kolera meden yet nasıl kurtardı: halk sağlığının keşf · kırışmış ve morarmış...

KOLERA MEDEN!YET! NASIL KURTARDI: HALK SA"LI"ININ KE#F! 23

2. Bölüm

Kolera Meden!yet! Nasıl Kurtardı: Halk Sa"lı"ının Ke#f!

Dünyanın en büyük deltası bataklık sularından, uzun otlardan, mangrow ormanlarından ve tuzlu sulardan olu!ur. Ganj ve Brahmaputra ırmakla-rından kaynaklanarak Banglade!’ "n güney"nde ve H"nd"stan’ın küçük b"r bölümünde 40.000 metre yol aldıktan sonra Bengal Körfez"ne dökülür. Ganj deltası yalnızca gen"! de#"ld"r: Aynı zamanda dünyanın en ver"ml" alanla-rından b"r"d"r ve "ç"nde planktonlardan ayaklı ked" balıklarına, papa#anlar-dan p"tonlara ve t"msahlardan nesl" tehl"kede olan Bengal kaplanlarına ka-dar uzanan türler" barındırır. 1816 yılında daha az b"l"nen "k" tür b"rb"r"ne karı!mı!, ölümcül ve kısa sürede küresel boyutlara ula!an b"r "l"!k" olu!tur-mu!tur. Bu olu!um H"nd"stan’dan, Ç"n’"n bazı kes"mler"nden ve Rusya’dan geçerek Avrupa’ya ula!tı. 1831’de $ng"ltere’n"n kuzeybatı sah"l"ne de geçerek hızla yayılmaya ba!ladı...

;�;�;

25 Aralık 1832’de Londra’nın 200 m$l kadar kuzey$ndek$ b$r köyde ya-%ayan John Barnes adındak$ ç$ftç$ belk$ de hayatındak$ en berbat Noel

BÜYÜK BULU!LAR24

hed$yes$n$ aldı. Arma&an paket$ 22 m$l uzakta Leeds’de bulunan kız kar-de%$nden gel$yordu.

Barnes paket$ açtı. Bu aslında b$r Noel arma&anı de&$ld$ ve Barnes pa-ket$n $ç$ndek$lerle kar%ıla%mayı herhalde beklem$yordu: Bunlar $k$ hafta önce ölen kızkarde%$n$n g$ys$ler$yd$. Kadının h$ç çocu&u olmadı&ından g$ys$ler $t$nayla paketlen$p Barnes’a gönder$lm$%t$. Barnes g$ys$ler$ el$ne alıp b$rkaç dak$ka dü%ünmü% ve karde%$n$ en son b$r a$le toplantısında bunların $ç$nde gördü&ünü anımsayıp duygulanmı% olmalı. Belk$ de ka-rısı g$ys$ler$ üzer$ne do&ru tutarak kend$s$ne uyup uymadı&ına bakmı%tır. Her ne hal $se, ak%am yeme&e oturmak üzere $ken g$ys$lerle $lg$l$ gar$p b$r %ey fark ett$ler. Bunlar yıkanmamı%tı. Yeme&$ b$t$rd$kler$nde bundan sonra olacakların önüne geçmek $ç$n artık çok geçt$. Ertes$ gün Barnes %$ddetl$ karın a&rıları ve $shal $le kıvranmaya ba%ladı. Bunu $zleyen $k$ gün boyunca $shal %$ddet$n$ arttırdı ve h$ç durmadı. Dördüncü gün Bar-nes öldü.

Barnes’ın rahatsızlanmasından kısa b$r süre sonra karısı da aynı has-talı&a tutuldu. Annes$ne haber ver$ld$ ve kadın yakındak$ b$r kasabadan kalkıp kızının yardımına ko%tu. Barnes’ın karısı $y$le%t$, ama annes$ o ka-dar %anslı de&$ld$. !k$ gün kızının yanında kalıp onu tem$zled$kten sonra b$rkaç m$l ötedek$ ev$ne dönmek $sted$. Yolda yere yı&ılınca kocasının ve kızının kend$s$n$ bekled$kler$ köye götürüldü.

!k$ gün $ç$nde anne, kocası ve kızı hayatlarını kaybett$ler.B$r açıdan bu ölümler çok g$zeml$ sayılmazdı. Yerel doktorlar on-

ların son 12 ay $ç$nde !ng$ltere’de ba% gösteren kolera salgınına yaka-landıklarını anlamı%lardı, ama öte yandan ölümler gerçekten b$r gar$pt$. Her b"r"n"n köyünde k$mse bu salgına yakalanmamı%ken nasıl oluyor da $k$ a$le b$rdenb$re hastalanıp ölüyorlardı? Barnes’ın, koleradan ölen kız karde%$n$n yıkanmamı% g$ys$ler$n$ aldı&ının ö&ren$lmes$ b$le bu sırrı yeter$nce aydınlatmıyordu. O dönemde herkes$n b$ld$&$ g$b$, kolera bu %ek$lde bula%amazdı. Yıllar önce patojen$k bakter$ler ke%fed$l$nce, yüz-yıllardır oldu&u g$b$, hastalıkların ço&unun havadak$ m"yazmaların, yan$ bataklık sularında ve ıslak topraklarda, çöplüklerde, açıktak$ mezarlarda


ve yanarda& patlamaları sırasında çürüyen organ$k maddelerden kaynak-landı&ı sanılırdı.

Gene de dönem$n $ler$ görü%lü b$r doktoru, Barnes hakkındak$ b$lg$-ler$ duydu&unda bunun önem$n$ kavradı. Bunu $zleyen yarım yüzyıl bo-yunca zamanın ünlü doktorları John Snow’un görü%ler$ne kar%ı çıktılarsa da, sonunda haklı oldu&u kabul ed$ld$ ve Snow tıp alem$ndek$ en öneml$ yen$ bulu%ta ba%ı çekt$.

Sanay! Devr!m!: yen! !# olanakları, yen!l!kler ve ola"anüstü k!rlenme1832 yılında Avrupa ve Amer$ka’dak$ b$rçok kent g$b$ Leeds’de Sanay$ Devr$m$n$n o har$ka ve ürkütücü yanlarından nas$b$n$ aldı. B$rkaç yıl $ç$nde kırsal otlaklar, tepeler ve ormanlar, yen$ kentler$n üzer$ne gurur-la dumanlarını püskürten tu&la örülü tekst$l atölyeler$ne ve fabr$kalara dönü%tü. Sanay$de gel$%me yen$ $% ve kazanç olanakları sa&lamakla bera-ber aynı zamanda $nsanların -b$r sürü $nsanın- zeng$n olmak umuduyla akın akın kentlere gelmes$ne yol açtı. 30 yıl $ç$nde Leeds’$n nüfusu $k$ye katlandı ve o güne dek görülmem$% mesken sorunu olu%tu: B$nlerce $%ç$ a$les$ ufacık odalara, dolup ta%an b$nalara ve tıklım tıklım mahallelere sı&ı%mak durumunda kaldı.

Böyle b$r büyümen$n b$r kent$n alt yapısını nasıl zorlayaca&ını ha-yal b$le edem$yorsanız, kentsel altyapının ke!f"nden öncek$ durumu dü-%ünün. Sanay$ Devr$m$’nden asırlarca önce evlerdek$ ve $%yerler$ndek$ $nsan dı%kısı genell$kle arka bahçedek$ çukurlara, yakınlardak$ geç$tlere ve sokaklara atılıyordu. Bel$rl$ zamanlarda bu dı%kılar “tem$zl$k $%ç$s$” denen k$%$lerce toplanıyor ya gübre ya da domuzlara, $neklere ve d$&er evc$l hayvanlara yem olarak satılıyordu, ama 1800’ler$n ba%larında hızla gel$%en kentle%me sonucu, arz taleb$ fersah fersah a%tı ve sokaklar, geç$tler ve çukurlar tıkanmaya ve ta%maya ba%ladı.

O dönemde Leeds’dek$ sa&lık h$zmetler$n$ denetleyen b$r yetk$l$ gör-dükler$nden end$%eye kapılmı%tı. “Bu sokaklar b$r$ken küller ve p$sl$k-lerle örtülmü% durumda...P$s kokulu sular ve kanallar ses$n$ çıkarmayan

BÜYÜK BULU!LAR26

fak$rler$n kapılarına do&ru akıyor ve a&zına kadar dolu helalar kullanıla-mayacak halde...” Ço&u kez ta%an helalar b$r ev$n zem$n$n$ basıyor ya da yakınındak$ su sarnıçlarına veya $çme suyu kuyularına do&ru akıyordu.

Kamusal su kaynakları da daha $y$ durumda de&$ld$. B$r rapora gö-re, Leeds’dek$ ço&u vatanda%ın $çme suyu kayna&ı olan A$re Irma&ı’nda “200 kadar tuvalet atı&ına, çok sayıda la&ımdan gelen sulara, ölü sülük-lere, sa&lık ocaklarından atılan yakılara, sabuna, mav$ ve s$yah boyaya, domuz dı%kısına, esk$ lazımlık kalıntılarına ve her türlü çürümü% hayvan le%ler$ $le bozulu% b$tk$lere rastlandı&ı” bel$rt$l$yordu.

