasenat sahibi vakıf Babüssaade

Ağası Yakup Ağa’Üsküdar’da dershanede

okunması şartı ile vakıftır».

MÜHÜR VE DİĞER KAYITLAR

5

YAZMANIN

TANIMI

Yakup Ağa Koleksiyonu’nda 6/5 demirbaş numarası ile kayıtlı olan eser, 29.5×36.5×2

cm boyutlarında bir yazma eserdir. Sertabı, mıklebi, ön ve arka kapağı bulunmaktadır.

Cilt derisi, siyah renktedir. Ön kapak, arka kapak ve mıklep iç kısmı kağıt ile

kaplanmıştır. Sertabın iç kısmı ise kahverengi deri ile kaplanmıştır. Ön ve arka kapaklar

ile mıklepte soğuk baskı şemse bulunmaktadır. 50 varaktan oluşan eserin dili,

Arapçadır.

Cilt Kısmı

6

Metin Kısmı

YAZMANIN

TANIMI

Siyah demir mazı mürekkebi ve yer yer

kırmızı mürekkep kullanılarak, nesih

hatla yazılmıştır. Kâğıt; nohudi renkli,

heterojen hamurlu, aharsız doğu

kâğıdıdır. 1 cm’de 7 adet dar süzgeç

çizgisi bulunmaktadır. Lif yönü, yazıya

paraleldir. Geniş süzgeç çizgisi

görülmemiştir. Kâğıdın kalınlığı 0,08 –

0,09 mikrometredir. Yan kâğıt ise

filigranlı batı kağıdıdır. Dört duraklı

zincir dikişi, krem renkli iplik ile

örülmüştür. 5 adet forması vardır ve

forma çizimleri, konservasyon

işlemlerine başlamadan önce yapılmıştır.

Yazmanın kâğıdı, nem ve

mikroorganizma tahribatı nedeniyle

zayıflamış, incelmiş ve pamuklaşmıştır.

7

BOZULMALAR

Eserin mukavva malzemeden olan kapakları siyah deri ile kaplıdır. Daha önce onarım görmüş

olan ciltte, kapaklar metin kısmından 1 cm kısadır.

Cildin sırt ve sertap kısmındaki deride, soyulmalar ve eksik kısımlar görülmektedir.

Cilt Kısmı

8

Eserin cilt kısmında böcek galerileri tespit edilmiştir. Forma dikişinde kopmalar meydana

gelmiştir. Nem ve mikroorganizma tahribatı sonucunda murakkalar katmanlarına

ayrılmıştır. Eserin şiraze örgüsü, kolon dikişleri ile birlikte kopmuştur. Ancak şiraze

örgüsünün bir kısmı sağlam kalabilmiştir.

BOZULMALAR

9

Metin Kısmı

Bazı sayfaların kenarlarında, eserin daha

evvel onarım geçirdiğini gösteren Japon

kağıdı ile yapılmış tamamlamalar görülmüştür

Sayfa kenarlarında böcek yenikleri mevcuttur.

Eserin cildi ile metin kısmı birbirinden

ayrılmıştır.

KONSERVASYON

10

Dağınık olan formaların çizimleri yapılmıştır. Eserin kağıdı oldukça ince

olduğundan, toz silgi kullanılarak kuru temizlik yapılmıştır.

Metin Kısmı

11

Dezenfeksiyon işlemi için %70’lik etil alkol kullanılmıştır.

Sağlamlaştırma işlemi; % 1,5 metil selüloz + etil alkol karışımının yüzeye, fırça

yardımı ile uygulanması yöntemiyle yapılmıştır.

12

Eserde parça kaybı görülen kısımlarda, 0,07-0,08 mikron japon kağıdı ile tamamlama yapılmıştır.

Tamamlama işlemi yapılırken, asetat üzerine yerleştirilen tamamlama kağıdı, su kalemi kullanılarak

eser üzerinde bulunan eksik kısmın ölçüsü ve formunda kesilmiş,

Üzerine % 2‘lik metil selüloz sürülerek tamamlama işlemi gerçekleştirilmiştir.

