kombet dhe shtetet në evropën juglindore

8/8/2019 Kombet dhe Shtetet n Evropn Juglindore

1/148

MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDOREMateriale Msimore Plotsuese

Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore


2/148

Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore. Materiale msimore plotsuese.Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe: Helian Demiri

Titulli n origjinal: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, Nationsand States in Southeast Europe (Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore, Materiale msimore

plotsuese, Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore), Selanik, 2005

Prkthyen nga anglishtja: Danjela Shkalla, Lumnis ela, Sonila DanajRedaktor gjuhsor: Prof. asc. Dr. Tomor PlangaricaRecensent pr botimin n gjuhn shqipe: Prof. Dr. Xhevat LloshiFaqosja dhe botimi: Bato i DivajnNumri i kopjeve: 2000

Raportues i CDRSEE-s n bordin drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt: Costa CarrasDrejtor ekzekutiv: Nenad ebekDrejtor i programeve: Corinna Noack-AetopulosKoordinator t projektit: George Georgoudis dhe Biljana Mekovska

Sponsor pr botimin n gjuhn shqipe:

Dr. Peter Mahringer Fonds

And the generous financial support of the European Commission through the European Agency forReconstruction.

Original English Edition:Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID),the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe.

Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion whatsoever onthe part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, Foundation Open Society Institute Macedonia), nor on

the part of the sponsors (the European Agency for Reconstruction and the Foundation Open Society Institute Macedonia). This book contains

the views expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the views of the CDRSEE and the sponsoring

agencies.

Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeastern Europe (CDRSEE)Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, GreeceTel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822Email: [email protected], web: www.cdsee.org

United States Institute for Peace


3/148

MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDOREM a t e r i a l e M s i m o r e P l o t s u e s e

L I B R I I P U N S 2

Kombet dhe shtetet nEuropn Juglindore

Redaktore: MIRELA-LUMINITA MURGESKURedaktore e prgjithshme e seris: KRISTINA KOULOURI

Shkup 2007

Center for Democracy andReconciliation in Southeastern Europew w w . c d s e e . o r g


4/148


5/148

5

KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE

Hyrje 13

Kronologjia 17

Harta 1: Krijimi i shteteve moderne n Ballkan 26

KAPITULLI I: Formimi i shteteve kombtare: synimet prkundrejt arritjeve 27

I-1. Marrdhniet ndrmjet Greqis dhe Europs sipas Josip Mesidaksit (1761) 28I-2. Bazat historike t kombit bullgar, sipas Paisi Hilendarskit (1762) 29I-3. Evgenios Vulgarisi n mbrojtje t shtetit grek (rreth 1770) 29

I-4. Dimitrios Katarcisi shpjegon se prse grekt prbjn nj komb,ndonse nuk kan nj shtet (1783) 30I-5. Peticion rumun pr barazi kombtare n Transilvani Supplex Libellus Valachorum (1791) 30I-6. Memorandum osman kundr Revolucionit Francez (1798) 31I-7. Ndikimi i Revolucionit Francez tek intelektualt e Europs Juglindore

Poem kushtriminga Adamantios Koraisi (1800) 32I-8. Thirrje nga Aleksandr Ipsilanti : Luftoni pr fe dhe pr atdhe! (1821) 33I-9. Krkesa konservatore t paris boshnjake (1826) 33

I-10. Hatisherifi i Gulhanes (1839) 34I-11.Argumentim nga Jon Kodru-Dragushanu, n mbshtetje t shtetit kombtar (1844) 35I-12. Projekti i Ilija Garashaninit pr krijimin e nj perandorie serbo-sllave (1844) 35I-13. Krkesat kombtare n revolucionet e 1848-s. 36

. Krkesat e sllovenve 36B. Krkesat e popullit, miratuar nga Asambleja Kombtare Kroate n Zagreb 36C. Peticioni kombtar, miratuar nga Asambleja Kombtare Rumune, n Blazh t

Transilvanis 37I-14. Paknaqsia e t krishterve boshnjak ndaj sundimit osman, paraqitur nga

murgu franeskan, Ivan Frano Jukii (1850) 38I-15. Hati Humajuni Osman vendos barazin ndrmjet nnshtetasve osman,

pavarsisht nga besimi i tyre fetar (1856) 38I-16. Opinionet kundrshtuese n lidhje me planin e krijimit t nj shteti dualist

bullgaro-osman (1867) 39A. Promemorje e Komitetit Qendror t Fsheht Bullgar, drejtuar sulltan Abdul Azizit 39B. Reagimi i Fuad pashs, si prshkruhet n kujtimet e Hristo Stambolskit 40

I-17. Projekti pr bashkimin e bullgarve dhe t serbve n nj mbretri sllave t Jugut,nn sundimin e princit serb, Mihail Obrenoviit (1867) 41I-18. Nga raporti i nj diplomati rus, mbi planet pr formimin e nj shteti

t prbashkt rumuno-bullgar (1867) 42I-19. Mbi marrdhniet ndrmjet liris politike dhe kombit opinion i shprehur n

editorialin e botuar nga Ljuben Karavelovi n gazetn Svoboda (nntor 1869) 42Fig. 1. Sllovenia: Lvizja tabore (1869) 43

I-20. Fermani q bri t mundur krijimin e Ekzarkatit bullgar (1870) 43

Pasqyra e Lnds


6/148

PASQYRA E LNDS

6

I-21. Rezultatet e plebishitit pr besnikrin kishtare n peshkopatat e Shkupit dhe tOhrit (1874) 44

I-22. Hristo Botevi mbi nevojn q bullgart t luftojn pr lirimin kombtar (1875) 44I-23. Programi politik i Shoqris Bamirse Qendrore Bullgare (Bukuresht, nntor 1876) 45I-24. Poezi shqiptare e shkruar n kohn e Kongresit t Berlinit (1878) 45

I-25. Traktati i Paqes i Berlinit (1878) 45Harta 2: Ballkani sipas Traktatit t Berlinit, korrik 1878 48Fig. 2. Greqia ndrmjet Turqis dhe Europs. Karikatur e marr nga gazeta "Aristofanes" (1882) 49

I-26. Argumentim shqiptar n mbshtetje t nj shteti t veant shqiptar (1886) 50I-27. Kujtimet e Ivan Haxhi-Nikolovit n lidhje me diskutimet m 1892-in, q uan drejt

krijimit t Organizats s Brendshme Revolucionare Maqedonase (OBRM) (1893) 50I-28. Deklarata e Organizats s Brendshme Revolucionare Maqedonase (OBRM), e cila u

bn t ditur Fuqive t Mdha vendimin e saj pr fillimin e nj kryengritjeje t armatosur (1903) 51I-29. Opinioni i Krste Misirkovit n lidhje me nevojn e gjetjes s zgjidhjeve politike

pr problemin maqedonas, brenda strukturs s Perandoris Osmane (1903) 52I-30. Plani i Aurel C. Popovicit pr ristrukturimin e Austro-Hungaris n nj shtet federal

t quajtur Shtetet e Bashkuara t Austris s Madhe (1906) 53I-31. Prpjekjet e shqiptarve pr t siguruar shtetin e tyre kombtar, sipas ambasadorit

britanik n Perandorin Osmane (1912) 54Fig. 3.Shpallja e pavarsis s Shqipris n Vlor (1912) gravur e kohs 54

I-32. Fjalimi i Xhemal pashs n Damask, lidhur me marrdhniet ndrmjet turqve dhearabve (1913) 54

I-33. Projekti i Dimitrij upovskit pr formimin e nj Republike Demokratike FederaleBallkanike (Shn Peterburg, 1917) 55

I-34. Deklarata e Korfuzit (1917), lidhur me parimet q do t ndiqeshin pr bashkimine serbve, kroatve dhe sllovenve 56

I-35. Deklarata prej 14 pikash e presidentit Udro Uillson (1918) klauzolat q lidheshin meEuropn Juglindore 57

I-36. Rezoluta e Asambles Kombtare t Alba-Julias, ku shpallet vendimi pr bashkimin eTransilvanis me Rumanin (1918) 58I-37. Fjala e Juliu Maniut n Asamblen Kombtare Rumune t Alba-Julias (1918) 59

Harta 3: Europa Juglindore pas Versajs dhe Lozans, 1923 60I-38. Propozim pr organizimin e nj shteti maqedonas me administrim kantonik, sipas

modelit zviceran (1919) 61I-39. Marrveshja e Zyrihut pr Qipron ndrmjet Greqis dhe Turqis (1959) 61I-40. Franjo Tugjman argumenton t drejtn e do kombi pr t patur shtetin e vet (1982) 63

Harta 4: Europa pas Lufts I Botrore 64

KAPITULLI II. Organizimi i shtetit kombtar 65

IIa. Aspekte t prgjithshme t organizimit t shtetit 65II-1. Projekt i kushtetuts s hartuar nga Rigas Velestinlisi (1797) 65II-2. Fjalimi i Bozha Grujeviit n sesionin e par t Kshillit Serb (1805) 66II-3. Letra e Vuk Karaxhiit, drejtuar princit Millosh Obrenovi (1832) 67II-4. Kushtetuta serbe e vitit 1835 struktura e pushtetit 68II-5. Kushtetuta rumune e vitit 1866 dispozitat e prgjithshme 68II-6. Qndrimet e osmanve ndaj kushtetuts, sipas ambasadorit britanik n Stamboll (1876) 69II-7. Kushtetuta osmane e vitit 1876 70


7/148

7


II-8. Parathnia e Kushtetuts s Malit t Zi (1905) 71II-9. Deklarata e xhonturqve (1908) 72

Tab. 1: Kushtetutat e shteteve t Europs Juglindore 74Tab. 2: Vendosja e t drejts s prgjithshme t vots n Europn Juglindore 74Fig. 4. Sheshi i Kushtetuts n Athin (1863) 75

IIb. Nnshtetsia 75

II-10. Prkufizimi i nnshtetsis sipas Kushtetuts Greke t Epidaurusit(1822) 75II-11. Prkufizimi i nnshtetsis sipas Kushtetuts Greke t Troezenes (1827) 76II-12. Prkufizimi i nnshtetsis n Kushtetutn Serbe t vitit1835 76II-13. Kodi ligjor i Danilos I t Malit t Zi dhe Brdas (1855) 77II-14. Riprkufizimi i nnshtetsis sipas Nenit7 t Kushtetuts Rumune (1879) 77II-15. Traktati mbi pakicat kombtare, i nnshkruar ndrmjet Forcave Aleate dhe Rumanis

(1919) 78II-16. Riprkufizimi i nnshtetsis sipas Kushtetuts Rumune t vitit 1923 80

IIc. Kombet dhe Kishat

80II-17. Patriarkana Ortodokse e Kostandinopojs dnon zakonin e vnies t emrave

t lasht grek, fmijve (1819) 80II-18. Opinione t ndryshme lidhur me vendosjen e autonomis s Kishs Greke, kundrejt

Patriarkans Ortodokse t Kostandinopojs (1833) 81. Teokletos Farmakidesi ndr mbshtetsit e zjarrt 81B. Konstantinos Oekonomi kundrshtar i autonomis 81

II-19. Dekreti mbi krijimin e autoritetit sinodik t Kishs Ortodokse n Rumani (1864) 81II-20. Komentet e gazetarit francez, Sharl Iriarte, mbi pikpamjet e priftrinjve katolik dhe

ortodoks pr lidhjen ndrmjet fes dhe kombsis n Bosnj (1875-1876) 82II-21. Kushtetuta Bullgare e 1879-s, mbi pozitn e Kishs Ortodokse Bullgare 83II-22. Pikpamjet e Nikolla Pashiqit, mbi raportet ndrmjet kombit serb dhe Kishs Ortodokse

(1890) 83

IId. Infrastruktura e shteteve kombtare 84

II-23. Rndsia e zhvillimit industrial pr nj komb t vogl nj argumentim grek (1841) 84Fig. 5. Kartmonedh n t ciln paraqiten marrdhniet ndrmjet elementeve ekonomike t

nj vendi dhe simboleve prfaqsuese kombtare kartmonedha e par me vler 500dhrahmi, lshuarnga Banka Kombtare Greke (1841) 84

II-24. Roli i hekurudhave n forcimin e shtetit kombtar opinioni i nj rumuni (1870) 84II-25. Opinioni i princit bullgar, Aleksandr Batenberg (1879-1886), mbi rndsin e

hekurudhave (1879-1881) 85II-26. Prshkrimi i nj hekurudhe bullgare gjat fundit t shekullit t 19-t 85

II-27. Ligji bullgar pr njsit matse (1889) 86Fig. 6. Teknologjit e reja dhe simbolet kombtare afishe reklamuese e makinave qepse

(fundi i shekullit t 19-t, Greqi) 86

IIe. Ndrtimi i kombit 87

II-28. Prdorimi i keq i gjuhs kroate kritikuar prej Ivan Kukuljeviit (1843) 87II-29. Rndsia e gjuhs pr identitetin kombtar opinion i nj slloveni (1861) 87II-30. Rndsia e gjuhs pr identitetin rumun, sipas Titu Maioreskut (1866) 88


8/148

PASQYRA E LNDS

8

II-31. Peticioni i parlamentit kroat, drejtuar mbretit-perandor, Franc Jozefit, pr miratimin ekrijimit t Akademis Jugosllave t Shkencs dhe Artit (1867) 88

Fig. 7. Teatri Kombtar n Bukuresht kartolin (vitet 1890) 89II-32. Rndsia e gjuhs dhe letrsis n zhvillimin e kombit pjes nga dokumenti

themeltar i Shoqris s t Shtypurit Shkronja Shqip (1879) 89

II-33. Memorandumi i studentve maqedonas n Shn Peterburg, lidhur me gjuhn letraremaqedonase (1902) 89II-34. Planet pr zgjimin e ndjenjave kombtare rumune n Transilvani letra e dr. I. C.