!%te 1832 Mayıs’ında, kolera Leeds’de $lk görüldü&ü ve-“fak$r a$le-ler$n barındı&ı küçük b$r çıkmaz sokakta” ya%ayan b$r dokumacının $k$ ya%ındak$ çocu&unu kend$ne $lk kurban olarak seçt$&$ zamank$ durum buydu. Altı ay $ç$nde, k$mse ne olup b$tt$&$n$ anlayamadan, kolera 700 can daha aldı. O yılın sonuna do&ru hızı kes$lmeden önce !ng$ltere’de 60.000 k$%$ bu hastalıktan öldü. Doktorlar ve yetk$l$ler bu felaket$n kay-na&ını bulmak ve önüne geçmek $ç$n var güçler$yle u&ra%ıyordu, ama bundan sonrak$ 35 yıl $ç$nde 100.000 cana daha mal olan üç salgın daha ba% gösterecekt$.

Bununla beraber, $k$nc$ salgından önce aks$ b$r avukat bu öldürücü salgınların önlenmes$ne ve $nsan ya%amının y$t$r$lmemes$ne yardımcı o-lacak çalı%malara g$r$%t$. Ve her ne kadar Edw$n Chadw$ck ters, tepeden bakan ve sev$lmeyen b$r$ $d$yse de John Snow g$b$ o da tıp alanındak$ en öneml$ bulu%ta ba%ı çekecekt$.

;�;�;

Ço&u k$%$ kend$ler$ne son $k$ yüzyılda tıptak$ en önel$ gel$%men$n ne oldu&u soruldu&unda b$r an durup dü%ünür, sonra ant$b$yot$kler, a%ılar, röntgen ı%ınları ve hatta asp$r$n g$b$ son derece akla yakın yanıtlar ve-r$r. Bu soru geçenlerde Br"t"sh Med"cal Journal okurlarına da soruldu; a&ızdan su takv$yes$ terap$s$, dem$r karyola ve salutogenes$s g$b$ %a%ırtıcı cevapların yanı sıra genell$kle benzer yanıtlar alındı; Öte yandan BMJ dünyanın dört b$r yanındak$ 11.000 okuyucusundan gelen yanıtları de-


&erlend$rd$&$nde tıp alanında en öne çıkan gel$%$m$n Sa&lı&ı Koruma oldu&u bel$rlend$.

Sa&lı&ı Koruma, tem$z su, sa&lıklı atık toplama s$stem$ ve d$&er h$j-yen$k uygulamalarla sa&lıklı b$r çevre yaratılması anlamına gel$r. Bu, tek-noloj$k açıdan b$r çocuk felc$ a%ısı ya da CAT taraması kadar muazzam görünmese b$le sa&lı&ı koruma, tıp alanındak$ en öneml$ bulu%tur, çünkü onun sayes$nde b$rçok hastalık önceden önleneb$l$r. Sa&lı&ı korumanın $lkeler$ bell$d$r - ço&umuz tuvaletle $lg$l$ temel kuralları daha çocukken ö&ren$r$z - ama Sanay$ Ça&ının ba%langıcında gen$% çaplı sa&lık koru-ma önlemler$n$n alınamaması ça&da% kentler$n gelece&$ $ç$n gerçek b$r tehl$ke olu%turdu. Akla yakın b$r çözümün dü!ünülmes" b$le yıllar alacak, bu çözümün uygulanmaya ba%lanması daha da sonraları gerçekle%ecekt$.

Sa&lık Korumanın gel$%mes$ne katkıda bulunmu% olanlar çoktur, ama $k$ k$%$ sezg$ler$ ve ba%arıları $le ayrı b$r önem ta%ır. John Snow $le Ed-w$n Chadw$ck’$n b$r ortak noktaları vardı - ça&da%larının ku%kularına kar%ı d$renmek - ama b$rb$rler$ne taban tabana zıt k$%$l$klere sah$pt$ler. Snow “$y$ huylu, açık kalpl$ ve arkada% canlısı” olarak tanımlanırken Ed-w$n Chadw$ck’ten söz edenler “Onda kalp ne gezer” derlerd$ ve belk$ de “!ng$ltere’de en çok nefret ed$len adam” dı.

Gene de 1830’lardan 1850’lere kadar her $k$s$ de dünyanın öbür u-cunda ba% gösterm$% olan aynı g$z$ çözmeye u&ra%tı. On b$nlerce $nsanın ölümüne yol açan neyd$ ve nasıl önleneb$l$rd$?

;�;�;

Ço#unlukla gece yarısı b"rdenb"re uykudan uyanılır, ba#ırsaklardak" b"r bu-runtu ve basınç en yakındak" tuvalete g"tmey" gerekt"r"r. Orada tam rahat-lamı!ken felaket b"r "shal ba! göster"r. Fazla a#rı çek"lmese de, sulu "shal çok fazla ve end"!e ver"c" boyutlardadır; beden"n "ç" yangın muslu#u hızında bo-!almaktadır. B"r gün "ç"nde be! galondan fazla su kaybed"leb"l"r. $shal o kadar !"ddetl"d"r k" ba#ırsakların yüzey" sank" yırtılıp atılmakta, "shale karı!an do-ku parçacıkları dı!kıya ”sulu lapa” görüntüsü vermekted"r. Kısa b"r süre sonra su kaybının "lk bel"rt"ler" - son ölümcül darbe -gözlemlen"r: adale kasılmaları,

BÜYÜK BULU!LAR28

kırı!mı! ve morarmı! der", "çer" çökmü! gözler ve süzülmü! b"r yüz. Hastalık o kadar hızlı seyreder k" çökme ve ölüm b"rkaç saatte olu!ab"l"r. Ölümden sonra dah" "ç"nde m"kroplar kayna!an sulu atıklar ula!tıkları her yerde ba!kalarına da bula!ab"l"rler...

1. Dönüm Noktası: $lk salgınb!r kömür oca"ının der!nl!kler!nden alınan ders 1831-1832 kı%ında John Snow henüz 18 ya%ına g$rm$% ve tıp fakülte-s$nde as$stanlı&a $lk adımını atmı%ken ö&retmen$ olan cerrah ona h$ç de $mren$lmeyecek b$r görev ver$r: Kolera salgının tam ortasında yer alan, Newcastle yakınlarındak$ K$ll$ngworth kömür maden$ne g$decek ve te-dav$s$ olmayan bu ölümcül hastalı&a yakalanmı% çok sayıdak$ maden $%-ç$s$ne yardım edecekt$r. Snow kend$s$ne söylenenler$ yapar ve sonunda $%ç$lere yardımcı olmak $ç$n yılmadan çabalaması büyük b$r ba%arı sayılır, ama belk$ de daha öneml$s$, bu deney$ onda sezg$ler$n$n temel$n$ olu%-turacak unutulmaz b$r $z bırakır: Herkes$n sandı&ı g$b$ hastalı&ın neden$ gerçekten m"yazmalar $se, $ç$nde h$çb$r la&ım, bataklık ve m$krop ta%ıyıcı hava bulunmayan der$nlerdek$ galer$lerde çalı%an maden $%ç$ler$ bu has-talı&a nasıl yakalanıyorlardı?

Snow’un daha sonra yazdı&ı tez$nde bel$rtt$&$ g$b$, koleranın neden$ m$yazmalar de&$l, kötü sa&lık ko%ullarıydı:

“Kömür ocaklarının galer$ler$nde tuvalet yok; $%ç$ler$n dı%kıları her tarafa yayılmı% durumda, dolayısıyla her an eller$ne bula%ab$l$r. !%ç$ler her vard$yada galer$lerde sek$z ya da dokuz saat kalıyorlar; bu nedenle de yemekler$n$ yanlarında götürüyor ve eller$n$ yıkamadan bunları y$yorlar...Bu nedenle, herhang$ b$r galer$de b$r kolera vakası ba% gös-terd$&$nde, hastalı&ın yayılması $ç$n her türlü ortam var...”

!lk salgının b$tmes$nden sonra Snow Londra’ya g$der ve tıp e&$t$m$n$ tamamladıktan sonra kend$s$ne tamamen de&$%$k b$r alan seçer: amel$yat sırasında eter$n uyu%turucu olarak kullanımı. Bu alandak$ çalı%maları za-


manla ona dünya çapında b$r ün kazandırdıysa da - bu konu bu k$tabın ba%ka b$r bölümünde ele alınacaktır - kolera $le $lg$lenmey$ sürdürür. As-lında c$&erlere çek$len gazların özell$kler$n$ $ncelemes$ onun koleranın m$yazmalardan kaynaklandı&ı konusundak$ ku%kularını daha da arttırır, ama $lk salgının önü alınmı% oldu&undan, koleranın hastaların ba&ırsak-larından çıkan sulu atıklarla bula%tı&ı konusundak$ teor$s$n$ do&rulamak $ç$n yeterl$ kanıta sah$p de&$ld$r.

Snow daha fazla kanıt toplamak fırsatını yakalamak $ç$n uzun zaman beklemek zorunda kalmaz Ama bu yeterl$ olacak mıdır?