13

Sayfa kenarlarında rastlanan, eski onarımdan kalma tamamlamalardan birinin altında esere basılmış

bir mühür ve o bölgede oluşmuş tahribat tespit edilmiştir. Tamamlamanın esere zarar vermediği göz

önünde bulundurularak, re-moistnable ile tamamlamada kullanılan kağıt kenarlarından tekrar

yapıştırılmıştır.

14

Eserin 23 b varağında, eserin orijinal kağıdından yapılan bir tamamlama tespit edilmiştir. Bu

parça, metil selüloz kullanılarak tekrar yapıştırılmıştır.

15

Kapakların iç kısımlarında, silgi kullanılarak kuru temizlik yapılmıştır.

16

Cildin sırt kısmından çıkarılan tekstil bezi, sıcak su içerisinde yıkanmıştır. Yıkama

suyu berrak olana kadar yıkama işlemi tekrarlanmıştır. Bu sebeple 3 defa su değişimi

yapılmıştır. Tekrar kullanılmayacağı belirlenen tekstil bezi , ait olduğu kütüphaneye

teslim edilmek üzere müze kağıdına dikilerek muhafaza altına alınmıştır.

17

Katmanlarına ayrılan

murakka %70’lik etil alkol ile

dezenfekte edilmiş ve metil

selüloz ile yapıştırılmıştır.

Gördüğü tahribattan dolayı

formu bozulan murakka, pres

altına alınarak

düzleştirilmiştir.

18

Eserin sırt kısmındaki eksik yerlere, uygun renkte boyanmış deri ile tamamlama işlemi yapılmıştır.

Yazmanın yan kağıtlarında görülen eksik kısımlar da uygun kalınlıkta Japon kağıdı ile tamamlanmıştır.

19

% 100 keten iplik kullanılarak dört duraklı zincir dikişi tekniği ile forma dikişi

yapılmıştır. % 100 pamuktan oluşan tekstil; sıcak suda yıkanmış, kurutulduktan

sonra nişasta ile eserin sırtına yapıştırılmıştır.

20

Cilt ile metin kısmı, nişasta kullanılarak birleştirilmiştir.

ÖNCESİ

VE

SONRASI

21

ÖN KAPAK

ARKA KAPAK Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası

Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası

22

ÖN KAPAK İÇİ

ARKA KAPAK İÇİ

Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası

Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası

23

Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası

YAN KAĞIT VE VARAK 1a

ÖN KAPAK İÇİ VE YAN KAĞIT

24

Konservasyon Öncesi

Konservasyon Sonrası

25

ÖN KENAR

SIRT

Konservasyon Sonrası

Konservasyon Öncesi

Konservasyon Öncesi

Konservasyon Sonrası

26

Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası

27

-Yazılı ve görsel belgelemesi tamamlanan eserin tüm bozulmaları

gözden geçirilerek konservasyon işlemlerine karar verilmiştir.

-Sırt kısmının baş ve etek bölümünde eksik yerler bulunmaktadır ve

bu eksik yerlere uygun renge boyanan yeni deriden tamamlama

yapılmıştır.

-Varaklara numara verilmiştir. - Cilt yüzeyindeki aşınmadan dolayı kalkan deriler nişasta ile

yapıştırılmıştır.

-Forma çizimi yapılmıştır -Sertab kısmının iç bölümunde ; bükülmeden dolayı oluşan ufak

çatlaklara keçi derisi boyanarak tamamlama yapılmıştır.

-Formalar ayrılarak yumuşak toz silgi ile kuru temizlik işlemi

yapılmıştır.

-Kapaklardaki murakkalar nişasta ile yapıştırılmıştır.

-Tamamlama işlemleri için nao 0,05 mm kalınlığında japon kâğıdı

seçilmiştir.

-İç kapaktaki böcek yenikleri, japon kağıdı ile tamamlanmıştır.