Drageskut, drejtuar Emilia Racius (1874) 90II-35. Plani pr organizimin e lvizjes kombtare shqiptare letra e gazetarit Faik Konica,

drejtuar baronit Goluhovski (Bruksel, 1897) 90II-36. Udhzime mbi msimdhnien e historis n Greqi (1881) 91

Fig. 8. Fmij me veshje historike (Greqi, rreth 1875-s) 92II-37. Prpjekjet pr vendosjen e sportit kombtar n Rumani (1898) 92

Fig. 9. Certifikat e konkursit sportiv pr djemt e shkollave t mesme, organizuar ngaGazeta Sporturilor(n periudhn midis Luftrave n Rumani) 92

II-38. Mbreti shqiptar, Zogu I, mbi rndsin e shrbimit t detyrueshm ushtarak n

ndrtimin e kombit (1928) 93Fig. 10. Fmij rumun i veshur si ushtar i vogl (1916) 93II-39. Qllimet e arsimit turk, t prkufizuara nga Zija Gokalpi (1914) 94II-40. Politika gjuhsore dhe e trajtimit t historis e Ataturkut, e kritikuar nga nj

kundrshtar i tij 1932 94II-41. Kujtimet e Mahmud Esad Bozkurtit, mbi thelbin nacionalist t Revolucionit t Ataturkut 95

KAPITULLI III: Ideologjit kombtare 96

IIIa. sht kombi? 96

III-1. T drejtat dhe detyrat e kombit rumun, prkufizuar nga poeti dhe politikani DimitrieBolintineanu (1869) 96

III-2. Tiparet themelore t kombeve, sipas nj teksti shkollor serb (1870) 97III-3. Prkufizimi i Zija Gokalpit pr kombin (1923) 98III-4. Ndryshimet n prkufizimin e Mustafa Qemal pashs mbi kombin 98

.Theksimi i fes gjat lufts (1920) 98B.Shtimi i kulturs (1922) 98C. Theksimi i unitetit (1924) 99D. Prgjithsimi dhe thjeshtzimi (1929) 99

IIIb. Vetidentifikimi kombtar 99

III-5. T qent bullgar poema Un jam bullgarnga Ivan Vazov (1917) 99III-6. T qent shqiptar mendimi i Pashko Vass (1879) 100

Fig. 11. Vetprcaktimi kombtar nprmjet pamjeve kartolin sllovene(fillimi ishekullit t 20-t) 100

Fig. 12. Vetprcaktimi kombtar nprmjet pamjeve kartolin rumune 101III-7. T qent turk opinion i dr. Riza Nurit (1932) 101III-8. T qent slloven mbi karakterin e sllovenve, nga Dimitri Rupel (1987) 101III-9. Vetidentifikimi i fshatarsis rumune, jo sipas prkatsis kombtare nga kujtimet e

George Jonesku-Gionit (1889) 102III-10. Vetidentifikimi jo sipas prkatsis kombtare n Maqedoni prvoja e H. N.

Brailsfordit (1905) 102


9/148

9


Fig. 13. Pavjoni pr Bosnj-Hercegovinn, n Ekspozitn Ndrkombtare t Parisit (1900) 103

IIIc. Simbolet kombtare 104

III-11. Si i prfytyronte Rigas Velestinlisi flamurin dhe simbolet e Republiks Greke (1797) 104Fig. 14. Flamuri i ishullit grek t Psaras, gjat lufts pr pavarsi, n t cilin paraqitet motoja

Liri avdekje, kryqi, si dhe simbolet e shoqris s fsheht Filiqi Eteria 104Fig. 15. Flamuri rumun i Gards Urbane t Bukureshtit, me mbishkrimin Bashkimi bn fuqin

(1867) 105Fig. 16. Flamuri dhe stema e Mbretris s Serbve, Kroatve dhe Sllovenve / Mbretris s

Jugosllavis (q prej vitit 1929) 105III-12. Domethnia e flamurit shqiptar, shprehur gjat fjalimit t peshkopit Fan Stilian Noli, n

varrimin e Faik Konics (1942) 105Fig. 17. Flamurt e sotm t shteteve t Europs Juglindore 106

III-13. Himnet kombtare 106 A. Himni kombtar grek (1823) 106B. Himni kombtar kroat (1835) 107

C. Himni kombtar shqiptar (1912)

107Fig. 18. Ndryshimet q ka psuar stema bullgare (nga viti 1741 deri n ditt tona) 108Fig. 19. Stema serbe, modeluar nga Pavao Riter Vitezovii (1701) 108Fig. 20. Stema e Mbretris Serbe (vitet 1880-t) 108Fig. 21. Stema e Malit t Zi 109Fig. 22.Monarkia dhe shteti kartolin rumune n t ciln paraqitet mbreti Karol I (1866-1914). 109

III-14. Prpjekjet pr krijimin e nj veshjeje kombtare n Greqi (1843) 109Fig. 23. Nj vajz fshatare serbe me veshjen kombtare (1865) 109Tabela 3: Festat kombtare kryesore n shtetet e sotme europiane juglindore 110

IIId. Mitologjit kombtare 111

Fig. 24. Paraqitja simbolike e kombit 111A. Bullgaria e liruar litografi e Georgi Danovit (1879) 111

B. Kartolina franceze t cilat paraqesin Serbin dhe Malin e Zi (1917) 112III-15. Rrnjt historike t kombit maqedonas Gjorgji Pulevski, Pr maqedonasit(1879) 112

Fig. 25. Heronjt historik si modele pr t sotmen 113 . Leonidha, mbreti i Sparts s lasht, u deklaron persve se ai nuk do t dorzohet:

Mov a (Molon Lave - Ejani ta merrni) figur n nj libr shkollor grek (1901) 113 B. Vdekja e Vasa arapiit gjat pushtimit t Kalas s Beogradit, 1806 piktur e

Anastas Jovanoviit (1817-1899) 113III-16. Kujtimet e dr. Riza Nurit, mbi ndikimin e tregimeve epike popullore 114

Fig. 26. Pasqyrimi simbolik i ngjarjeve politike 114 . Kryengritja e malazezve piktur e Dura Jakshiit (1832-1878) 114

B.Bullgaria e bashkuar

piktur e Nikolai Pavloviit (1885) 114III-17. Ligji rumun pr kremtimet n kujtim t heroins s lufts Ekaterina Teodoriu (1921) 115

Fig. 27. Afishe rumune pr kremtimin e 70-vjetorit t krijimit t shtetit modern (1929) 116Fig. 28. Pull kroate n t ciln paraqitet basketbollisti i njohur Drazhen Petrovi (1994) 116

III-18. Origjina historike e stems shqiptare, shpjeguar nga nj historian bashkkohor (2000) 117III-19. Kujtimi i kapedan Hysen Gradasheviit n Bosnj 117


10/148

PASQYRA E LNDS

10

KAPITULLI IV: Nacionalizmat n konflikt 118

IVa. Ideologjit e prdorura pr nxitjen e konfliktit 118

IV-1. Paragjykimi kombtar ndaj gjermanve n Kroaci (1866) 118IV-2. Kujtimet e dr. Riza Nurit, pr refuzimin e martess me nj vajz t huaj (1910) 119

IV-3. Mospajtime n lidhje me Megali Idhen greke diskutimi i profesorit Nikolaos Saripolosme mbretin George I (1877) 119

IV-4. Prkufizimi i hapsirs kombtare rumune, sipas historianit Aleksandr D. Ksenopoli(1888) 119

IV-5. Ndarjet kombtare n parlamentin osman (1908-1914) 120IV-6. Shpallje t lufts antikoloniale nga qipriott grek (1955) 121

IVb. Konfliktet konkrete 122

IV-7. Stjepan Radi, Ne duam shtetin ton kroat brenda Bashkimit Jugosllav(1918) 122IV-8. Deklarata e serbve, kroatve dhe boshnjakve (1943) 123IV-9. Deklarata e Asambles s Par Antifashiste pr lirimin e Popullit Maqedonas (1944) 123

IV-10. Vshtirsit e lufts antikoloniale n Qipro (1955-1959), analizuar nga udhheqsi iEOKA-s, George Grivasi (Digenis) 124

Fig. 29. Thirrja e Qipros drejtuar Kombeve t Bashkuara (vitet 1950) 125IV-11. Kndvshtrimi i Partis Qipriote Greke, parti e krahut t majt (AKEL), 1955 125IV-12. Qipriott turq kundr EOKA-s, 1960 126IV-13. Qllimet e Pranvers kroate n fillim t viteve 1970-t, sipas shkrimtarit Vlado

Gutovac 127IV-14. Memorandumi i Akademis Serbe t Artit dhe Shkencs (SANU) (1986) 128IV-15. Qndrimi i nj slloveni mbi shtjen e gjuhs n Jugosllavin komuniste (1987) 130IV-16. Deklarata e majit e Shoqats Demokratike Sllovene (1989) 131IV-17. Futbolli dhe nacionalizmi nj tifoz kroat kujton udhtimin e tij pr ndeshjen midis

Partizanit t Beogradit dhe Dinamos s Zagrebit(1989) 131

IV-18. Shkrimtarja Dubravka Ugresii shpreh keqardhje pr ndarjet dhe luftrate viteve 1990-t 132

IV-19. Marrdhniet ndrmjet gjuhs kroate dhe asaj serbe opinioni i gjuhtarit kroat,Stjepan Babi (2003) 133

IV-20. Reagimet n Kroaci ndaj shfaqjes s nj filmi serb me titra kroat (1999) 133IV-21. Identiteti i dyfisht i nj gruaje t re n Kroaci 134

IVc. Kaprcimi i nacionalizmit? 134

IV-22. Kuadri i prgjithshm ligjor i Marrveshjes pr Paqen n Bosnj-Hercegovin (1995) 134IV-23. Traktati i Mirkuptimit, Bashkpunimit dhe Fqinjsis s Mir ndrmjet Republiks s

Hungaris dhe Rumanis (1996) 136

IV-24. Vlersim, bazuar n prvojat vetjake, lidhur me marrdhniet ndrmjet Rumanis dheHungaris n zonat me popullsi t przier (2001) 137IV-25. Pikat e Marrveshjes s Ohrit e cila i dha fund konfliktit t armatosur n Republikn e

Maqedonis (2001) 137IV-26. Sportet, si nj mnyr e kaprcimit t nacionalizmit. Qipriott grek, duke mbshtetur

skuadrn vendase qipriote turke t futbollit (2003) 138Fig. 30. Vija ndarse (Vija e gjelbr), e cila ndante Nikozin (2003) 138

IV-27. Dy opinione, lidhur me heqjen e Vijs s gjelbrndrmjet pjess turke dhe asaj greke tQipros (23 prill 2003) 139


11/148

11


. Vlersim nga Nikos Anastasiu, publikuar n internet 139B. Nj msues turk nga Famagusta prshkruan vizitn e tij n nj familje qipriote greke

(2003) 139

Bibliografia 140


12/148


13/148

13

Kombet jan nj prej elementeve prbrse baz t Europs moderne, ashtu si jan edhe pjes me rndsit bots joeuropiane. Q n shekullin e 19-t, forca e ideologjive nacionaliste ka prcaktuar veprimtarin egrupeve t mdha t njerzve, si dhe funksionimin e shteteve. Nga kjo pikpamje, Europa Juglindore nukprbn prjashtim. Gjat shekullit t 19-t, n kt rajon u shfaqn pes shtete kombtare. Disa prej tyreishin shtete krejtsisht t reja, t ngritura n ato territore q m par kishin qen nn sundimin e drejtprdrejtosman: Serbia (fillimi i lufts lirimtare n vitin 1804, formimi i shkallshkallshm i shtetit gjat periudhs 1815-1830, zyrtarisht e pavarur q prej vitit 1878) ; Greqia (fillimi i lufts lirimtare n vitin 1821, marrja e pavarsisn vitin 1830); Bullgaria (kryengritja antiosmane n vitin 1876, formimi i shtetit n vitin 1878, pavarsia nvitin 1908). Dy shtetet e tjera u shfaqn prej shteteve t krishtera, vasale t Perandoris Osmane, si ishteRumania (e krijuar nga bashkimi i Vllahis me Moldavin n vitin 1859, e pavarur q nga viti 1877/1878)

dhe Mali i Zi (territor i pavarur, i sunduar prej princave peshkop q nga shekulli i 18-t, shndrruar n njprincipat t trashgueshme n vitin 1852 dhe i pavarur q prej vitit 1878). N fillim t shekullit t 20-t ushfaqn edhe dy shtete t tjera kombtare: Shqipria, n vitet 1912/1913, si rrjedhoj e Luftrave Ballkanike,dhe Turqia, n kontekstin e shprbrjes s Perandoris Osmane n fund t Lufts I Botrore (me qeverikombtare de facto q prej vitit 1919, dhe me shpalljen zyrtare t Republiks s Turqis, n vitin 1923).Qiproja, koloni e Mbretris Britanike, u b shtet i pavarur n vitin 1960; me shprbrjen e Jugosllavisn vitin 1991, u shfaqn disa shteteve t reja: Sllovenia, Kroacia, Republika e Maqedonis*, dhe Bosnj-Hercegovina, ndrkoh q Serbia dhe Mali i Zi krijuan nj federat, e cila u riorganizua n vitin 2002. N vitin2006 Serbia dhe Mali i zi u ndan si dy shtete t veanta.