2. Dönüm NoktasıM!yazmayı b!r yana bırakıp yen! b!r tür kat!lle yüzle#mek1848 yılında Londra’da $k$nc$ kolera salgını ba% gösterd$&$nde 35 ya%ın-dak$ Snow kaderle fırsatın kes$%mes$n$ görecek olgunluktaydı. Zamanla 55.000 k$%$n$n canını alacak salgında $nsanlar ölmeye ba%layınca Snow tutkuya dönü%en b$r $stekle kat$l$n $z$n$ sürmeye ba%ladı. !lk adımda bu salgındak$ $lk kurbanın 22 Eylül 1848’de Hamburg’dan Londra’ya ge-len b$r yük gem$s$n$n elemanı oldu&unu saptadı. Gem$c$ burada b$r oda k$ralamı% ve kısa b$r süre sonra da kolera yüzünden hayatını kaybetm$%-t$. Kurbanın doktorunu sorgulayan Snow, gem$c$n$n ölümünden sonra $k$nc$ b$r k$%$n$n aynı odayı k$raladı&ını ve sek$z gün sonra koleradan öldü&ünü ö&rend$. Belk$ de, d$ye dü%ündü Snow, $lk kurbandan kalan b$r e%ya, örne&$n yıkanmamı% b$r çar%af, hastalı&ın $k$nc$ gem$c$ye bula%ma-sına yol açmı%tı.

Snow ara%tırmalarını sürdürdü ve tıp alanında dönem$n öbür yetk$l$-ler$n$n görü%ler$n$n aks$ne, bu hastalı&ın hem bula%ıcı oldu&u ve hem de p$s sular aracılı&ı $le bula%tı&ı konusunda kanıtlar toplamaya devam ett$. Örne&$n, Londra’nın b$r bölümünde evler$n kar%ılıklı b$rb$r$ne baktı&ı b$r sokakta b$r taraftak$ evlerde oturanların ço&u koleraya yakalandı&ı halde, öbür yandak$ evlerden yalnız b$r$nde b$r tek vaka görülmü%tü. Snow olayı $nceley$nce salgının hüküm sürdü&ü evlerde “oturanların ev-

BÜYÜK BULU!LAR30

ler$n önündek$ kanallara bo%alttı&ı p$s suların $çme sularını sa&ladıkları kuyulara karı%tı&ını...” bel$rled$.

Ba%ka b$r kanıt olarak Snow, koleraya yakalanan herkeste, yıllar önce kömür $%ç$ler$nde gözlemled$&$ bel$rt$ler$n aynısını, $shal, kusa ve m$de krampları, serg$led$&$n$ saptadı. Snow $ç$n bunun anlamı açıktı: “Zeh$r” her ne $se, bedene p$s su ya da y$yecek yoluyla g$r$yordu. M$krop m$yaz-ma yoluyla alınıyor olsa önce c$&erlerde ve kanda görülür, ate%, t$treme ve ba% a&rısı g$b$ bel$rt$ler göster$rd$.

Zaman $ç$nde bu ve buna benzer gözlemler Snow’un görünmez b$r kat$l üzer$nde durmasına yol açtı. Bu, b$l$m adamlarının bakter$ ve v$rüs-ler$n bu hastalı&a sebep oldu&unu ke%fetmeler$nden yıllarca önce olu%an ola&anüstü b$r sezg$yd$. Öte yandan, Snow m$yazma varsayımını b$r ke-nara bırakarak koleranın “kend$ kend$n$ üreteb$len” ve “muhtemelen b$r hücreye benzer b$r yapıya sah$p olan” canlı b$r nesne oldu&u sonucuna ula%tı. Daha da $ler$ g$derek bunun “s$nd$r$m borusunun $ç tarafında üre-y$p ço&aldı&ını” $ler$ sürdü. Sonuç olarak, $lk bel$rt$ler$n görülmes$nden öncek$ kuluçka dönem$n$n “s$steme g$rmes$ $le hastalı&ın ba% göstermes$ arasında üremen$n olu%tu&u zaman aralı&ı” oldu&unu bel$rtt$.

Böylece, Snow m$krop kavramını o güne kadar b$l$nen$n ötes$ne ta-%ımı% oluyordu.

1849’da Snow, bulu%larının salgının sona erd$r$lmes$ yolundak$ pol$t$-ka ve davranı%ların de&$%t$rmes$n$ umarak görü%ler$n$ “Kolera Salgınıyla Sava%” $s$ml$ b$r bro%ür hal$nde yayınladı. Gene de Snow’un meslekta%-ları onun görü%ler$n$ önemsemed$ler. K$m$ler$ zorak$ de olsa koleranın “uygun ko%ullarda” $nsandan $nsana geçeb"lece#"n" kabul et$ler, ama ço&u koleranın bula%ıcı olmadı&ını, sa&lık ko%ullarına ba&lı olsa da sudan ge-çemeyece&$n$ savunuyordu.

Snow gene de yılmadı. 1840’ta $k$nc$ salgının önü alındı&ında teo-r$s$n$ destekleyecek ba%ka dallarda ara%tırmalarını sürdürdü. O zamana kadar kömür madenler$ ve Barnes a$les$ndek$ g$b$ sınırlı salgınlarda ko-leranın kötü sa&lık ko%ullarına ve adam adama temaslara ba&lı olarak bu-la%tı&ını gözlemlem$%t$ ve daha büyük salgınlarda koleranın yakınlardak$


la&ım sularıyla k$rlenm$% kuyulardan kaynaklandı&ına da tanıklık etm$%-t$, ama, b$nlerce k$%$n$n ölümüne yol açan gen$% çaplı salgınları açıklamak $ç$n d$kkat$n$ yen$ b$r hedefe, kamusal su %ebekes$ne yönlend$rd$.

O zamanlar Londra’nın merkez$nden geçen ve suları alçalıp yükselen 'ames ırma&ı kamunun b$rb$r$yle çel$%k$l$ $k$ gereks$n$m$ kar%ılıyordu: la&ımların bo%altılması ve su kayna&ı. Aslında kent$n la&ım akıntıları ır-ma&ın öyle b$r bölges$ne bo%altılıyordu k$ p$sl$kler sular yükseld$&$nde yen$den kente ta%ınıyordu.Snow beled$ye kayıtlarını $ncelerken en önde gelen su f$rmaları olan Southwark and Vauxhall $le Lambeth Water-works %$rketler$ h$çb$r f$ltreden süzme ya da $laçlama yapmadan 'ames sularını evlere pompaladıklarını gördü. Bununla beraber, 1849’da bu %$r-ketlerden yalnızca b$r$s$ - Lambeth - suyu nehr$n tam la&ım bo%altma yer$n$n kar%ısında bulunan bölgeden almaktaydı. Snow kanıt toplamaya ba%ladı ve kısa sürede ku%kuları do&rulandı: Sularını Lambeth’den alan toplumlarda Southwark ve Vauxhall’dan su alanlara oranla koleraya daha fazla rastlanmaktaydı.

Snow artık $k$ n$ha$ dönüm noktasına ula%mak üzereyd$ k$ Londra’da üçüncü büyük kolera salgını ba% gösterd$.

3. Dönüm NoktasıEp!dem!yoloj!n!n ke#f! ve ölümcül pompanın devre dı#ı bıra-kılmasıHer ne kadar üçüncü kolera salgını 1853’te ba%ladıysa da ünlü “Broad Street Pompası” olayı 31 A&ustos l854’te patlak verd$. Bu olayda $k$ haf-tadan az b$r sürede Golden Square bölges$ndek$ Broad Street’te 500 ka-dar $nsan kolera yüzünden hayatını kaybett$. Snow’a göre bu ölüm oranı “Veba dah$l bu ülkede görülen kayıpların sayısına e%$tt$.”

Oysa, Snow, Broad Street olayında oynadı&ı ünlü rolünden de önce, Southwark and Vauxhall $le Lambeth su %$rketler$n$n bu salgındak$ olası roller$n$ $ncelemekteyd$. 1849’dak$ salgından ber$ Lambeth la&ımların bo%altıldı&ı yerden daha yukarıdak$ b$r bölgeye ta%ınmı%tı ve %$md$ So-uthwark and Vauxhall’dan daha tem$z su sa&lamaktaydı. En az 300.000

BÜYÜK BULU!LAR32

k$%$ye su veren $k$ %$rket$n aynı sokaklardan pompaladı&ı suyu de&$%l$k evlere da&ıtması Snow’un $lg$s$n$ çekm$%t$. Bu sayede ara%tırmalarını “daha gen$% boyutta” yapab$l$yordu. Hang$ ev$n suyunu nereden sa&la-dı&ını saptayarak koleraya yakalanan k$%$ler$n sayısını ve suyu nereden aldıklarını kıyaslayab$l$rd$. Snow’un ep$dem$yoloj$k ara%tırması onu dü% kırıklı&ına u&ratmadı: Ba% gösteren salgının $lk dört haftasında South-walk and Vauxhall’un su sa&ladı&ı yerlerdek$ kolera vakaları, sularını Lambeth %$rket$nden alanlardan 14 kez daha fazlaydı. Bu durum, b$r kez daha, koleranın p$s sulardan bula%tı&ı konusundak$ tez$n$ destekl$yordu.