-Japon kâğıdı, golden marka akrilik boyalar ile renklendirilmiştir. - Cilt yüzeyi maroquin kullanılarak pamuk ve bambu çubuklar ile

silinmiştir.

-Dezenfeksiyon işlemi %70‘lik etil alkol : %30 ile yapılmıştır.

-%1 oranında hazırlanan metil sellüloz ile varakların

sağlamlaştırılması yapılmıştır.

-Metin kısmı 4 duraklı zincir dikişi ve %100 keten iplik kullanılarak

forma dikişi yapılmıştır.

-Daha sonra yıkanmış %100 pamuk tekstil nişasta kullanılarak

metnin sırt kısmına yapıştırılmıştır.

-%100 keten iplik ile kolon dikiş yapılmıştır. şiraze ise pamuk iplikle

örülmüştür.

KONSERVASYON

RAPORU ÖZETİ

Konservasyonu yapılan eserler, ameliyattan yeni çıkmış yaşlı hastalara benzer. Hassasiyetle ele alınmalı,

sayfalar açılırken güç kullanılmamalı, incelenirken dikkat ve özen gösterilmelidir. Saklandıkları koşullar düzenli

olarak takip edilmeli, eserler kendileri için özel olarak hazırlanmış olan kutular içinde muhafaza edilmelidir.

Depolandıkları alanlar periyodik olarak temizlenmeli gün ışığından ve UV içeren aydınlatmalardan uzak

tutulmalıdır.

28

• Günay Kut, Nimet Bayraktar (1984) Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, Kültür ve Turizm

Bakanlığı Yayınları, Ankara.

• İsmail E. Erünsal (2008) Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, TTK, Ankara.

• Nimet Bayraktar (?) ‘’Üsküdar Kütüphaneleri’’,??

• Yusuf Şevki Yavuz (1995) ‘’ Fahreddin er-Razi ’’, TDV İslam Ansiklopedisi, c.12, s.89-95.

• Lütfullah Cebeci (2003) ‘’Mefatihu’l-Gayb’’, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 28, s.348-350.

• Nimet Bayraktar (2006) “Üsküdar Kütüphaneleri”, Nimet Bayraktar’a Armağan,Haz. İrfan

Dağdelen vd., Türk Kütüphaneciler Derneği, İstanbul, s. 241-163.

• «Kağıt Tamamlama», Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Koruma ve Onarım Yayınları,

İstanbul (2015), Erişim:

http://www.yek.gov.tr/content/UploadFile/Doc/KAGITTAMAMLAMA.pdf

• «Cilt Tamamlama», Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Koruma ve Onarım Yayınları,

İstanbul (2015), Erişim:

http://www.yek.gov.tr/content/UploadFile/Doc/CILTTETAMAMLAMA.pdf

KAYNAKLAR

Malzemenin adı Kullanılan oran Kullanılma nedeni

Toz Silgi Varaklarda bulunan kir tabakasını temizlemek amacı ile kullanılmıştır.

Metil Selüloz(mh300 ) %4'lük- %2’lik Kağıt tamamlama işleminde yapıştırıcı olarak kullanışmıştır.

Japon Kağıdı (Nao) 0,05-6 mikron Metin kısmında eksik yerlerin tamamlanmasında kullanılmıştır.

Nişasta 4 ölçek su+ 1 ölçek Nişasta Deri tamamlama işleminde yapıştırıcı olarak kullanılmıştır.

Deri Boyası (Metal

Kompleks Anilin)

Boya+% 50 alkol+%50 su Tamamlama için kullanılacak deri parçalarının renklendirilmesinde kullanılmıştır.

Akrilik Boyalar (Golden) Su ile Rötuş ve tamamlanacak Japon kağıdını boyamada kullanılmıştır

Maroquin Köpüğü pamuğa alınarak Cilt derisinin temizliğinde ve deriyi nemlendirerek esneklik kazanmasını

sağlamak için kullanılmıştır.

Etil Alkol %70 ‘lik Dezenfeksiyon yapılmıştır.

KULLANILAN

MALZEMELER

29