Sigurisht q shtetet kombtare nuk kan qen dhe nuk jan forma e vetme e qeverisjes n EuropnJuglindore. Prve tyre, kan ekzistuar, gjithashtu, edhe forma t tjera, perandori shumkombshe dhe

shtete shumetnike, ndrkoh q kombe t ndryshme kan kaluar periudha t gjata, pa patur shtetin e tyre.Pavarsisht nga kjo, marrdhniet e ndrlikuara ndrmjet kombeve dhe shteteve kan prcaktuar historine ktij rajoni dhe shtetet-kombe u bn nj prej tipareve thelbsore t Europs Juglindore. Megjithse ktoshtete kombtare jan relativisht t reja, n krahasim me disa shtete t tjera europiane si Franca, Spanja apoBritania (gjithsesi, duhet theksuar se Serbia dhe Greqia u shfaqn si shtete kombtare prpara Italis apoGjermanis), ekzistenca e rrezikuar e tyre dhe prania e nj situate n vijimsi drejt konflikteve kombtare,gjykohen si t nj rndsie t veant pr tr zhvillimin historik t Europs Juglindore t dy shekujve tfundit.

Pr shumicn e popujve t Europs Juglindore, shtetet-kombe t prcaktuara etnikisht jan br dhemodeli normal i organizimit t shtetit. Njerzit u msuan q ta njjtsonin vetveten me kombin e tyre, dhe qt luftonin pr krijimin/mbrojtjen e shtetit t tyre kombtar. Meqense shtetet kombtare t Europs Juglindorejan shfaqur disi von, historiant dhe politikant jan prpjekur q ta rrisin legjitimitetin e tyre prmes lidhjeveme shtetet antike dhe/ose ato mesjetare, duke prdorur kshtu argumentin e hershmris (pra q ne kemiqen t part), n garn ideologjike me kombet e tjera rivale. N t tilla rrethana, historia e do popullisht konsideruar shpeshher si nj betej pr idealet kombtare, e cila ka paracaktuar krijimin e shtetevekombtare; t gjitha momentet, aktort dhe proceset historike jan vlersuar n prputhje me kontributet edhna pr prmbushjen e idealit kombtar. T tilla rrfime historike q idealizonin t kaluarn, u prdorn

Hyrje

* N kohn e botimit njihej nga t gjitha institucionet e BE dhe OKB me emrin e prkohshm "Republika ish-Jugosllave e

Maqedonis"


14/148

HYRJE

14

pr t arritur bashkimin kombtar dhe pr t mbshtetur prpjekjet pr modernizimin e shoqris. Dshmiae ktyre prpjekjeve modernizuese ka uar n ndrthurjen e sukseseve domethnse me dshtime t plota,dhe shtetet-kombe t Europs Juglindore duhet t mbajn prgjegjsi pr t gjitha shtjet e prfshira nkt bilanc historik. sht plotsisht e qart, megjithat, se rrfimet historike her-her jan keqprdorur, prti mobilizuar njerzit kundr armiqve t ndryshm, t brendshm dhe/ose t jashtm, qofshin kta t vrtet

apo imagjinar. Sikundr u vrtetua edhe nga ngjarjet e fundit n ish-Jugosllavi, kjo mnyr e keqprdorimitt historis shrbente si mjet pr fillimin e luftrave dhe cikleve t urrejtjes midis kombeve dhe grupeve tndryshme etnike.

Studimet q kan t bjn me nacionalizmin kan shnuar arritje t konsiderueshme koht e fundit.Historiant dhe studiuesit e shkencave shoqrore kan hulumtuar n lidhje me elementet strukturore tshteteve-kombe, ashtu si dhe pr zhvillimin historik t tyre. Teorit e formuluara pr natyrn e kombevedhe t nacionalizmit kan qen t shumta; ato jan t ndryshme q nga etnocentrizmi i mirfillt, deri tektrajtimet konstruktiviste, q argumentojn se kombet jan vese krijime mendore, t shpikura disi von nkoh. Megjithse kjo ende vazhdon t jet pjes e nj debati t fuqishm, studiuesit po arrijn nj mirkuptimgjithnj e m t madh, se kombet dhe identitetet kombtare nuk jan njsi t prjetshme, por dukuri tzhvilluara historikisht, t cilat jan shfaqur n kontekste historike t caktuara dhe q, gjat kohve, psojn

zhvillime, ndrprerje, episode t ndrtimit, t shprbrjes dhe t rindrtimit. Shpeshher, nacionalizmatmodern kan prdorur ndjesi dhe simbole t hershme etnike, u kan shtuar atyre kuptime t reja, i kanndrthurur me elemente t reja dhe i kan vendosur brenda kornizave t reja mendore dhe ideologjike. Ngakjo pikpamje, ashtu si thot edhe Benedict Andersoni, n t vrtet, kombet moderne jan bashksi timagjinuara (kujdes, t imagjinuara nuk do t thot t trilluara). Ky model nuk sht tipar i veant i EuropsJuglindore. Ai sht nj tipar i prbashkt i bots moderne.

Prve ktij mirkuptimi themelor mbi krijimin e kombeve moderne, historiant kan prqasur idet dhekan grumbulluar mjaft njohuri t reja mbi modelet e prgjithshme dhe karakteristikat e veanta, t cilatkan prcaktuar shtetet e ndryshme kombtare. Prsa i prket Europs Juglindore, shtetet-kombe u shfaqndisi von, n krahasim me disa pjes t tjera t Europs. Atje u desh q t zhvilloheshin beteja t gjatadhe t ndrlikuara ose kundr perandorive t mbetura shumkombshe, ose kundr shteteve kombtare

kundrshtare. Kshtu, format e nacionalizmit kan ekzistuar prpara krijimit t shteteve kombtare. Gjithsesi,kto trsi t hershme vlerash kombtare nuk mjaftuan pr funksionimin e shteteve t reja dhe pr rrjedhoj,elitat e reja politike dhe kulturore u prpoqn q ti edukonin nnshtetasit e tyre sipas vlerave kombtare.Nj prpjekje e till shtettore pr ndrtimin e kombit, gjithashtu nuk ishte nj veanti e Europs Juglindore.Prkundrazi, n disa pjes t Europs Perndimore, politika t tilla ishin ndrmarr edhe m par, madjeedhe m t ashpra. N librin e njohur t Eugen Veberit, Nga fshatar n francez, tregohet se si, edhen Franc, shumica e popullsis fshatare filloi q ta prcaktonte vetveten me terma kombtar vetm gjatshekullit t 19-t, nn ndikimin e arsimit fillor, shrbimit t detyrueshm ushtarak dhe komunikimit modern.

Marrdhnia ndrmjet kombeve dhe besimeve ishte mjaft e ndrlikuar. Pr shum europian juglindor,prkatsia fetare ishte dhe mbeti tejet e rndsishme, si ishte ortodoksia pr grekt dhe pr serbt, apokatolicizmi pr kroatt; pr t tjert, si pr shembull, pr shqiptart, feja qe m pak e rndsishme, dhekombi prfshinte njerz t besimeve t ndryshme fetare, pa hasur vshtirsi t mdha. N kt Libr punejan trajtuar shkurtimisht edhe probleme t tjera t veanta, si marrdhniet midis kombeve dhe identitetevegjuhsore.

Qllimi kryesor i ktij Libri pune sht pajisja e msuesve dhe e nxnsve me dshmi historike, t cilat doti ndihmojn q ta kuptojn m mir ndrlikueshmrin e marrdhnieve ndrmjet kombeve dhe shteteven Europn Juglindore. Pr t qen brenda caqeve t pranueshme dhe pr t shrbyer si mjet i prdorshmpr msuesit, nxnsit dhe studiuesit duhej q, n kt Libr pune, t prcaktoheshin disa prparsi. Ndajvendosm t prqendroheshim kryesisht n krijimin e shteteve kombtare, n shtjet e ndrtimit t kombit,n ideologjit kombtare dhe n disa prej konflikteve t ushqyera prej nacionalizmit. Kto shtje ndikuan


15/148


15

edhe n prcaktimin e kufijve kronologjik gjat hulumtimit t burimeve prkatse. Libri i puns u menduaq t prqendrohej kryesisht n shekullin e 19-t, por gjithsesi, vendosm t prfshinim n t edhe shumburime historike t periudhs prpara Iluminizmit t 1800-s, si dhe burime q kan t bjn me jehonne Revolucionit Francez n Europn Juglindore, t cilat shrbyen pr ngritjen e lvizjeve kombtare nkt rajon. Gjithashtu, ktu jan prfshir edhe disa burime historike t shekullit t 20-t, q shrbejn pr

dokumentimin e lindjes s shteteve t reja kombtare, pr zhvillimet e reja n marrdhniet ndrmjet kombevedhe shteteve, pr ndikimin e nacionalizmit n shfaqjen e konflikteve t shumta, si dhe pr disa prbrs t njprirjeje pr ta kaprcyer nacionalizmin. N do rast jemi prpjekur q ti shmangim dyzimet me Librat e tjert puns t prfshir n kt projekt, t cilt trajtojn n thellsi dhe n mnyr m t hollsishme LuftratBallkanike dhe Luftn e Dyt Botrore. Prsa i prket periudhs pas Lufts s Dyt Botrore, u prqendruamn problematikn q ka t bj me ish-Jugosllavin dhe n konfliktet q uan n krijimin e shteteve t rejakombtare, ish-jugosllave, gjat viteve 90. Ne jemi t vetdijshm se ktu mungojn pjesrisht ose trsishtdisa aspekte t zhvillimit t nacionalizmit t shekullit t 20-t. Mungesat m t rndsishme kan t bjnme lulzimin e ideologjive nacionaliste dhe diskriminimin q buron prej tyre n periudhn midis luftravebotrore; por, po ashtu, edhe me llojet e veanta t nacionalizmit komunist jugosllav, shqiptar, rumun dhebullgar. Meqense trsia dhe ndrlikueshmria e ktyre shtjeve do t krkonte prfshirjen e mjaft burimeve

shtes, t cilat do ta mbingarkonin edhe m shum kt Libr pune, krahasuar me tre librat e tjer t projektit,vendosm q ti linim kto shtje pr nj trajtim tjetr t veant.

Shpresojm q grumbullimi i dshmive nga t gjitha vendet europiane juglindore do t mbush, gjithashtu,zbraztin n njohurit q popujt e rajonit kan pr njri-tjetrin. N t vrtet, shumica e popujve t EuropsJuglindore kan msuar m shum pr kombin e tyre dhe pr kombet kryesore t bots (perndimore),ndrkoh q kan shprfillur ose kan marr informacion t njanshm pr fqinjt e tyre. Prmes materialevet prfshira n kt Libr pune, ne synojm ti nxitim msuesit dhe nxnsit q ta krahasojn historin e venditt tyre me at t vendeve t tjera t Europs Juglindore, q t zbulojn modele dhe elemente t prbashkta,t cilat kan qen karakterizuese pr disa vende ose periudha historike, dhe t kuptojn kompleksitetin endryshimeve historike. sht e kuptueshme se nuk mund t prfshinim ktu materiale nga secili vend, pr tgjitha aspektet e marrdhnieve ndrmjet kombeve dhe shteteve gjat dy shekujve t fundit. Na sht dashur

q t bjm przgjedhje t kujdesshme, q kushtzoheshin, n do rast, sidomos nga prania e burimeve tprshtatshme dhe nga prpjekjet pr t ruajtur nj baraspesh, pr t mundsuar prfaqsimin e t gjithakombeve dhe shteteve europiane juglindore n kt Libr pune. Pavarsisht prpjekjeve tona, duhet pranuarse disa prej lexuesve t ktij Libri pune mund t mendojn se ata vet do t kishin prfshir ktu edhe disatekste t tjera. Nse ndodh kshtu, ather ky Libr pune do t prmbush edhe nj qllim tjetr t tij, pr tnxitur msuesit, nxnsit dhe historiant profesionist q ti kushtojn nj vmendje t re ndrlikueshmriss marrdhnieve historike ndrmjet kombeve dhe shteteve t Europs Juglindore.

Jemi t bindur se nj vshtrim m i baraspeshuar dhe faktik i historis s shteteve kombtare n EuropnJuglindore, do ta ndihmoj brezin e ri t jet m tolerant ndaj kombeve dhe/ose grupeve t tjera etnike, sidhe m i hapur ndaj zhvillimeve t sotme. Varet nga ata dhe nga ne q t bjm zgjedhje t arsyeshme,e t mbshtetura n informacion t dobishm n mes alternativave t ndryshme dhe tu prshtatemi sfidavet proceseve historike q po shfaqen, t cilat jan duke prvijuar marrdhnie t reja ndrmjet individve,bashksive, shteteve kombtare dhe organizatave e institucioneve mbikombtare.


16/148


17/148

17

Kronologjia

1762 Paisi Hilendarski shkruan Historin sllavo-bullgare, prmes s cils bn thirrje prndrgjegjsim kombtar.

1768-1774 Lufta ruso-turke. Revolta greke mbshtetet prej Rusis (1770-74).

1797 Hartimi i Projektkushtetuts s Republiks Helenike, prej Rigas Valestinlisit.

Pushtimi francez i Venecies; sipas Traktatit t Kampo-Formios, bhet ndarja eterritoreve veneciane midis Francs dhe Habsburgsve: Habsburgsit pushtojnDalmacin, ndrsa Franca fiton Ishujt Jonian (sundimi francez zgjati deri m1799-n).

1800-1807 Republika Joniane, shtet vasal i Perandoris Osmane. Ajo pushtohet nga britanikt nvitin 1807 dhe bhet protektorat i tyre deri n vitin 1864.

1804-1813 Kryengritja e par serbe, e udhhequr nga Karagjorgji; u shtyp prej osmanve.

1805-1813 Territore t mdha t Dalmacis, Kroacis dhe Sllovenis vendosen nn sundimine Napoleonit (Provincat Iliriane); pas humbjes s Napoleonit, kto territore kthehenprsri n provinca t Austris.