Snow ep$dem$yoloj$k araçlarını kesk$nle%t$rmeye ba%ladı. B$rkaç haf-ta sonra Broad Street salgını ba% göster$nce, 31 A&ustos’ta hemen yen$ ara%tırmalara g$r$%t$. B$rkaç hafta boyunca salgının hüküm sürdü&ü yö-relerde sayısız ev$ z$yaret ett$ ve oralarda hastalarla ve onların a$leler$ $le görü%tü. Buralarda sular, k$rlenm$% 'ames ırma&ından de&$l yöredek$ kuyulardan sa&lanmaktaydı. Kısa sürede Snow bölgedek$ tüm su pompa-larını bel$rled$, bunların koleraya yakalanmı% k$%$ler$n evler$ne uzaklı&ını hesapladı ve %a%ırtıcı b$r ke%$fte bulundu. B$r bölgede koleranın neden oldu&u 83 ölümden 73’ü Broad Street’de bulunan b$r pompanın yakının-daydı ve 73 kurbandan 61’$ bu pompadan gelen suyu $çm$%lerd$.

Bu güçlü b$r kanıttı ve Snow bunu yerel yetk$l$lere b$ld$r$nce onlar da Broad Street’tek$ pompanın kolunu çıkararak bunu devre dı%ı bıraktılar. Her ne kadar bu salgının sona ermes$n$ sa&ladıysa da Snow’un umdu&u b$r zafer de&$ld$ ve yerel haberlerde yeter$nce yer almadı. Çünkü yerel yetk$l$ler koleranın p$s sularla bula%tı&ı dü%ünces$n$ hâlâ kabullenem$-yorlardı. Salgının nasıl sona erd$&$ ve bunun Broad Street pompasından sa&lanan sudan kaynaklanmadı&ı konusunda ba%ka etmenler bulunab$-l$rd$. Örne&$n, salgın pompanın devre dı%ı kalmasıyla de&$l, zaten son hadd$ne ula%mı% bulunmasıyla b$tm$% olab$l$rd$ ya da salgının ba% göster-mes$ üzer$ne bölgeden o kadar çok $nsan göç etm$% k$ artık hastalanacak k$mse kalmamı% olab$l$rd$, ama Snow’un tez$ne en öldürücü darbe, daha sonra yapılan ara%tırmalarda Broad Steet pompasındak$ suyun k"rlenme-m"! oldu&unu ortaya koyan kanıtlardan kaynaklandı.


Buna kar%ın Snow yöredek$ salgının Broad Street pompasından gelen sudan kaynaklandı&ı $nancında d$rend$. Ve 1855 Mart’ında bu öykünün ola&anüstü son sözünde Snow beklenmed$k b$r kahraman tarafından ak-lanacaktı...

;�;�;

St. Luke’s K$l$ses$nde görevl$ bulunan Rah$p Henry Wh$tehead h$ç tıp e&$t$m$ almamı%tı ve Snow’un koleranın sudan bula%tı&ı konusundak$ görü%üne kes$nl$kle $nanmıyordu. Bununla beraber, Snow’un 1849 salgı-nı sırasındak$ ara%tırmalarından etk$lenm$%t$ ve Broad Street salgının na-sıl b$rdenb$re sona erd$&$ne akıl erd$rem$yordu. Wh$tehead kend$ ara%-tırmalarını ba%lattı. Salgının ba% gösterd$&$ $lk haftada koleradan ölenler-le $lg$l$ raporları yen$den gözden geç$r$rken Wh$tehead umulmadık b$r ke%$fte bulundu.: Broad Street 40 numarada ya%ayan be% aylık b$r bebek 2 Eylül’de ölmü%tü ama hastalık bel$rt$ler$ büyük salgının patlak verd$&$ 31 A&ustos’tan önce ortaya çıkmı%tı. Wh$tehad bu $k$ gerçe&$n önem$n$ hemen kavradı. Bebek Broad Street salgının $lk kurbanı olmu%tu ve Bro-ad Street’tek$ pompanın hemen önündek$ 40 numaralı evde ya%ıyordu.

Öykünün ger$ kalan kısmı çabucak ortaya çıktı. Wh$tehead bebe&$n annes$yle konu%tu; kadın çocu&unun hastalı&ı sırasında, salgının patlak vermes$nden hemen önce, çocu&unun $shalden k$rlenm$% bezler$n$ b$r kova su $le yıkadı&ını anımsadı. Daha sonra kovadak$ p$s suyu ev$n$n önündek$ la&ım çukuruna bo%altmı%tı. La&ım çukurunu $ncelemek üzere ça&rılan müfett$%ler çukurun Broad Street’tek$ kuyudan sadece 3 ayak uzaklıkta oldu&unu, aynı zamanda bu çukurun pompanın kuyusuna da sürekl$ sızdı&ını saptadılar Bu saptama Wh$tehead’$n ba%langıçtak$ soru-sunun yanıtıydı ve salgının sırrı çözülmü%tü: Salgının $lk günler$ bezlerle k$rlenen suyun sızıntı yapan la&ım çukuruna bo%altıldı&ı zamana denk dü%üyordu; bebe&$n ölümünden sonra k$rl$ bez suları b$r daha la&ım çu-kuruna bo%altılmamı% ve salgının da hızı kes$lm$%t$.

Gene de yetk$l$ler önce Wh$tehead ve Snow’un yen$ bulgularının pompanın k$rl$ suyu $le salgın arasında b$r ba&lantı kurdu&unu kabullen-

BÜYÜK BULU!LAR34

d$lerse de daha sonra b$l$nmeyen b$r m$yazmat$k kayna&ın buna neden oldu&u $nancıyla kanıtları reddett$ler.

;�;�;

John Snow b$rkaç yıl sonra 45 ya%ında bey$n kanamasından öldü&ün-de tıp dünyası onun koleranın k$rlenm$% sudan kaynaklandı&ı tez$ne hâlâ kar%ı çıkmaktaydı, ama neyse k$,-14.000 k$%$n$n hayatını kaybetmes$ne yol açan - dördüncü ve sonuncu kolera salgını 1866’da Londra’da pat-lak verd$&$ salgında Wh$tehead salgına ırma&ın p$s sularını süzmeden mü%ter$ler$ne veren b$r su %$rket$n$n neden oldu&unu ortaya koydu ve 1870’tek$ ölümüne kadar Wh$tehead’ın masasının üstünde Snow’un b$r foto&rafı yer alıyordu.

Doktorlar Snow’un tez$ne yıllar boyu kar%ı çıkmayı sürdürdüler. N$-hayet, on dokuzuncu yüzyılın sonuna do&ru gel$%en bakter$ tez$ m$yazma konusundak$ yanlı% anlayı%ın yer$ne geç$nce Snow’un yıllar öncek$ ba-%arılarının de&er$ b$l$nd$ ve dünya ona $nanmaya ba%ladı. Bugün sadece koleranın sırrını çözen k$%$ olarak de&$l, ça&da% ep$dem$yoloj$n$n babası olarak da anılmaktadır.

;�;�;

Koleranın gerçek k"ml"#", yetk"l"ler"n John Snow’un Broad Street pompa sal-gını "le "lg"l" kanıtlarına kar!ı çıktı#ı yılda ke!fed"lm"!t"r. $talya’nın Floransa kent"nde ba!ka b"r salgın ba! gösterd"#"nde b"r b"l"m adamı olan F"l"ppo Pa-c"n" b"r kolera kurbanının ba#ırsak dokusunu m"kroskop altında "ncelemek-teyd" ve gördükler"n" 1854’te yayınladı: haf"f kıvrık durumu "le b"r v"rgüle benzeyen, hareketler"n" “t"tre!"m” olarak tanımladı#ı, m"n"k, çubuksu orga-n"zmalar. Bu m"n"k organ"zmaların koleraya yol açtı#ına "nanan Pac"n" bu konuda b"rçok yayın yaptı. Her ne kadar John Snow Pac"n"’n" bulu!undan h"ç haberdar olmadı "s de "k"s"n"n ortak b"r noktası vardı: Pac"n"’ye de k"mse "-nanmıyordu. Bulu!ları 30 yıl boyunca göz ardı ed"ld". Bakter"yoloj" b"l"m"n"n kurucusu olan Robert Koch 1884’te bakter"y" “yen"den ke!fett"#"nde” dah" za-manın en ünlü Alman b"l"m adamları m"yazmat"k b"r açıklamayı ye#leyerek


onun vardı#ı sonuçlara kar!ı çıktılar. Pac"n"- ancak b"r yüzyıl sonra- önem-senerek 1965’te bakter"ye resmen V"br"o Cholerae Pac"n" 1854 "sm" ver"ld".

4. Dönüm NoktasıYen! “Yoksulluk Yasası” tüyler! d!ken d!ken ed!yor ve b!l!nçlen-d!r!yor1830’ların ba%ında John Snow koleraya yakalanmı% kömür $%ç$ler$n$n yardımına ko%tu&u $ç$n takd$r toplarken Edward Chadw$ck $sm$nde b$r avukat da mesle&$nde b$r dönüm noktasına ula%mı%tı ve yerden yere vu-ruluyordu. Chadw$ck’$n 1834 Fak$rl$k Yasasında De&$%$kl$k Tasarısı ha-zırlanmasındak$ rolü göz önüne alındı&ında ona duyulan nefrete %a%ma-mak gerek. Bu yasa temel $lke olarak fak$rlere sa&lanan kamu yardımını öyles$ne dü%ürmü%tü k$ $nsanlar bunu h$ç almamayı ye&l$yorlardı. Bunun ardından Chadw$ck’$n kötü %öhret$ g$tt$kçe daha da arttı. “Fak$rler$n sö-mürücüsü” ve “!ng$ltere’n$n en nefret ed$len adamı” olarak b$l$nmes$n$n yanısıra yetk$l$lere, doktorlara ve mühend$slere kar%ı sava%ması, buyurucu ve duyarsız k$%$l$&$ ve ba%kalarıyla konu%mak yer$ne onları susturmaya kalkması kötü ününü daha da pek$%t$rd$.