1806-1812 Lufta ruso-turke; nprmejt Traktatit t Paqes n Bukuresht, Moldavia Lindore(Besarabia) i aneksohet Rusis.

1814 Krijimi n Odes i shoqats s fsheht Filiqi Eteria [Shoqata e Miqve], qsynonte lirimin e Greqis prej osmanve.

1815 Kryengritja e dyt serbe, e udhhequr nga Millosh Obrenovii; n dhjetor t vitit1815, sulltani e njeh Milloshin si knjazin m t lart t serbve, n pashallkun eBeogradit.

1821 Kryengritja e Vllahis, e udhhequr nga Tudor Vladimiresku; Revolucioni grek,i cili filloi me pushtimin e Moldavis nga nj ushtri e vogl greke, drejtuar prejAleksandr Ipsilantit, u pasua me nj kryengritje, e cila u prhap nga Peloponezi,drejt zonave t tjera.

1822 N Epidarus, Asambleja Kombtare Greke shpall Republikn Helene dhe votonpr kushtetutn e par greke.

1826 Sulltan Mahmudi i Dyt, shprndau me dhun jeniert, duke u hapur rrugnreformave n Perandorin Osmane.

1827 Britania, Franca dhe Rusia mbshtesin hapur grekt; n Navarino, flota e aleatvemund flotn osmano-egjiptiane.

1828-1829 Lufta ruso-turke. Rust pushtojn Moldavin dhe Vllahin.1829 Traktati i Paqes n Adrianopoj (Edrene); Serbia njihet si principat vasale, meMillosh Obrenoviin si princ; Vllahia dhe Moldavia mbeten nn pushtetin osman,por vendosen, gjithashtu, edhe nn mbrojtjen ruse.

1830 Protokolli i Londrs Greqia shpallet monarki e pavarur, nn dorzanin eprbashkt t Britanis, Francs dhe Rusis.



18/148

KRONOLOGJIA

18

1831-1832 Nn mbikqyrjen ruse, vendosen n Vllahi dhe Moldavi Rregullat Organike;modernizimi konservator ruan pushtetin e princave dhe t bojarve.

1832 Konventa e Londrs prcakton kufijt e shtetit grek dhe vendos q Otoja, djali idyt i Ludvigut t Par t Bavaris, t bhet mbreti trashgimtar i Greqis.

1834 Athina zvendson Nafplionin, si kryeqytet i Greqis.1835 Kushtetuta Serbe (miratuar nga sulltani n vitin 1838); ajo kufizon pushtetin e

princit, n dobi t nj senati t zgjedhur.

1837 Krijimi i Universitetit t Athins dhe i Shoqris Arkeologjike.

1839 Hatisherifi i Gulhanes; nisin zyrtarisht Reformat e Tanzimatit n PerandorinOsmane.

1841 Krijimi i Banks Kombtare Greke.

1843-1844 Greqia bhet monarki kushtetuese, duke vendosur t drejtn pothuaj-universale tvots pr meshkujt.

1830-1848 N Perandorin Austriake, periudh e ngarkuar me shum lvizje kombtare,

q synonin veanrisht fitimin e statusit zyrtar pr gjuht kombtare; po n ktkuadr, Rilindja Kombtare Kroate (Lvizja Iliriane) lufton pr gjuhn kroate,e cila bhet gjuh zyrtare n vitin 1847, dhe pr nj Kroaci autonome, brendaPerandoris Austriake, ndrkoh q n Transilvani, rumunt prplasen mehungarezt pr shtjen kombtare.

1848-1849 Kryengritje n mbar Europn, prfshir ktu Perandorin Austriake dhePrincipatat Rumune; kryengritsit grshetojn krkesat politike, shoqroredhe kombtare; ndarjet kombtare shkaktojn konflikte ndrmjet kryengritsvehungarez, kroat dhe rumun; kryengritjet shtypen me dhun nga osmant dheaustriakt, me mbshtetjen e Rusis.

1850 Autoqefalia e Kishs Greke (e shpallur q n vitin 1833), miratohet ngaPatriarkana Ekumenike e Kostandinopojs.

1852 Danilo i Par Petrovii (1851-1860) e shndrron Malin e Zi nga peshkopat, nprincipat laike dhe ndrmerr nj program modernizues.

1853-1856 Lufta e Krimes; Rusia mundet prej forcave t bashkuara t Perandoris Osmane,Britanis s Madhe, Francs dhe Sardenjs; prmes Traktatit t Paqes n Paris,Moldavia, Vllahia dhe Serbia vendosen nn mbrojtjen e prbashkt t Fuqive tMdha.

1858 Konventa e Parisit; Fuqit e Mdha riorganizojn Moldavin dhe Vllahin si shtetet veanta, por nn emrtimin e prbashkt Principatat e Bashkuara.

1859 Aleksandr Joan Kuza zgjidhet princ i dyfisht, i Moldavis dhe Vllahis; bashkimi

i shkallshkallshm institucional i t dyja principatave deri m 1862; krijimi i shtetitmodern rumun.

1860 Hapja e Universitetit t Jashit (i cili m 1864, u pasua edhe nga Universiteti iBukureshtit).

1862 Nj kryengritje e detyron Oton e Par q t largohet nga Greqia.


19/148


19

1863 Princi danez, George i Holstein-Sonderburg-Glucksburgut, zgjidhet pr tu brmbreti George i Par (1863-1913) i Greqis;Kushtetuta e re (1864) i bn njerzit nnshtetas t kurors mbretrore dhe tshtetit sovran; Ishujt Jonian i jepen Greqis nga Britania e Madhe.

Laicizimi masiv i pronave t kishs n Rumani; konflikti me Patriarkann eKostandinopojs.

1866 Aleksandr Joan Kuza detyrohet q t jap dorheqjen; princi gjerman, Karoli iHohenzollern-Sigmaringenit, bhet princ i Rumanis (1866-1914, mbret pas vitit1881); Kushtetuta e 1866-s vendos monarkin kushtetuese dhe garanton tdrejtat dhe lirit civile, por krijon nj sistem t kufizuar votimi, nprmjet regjistrimitn baz t pronsis.

1867 Marrveshje pr krijimin e Austro-Hungaris dualiste; Sllovenia dhe Bukovinambeten pjes t Austris, ndrsa Transilvania dhe Kroacia prfshihen brenda

mbretris s Hungaris; prmes nj marrveshjeje t posame (1868),Kroacia ruan nj shkall t caktuar autonomie brenda Hungaris; pavarsishtksaj, politikat centralizuese dhe asimiluese t Hungaris shkaktojn rritjen epaknaqsis tek rumunt dhe kroatt.

1866-1869,1889

Kryengritjet n Kret krkojn respektimin e reformave osmane, por synimiprfundimtar sht bashkimi me Greqin.

1869 N Rumani krijohet Komiteti Qendror Revolucionar Bullgar, nn drejtimin e LjubenKaravelovit.

1870 Me an t nj dekreti osman, krijohet Ekzarkati Bullgar; bullgart sigurojn njorganizim kishtar t ndar prej Patriarkans s Kostandinopojs, megjithse endenuk ishin nj shtet i veant.

1872 Vendimi antikombtar i Patriarkanave t vjetra ortodokse t Kostandinopojs,Aleksandris dhe Antiokis, i cili dnon prcaktimin e juridiksionit kishtar sipasetnis, si nj veprim prars.

1875 Revolta antiosmane n Bosnj dhe Hercegovin; fillimi i Krizs Lindore t viteve1875-1878.

1876 Osmant shtypin me ashprsi revoltn bullgare t prillit; Serbia dhe Mali iZi i shpallin luft Perandoris Osmane, por psojn humbje; rritja e trysnisndrkombtare dhe trazirat e brendshme i detyrojn autoritetet osmane q tnxjerrin Kushtetutn e par osmane, e cila u siguron t drejta t plota dhe tbarabarta t gjith nnshtetasve osman, por, n t njjtn koh, shpall seperandoria sht nj trsi e pandashme.


20/148

KRONOLOGJIA

20

1877 N Stamboll krijohet Komiteti Qendror pr Mbrojtjen e t Drejtave t PopullitShqiptar.

Rusia i shpall luft Perandoris Osmane dhe pushton Bullgarin; Rumania eshpall veten t pavarur dhe bashkohet me Rusin; n Plevna, pas nj qndrese tmadhe, ushtria osmane mundet.

1878 Traktati i Paqes i Shn Stefanit (3 mars); pas ndrhyrjes s Britanis s Madhedhe Austro-Hungaris, Kongresi i Berlinit arrin nj traktat t ri paqeje (1 korrik):Rumania, Serbia dhe Mali i Zi njihen si shtete t pavarura; Bullgaria ndahet nPrincipatn vasale t Bullgaris dhe n Provincn Autonome t Rumelis Lindore;Rumania prfiton Dobruxhn, n shkmbim t Besarabis Jugore, e cila iu dhaRusis; Serbia dhe Mali i Zi prfitojn, gjithashtu, nj zgjerim t vogl territorial;Bosnj-Hercegovina vendoset nn administrimin austro-hungarez; nprmjet njkonvente t veant osmano-britanike, Qiproja vendoset nn sundimin britanik,duke vazhduar t mbetet pjes e Perandoris Osmane (4 qershor 1878).

Sulltan Abdulhamidi i Dyt (1876-1909) pezullon Kushtetutn e dhjetorit 1876,shprndan parlamentin dhe sundon n mnyr autokratike deri n vitin 1908.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit harton programin kombtar.

1879 Kushtetuta Bullgare e Trnovs vendos monarkin kushtetuese; princi i par bhetAleksandri i Batenbergut (1879-1886).

1880 Krijimi i Banks Kombtare t Rumanis.

1881 N prputhje me Traktatin e Berlinit, osmant i dorzojn Greqis, Thesalin dherajonin e Arts s Epirit.

1885 Bashkimi i Rumelis Lindore me Principatn Bullgare; prpjekjet e Serbis pr

kompensime dshtojn me Luftn serbo-bullgare (1885-1886).1886 Kriza politike n Bullgari; princ Aleksandri i Batenbergut jep dorheqjen; Rusia

ndrpret marrdhniet diplomatike me Bullgarin.

1887 Bullgart zgjedhin si princ t tyre Ferdinandin e Saksa-Koburg-Gothas (1887-1918).

1893 Krijimi i OBRM-s (Organizata e Brendshme Revolucionare Maqedonase).

1896 Lojrat e para Olimpike ndrkombtare n Athin.

1897 Lufta greko-turke; Greqia pson humbje.

1898 Kreta bhet shtet vasal, gjysmautonom; princi grek, George, emrohetguvernator.

1903 Grushti i shtetit n Serbi; vrasja e mbretit Aleksandri i Par Obrenovi dhe efamiljes s tij; Petar i Par Karagjorgjevi bhet mbret (1903-1921); rritet frymanacionaliste n politikn serbe.

Osmant shtypin kryengritjen e Ilindenit n Maqedoni

1907 Kryengritje e rndsishme e fshatarsis n Rumani.


21/148


21

1908 Revolucioni xhonturk n Perandorin Osmane; rivendosja e Kushtetuts s 1876-sdhe organizimi i zgjedhjeve pr Parlamentin Osman; Bullgaria shpall pavarsine saj; Austro-Hungaria anekson Bosnj-Hercegovinn (Kriza boshnjake meSerbin dhe Rusin).

1911-1912 Lufta italo-turke; Italia pushton Ishujt Dodekanez (si edhe Libin).1912 Kryengritja shqiptare; organizimi i revolts s armatosur nga Ismail Qemali dheLuigj Gurakuqi.

1912-1913 Luftrat Ballkanike; Perandoria Osmane humbet shumicn e territoreve europianet saj, t cilat i kalojn Bullgaris, Serbis, Greqis dhe Malit t Zi; Shqipriashpallet e pavarur (28 nntor 1912); Maqedonia ndahet ndrmjet Bullgaris,Serbis dhe Greqis; Dobruxha Jugore e Bullgaris i aneksohet Rumanis.

1914 Princ Vilhem Vidi pranon fronin e dhn prej Fuqive t Mdha, pr t qen mbret iShqipris.

1914-1918 Lufta e Par Botrore; vrasja n Sarajev e princ Franc Ferdinandit prejnacionalistve serb bhet edhe shkaku i lufts; me prjashtim t Shqipris q,gjithsesi, ishte e pushtuar, t gjitha shtetet e Europs Juglindore morn pjes nluft: Austro-Hungaria, Perandoria Osmane (qysh prej vitit 1914) dhe Bullgaria(qysh prej vitit 1915) rreshtohen n krahun e Fuqive t Qendrs; Serbia, Mali i Zi(qysh prej vitit 1914), Rumania (qysh prej vitit 1916) dhe Greqia (qysh prej vitit1917, pavarsisht nga kundrshtimet e mbretit Konstantin) rreshtohen n krahun eAntants.

1915 Fillon internimi me forc i t gjith armenve osman (prill). M 6 tetor, VincentBrys, duke folur n Dhomn e Lordve, tha se gjat ktij procesi llogariteshin tishin masakruar rreth 800 000 armen. Q nga ajo koh, shtja e gjenocidit kaqen nj tem polemikash, veanrisht n Turqi.

1917

Qeveria serbe dhe Komiteti i Qeveris Kroate t Londrs (kryesisht n mrgim),prmes Deklarats s Korfuzit, bien n marrveshje pr formimin e nj shteti tprbashkt jugosllav.

1917-1918 N kontekstin e Revolucionit Rus, n Besarabi shpallet nj republik demokratike,dhe m pas Asambleja voton n favor t bashkimit t saj me Rumanin (27 mars1918).