Neyse k$ sonunda haklı çıktı.Sonunda Chadw$ck’$n d$rençl$ çabaları yalnızca fak$rler$n ya%am

ko%ullarının "y"le!t"r"lmes"ne de&$l, tar$hte tıp alanındak$ en öneml$ dö-nüm noktasına ula%ılmasına yol açtı. Chadw$ck’$n $lk dönüm noktası Fak$rl$k Yasası de&$l,onu hazırlarken yaptı&ı ara%tırmalardı. Aslında Chadw$ck fak$rlere de&$l, onların $ç$nde bulundu&u acınası ko%ullara kar%ıydı. O dönem$n ço&u $nsanı g$b$ Chadw$ck de !ng$l$z kentler$nde g$tt$kçe artan sa&lı&a aykırı ko%ulların hastalıklara ve son zamanlardak$ kolera salgınlarına yol açtı&ının farkındaydı. Aynı zamanda, ço&u k$-%$ g$b$ o da m$yazmanın koleraya neden oldu&u yanılgısı $ç$ndeyd$ ve toplum önündek$ b$r konu%masında “tüm kokular hastalıktır” d$yecek kadar $ler$ g$tm$%t$.

Gene de koleranın neden$ konusunda tekn$k olarak yanılsa b$le Chadw$ck temelde haklıydı ve Fak$rl$k Yasası $le $lg$l$ ara%tırma yapar-

BÜYÜK BULU!LAR36

ken sa&lıksız ortamın fak$rler$n ya%am ko%ullarındak$ etk$s$ hakkında b$r sürü kanıt toplamı%tı. Aslında belgeler$ o kadar çok ve kend$nden öncek$ meslekta%larınınk$lere oranla o kadar gen$% kapsamlı $d$ k$ hazırladı&ı yasa tasla&ı pol$t$k b$r de&erlend$rmeye dönü%tü ve üstler$nden büyük övgüler aldı. Böylece, Fak$rl$k Yasası neden$yle acımasızca ele%t$r$lmes$-ne kar%ın Chadw$ck’$n ara%tırması kısa sürede kader$n ç$zg$s$n$ de&$%t$-recek b$r dönüm noktası olu%turdu.

Bu de&$%$m 1839’da gerçekle%t$. Sa&lık ko%ullarının daha da kötü-le%mes$ ve $k$ yıl süren gr$p salgını üzer$ne hükümet yetk$l$ler$ harekete geçme kararı aldı. Chadw$ck’$n Fak$rl$k Yasası’nı yazarken k$ t$t$zl$&$n-den etk$lenen yetk$l$ler ondan !ng$ltere ve Wales’dek$ sa&lık ko%ulları konusunda b$r rapor hazırlamasını ve pol$t$k ve tekn$k çözümler öner-mes$n$ $sted$ler.

Chadw$ck’$n bu yen$ görev$ üstlenmes$ ardında bırakaca&ı $% arka-da%larını çok mutlu ett$: Z$ra onunla çalı%mak çok zor, hatta olanaksızdı.

5. Dönüm NoktasıGörkeml! b!r rapor b!r sürü yen! f!k!r olu#turuyor ve harekete geçme !ste"! uyandırıyorUzun yıllar süren ara%tırmalardan sonra Chadw$ck 1842’de Büyük Br"tanya’da $!ç" Kes"m"n"n Sa#lık Ko!ulları Hakkında $s$ml$ raporunu hazırladı. Rapor hemen en çok satanlar arasına g$rd$ - bundan öncek$ hükümet yayınlarından çok daha fazla sattı - bu da kamunun sa&lık sorunlarıyla ne kadar $lg$lend$&$n$ ortaya koyuyordu. Kend$ kasaba ve kentler$ndek$ sa&lık ko%ullarını aktaran doktor ve yetk$l$ler$n görü%-ler$n$n derlend$&$ rapor, !ng$ltere’n$n b$rçok kent$nde salgınlara yol açan p$sl$&$ gerçekç$ b$r b$ç$mde yansıtmaktaydı. Bölümlerden b$r$nde Leeds’de 1831-32 salgınıyla $lg$l$ ep$dem$yoloj$k har$tadan söz eder-ken Chadw$ck, sa&lıksız ko%ullarla kolera arasındak$ açık ba&lantıyı d$le get$r$yordu: “Tem$zl$k ve drenaj açısından çok yeters$z olan böl-gelerde (kolera vakaları) daha $y$ ko%ullara sah$p yerlere oranla hemen $k$ m$sl$d$r.”


!ng$ltere’n$n sa&lık ko%ullarının b$r dökümü olmanın yanı sıra rapor b$rkaç açıdan b$r dönüm noktası olu%turmaktaydı. Raporda öncel$kle, fak$rl$k ve hastalıkların, ço&u k$%$n$n $nandı&ı g$b$ Tanrı’nın b$r lane-t$nden de&$l, çevresel ko%ullardan kaynaklandı&ı bel$rt$l$yordu. !k$nc$ olarak, kötü sa&lık ko%ullarından sanay$ bölgeler$nde bulunan gecekon-duları sorumlu tutuyor ve yen$ b$r kamusal sa&lık pol$t$kası öngörüyordu. Son ve belk$ de en öneml$ olarak da, Chadw$ck’$n tasarımlar ve yönetsel çözümler konusundak$ yen$ f$k$rler$ne, kısaca sa&lık konusunda ça&da% bulu%lara, yer ver$l$yordu.

Chadw$ck’$n büyük v$zyonunun büyük b$r kısmını, onun “atar da-mar-toplar damar” öner$s$ kapsıyordu. !lk kez b$r$s$ tem$z ve p$s su ara-sındak$ ba&lantıya de&$nmekteyd$. Bu “h$drol$k” ya da “su ta%ıyıcı” s$stem evlere su pompalayarak atıkların la&ım çukurlarına aktarılmasını sa&-layacaktı. Bu, kentsel altyapının yen$den $n%a ed$lmes$n$ gerekt$ren b$r öner$yd$. B$r kent zem$n$nde sokaklar yen$den kaplanacak ve e&$mler$ düzenlenecek, kanallar dö%enecek; böylece “kend$ kend$n$ tem$zleyen” la&ım boruları atıkları çürüyüp hastalıklara yol açmadan ta%ıyacaklardı. Hatta Chadw$ck, ola&an yuvarlak borular yer$ne, yumurta %ekl$nde kes$t-ler$ olan la&ım boruları öner$yordu, böylece akım hızı arttırılacak ve katı parçacıkların b$r$k$m$ engellenecekt$. Sonuç olarak, p$s sularını dönem dönem en yakın ırma&a bo%altmak yer$ne Chadw$ck atıkların tarlalara gönder$lmes$n$ ve oralarda ger$ dönü%türülerek tarımda kullanılmalarını öner$yordu. Özetlersek, Cahdw$ck’$n bütünsel la&ım s$stem$ bu alanda b$r $lkt$ ve daha önce Avrupa’da ya da B$rle%$k Devletlerde buna benzer b$r s$stem h$ç uygulanmamı%tı.

Ne yazık k$, b$r %ey$ tar$f etmek yapmaktan çok daha kolaydır. Her ne kadar Chadw$ck böyle s$stemler$n f$nansmanı ve kurulması $ç$n yen$ yasal ve yönetsel yapılanmayı da önerd$yse de, böyles$ne gen$% kapsamlı ve karma%ık b$r kent s$stem$ $ç$n herhang$ b$r örnek mevcut de&$ld$. Aynı za-manda, çe%$tl$ grupların planlama, $n%aat, f$nansman ve bakım konularında k$mler$n sorumlu olaca&ı konusunu tartı%maları $ç$n sayısız fırsat do&mu%-tu. Gene de Chadw$ck ve öbürler$ arasında yıllar süren yasal çek$%me ve tartı%malar sonunda 1848’de b$r sonuca ula%ıldı. #u veya bu b$ç$mde.

BÜYÜK BULU!LAR38

6. Dönüm NoktasıB!r halk sa"lı"ı devr!m!n!n uzun süren sancılı do"umu 1848 Kamu Sa&lı&ı Yasası’nın yürürlü&e g$rmes$ Chadw$ck’$n u&ra%ıla-rının ve !ng$ltere’de kamu sa&lı&ının doruk noktası olarak kabul ed$ld$. Bu yasa $le tar$hte $lk kez !ng$l$z Hükümet$ vatanda%larının sa&lı&ını korumak ve sa&lı&ı sa&lamak $ç$n gerekl$ yasal s$stem$ kurmak sorululu-&unu üstlend$.