1918 Thyerja e Fuqive t Qendrs; Bullgaria dhe Perandoria Osmane kapitullojn;Austro-Hungaria shprbhet; n territoret jugore t ish Austro-Hungaris shpalletShteti i Sllovenve, Kroatve dhe Serbve; Vojvodina dhe Sirmiumi bashkohenme Serbin; Kshilli Kombtar i Shtetit t Sllovenve, Kroatve dhe Serbvevendos t bashkohet me Serbin pr t krijuar Mbretrin e Serbve, Kroatve

dhe Sllovenve (e riemrtuar Jugosllavi pas vitit 1929); rumunt e Bukovins dhet Transilvanis bashkohen me Rumanin.

1919-1920 Konferenca e Paqes n Paris; vendosja e kufijve t rinj n Europn Juglindore prmesTraktatit t Shn-Germain-en-Layet (me Austrin), Traktatit t Njis (me Bullgarin) dheTraktatit t Trianonit (me Hungarin); ndarja e Banatit ndrmjet Rumanis dhe Mbretriss Serbve, Kroatve dhe Sllovenve; Bullgaria i dorzon Greqis, Trakin Perndimore;Greqia, Rumania, Jugosllavia, e m von Bullgaria dhe Turqia, duhet t nnshkruajn traktatet veanta pr mbrojtjen e t drejtave t pakicave kombtare brenda kufijve t tyre.


22/148

KRONOLOGJIA

22

1919 Pushtimi i Azis s Vogl Perndimore (Smirna) nga Greqia, me autorizimin eFrancs, Britanis dhe SHBA-s, si kundrpesh ndaj zgjerimit t Italis n rajon;prpjekjet e kurdve dhe t armenve pr krijimin e shteteve t tyre kombtare;n Azin e Vogl, fillimi i qndress kombtare turke; udhheqs sht MustafaQemal pasha (q m von u quajt Ataturku).

1920 Traktati i Paqes i Sevres; sulltan Mehmedi VI pranon shprbrjen e PerandorisOsmane (humbja e tokave arabe, e Armenis dhe e Trakis; mbajtja ereferendumit n Smirna, pas nj periudhe pesvjeare nn administrimin grek;mundsia e Kurdistanit pr pavarsi; krijimi i zonave t ndikimit t Britanis sMadhe, Francs dhe Italis n Azin e Vogl); nacionalistt turq nuk e pranojnTraktatin dhe i shtypin arment dhe kurdt.

1922 Fitorja e turqve ndaj ushtris greke; trupat turke marrin zotrimin e Smirns/Izmirit,Kostandinopojs/Stambollit dhe Trakis Lindore.

1923 Traktati i Paqes n Lozan; shkmbimi i detyrueshm i popullsive ndrmjet

Greqis dhe Turqis.

Rnia e Perandoris Osmane dhe shpallja zyrtare e Republiks s Turqis.Stambuliski dhe agrart masakrohen n Bullgari.

1924 Heqja e monarkis dhe krijimi i Republiks s par greke.

1928 Vrasja e udhheqsit politik kroat, Stjepan Radiit, nga nj deputet nacionalist serbnga Mali i Zi, gjat nj seance t parlamentit jugosllav n Beograd.

1929 Bie tregu i burss s Nju Jorkut. Fillon rnia dhe kriza ekonomike botrore.Ekonomit e Ballkanit mbshteten n burimet e tyre ekonomike dhe n nj sistemku ndrhyrja e shtetit ishte m e madhe.

1934 Aleksandri i Jugosllavis vritet n Marsej, s bashku me ministrin e Jashtmfrancez, Lui Bartu nga nj antar i Organizats s Brendshme RevolucionareMaqedonase, i ndihmuar nga nacionalistt ustash kroat.

1939 Shqipria pushtohet nga Italia.

1939-1945 Lufta e Dyt Botrore; n vitin 1940, Rumanis i merret Besarabia dhe BukovinaVeriore nga Bashkimi Sovjetik, Dobruxha Jugore nga Bullgaria, si dhe TransilvaniaVeriore nga Hungaria (kjo e fundit u rifitua n vitin 1944); n vitin 1941, Jugosllaviadhe Greqia pushtohen nga fuqit e Boshtit; krijimi i Shtetit t Pavarur Kroat, si

shtet fashist kukull, n territorin e Kroacis, Bosnjs dhe Hercegovins (deri nvitin 1945); lvizjet partizane n Jugosllavi, Greqi dhe Shqipri; Bullgaria dheRumania bjn aleanc me Fuqit e Boshtit, kundr Kombeve t Bashkuara, dhen vitin 1944 pushtohen nga ushtria sovjetike; n prfundim t lufts, Shqipria,Bullgaria, Rumania dhe Jugosllavia vihen nn kontrollin komunist, ndryshe ngaGreqia dhe Turqia.


23/148


23

1943-1946 Jugosllavia riorganizohet si federat me 6 republika (Bosnj-Hercegovina,Kroacia, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia dhe Sllovenia) dhe me dy provinca autonome(Kosova dhe Vojvodina, q t dyja pjes t Serbis); sipas Kushtetuts s1946-s, udhheqja federale sht shum e fuqishme dhe prforcohet edhe m tejnprmjet rolit ky e centralizues t Partis Komuniste Jugosllave (prej vitit 1952,Lidhja Komuniste Jugosllave).

1946-1949 Lufta civile n Greqi.

1950 Referendumi jozyrtar i qipriotve grek, t cilt krkojn bashkimin me Greqin;britanikt nuk pranojn.

1955 Fillimi i prleshjeve t armatosura kundr britanikve n Qipro.

1958 Dhun e ashpr ndretnike n Qipro.

1959 Marrveshjet ndrmjet Britanis, Greqis dhe Turqis, lidhur me krijimin e shtetit tpavarur t Qipros, pr qipriott grek dhe pr ata turq, s bashku.

1960 Krijimi i Republiks s pavarur t Qipros.

1963 Kushtetuta e re federale n Jugosllavi; rritja e kompetencave t republikave, sidhe ndarja e posteve partiake nga ato shtetrore; liberalizimi dhe fuqizimi relativi zyrtarve t republikave ndihmon shprthimin e nacionalizmit, veanrisht nKosov dhe Kroaci (Pranvera kroate), q shtypet nga Titoja m 1972.

Dhuna ndretnike n Qipro detyron qipriott turq t largohen nga qeveria.

1967 N Greqi vendoset Diktatura e kolonelve.

1974 Kushtetuta e re jugosllave; autonomi m e madhe pr republikat jugosllave.

Grusht shteti ushtarak grek n Qipro, q synonte bashkimin me Greqin; pushtimi i

Qipros Veriore prej trupave turke.

Rivendosja e demokracis n Greqi.

1980 Vdekja e Titos; shkatrrimi i ekonomis; pavarsisht nga sistemi me rotacion,legjitimiteti i institucioneve federale n Jugosllavi zbehet shkall-shkall.

1981 Greqia bhet antare e Komunitetit Europian.

1983 Shpallja e 'Republiks Turke t Qipros s Veriut'njihet vetm prej Turqis dhednohet prmes Rezoluts s Kshillit t Sigurimit t OKB-s.

1987 N Serbi vjen n pushtet Sllobodan Milloshevii.

1989 Rnia e komunizmit n Europn Juglindore; zvendsimi paqsor i TeodorZhivkovit n Bullgari, dhe revolucioni i dhunshm n Rumani; vendosja e sistemitpolitik demokratik shumpartiak dhe kalimi drejt ekonomis s tregut.

1991-1992 Shprbrja e Jugosllavis; krijimi i shteteve t pavarura kombtare: Sllovenis,Kroacis (m 1991), Bosnj-Hercegovins, Republiks s Maqedonis,Republiks Federale t Jugosllavis (Serbia dhe Mali i Zi) n vitin 1992.


24/148


25/148


26/148

Harta 1: Krijimi i shteteve moderne n Ballkan, 1804-1862

26

Kufiri i Perandoris Osmane

Serbia autonome, 1830

Greqia e pavarur, 1830

Rumania e bashkuar dhe autonome, 1862

Provincat Iliriane nn Francn e Napoleonit, 1809-1813(u kthyen nn kontrollin habsburgas n 1814-1815)


27/148

KAPITULLI I: Formimi i shteteve kombtare: synimetprkundrejt arritjeve

Shtetet-kombe nuk jan t prjetshme. Ato jan shfaqur relativisht von, kryesisht gjat dy shekujvet fundit. N nivel europian, prgjithsisht sht pranuar se shekulli i 19-t ishte shekulli i kombsive.Gjat ksaj periudhe, n mbar Europn u shfaq nj lidhje e fort midis prkatsis kombtare dheproceseve politike. Gjithsesi, n shekullin e 19-t, shtetet-kombe nuk prbnin as formn e vetme dhe asmbizotruese t strukturs politike. Perandorit shumkombshe vazhdonin q t kontrollonin hapsiradhe popullsi t mdha. Identifikimi posht nivelit t kombsis, pra rajonal/lokal, apo ai shoqror gjithashtumbetej i rndsishm. Besimi fetar, ndonse n rnie tek shtresa e t pasurve, vazhdonte q t ishte irndsishm pr shumicn e popullsis. N prgjithsi ekzistonte nj munges mirkuptimi n lidhje meidentifikimin kombtar, apo me iden se do grupim kombtar duhej q normalisht t kishte edhe shtetine tij. Nj shumllojshmri e till opinionesh dhe variantesh politike pati nj ndikim shum m t madh n

historin e shekullit t 19-t, sesa ai q zakonisht jemi msuar t pranojm. Gjithsesi, shkall-shkallnacionalizmi vazhdoi q t fitonte terren, perandorit shumkombshe provuan se ishin t dobta e prpasoj u shkatrruan, ndrkoh q numri i njsive politike t organizuara si shtete-kombe po shtohejgjithnj e m shum.

Nga ky model i prgjithshm i historis europiane, Europa Juglindore nuk prbn prjashtim. Ndrkohq n fillim t viteve 1800, pjesa m e madhe e rajonit sundohej nga disa perandori shumkombshe,gjat shekullit t 19-t kemi fillimin e shfaqjes s lvizjeve kombtare, ndrsa fundi i Lufts s ParBotrore shnoi dhe mbizotrimin e shteteve kombtare. Mesa duket, fitorja prfundimtare e shteteve-kombe ishte nj lvizje e pashmangshme historike. Gjithsesi, duhet theksuar se kto zhvillime historikeishin m t ndrlikuara sesa paraqiten zakonisht n tregimtarin nacionaliste. Kshtu, vetm nj pjese grupimeve kombtare ia arritn q t formonin shtetet e tyre kombtare, ndrkoh q shum t tjera

dshtuan n kt drejtim. Edhe ata q ia doln mban, u lkundn midis disa varianteve politike, rezultatiprfundimtar i t cilave nuk u prcaktua vetm nga veprimet e tyre, por edhe nga ndrhyrja e Fuqive tMdha, sikundr edhe nga ndikimi i proceseve historike botrore.

N kt kapitull do t trajtohen kto shtje: shkaqet e paknaqsive ndaj regjimeve t ndryshmeperandorake; prhapja e ideologjive nacionaliste; marrdhniet ndrkombtare dhe ndrhyrja e Fuqivet Mdha; pjesmarrsit n luftn pr lirim kombtar, motivimet e tyre, synimet/programet; format eprpjekjeve pr ndrtimin e kombit; rezultati i ktyre prpjekjeve, duke u prqendruar, veanrisht, nmarrveshjet e ndryshme q uan drejt rezultateve konkrete. Meqense n realitet kto shtje jan tndrthurura, sikundr paraqiten edhe n burimet historike t przgjedhura pr kt Libr pune, materialetjan sistemuar n mnyr kronologjike, duke mos ndjekur nj model tematik. Gjithsesi, n prfundim tktij kapitulli, ju sugjerojm q t plotsoni nj tabel me t gjitha ato shtje q kan lidhje me burimet veanta.

Sigurisht q przgjedhja e teksteve nuk mund t prfshinte t gjitha momentet dhe kontributet e dhnagjat procesit t formimit t shteteve kombtare n Europn Juglindore. Por jemi t bindur se msuesitdhe nxnsit do t jen n gjendje q t hartojn nj list edhe m t pasur kontributesh domethnsepr secilin shtet n veanti n kt proces, prandaj dhe i nxisim q ti diskutojn burimet e tyre, s bashkume ato tonat. Qllimi kryesor i ktij kapitulli sht paraqitja e shumllojshmris s zgjidhjeve politike tkonceptuara nga popujt n shekullin e 19-t dhe n fillim t shekullit t 20-t. N t njjtn koh, ne jemit bindur se kjo gj do t ndihmoj edhe njerzit e shekullit t 21-t q t prgatiten m mir pr zgjidhjetpolitike q do tu duhet t bjn n t ardhmen.