Oysa gerçekte yasanın b$rçok eks$k yanları vardı ve bunları çözüm-lemek yıllar alacaktı. Örne&$n, yasa kabul ed$lm$%t$, ama b$rçok uygula-ma yerel yönet$m$n $n$s$yat$f$ne bırakılmı%tı. K$m$ zaman Chadw$ck ve yanda%ları yerel yönet$mlerle kend$ p$sl$kler$n$ tem$zlemeler$ konusun-da tartı%mak, sava%mak ve onları tehd$t etmek zorunda kaldılar. Aynı zamanda Chadw$ck’$n s$stem$n$ kurmak yürekl$l$&$n$ gösterenler ço&u kez ana plandan ödün vermeler$n$ gerekt$recek tekn$k sorunlarla kar-%ıla%tı. Böylece, kend$ sa&lık s$stem$n$n uygulanması $ç$n, tekn$k detay-larda mühend$slerle b$t$p tükenmez tartı%malara g$rmes$ne ve ona kar%ı koyan rak$pler$n$ ahlaksızlıkla suçlayacak kadar $ler$ g$tmes$ne kar%ın, Chadw$ck’$n büyük v$zyonu sonunda fazla abartılı bulundu.

Tüm bu aks$l$klere kar%ın 1800’ler$n ortalarına do&ru Chadw$ck’$n çalı%maları ve v$zyonu olumlu yönler$n$ serg$lemeye ba%ladı. Kend$s$n$n öngördü&ü entegral s$stem kadar a%ırı olmamakla beraber, onun yapı-lanma ve yönetsel f$k$rler$n$ yansıtan kentsel sa&lık s$stemler$ meydana get$r$ld$. !lk alınan sonuçlar umut ver$c$yd$. Büyük Br$tanya’nın 12 bü-yük kent$nde yapılan b$r ara%tırmaya göre kanal$zasyon s$stem$n$n kurul-masından önce 1000 k$%$de 26 olan ölü sayısı, s$stem kurulduktan sonra 1000’de 17’ye dü%mü%tü.

Dahası, 1860 ve 1870’lerde Chadw$ck ve d$&er !ng$l$z mühend$sler tarafından gel$%t$r$len kanal$zasyon s$stemler$ uluslararası b$r etk$nl$k ka-zandı. 1840’larda New York ve Boston g$b$ büyük kentlerde kanal$zasyon s$stemler$ kurma g$r$%$mler$ kısıtlı, yeters$z ve öneml$ hatalarla dolu ol-mu%tu, ama !ç Sava% dönem$nde ve 1870’lerde b$rçok büyük Amer$kan kentler$, “!ng$l$z sa&lık reformu” olarak b$l$nen, “planlı” s$stemler kurmaya


ba%ladılar. Dönem$n Massachusetts’l$ b$r mühend$s$n$n ded$&$ g$b$, “Va-tanda%larımız büyük b$r oy b$rl$&$ $le su ta%ıma s$stemler$n$ ben$msed$ler.”

!ng$ltere’de $se, Chadw$ck ve yanda%larının çabaları o tar$he kadar !ng$ltere’dek$ en gen$% kapsamlı yasa olan 1875 Kamu Sa&lı&ı Yasasının yürürlü&e konulmasıyla sonuçlandı. Bugün ger$ye dönüp bakacak olur-sak, Kamu Sa&lı&ı Yasası ve 1800’ler$n sonlarındak$ kent sa&lı&ındak$ gel$%meler, Chadw$ck’$n ca&da% sa&lık ko%ulları $ç$n vazgeç$lmez olarak tanımladı&ı ve savundu&u üç ana kr$tere dayanmaktaydı: 1) çevre, te-m$zl$k ve sa&lık arasındak$ ba&lantıyı fark etmek, 2) tem$zl$k h$zmetle-r$n$n uygulanması ve sürdürüles$ $ç$n merkez$ b$r yönet$m gere&$ ve 3) bu h$zmetler$n sa&lanması $ç$n gerekl$ yapılanma ve alt yapı olu%turma konusunda yatırım yapma arzusu.

;�;�;

Chadw$ck’$n ya%am boyu sürdürdü&ü çalı%malarından alınacak dersler-den b$r$, haklıysanız bunun yanlı% nedenlere dayanmasının önem$ ol-mamasıdır. Chadw$ck ya%amı boyunca ça&da%ları g$b$ koleranın m$yaz-madan kaynaklandı&ı görü%ünü $natla savunu%tur. B$rçokları g$b$ o da Koch’un 1832’te V"br"o cholerae (V.cholerae) bakter$s$n$ yen$den bulu%unu önemsemem$% ve hatta b$r dönem evlerdek$ kötü kokuları g$dermen$n tem$z su sa&lamaktan daha öneml$ oldu&unu savunmu%tur. Bu tekn$k açıdan yanlı% olsa b$le gene de ona saygı göstermek gerek$r. Kötü b$r %ey$ gördü&ü ya da kokladı&ı zaman fark etm$%t$r.

Bugün Chadw$ck’$n ba%arıları ça&da% sa&lı&ın tar$h$nde b$r dönüm noktası olarak kabul ed$lmekted$r. Sanay$ Devr$m$n$n yol açtı&ı gen$% çaplı sa&lıksız ko%ullar ve 30 yıl süren kolera salgınları ortamında Chad-w$ck b$r kent$n ve orada ya%ayanların sa&lı&ının korunmasının önem$ konusundak$ b$l$nc$n artmasına h$zmet etm$%t$r.

;�;�;

John Snow ve Edw$n Chadw$ck büyük çapta benzerl$k ve aykırılık-ları bulunan $k$ k$%$yd$ler. Davranı% ve u&ra% açısından b$rb$rler$nden

BÜYÜK BULU!LAR40

farklıydılar ama ortak b$r dü%mana kar%ı sava%ıyorlardı. Koleranın esas neden$ üzer$nde farklı görü%lere sah$p olmalarına ra&men her $k$s$ de bunun genelde $nsan sa&lı&ının korunmasındak$ b$r eks$kl$kten kaynak-landı&ının farkındaydılar. Sonunda Snow’un ep$dem$yoloj$k çalı%maları ve sezg$ler$ k$rlenm$% suların - bugün fekal-oral yol ded$&$m$z - c$dd$ ba&ırsak hastalıklarına sebep olaca&ını dünyaya açıkladı. Ve Chadw$ck’$n yeters$z tem$zl$k $le hastalık arasındak$ ba&lantıyı gösteren belgeler$ ve onun yapısal ve yönetsel bulu%ları kent çapında ça&da% tem$zl$&e olanak sa&ladı.

Snow $le Cahdw$ck’$n çalı%maları tam olarak b$rb$r$yle kes$%m$yordu, ama yüz b$nlerce $nsanın an$den ortaya çıkıp b$rkaç gün ya da saat $ç$nde bütün b$r a$ley$ yok eden salgınlar kar%ısında savunmasız ve deh%et $ç$n-de kaldı&ı b$r dönemde b$rb$r$n$ tamamladı. Ayrı, ama b$rb$r$ne ba&lı olarak ya%lı b$r dünyanın yen$ b$r dönem$n e%$&$nde “yo&unla%masına” yardımcı oldu. B$l$nc$ arttırarak $steks$z davranan $nsanlı&ı ya%amak $ç$n ça&da% tem$zl$&$n %art oldu&u kentsel uygarlı&ın yen$ b$r dönem$ne do&-ru $teled$.

Kolera ve sa"lı"ın bozulması: 21. yüzyılda da hâlâ canlı ve ge-çerl! !lk ke%f$nden 150 yıldan fazla geçmes$ne kar%ın, y$rm$ b$r$nc$ yüzyılda V cholerae dünyanın ço&u bölges$nde hâlâ canlı, sa&lıklı ve ölümcül b$r b$ç$mde salgın ve ya da yöresel olarak varlı&ını sürdürmekte. Neyse k$ günümüzde ser$ olarak a&ızdan su deste&$ ve ant$b$yot$kler sayes$nde ko-leraya ba&lı ölümler$n hemen heps$ engelleneb$lmekte. Kötü haber $se, koleranın sorun oldu&u b$rçok bölgede, yakınlarda Irak, Ruanda ve Orta ve Güney Amer$ka’da ba% gösteren salgınlarda oldu&u g$b$, tedav$ her zaman mümkün de&$l ve ölüm oranları %50’ye kadar varab$l$yor.

Her ne kadar yen$ a%ılar daha $y$ korunma sa&lıyor ve yan etk$ler$ esk$ler$ne oranda daha azsa da, bunların halka da&ıtımında ve sık sık etk$nl$k arttırıcı tekrarların yapılmasında sorun ya%anmakta ve özell$kle gel$%mekte olan ya da sava%tan zarar görmü% ülkelerde. Ayrıca, sulu $s-


hal$n b$r gramında bulunan ola&anüstü sayıdak$, k$m$ zaman 100 m"lyon kolera bakter$s$ kar%ısında en $y$ a%ı b$le yeters$z kalab$l$yor. B$l$m adam-ları koleranın belk$ de asla tümüyle yok ed$lemeyece&$n$ $ler$ sürüyor-lar. V. cholerae ‘n$n do&al ya%am ortamı dünyamızın gen$% sulak ekoloj$s$ oldu&una göre yen$ salgınlar her zaman ortaya çıkab$l$r ve gen$%leyeb$-l$r. Buna kar%ın b$l$m adamları b$z$m V. Cholerae $le b$rl$kte ya%amaya alı%mamızı, bunun $ç$n de $k$ temel hedefe odaklanmamızı öner$yorlar: hastalı&a yol açan organ$zmalarla sava%mak $ç$n daha etk$n yollar gel$%-t$rmek ve bunların bula%masını engellemek $ç$n daha $y$ sa&lık s$stemler$ olu%turmak..