27


28/148

I-1. Marrdhniet ndrmjet Greqis dheEurops sipas Josip Mesidaksit (1761)

Greqia1 ka vrtet nevoj pr Europn. N ditt esotme, kjo e fundit zotron me tepric shumicn

e burimeve t dijeve, q t pars i mungojn.[] Tashm ka ardhur koha q Greqia tipranoj me dashamirsi dhuratat e Europs,meqense kjo e fundit ndien mirnjohje pr t.Europa nuk e fsheh as shklqimin q mori, dheas borxhin q i ka Greqis. Ajo sht e gatshmeq ti jap Greqis t gjitha format e mundshmet dijes.[] Tr Europa ndien keqardhje pr Greqindhe e mshiron at, m shum pr mungesne arsimimit, sesa pr skllavrimin e saj. A

mund ti lini pas dore vuajtjet e vendit tuaj, jupasardhsit e sinqert e t vrtet t Greqis,q shrbyet si model pr mbar botn? Kushkoi nderi i paraardhsve tuaj? Ku gjendetmendjemprehtsia e strgjyshrve tuaj, qarrinte t kalonte do penges? Ku ndodhetshpirti grek, shija e t cilit nuk mund tprzgjidhte asgj tjetr ve s bukurs? Tgjitha kombet europiane, shumica e t cilave pr t mos thn t gjitha quheshin barbarenga grekt dhe romakt e lasht, tashm jan

t ditura dhe t kulturuara.[] Por a ka kuptim q pikrisht ju, pasardhsite atyre grekve kryelart, t cilt kan qenmsuesit e par t dijes dhe t s bukurs,t shndrroheni n t vetmit q durojnanalfabetizmin, n t vetmit q vuajn jovetm paditurin, por dhe mjegullnajn q sjellmungesa e dijes?Por jo, jo. Tashm, Greqia duhet ta rizgjojdshirn e saj t zjarrt, ta rigjej prsosurine saj dhe t rikujtoj lashtsin e lavdishme.M e pakta q ajo duhet ti tregoj sot botsmbar, sht se ende banohet nga grek.

Moesiodax, Filozofia e moralit (1761), te Kitromilides,f. 331, 338-340.

Josip Mesidaksi (rreth 1725-1800)ka qen nj prej intelektualve m

t shquar t shekullit t 18-t n EuropnJuglindore. N t vrtet, fjala Mesidaks nuk

tregon mbiemrin, por prejardhjen e tij etnike(dak nga Mzia). Megjithse vinte nga njfamilje vllahe dhe fliste rumanisht, Mesidaksikreu arsimin grek, i cili gjat shekullit t18-t ishte sistem i prbashkt shkollimipr t gjith popujt e krishter ortodoks tBallkanit. Pas prfundimit t studimeve nSelanik dhe Smirn, ai i vazhdoi ato edhem tej, nn drejtimin e Evgenios Vulgarisit,pran shkolls Atonias, n Malin Athos(1754-1755). Mesidaksi njihet pr hartimin

e nj teksti shkollor, Teoria e gjeografis(1781), si dhe prApologjin (1780), veprn t ciln u bhej jehon ideve t XhonLokut [John Locke] (1779). Gjithashtu, ai kaqen edhe kujdestari i arsimimit t djemve tAleksandr Ipsilantit, sundimtarit t Vllahis.N veprn e tij Filozofia e moralit, Mesidaksitheksonte prmasn ballkanike t kultursgreke t shekullit t 18-t, parashtronte idethumaniste kozmopolite t Iluminizmit; veprae tij ndikoi n prhapjen e ideve perndimoren Ballkan prmes arsimit grek; pr m tepr,ai punoi pr prhapjen e ktij arsimi edhe npopujt e tjer t Ballkanit, duke e mbshteturemocionalisht dhe intelektualisht nocioninmbi Greqin si nj prcaktim t prbashkt.N Europn Juglindore, vepra e tij sollikritikn shoqrore dhe skepticizmin politik tIluminizmit qysh prpara vitit 1780.

Sipas pikpamjes s Mesidaksit, cilasht marrdhnia ndrmjet Europsdhe Greqis? Prse Mesidaksi e lartson aqshum shklqimin e Greqis s lasht?

1Termat q prdor Mesidaksi jan Eladh dhe Helen, ndrkoh q autor t tjer t s njjts periudh prdorin termat

dhe ose . N kt prkthim prdoren termat Greqi dhe grek, duke nnkuptuar kombin e Greqis moderne.

FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE

28


29/148

I-2. Bazat historike t kombit bullgar, sipasPaisi Hilendarskit (1762)

Dgjoni me vmendje lexues dhe dgjuesbullgar, njerz q e doni me gjith zemr popullin

dhe atdheun tuaj; ju q doni t msoni dhe t diniat ka sht provuar mbi origjinn tuaj bullgare,mbi baballart tuaj, mbi paraardhsit e cart,patriarkt dhe shenjtort, se si e jetonin dhe ekalonin kohn e tyre. sht mjaft e rndsishme,por dhe e dobishme pr ju, q t dini at q shtvrtetuar pr bmat e etrve tuaj, po ashtu sie njohin origjinn dhe gjuhn e tyre edhe fiset etjera, t cilat kan historin e tyre dhe kushdo qmund ta lexoj, e njeh at, e ritregon dhe ndihetkrenar pr origjinn dhe gjuhn e vet.

Kshtu, un kam shkruar pr ju gjithka qsht provuar mbi origjinn dhe gjuhn tuaj,duke e paraqitur n rend kronologjik. Lexoni dhemsoni, nse nuk doni q tju tallin apo qortojnfiset dhe popujt e tjer. Kopjojeni vet ktlibrth historie, ose paguani ata q din dhe qmund ta kopjojn at pr ju, dhe ruajeni si syte ballit! Ka njerz q e shprfillin origjinn e tyrebullgare dhe prqafojn nj gjuh dhe nj kulturt huaj. Kshtu, ata msojn shkrim dhe kndimn greqisht dhe u vjen turp q ta quajn veten

bullgar. Ah, ju fanatik dritshkurtr! Po prsevall ju vjen turp q ta quani veten bullgar? Prsenuk doni q t shkruani e t lexoni n gjuhn enns? Apo mendoni se bullgart nuk kan pasuras perandori dhe as vendin e tyre? N t vrtet,pr shum vjet, ata kan mbretruar dhe kanqen t famshm e t lavdishm n mbar botn,e jo rrallher i kan detyruar edhe romakte fuqishm apo grekt mendjempreht q tupaguanin atyre taksa. Shum car dhe mbretrua kan dhn vajzat e tyre pr nuse carve tan,me qllim q t jetonin n paqe me ta. Bullgartkan qen fisi i par sllav q patn cart e tyre,Patriarkun e tyre, q u kthyen n t krishter dheq pushtuan territore t shumta. Shenjtort e parsllav kan qen bullgar. Ata kan qen m tfuqishmit dhe m t respektuarit ndr fiset sllave;po kshtu ka qen dhe gjuha bullgare, gjra t

cilat un i kam prmendur n rend kronologjik nkt libr historie. Pr bullgart gjenden shumfakte edhe n historit e popujve t tjer, dhegjithka e prmendur m lart, sht e vrtet.

Paisiy, f. 19- 0.

Paisi Hilendarski (1722-1773) ka qen murg n manastirin e

Hilendarit, n Malin Atos. Ai ishte autori i parq shprehu iden e rizgjimit kombtar bullgarn librin Historia sllavo-bullgare, qysh n vitin1762.

Prse e shkroi Paisi kt libr? Simund ta interpretojm kt tekstn ditt e sotme? Cili ka qen roli i gjuhs

greke n Europn Juglindore gjat shekullit

t 18-t? A konsiderohej gjuha apo besimi

fetar si elementi m i rndsishm i

identitetit kombtar?

I-3. Evgenios Vulgarisi n mbrojtje t shtetitgrek (rreth 1770)

Dobsia q ka pushtuar tashm shtetin osman,nuk sht pasoj vetm e mungess s prvojss ushtris, por edhe e zemrats q ekzistonndr shtetasit e tij. Nse e para vjen si pasoj emungess s veprimit, kjo e fundit vjen prej njmrie t thell. sht kjo mbretri q i ushqengrekt brenda saj me mri, ato turma t mdhaq jan dhunuar prej shum e shum kohsh,q kur shohin sesi shtypja dhe mjerimi arrijnkulmin, ndiejn vese urrejtje kundr tiranve ttyre.[] Por, nse pushteti barbar e tiranik osman dot detyrohet me forc q t lshoj atje Tartarindhe Dakin2, apo Peloponezin a ndonj pjestjetr t Greqis s ktushme, si vende t lira

2Prkatsisht Krimea dhe Rumania.


29


30/148

strehimi pr grekt e shtypur, ather mund tmtojm se baraspesha e pushteteve n Europdo t tronditet menjher! Pr m tepr, doprpjekje kundr armiqve t t krishterve, do tsillte dmtim edhe pr vet botn e krishter!

Voulgaris, f. 38, 41.

Evgenios Vulgarisi lindi n Kerkyran vitin 1716, dhe pas nj periudhe tgjat veprimtarie si dijetar udhtar e m vonsi peshkop n Rusi, ai vdiq si murg n vitin1806. Mbshtets i greqishtes s lasht dhenj dijetar liberal, ai prktheu Volterin greqisht,si dhe botoi nj ese mbi tolerancn. GjatLufs ruso-turke n vitet 1768-1774, Vulgarisiprkrahu iden e lirimit t Greqis me

ndihmn e Rusis, dhe n vitin 1772 u ftua nShn Peterburg nga perandoresha Katerina eDyt.

Cili sht opinioni i autorit pr rolin eshtetit grek n Europ?I-4. Dimitrios Katarcisi shpjegon se prse

grekt prbjn nj komb, ndonse nuk kannj shtet (1783)

M duhet t pranoj, se sot nuk jemi nj komb q kashtetin e tij, prderisa varemi nga nj komb tjetr m ifort. Disa francez, t cilt bazohen n prkufizimine Aristotelit mbi qytetarin, na akuzojn se nukpaskemi vendlindje, por nj gj e till nuk qndron.N t vrtet, Aristoteli e prdor prkufizimin e tij,q ti dalloj nnshtetasit nga njerzit e skllavruar,q ndryshe njihen si helot apo periek, dhe qkan punuar si bujkrobr pr banort e Spartsdhe t Krets. Por pavarsisht nga kjo, fal Zotit, nenuk ndodhemi n kt gjendje, dhe megjithse nukbjm pjes n administratn e shtetit t zotrvetan, prsri nuk jemi t shkputur prej tij. Ne jeminj komb q mbajm lidhje me njri-tjetrin, por edheme qeverin e lart, prmes udhheqsve tan

kishtar, t cilt, n shum mnyra, jan gjithashtuedhe drejtuesit tan politik.[] T mos harrojm s prmenduri edhe dika:si sht e mundur q nj grek3, i cili mendon see ka origjinn e vet nga Perikliu, Themistokliu

e t tjer si kta, apo nga familjet e Teodosit,Velisariosit, Narsesit, Vulgaroktonosit, Cimiskisitdhe t tjer romak t ktyre prmasave, apo qmendon se rrjedh nga ndonj shenjtor apo familjeshenjtori, si sht e mundur q t mos i adhurojpasardhsit e t tilla figurave? Si t mos pranojvuajtjen brenda nj shoqrie, e cila n gjirin e sajka pasur t till emra? Si t mos e doj tokn qmkoi t till burra? Dhe teksa trheq zgjedhn eskllavris, si sht e mundur t mos e ujis melot tokn pr t ciln ata derdhn gjak, dikush pr

lavdi e dikush pr lirim?Katartzis, f. 44, 45.

Dimitrios Katarcisi (1730-1807)ishte nj studiues fanariot. Ai lindin Kostandinopoj/Stamboll dhe jetoi nBukuresht, ku punoi edhe si gjykats i nivelitt lart. I frymzuar nga idet iluministe, aie prfytyronte botn greke n prputhje mekonceptet perndimore, sikundr paraqitejedhe n Enciklopedin e Didroit. Gjithashtu,hartoi edhe nj program t gjer reformimi pr

arsimin grek, duke u mbshtetur n gjuhnpopullore, e cila, sipas tij, ishte nj veprkombtare mjaft domethnse.

Cili sht opinioni i autorit mbi lidhjen qekziston ndrmjet kombit dhe shtetit?

Prse ai u referohet figurave historike?

I-5. Peticion rumun pr barazi kombtare nTransilvani Supplex Libellus Valachorum(1791)

I bekuari, Perandori August!

[] Si dihet nga t gjith, kombi rumun

sht kombi m i lasht q ekziston n

Transilvanin e sotme, ka vrtetohet nga

3 N tekstin origjinal grek prdoret fjala Romios.


30


31/148

dshmit historike dhe nga nj tradit q

nuk sht ndrprer kurr, nga ngjashmria

ndrmjet gjuhve, zakoneve dhe dokeve,

se e ka prejardhjen nga kolonit romake,

t cilat perandori Trajan i sillte vazhdimisht

ktu n Daki, n fillim t shekullit t 2-t, menj numr shum t madh veteransh pr t

mbrojtur provincn.

[] T prulur prpara fronit t Madhris

suaj, dhe t mbushur me nder dhe respekt,

kombi rumun ju prgjrohet prsa vijon:

1. T shfuqizohen, t hiqen dhe t ndalohen

publikisht si t turpshme dhe t padrejta, t

gjitha ato fjal fyese dhe t urryeshme, si i

toleruar, i pranuar, i pallogaritur mes shtresave

e t tjera si kto, t cilat qndrojn si njolla

t stampuara n ballin e kombit rumun, nmnyr t padrejt dhe t jashtligjshme;

kshtu, fal mshirs s Madhris suaj,

kombi rumun i rilindur, do mund t gzoj

prsri t gjitha t drejtat e tij qytetare. []

5. T gjitha ato krahina, sede4 , zona apo

lagje t qyteteve n t cilat rumunt jan m

t shumt n numr sesa kombsit e tjera,

duhet q t mbajn emra rumun, ndrsa ato

vende q n shumicn e tyre prbhen nga

kombsi t tjera, duhet q t mbajn emrat

e tyre ose nj tjetr emr t prbashkt, sihungarezo-rumun apo saksono-rumun; dhe

n rast se nuk prdorin emrat q vijn nga

nj komb apo nj tjetr, ather le t mbajn

emrat e lumenjve apo kalave q jan prdorur

deri m sot, si dhe t deklarohet se t gjith

banort e asaj Principate, pavarsisht nga

kombsia apo feja e tyre, duhet q t gzojn

dhe t ken t drejta, prfitime dhe detyrime

t barabarta, n baz t shtress ose t

gjendjes s vet secilit dhe n prputhje

me aftsit e gjithsecilit.

Gjithka e prmendur m lart provon se t

gjitha kto krkesa mbshteten n drejtsin

natyrore dhe n parimet e shoqris civile, si

dhe n t gjitha marrveshjet e bra.

Prodan, f. 453-466.

N shekullin e 18-t, Transilvaniaisht nj principat nn sundiminaustriak. Sistemi i saj politik, i trashguarqysh nga periudha e fundit e mesjets, u

kishte siguruar prfaqsim politik t triakombeve politike (fisnikve hungarz,seklerve dhe saksonve), por prjashtonterumunt m t shumt n numr, tcilt vetm ishin toleruar. N vitin1791, intelektualt kryesor rumun, nbashkpunim me prfaqsuesit e KishaveUniate dhe Ortodokse, dorzuan njmemorandum, i cili krkonte nga perandoriLeopold i Dyt t drejta t barabarta prrumunt e Transilvanis. Pr t shmangurndonj konflikt t mundshm me shtresatpolitike, perandori e kaloi memoranduminpr shqyrtim n Asamblen e Transilvanis.Por kjo e fundit e rrzoi at.

Cilat ishin argumentet e paraqitura ngarumunt e Transilvanis? A shihni ndonj

ndikim t Revolucionit Francez n kt tekst?

I-6. Memorandum osman kundr RevolucionitFrancez (1798)

Dihet botrisht se bazat themelore t rendit dhet unitetit n do shtet, lidhen me mbshtetjenq ai ka n rrnjt e ligjeve t shenjta, nbesimin fetar dhe n doktrin; se ruajtja erendit dhe kontrolli i vendit dhe i nnshtetasvet tij nuk mund t sigurohet vetm me mjetepolitike; se sht e nevojshme q Zoti t kihetfrik []; se n koh t lashta dhe t reja, doshtet dhe popull ka patur besimin e tij fetar,qoft ky i vrtet apo jo. Por, pavarsisht ngakjo, prijsit e kryengritjeve dhe t paknaqsiveq po shfaqen sot n Franc si rrallher, mepiksynimin pr t prmbushur qllimet e tyret mbrapshta dhe duke i shprfillur pasojate rnda q mund t vijn, kan arritur ta

4Sede = krahina t veanta n zonat saksone dhe seklere t Transilvanis.


31


32/148


32

mposhtin frikn nga Zoti apo nga hakmarrjete njerzve t thjesht, dhe i kan ligjruart gjitha aktet e shmtuara, duke e fshirplotsisht turpin dhe njerzillkun, e duke ihapur kshtu rrugn shndrrimit t t gjith

francezve n bagti. Por ata nuk u ngopnme kaq dhe duke siguruar mbshtets kudo,pr ti mbajtur shtetet e tjera nn trysni q truajn regjimet e tyre, e n kt mnyr tparandalonin sulmet e mundshme ndaj venditt tyre, arritn t prkthejn dhe botojn ndo gjuh deklaratn kryengritse t cilne kan quajturT Drejtat e Njeriut, si dhe uprpoqn q t nxisnin njerzit e thjesht tdo kombi apo besimi fetar q t rebeloheshinkundr mbretrve t tyre.

Lewis, f. 66-67

Memorandumi u hartua n pranverne vitit 1798 nga Ahmet Atif efendiu,

kryesekretari (reis-ul-kuttab - personiprgjegjs pr marrdhniet me jasht)i Kshillit Perandorak (divan). Vmendjae osmanve ndaj shtjeve t Francs urrit pr shkak t pushtimit q kjo e funditu bri Ishujve Jonian nn sundimin e

Venecias, n vitin 1797, si dhe pr shkakt propagands franceze n Greqi, tprgatitjeve pr fushatn n Egjipt, qdrejtohej nga gjenerali Napoleon Bonaparti,dhe t thirrjeve t Britanis dhe Rusis prtu bashkuar n nj koalicion antifrancez.

Prse ishin t shqetsuara autoritetet

osmane? A mendoni se idet eRevolucionit Francez mund t ndikoninedhe tek nnshtetasit osman t EuropsJuglindore? A ishte e mundur q ndikimiideologjik t shmangej prmes dnimitzyrtar t Revolucionit nga ana e zyrtarveosman?

I-7. Ndikimi i Revolucionit Francez tekintelektualt e Europs Juglindore Poemkushtrimi nga Adamantios Koraisi (1800)

(a)

Miqt e mi bashkpatriot,Edhe sa koh do t qndrojm skllevrT myslimanve t urryer,Tiranve t Greqis?Koha pr hakmarrjesht tani, o shok;Atdheu yn vajton,E na thrret mbytur n lot.Fmijt e mi, grek trima,Nxitoni ju burra dhe rinia;Si nj grusht, t prbashkuar,

Me njri-tjetrin prqafuar,Thrrisni fort njzri:Mjaft m tirani!Rrofsh liri!

(i)Francez t mrekullueshm, trima,Askush ve grekve ssht si ju,Trima e t paepur.Gjersa n krah kemi francezt,Q jan miqt e lirisDhe shptimit t Greqis,Prse na duhen t tjert?Francez dhe grek s bashku,Lidhur fort n miqsi,Nuk jan thjesht grek e francez,Por nj komb greko-francez,Q brohoret: skllavria fatzezLe t zhduket nga kjo bot.

Rroft liria!

Dimaras, f. 88-91.

Adamantios Koraisi (1748-1833),dijetar grek, i frymzuar ngaRevolucioni Francez, besonte se liria duhetfituar prmes arsimimit. Ai njihet si udhheqsintelektual, i cili me veprn e tij i shrbeulufts greke pr pavarsi. Kshtu, tek Poemkushtrimi, ai i fton bashkpatriott e tij q tluftojn kundr tiranis (1800).



33/148

33

Cilat mendime q kan lidhje meideologjin e Revolucionit Francez mundt gjejm n kt poem? ndikim patn idete Revolucionit Francez n lvizjet kombtare

t Europs Juglindore?

I-8. Thirrje nga Aleksandr Ipsilanti: Luftonipr fe dhe pr atdhe!(1821)

Burra grek! Koha tashm ka ardhur. Popujt eEurops q kan luftuar pr t njjtat t drejtadhe liri, kan koh q na kan ftuar t veprojm.Ndonse ata vet ishin t lir, prsri bn tpamundurn q ta forconin kt liri, e bashk met, edhe lumturin e tyre.

Kudo - vllezrit dhe miqt tan serb, popullii Sulit dhe mbar Epiri jan armatosur e po napresin; le tu bashkohemi edhe ne plot entuziazm!Atdheu po na thrret!Tashm Europa po na vshtron dhe po uditetme plogshtin ton! E pra, le t gjmojn maletgreke nga buimat e trumbetave tona, dhe le toshtijn luginat nga vringllimat e armve tona.Europa do na adhuroj pr kt trimri, ndrsashtypsit tan do tia mbathin t zverdhur dhe tdrithruar nga frika.

Popujt mendjendritur t Europs po prpiqen qt rivendosin lumturin e tyre; dhe me mirnjohjepr vlerat e etrve tan, dshirojn liri edhe prGreqin.Duke dshmuar se i meritojm virtytet tonat lashta dhe t sotme, le t shpresojm nmbshtetjen dhe n ndihmn e tyre; shum njerzzemrgjer ndr ta do t vijn q t bashkohenn betejn ton. Miq, mbahuni dhe do t shihni senj Fuqi e Madhe mbshtet t drejtat tona! Madjedo t shihni, se shum prej armiqve tan, tfrymzuar nga shtja jon e drejt, do ti kthejnshpinn armikut dhe do t bashkohen me ne; dheduke e njohur iltrsin e tyre, Atdheu yn do tipranoj. []Tashm ka ardhur koha q ta shkundim zgjedhne padurueshme, t lirojm Atdheun, t ulimGjysmhnn dhe t ngrem at simbol q na

sjell gjithmon fitore, pra Kryqin; dhe kshtu thakmerremi pr Atdheun dhe pr Fen tonOrtodokse, me prbuzje ndaj t pafeve []Pra, shok, rrmbeni armt, Atdheu po nathrret!

Aleksandr Ipsilanti24 shkurt 1821. Komanda e Prgjithshme eJasionit [Jashi].

IEEvll. 12, f. 23.

Thirrja u botua n Jashi nga Aleksandr Ipsilanti (1792-1828).

Biri i nj ish-princi t Vllahis, oficer i lart iushtris ruse, si dhe antar i Organizats sFsheht Revolucionare Greke Filiqi Eteria,

Aleksandr Ipsilanti mori drejtimin e luftspr lirim kundr osmanve n shkurt t vitit1821, duke marshuar prmes PrincipataveRumune, me nj ushtri t vogl greke.

Kujt i drejtohet drejtprsdrejti kjoThirrje? Analizoni me kujdes mjetet

retorike q prdor autori pr t nxitur dhebindur bashkpatriott e tij q ti bashkohenlufts. Si mendoni, prse e prmend autori

Europn?

I-9. Krkesa konservatore t paris boshnjake(1826)

Kemi marr urdhr [ferman] nga perandori,prmes Omer efendiut, sipas t ciliturdhrohet shfuqizimi i jenierve, si dhezbatimi i fermanit. Qysh nga koha e pushtimit[osman t Bosnjs], si gjyshrit tan, ashtudhe ne, u jemi bindur Ligjit t ShenjtOsman [Sheriatit], si dhe Ligjit PerandorakOsman [Kanunit]. Ne gjithmon u jemi bindururdhrave dhe fermaneve t sulltanve, kurrnuk kemi shfaqur kundrshti apo mosbindjendaj tyre, e prsri do t vazhdojm kshtu.Por kemi 40 vjet5 q luftojm, duke sakrifikuar

5Ktu autort i referohen fillimit t Lufts turko-austriake t viteve 1787-1791. Edhe pas prfundimit t saj, luftimet vazhduan pr shkak

t kryengritjeve t shumta n Perandorin Osmane, veanrisht t kryengritjes serbe, e cila filloi n vitin 1804.



34/148

jetn dhe mallin ton. N luftrat e dikurshmeme Serbin, q zgjatn pr 15 vjet, ne ishpenzuam t gjitha forcat tona, dhe deri nlirimin e Kalas s Beogradit, humbm mshum se 10 mij veta, e mijra t tjer na u

plagosn. Gjithmon jemi lutur pr shndetine sulltanit dhe gjithmon kemi shpresuarn mshirn e tij. Madje, edhe tani q poflasim pr heqjen e jenierve, ne prsrikemi shpres se sulltani do ti hap krahte tij t mshirshm dhe do ti ndrpres edo ti prapsoj kto ndryshime, duke ruajturrendin e mparshm n Bosnj dhe t gjithaformacionet e hershme ushtarake, duketreguar kshtu, rishtazi, mirsin q ka ndajnesh.

Alii, f. 166-167.

N vitin 1826, sulltan Mahmudi iDyt (1808-1839) i shprndau trupat

jeniere, duke eliminuar kshtu grupinkryesor q kishte shfaqur kundrshti gjatprpjekjeve t mparshme pr reformimine Perandoris Osmane. Ky veprim i jepteatij mundsin q t vazhdonte procesine vnies s provincave nn kontrollin eStambollit, si dhe t prgatiste terrenin prreformat e periudhs s Tanzimatit.

Komentoni qndrimin e parisboshnjake n lidhje me marrdhniet

me Perandorin Osmane. Si mendoni,prse ata shqetsoheshin prej shfuqizimit t jenierve dhe nga prpjekjet pr reforman Perandorin Osmane?

I-10. Hatisherifi i Gulhanes (1839)

T mbushur me besim, fal ndihms sLartmadhris dhe ndrhyrjes s Profetitton, gjykojm si t drejt q nprmjetinstitucioneve t reja, provincave n mbarPerandorin Osmane tu sigurojm prparsite nj administrate t mir.

Kto institucione duhet q t udhhiqen ngatri parime kryesore, t cilat jan: 1. Garantimii siguris s plot t jets, nderit dhe pasuriss nnshtetasve tan. 2. Nj sistem i drejt prvlersimin dhe mbledhjen e taksave. 3. Po ashtu,

nj sistem i drejt pr rekrutimin e trupave dhepr kohzgjatjen e shrbimit t tyre ushtarakKtej e tutje, akuzat ndaj do t pandehuri dot gjykohen publikisht, n prputhje me Ligjinton t Shenjt, pas hetimit dhe shqyrtimit ttyre. Pr sa koh q ende nuk sht deklaruarnj vendim i rregullt, askush nuk mund ta dnojtjetrin, fshehurazi apo haptazi, me vdekje, mehelmim apo fardolloj mjeti tjetr.Askush nuk do t lejohet q t cenoj nderin enj personi tjetr, n fardolloj rrethanash.

Gjithkush do ta zotroj pronn e tij t fardolloji, dhe do t veproj me t n liri t plot, pau frenuar apo penguar nga askush []Kto t mira perandorake do t shtrihen tek tgjith qytetart tan, t cilitdo besimi apo sektifetar qofshin, si dhe do t gzohen prej tyre pakurrfar prjashtimi. Kshtu, ne u garantojmbanorve t perandoris son siguri t plot t

jets, nderit dhe t pasuris s tyre, sikundrparaqitet edhe n tekstin e Ligjit ton tShenjt

Meqense t gjith npunsit publik tPerandoris marrin nj pages t prshtatshme(dhe t gjitha ato detyra q deri m sot nukjan shprblyer si duhet, do t prcaktohen),do t miratohet nj Ligj i rrept kundr t gjithatrafiqeve,t emrimeve dhe t ryshfeteve, qsipas Ligjit t Shenjt dnohen, e q n fakt,prbjn dhe shkakun kryesor t dobsimit tPerandoris.