Snow ve Chadw$ck bunu daha $y$ d$le get$remezlerd$.;�;�;

V. cholerae’n"n en !a!ırtıcı yanı tek b"r tür olmaması, okyanus sevdalısı bak-ter"lerden olu!mu! - evrensel açıdan neredeyse zararsız - gen"! b"r a"leden gelmes". V. Cholerae’nın b"l"nen 200 türünden yalnızca "k"s" (o1 ve 0139) "nsan ba#ırsaklarına yerle!ecek ve ölümcül zeh"rler"n" saçacak genlere sah"p. B"r bölüm genler V. Cholerae’nın ba#ırsak yüzey"nde ço#almasını sa#layan TCP maddes"n" üret"yor; CTX-o adı ver"len öbür gen toplulu#u "se ba#ırsak hücreler"ne g"r"p onları kandırarak ev sah"b" "nsanın suyunu en son damlası-na kadar pompalayıp ölmes"ne yol açmalarını sa#layan ölümcül zehr" üret"-yor. Ne gar"pt"r k" V. Cholerae’n"n b"l"nen 200 türü tuzlu hal"çlerde ya!arken, yalnızca ölümcül kolera genler"ne sah"p O1 ve O139 $nsanlar tarafından k"r-let"len sularda bulunuyor.Bu "lg"nç b"r soruya yol açmakta: K"m k"m" k"rlet"yor?

BÜYÜK BULU!LAR42

GÖRÜNMEZ SALDIRGANLAR 43

3. Bölüm

Görünmez Saldırganlar: M!kropların ve Bunların Hastalıklara Nasıl Yol Açtı"ının Ke#f!

1797’de A#ustos sonlarına do#ru b"r gece saat 02.00’y" henüz geçm"!ken Westm"nster Hastanes" do#um serv"s"nde ebe olan Bayan Blenk"nsopp solgun yüzü end"!eyle ger"lm"! olarak odadan dı!arı çıktı. Mary’nın kız çocu#unu do#urtalı üç saat olmu!tu ve b"r !eyler kes"nl"kle yolunda g"tm"yordu. Hemen Mary’n"n kocasını buldu ve ona ürkütücü haber" verd": plasenta hâlâ dı!arı çıkmamı!tı; W"ll"am derhal yardım ça#ırmalıydı. Doktor b"r saat "ç"nde geld" ve plasentanın "çer"de yapı!ıp kalmı! oldu#unu görünce amel"yata ba!ladı.

Ama amel"yat "y" g"tmed". Plasenta ancak parçalanarak alınab"lm"!t" ve ertes" sabaha kadar Mary çok fazla kan kaybetm"!, gece boyunca da “hemen h"ç durmadan kend"nden geçm"!t"”. Bununla beraber, Walter’ın daha sonra anımsadı#ına göre -daha b"rkaç ay önce evlenm"! oldu#u- sevg"l" karısı son gücünü toplayarak ona “b"r gece önce öleb"l"rd"m, ama sen" bırakmamaya ka-rarlıydım” dem"!t". B"r espr" yapıp soluk b"r gülümseme "le !unu da eklem"!t": “Daha önce bedensel acının ne oldu#unu h"ç b"lm"yordum.”

Mary b"r kr"z" atlatmı!tı, ama bu daha "!"n ba!langıcıydı. B"rkaç gün sonra, Walter ve a"len"n ötek" b"reyler" onun "y"le!ece#"n üm"d"yle ba!ında beklerken Mary b"rdenb"re çok !"ddetl" b"ç"mde t"tremeye ba!ladı. T"tremeler

BÜYÜK BULU!LAR44

o kadar !"ddetl"yd" k" “Beden"ndek" her kas kasılıyor, d"!ler" b"rb"r"ne vuruyor ve yatak da onunla b"rl"kte sarsılıyordu. Bu sarsıntılar sadece be! dak"ka sür-mü!tü, ama daha sonra W"ll"am’a “bunun ya!amla ölüm arasında b"r müca-dele“ oldu#unu ve “b"rçok kez ölece#"n" sandı#ını” anlattı.

Mary bu kr"z" de atlattı, "y"le!ece#"ne da"r üm"tler yen"den canlandı, ama b"rkaç gün "ç"nde yen"den kötüled"; ate!" çok yükseld", nabzı ola#anüstü hızlı atıyordu ve karnı !"ddetle a#rıyordu. Sonra, do#umdan sek"z gün sonra, W"l-l"am b"r kez daha üm"d"n" kesmek üzere "ken, doktor onu uyandırıp ola#a-nüstü b"r haber verd". Mary “!a!ılacak kadar "y"yd".”

Mary üçüncü b"r kr"z" daha atlatmı! mıydı? Öyle görünüyordu, bu yüz-den bundan sonrak" "k" gün t"tremeler" ve d"#er bel"rt"ler muc"zev" b"r !ek"l-de sona erd". Gerçekten do#umundan sonrak" onuncu gün, doktor Mary’n"n “görünü!ünün muc"zev" b"r !ek"lde "y" oldu#unu” ve “atık üm"t kesmen"n son derece yers"z olaca#ını” söyled". Oysa o güne kadar W"ll"am’ın üm"tler" sık sık b"r artmı!, b"r yok olmu!tu. Bel"rt"ler"n beklenmed"k !ek"lde kaybolmasına kar!ın önsez"ler" end"!eler"n" haklı çıkardı. Kızının do#umundan on b"r gün sonra Mary lo#usa hummasından öldü.

;�;�;

!ng$l$z yazar Mary Wollstonecraft 1797 yaz sonunda b$r sabah 38 ya%ın-da öldü&ünde, dünya, yetenekl$ b$r dü%ünür, e&$t$c$ ve fem$n$stten fazla-sını y$t$rm$% oldu. On dokuzuncu ve y$rm$nc$ yüzyıllarda kadın hakları hareketler$n$n temel$n$ olu%turan yazılarının yanı sıra o, kadın haklarını ve karma e&$t$m$ kamu önünde savunan $lk kadındı. Mary Wollstonec-raft bunların dı%ında dünyaya son ve unutulmaz b$r arma&an daha bı-raktı: H$ç tanımadı&ı annes$n$n anısına kend$s$ne Mary adı ver$len kız bebek büyüdü; Mary Wollstonecraft Shelley olarak tanındı ve 1818 ‘de 19 ya%ındayken ünlü romanı Frankenste"n’ı yazdı.

Mary Wollstonecraft’ın ölümü, 1800’ler$n ortalarına kadar oldukça sık rastlanan, genell$kle ölümcül ve doktorlar tarafından hemen h$ç tanı konulamayan b$r hastalı&ın trajed$s$n$ yansıtır. Bugün az rastlanmakla beraber, lo&usa humması tar$h boyunca do&um yapan kadınlarda en çok


görülen hastalıktı. Mary Wollstonecraft’ta oldu&u g$b$, do&umdan kısa b$r süre sonra an$den ve beklenmed$k b$r %ek$lde ortaya çıkar, kend$n$ yo&un kasılmalarla, dak$kada 1602 varab$len nabız atı%larıyla ve yüksek ate%le göster$rd$. Kasıklardak$ a&rılar o kadar %$ddetl$yd$ k$ en haf$f b$r dokunu%, hatta örtülen b$r çar%af b$le acı çı&lıklar atılmasına yol açardı. 1848’de b$r kadın do&um uzmanı ö&renc$ler$ne, “Çekt$kler$ acının %$dde-t$nden deh%ete kapılmı% kadınlar gördüm.” d$ye anlatıyordu. Ve günler süren bu acılar ço&u kez an$den acımasızca b$rden kes$l$ver$yordu. A$le fertler$ buna sev$n$rken deney$ml$ doktorlar bunun ne anla geld$&$n$n farkındaydılar: Bel$rt$ler$n an$den yok olması hastalı&ın çok $lerled$&$n$ göster$yordu ve genell$kle hasta hayatını kaybetmek üzereyd$.

Tar$he dü%ülen b$r d$p not olmanın ötes$nde, lo&usa humması tıp tar$h$ndek$ dönüm noktalarının b$r$nde öneml$ b$r rol oynamı%tır. 1847 yılında Macar doktor Ignaz Semmelwe$s bunun nasıl önleneb$lece&$n$ ke%fett$&$nde yalnızca sayısız kadını ıstırap $ç$nde ölmekten kurtarmakla kalmamı%, aynı zamanda tıp alem$nde en öneml$ yen$ bulu%lardan b$r$n$n $lk adını atmı%tır: m$krop teor$s$n$n ke%f$.