Vuini, f. 160-161.

Urdhri perandorak, i lshuar n rezi-

dencn Gulhane t Pallatit Perandorakn Stamboll, n emr t sulltanit t porsavn, Abdulmexhidi i Par (1839-1861), shnonzyrtarisht edhe fillimin e periudhs s refor-mave t brendshme modernizuese n Peran-dorin Osmane.


34


35/148


35

Identifikoni problemet q Hatisherifisynonte q t zgjidhte. Si mendoni,

cilat ishin qllimet e ktij veprimi? A ishte kjonj mnyr pr t modernizuar shtetin, apothjesht nj form zbutjeje e paknaqsive tnnshtetasve?

I-11. Argumentim nga Jon Kodru - Dragushanu,n mbshtetje t shtetit kombtar (1844)

Nj komb mund t bhet vetm prej shtetitkombtar. Atje ku nuk kemi nj shtet kombtar,nuk mund t kemi as komb, dhe atje ku nukkemi nj qeveri t prkrahur nga populli, shtetimbetet vese nj ndrr kombtare, dhe kombi

nj przierje individsh me tipare karakteristiket veanta. Nj komb i vrtet mund t ekzistojvetm atje ku populli prfaqsohet drejtprdrejtnga qeveria e tij. Ai mund t ekzistoj vetmatje ku t gjitha ndjenjat, forcat dhe veprat kanpr qllim t vetm emrin dhe nderin, respektindhe lavdin pr njerzit e thjesht, si dhemirqenien e lumturin pr do klas shoqroredhe pr do individ n shpirtin e tij

Codru-Drguanu, f. 253-254.

Jon Kodru-Dragushanu (1820-1884)lindi n Fagarash t Transilvanis, n

kohn e sundimit austriak t saj. Ai udhtonteshpesh n vende t ndryshme t Europs,nga Anglia deri n Rusi, dhe ka qen mjaftaktiv n jetn politike dhe kulturore.

Cili sht komenti juaj mbi pohimin se Njkomb mund t bhet vetm prej shtetit

kombtar? A ka lidhje ky pohim me faktin segjat asaj periudhe, n Transilvani, rumunt

ishin t prjashtuar nga sistemi politik?

I-12. Projekti i Ilija Garashaninit pr krijimin enj perandorie serbo-sllave (1844)

Tashm sllavt kan filluar t lvizin e tgjallrohen [...] Nga ky fakt buron karakteri dhe

themeli i politiks serbe: q Serbia t mos jete kufizuar n kufijt e saj t tanishm, por qt luftoj pr prfshirjen e t gjith popullsisserbe brenda saj. [...]Perandoria turke [duhet] t shprbhet dhe kjo

gj mund t arrihet vetm prmes njrs ngakto dy mnyra: 1. Ose ajo t coptohet; 2.Ose t krijohet srishmi nga banort e saj tkrishter []Shteti serb, i cili fatmirsisht tashm ka filluart ekzistoj, por q duhet t zgjerohet dhet forcohet edhe m tej, i ka mbshtetjendhe bazat e tij t forta n Perandorin Serbet shekullit t 13-t dhe t 14-t, si dhe nhistorin e pasur e t lavdishme serbe. [Sipasksaj historie dihet se] perandort serb filluan

q tia dobsonin Perandoris Greke pushtetin,dhe pothuajse e shkatrruan at, me qllim qn vend t Perandoris s dshtuar Romake tLindjes, ata t ngrinin Perandorin Serbosllave,si dhe ta zhvillonin at. Ndrkoh, perandoriDushan Silni [car Dushani i Madh i Serbis] ekishte marr miratimin nga Perandoria Greke,por mbrritja e turqve e ndrpreu kt erndryshimesh dhe e pengoi veprimtarin e sajpr nj koh t gjat. Por, pas thyerjes dheshkatrrimit t pushtetit turk, tashm duhet

vn n lvizje po ai shpirt, i cili prsri do tkrkonte t drejtat e tij, si dhe do t rifillontepunn e ndrprer.[] Nse rilindja e re e perandoris serbe dot shihet nga ky kndvshtrim, ather sllavte tjer t jugut do ta kuptojn lehtsisht ktide dhe do ta pranojn at me knaqsi, sepset tilla kujtime nga e kaluara historike, ndoshtanuk ekzistojn n asnj vend tjetr europian,ashtu si tek sllavt turq. [] Ja pse nj nisme till ka gjasa q t pranohet me knaqsinga njerzit, dhe nuk do t krkohen dhjetravite pun q ata t kuptojn prparsit dheprfitimet nga nj qeveri e pavarur.Serbt kan qen t part ndr t gjith sllavt etjer t Turqis, q luftuan me forcat dhe mjetete veta pr liri. Pr pasoj, ata kan plotsisht tdrejt q ta ndjekin t part kt nism. []Shteti i ri serb i Jugut do ti ofroj Europs t gjithsigurin, se do t jet nj shtet i shklqyer dhe

35


36/148


36

funksional, i aft q t mbijetoj midis Austrisdhe Rusis. Pozita gjeografike e ktij vendi,shtrirja e tij, burimet natyrore, shpirti luftarak ibanorve t tij, e pr m tepr ndjenja fisnikedhe e zellshme kombtare, origjina dhe gjuha e

njjt t gjitha s bashku, dshmojn pr njt ardhme t lavdishme dhe t qndrueshme.N mnyr q t prcaktohet se far duhet brdhe si duhet br, qeveria duhet t informohetmbi gjendjen n t ciln ndodhen njerzit nt gjitha provincat e ndryshme prreth Serbis.[] Pr kt qllim, qeveria duhet mbi tgjitha t drgoj njerz mendjeholl [] dhe tbesuar, q t vzhgojn me kujdes gjendjen nt ciln ndodhen kta njerz dhe kto krahinadhe t paraqesin raporte t sakta me shkrim

kur t kthehen. Qeveria duhet t njoftohetveanrisht mbi gjendjen n Bosnj dheHercegovin, n Mal t Zi dhe n Shqiprin eVeriut. N t njjtn koh, sht e nevojshmet dihet saktsisht gjendja n Slloveni, Kroacidhe Dalmaci, pa prmendur ktu gjendjen epopullsis n Srem, Banat dhe Baka.

Ljui 1993, f. 151-163.

Ilija Garashanini, (1812-1874) ishtenjri prej politikanve m t spikatur

serb t shekullit t 19-t. Pr shkak tndikimeve t ndryshme, shumica e t cilavebazoheshin n kshillat e emigrantit politikek, Frantisheh Zak (i cili mbante lidhje meemigrantt politik polak t Parisit), nvitin 1844, Garashanini shkroi Naertanijen(Plani mbi t ardhmen e politiks sjashtme dhe asaj kombtare serbe). Ktu,ai shpalosi se synimet kryesore t politiks

afatgjat t Serbis n lidhje me Ballkanin,duhej t bazoheshin n bashkimin dhelirimin e atyre territoreve ku jetonin serb,duke prfshir ktu edhe vendet fqinje tBallkanit q ende ndodheshin nn sundiminosman. Nga kombet fqinje Naertanijakonsiderohet nj plan imperialist serb.

Cili sht qllimi i ktij teksti? Gjeniargumentet historike q autori prdor

pr t transmetuar idet dhe bindjet e tij.

I-13. Krkesat kombtare n revolucionet e1848-s.

A. Krkesat e sllovenve

1. T gjith sllovent t bashkohen n njkomb t vetm dhe t ken nj asamble tprbashkt sllovene []2. Gjuha sllovene do t ket t njjtn pozitbrenda territorit slloven, ashtu si e ka dhe

gjuha gjermane brenda territorit gjerman, dheajo italiane brenda territorit italian [...]3. T mundsohet njohja e gjuhs sllovene ndo zyr brenda territorit slloven, nse dhe saher q ne ta dshirojm nj gj t till []4. Cilido zyrtar q do t punsohet brendaterritorit slloven, duhet t zotroj plotsishtgjuhn sllovene []

Prunk, f. 56.

B. Krkesat e popullit, miratuar nga Asam-

bleja Kombtare Kroate n Zagreb

Duke marr parasysh gjendjen ejashtzakonshme n t ciln ndodhemi, shtmjaft e rndsishme pr ne q t zgjedhim njudhheqs t ligjshm, i cili do t rivendos ligjinn vendin ton. Pr kt arsye, kemi vendosurnjzri q baroni Josip Jelai Buzhimski t jetguvernatori yn. Ai sht njeriu q ka besimine t gjith popullit ton, prandaj duhet ti japimkomandn e Trupave Ushtarake Kufitare, sidhe t drejtn pr t thirrur parlamentin.Parlamenti yn shtetror duhet t mblidhetprpara dats 1 maj, n kryeqytetin ton,Zagreb e t synoj:Ribashkimin e fuqishm t Mbretris sDalmacis q sht e jona, n kuptimin ligjordhe historik me Mbretrin e Kroacis dheSllovenin, si dhe me Kufirin ton UshtarakMinistria jon t jet e pavarur dhe prgjegjse


37/148

ndaj parlamentit ton, antart e t cilit duhett miratohen nga populli dhe t frymzohennga shpirti i liris dhe i prparimit.Vendosjen e gjuhs son kombtare nmarrdhniet e brendshme dhe t jashtme

t qeveris son, si dhe n t gjitha nivelet einstitucioneve arsimore.Krijimin e Universitetit t Zagrebit.Lirin e shtypit, t besimit, t t msuarit dhe tt shprehurit.Zgjedhjen e prfaqsuesve t popullit,mbshtetur n parimin e barazis, pavarsishtnga shtresa shoqrore.Sistemin e njjt t taksave pr t gjith njerzit,pavarsisht nga klasa.Krijimin e nj Banke Kombtare.

T shfuqizohet kushti q priftrinjt nuk duhett martohen; n kish t prdoret gjuhakombtare, sipas ligjit t vjetr dhe traditave tKroacis.

Horvat, vll. I, f. 107-108

C. Peticioni kombtar, miratuar nga Asam-bleja Kombtare Rumune, n Blazh tTransilvanis

1. Kombi rumun, mbshtetur n parimet

e liris, barazis dhe vllazris, krkonpavarsin e tij kombtare n fushn politike,q t gzoj t drejtn e tij si komb rumun;t ket prfaqsuesit e tij n kuvend6, nprpjestim me popullsin e tij; t ket zyrtarte tij n do deg t administrats, drejtsisdhe t ushtris, po ashtu n prpjestim mepopullsin; t [ket mundsi q t] prdorgjuhn e tij n t gjitha shtjet n interes t tij,prfshir ktu legjislacionin dhe administratn.Ai krkon [t drejtn q t thrras] do vit njasamble t prgjithshme kombtare. []3. Kombi rumun, tashm i vetdijshmpr t drejtat e individit, krkon heqjen emenjhershme t bujkrobris, pa pagesn easnj dmshprblimi nga kta fshatar. []7. Kombi rumun krkon t drejtn pr t folur,

shkruar dhe botuar, pa asnj lloj censurimi.[]8. Kombi rumun krkon garantimin e liris sindividit; askush nuk duhet t arrestohet dukeprdorur nj justifikim politik. Prve ksaj, ai

krkon t drejtn pr tu tubuar, dhe q njerzitt mos vuajn asnj pasoj, nse mblidhenpr t diskutuar dhe pr tu marr vesh nqetsi. []10. Kombi rumun krkon armatosjen epopullsis apo t rojes kombtare, pr tmbrojtur vendin nga brenda dhe nga jasht.Milicia rumune duhet t ket oficert e sajrumun.13. Kombi rumun krkon hapjen e shkollaverumune n do fshat dhe qytet, hapjen e

gjimnazeve rumune, t instituteve teknikedhe ushtarake, t seminareve t priftrinjve,si dhe hapjen e nj universiteti rumun mefondet e shtetit, n prpjestim me popullsintaksapaguese, q t jet plotsisht i lir nzgjedhjen e drejtuesve dhe profesorve t tij,si dhe n organizimin e programeve msimore.[]14. Kombi rumun krkon q shpenzimet publiket prballohen bashkrisht, n prputhje mepronn dhe pasurin e gjithsecilit [individ],

duke shmangur favorizimet.15. Kombi rumun krkon q pr Transilvanint hartohet nj Kushtetut e re, nga njasamble kushtetuese []; kushtetut, e ciladuhet t mbshtetet n parimet e drejtsis,liris, barazis dhe vllazris, dhe n tciln kodet e reja pr t drejtn civile, penaledhe tregtare, t hartohen sipas po t njjtaveparime.

Murgescu, f. 191-192.

N vitin 1848, revolucionet shprthyen

n shum vende t Europs,prfshir ktu Perandorin Habsburgase dhePrincipatat Rumune, por jo n Serbi, Greqiapo n Perandorin Osmane. N PerandorinHabsburgase, pas rrzimit t shpejt t regjimit

6Asambleja Prfaqsuese e Transilvanis.


37


38/148

absolutist t Meternikut, secili komb filloi qt prcaktonte sa m konkretisht interesat etij t veanta. Kshtu, gjat periudhs mars-maj t vitit 1848, u mbajtn shum asamblekombtare, t cilat miratuan edhe programet e

tyre politike kombtare. Por megjithat, betejapr t drejta politike dhe rend kushtetues uzbeh shum shpejt, pr shkak t konfliktevekombtare, t cilat i pran revolucionart,duke i dhn kshtu mundsin PerandorisHabsburgase q t

kombet dhe shtetet në evropën juglindore

Documents