Sonunda tıp dünyasını de"!#t!ren görünmez “garabet”M$krop teor$s$ - bakter$, v$rüs ve d$&er m$kro-organ$zmaların hastalıkla-ra neden olmasının ke%f$ - bugün hep$m$z$n tartı%masız kabullend$&$m$z b$r gerçekt$r. Oysa 1800’ler$n sonuna kadar m$kropların hastalıklara yol açtı&ı o kadar yen$, hatta alı%ılmadık b$r f$k$rd$ k$ doktorların ço&u görü% açılarında ola&anüstü b$r de&$%$kl$k yapmadan ve m$yazma teor$s$ dah$l öteden ber$ süregelen $nanı%ları terk etmeye zorlanmadan kabullenemez-lerd$. Aslında on dokuzuncu yüzyıl kavramlarının kalıntıları, “m$krop” sözcü&ünde de görüldü&ü g$b$, günümüzde de varlı&ını sürdürmekted$r. 1800’ler$n ba%larında, m$kroskopların bel$rl$ m$kropları tanımlayacak kadar güçlü hale gelmes$nden önce, b$l$m adamları hastalıklara neden olan, gözle görülmeyen ve b$l$nmeyen m$kro-organ$zmaları genel ola-rak “m$krop” d$ye adlandırmaktaydı. Bugün, uzun zamandır m$kropların aslında bakter$, v$rüs ve d$&er patojenler oldu&unu b$lmem$ze kar%ın ço-

BÜYÜK BULU!LAR46

&umuz, özell$kle mutfak ve banyo tem$zley$c$ler$n$n TV reklamlarının yazarları, hastalıkların kayna&ı olan canlılar $ç$n hâlâ m$krop sözcü&ünü kullanmaktayız.

Her ne hal $se, “m$krop teor$s$” on dokuzuncu yüzyıl sonunda ka-nıtlandıktan sonra yalnızca doktorların tıp uygulamalarını tümüyle de-&$%t$rmekle kalmamı%. Çevrem$zdek$ görünmez dünya $le $l$%k$ler$m$z, ve hatta korkularımız $le $lg$l$ görü%ler$m$z$ de farklıla%tırmı%tır. M$krop teor$s$n$n önem$ 2000 yılında L"fe derg$s$n$n bunu son 1000 yılın ba%lıca altı öneml$ ke%f$ arasında saymasıyla ben$msenm$%t$r.

M$krop teor$s$n$n ba%langıçta kabullen$lmes$n$n neden$ b$z$m gözle görünmeyecek kadar ufak canlılarla dolu b$r dünyada ya%adı&ımızdan ku%ku duymamız de&$ld$r. 1800’lerde m$kro-organ$zmaların varlı&ı $k$ yüz yıldır b$l$nmekteyd$. Bu konudak$ $lk bulu%, 1676’da Hollandalı b$r cam ö&ütücüsü olan Antony van Leeuwenhoek’un $lkel m$kroskobuna bakarken bakter$ler$ $lk gören $nsan olmasıyla gerçekle%t$. O N$san gü-nü Leeuwenhoek %a%kınlıklar $ç$nde b$rçok ufacık “ $nanılmaz derecede küçük hayvancıklar...o kadar m$n$kler k$...bu canlı yaratıkların on b$n tanes$ küçük b$r kum tanes$n$ doldurmaya yetmez” d$ye anlatıyordu.

Öte yandan, bunu $zleyen $k$ asır boyunca çok az b$l$m adamı bu göze görünmez gar$p yaratıkların hastalıklara yol açab$lece&$ konusunu c$dd$ye almadı. Ancak 1800’lerde kanıtlar toplanmaya ba%landı ve ba-%ı çeken dört k$%$, Ignaz Semmelwe$s, Lou$s Pasteur, Joseph L$ster ve Robert Koch sayes$nde m$krop teor$s$ sonunda “kanıtlandı. Ve dönüm noktası te%k$l eden bu gel$%meler$n $lk$, yalnızca Mary Woolstonecraft’ın de&$l on sek$z$nc$ ve on dokuzuncu yüzyıllarda !ng$ltere ve Wales’de 500.00 kadar ba%ka kadının da hayatını kaybetmes$ne yol açan ölümcül lo&usa humması üzer$nde odaklandı.


1. Dönüm NoktasıB!r dostun acı kaybı (ve ola"anüstü b!r kavram algısı)Ignaz Semmelwe$s 1846’da V$yana Devlet Hastanes$’n$n do&um ev$nde göreve ba%ladı&ında 28 ya%ındaydı; heyecan ve end$%e duymakta haklıydı. V$yana Devlet Hastanes$ dünyadak$ benzerler$n$n en büyü&ü $d$ ve ba&lı bulundu&u V$yana Tıp Okulu da doruk noktasındaydı. Buna $laveten, do&um ev$ kısa süre önce gen$%let$lm$% ve her b$r$ yılda 3.500 bebe&$ dünyaya get$reb$lecek kapas$tede $k$ kl$n$&e bölünmü%tü, ama ortada fec$ b$r sorun vardı: hastanede büyük çapta b$r lo&usa humması hüküm sür-mekteyd$. Ölüm oranı 1820’lerde yüzde 1’den az $ken 1841’de neredeyse 20 m$sl$ artmı%tı. D$&er b$r dey$%le, 1841’de do&um $ç$n V$yana Devlet Hastanes$’ne g$tseyd$n$z, ölmeden taburcu olma %ansınız altıda b$rd$.

1846 yılının sonunda Semmelwe$s as$stanlı&ının $lk yılını tamam-ladı&ında 406’dan fazla kadının lo&usa hummasından öldü&üne tanık olmu%tu. O zamana kadar yüksek ölüm oranıyla $lg$l$ b$r sürü açıklama yapılmı%tı, ama heps$ saçma ve c$dd$yetten uzaktı. Semmelwe$s araların-da kadınların çek$ngenl$&$ (kl$n$klerden b$r$nde bebekler$ do&urtan dok-torların heps$ erkekt$), çan çalan papazlar (k$m$ler$ b$r ölüm olayından sonra bunların ko&u%lar arasında dola%malarının hastaları korkutup yen$ ölümlere yol açtı&ı kanısındaydı) ve a%ırı yo&unluk, yeters$z havalandır-ma ve yanlı% d$yetler g$b$ kanıtlara uygun dü%meyen ba%ka teor$ler de bulunan bu açıklamaların ço&unu $ncelem$% ve göz ardı etm$%t$.

Semmelwe$s $k$ kl$n$k arasında ölüm oranlarını kıyaslayan $stat$s-t$ksel b$r ara%tırma yaptı&ında kısa sürede $lg$nç b$r sonuca ula%tı. Do-&um ev$ $k$ kl$n$&e ayrıldıktan sonrak$ be% yıl süres$nce tüm do&umların doktorlar tarafından gerçekle%t$r$ld$&$ b$r$nc$ kl$n$kte ölüm oranı, do-&umları ebeler$n yaptı&ı $k$nc$ kl$n$&e oranla be% m$sl$ yüksekt". Bu $lg$nç b$r bulguydu, ama buradak$ çel$%k$n$n gerçek neden$n$ anlayamıyordu. Semmelwe$s’$n daha sonra yazdıklarına göre, $k$nc$ kl$n$kte bebekler$n do&umlarını gerçekle%t$ren ebeler, b$r$nc$ kl$n$kte çalı%an doktorlardan “daha yetk$l$ ya da görevler$ne daha ba&lı de&$llerd$.” Devam ett$&$ ara%-tırmaları durumu daha da karı%ık hale get$rd$. Örne&$n, evde ve hat-

BÜYÜK BULU!LAR48

ta sokakta do&um yapan anneler arasında ölüm oranı daha da dü!üktü. Semmelwe$s %öyle yazıyordu: “Her %ey b$r soru $%aret$yd$; h$çb$r %ey açık-lanamıyordu; her %ey karanlıktaydı. Sadece çok sayıdak$ ölümler ku%ku götürmez b$r gerçekt$.”

Sonra, 1847 yazında k$%$sel b$r trajed$ görünümünde b$r dönüm nok-tası ortaya çıktı. Üç haftalık b$r tat$lden sonra V$yana Hastanes$’ne dönen Semmelwe$s, çok hayranlık duydu&u dostu Profesör Jakop Kolletschka’nın öldü&ünü ö&renerek yıkıldı. Üzüntüsüne kar%ın, Semmelwe$s’ı dostunun ölüm neden$ de %a%ırtmı%tı: lo&usa hummasından ölen b$r kadının otop-s$s$n$ yaparken b$r tıp ö&renc$s$ $&ney$ profesörün parma&ına batırmı%tı. Yara cerahatlenm$% ve kısa sürede Kolletschka’nın beden$ne yayılmı%tı. Otops$ sırasında Semmelwe$s Kolletschka’nın tüm beden$n$ sarmı% olan $lt$habın lo&usa hummasından ölen kadınlarınk$ne benzed$&$n$ fark ede-rek $rk$ld$. “Gece gündüz Kolletschka’nın hastalı&ı gözümün önünden g$tm$yordu.” d$ye yazıyor. “Ölümüne yol açan hastalık do&um ev$nde ölen b$rçok hastanınk$ne çok benz$yordu.”

Bu yen$ sezg$ sonuçları bakımından çok öneml$yd$. O zamana ka-dar lo&usa hummasının yalnızca kadınlara özgü oldu&una $nanılıyordu. Bunun aynı hastalıktan ölmü% b$r kadının otops$s$ sırasında olu%an b$r yaradan dolayı b$r erke#e bula%ıp onu öldürmes$, Semmelwe$s’ın %a%ırtıcı b$r sonuca ula%masına yol açtı. “Kabullenmek zorunda kaldım k$” d$ye yazıyor, “ Kolletschka’nın hastalı&ı do&um ev$ndek$ b$rçok hastanın ölü-müne yol açan hastalık $le aynı $d$yse, aynı nedenden kaynaklanmalıydı.”

Semmelwe$s bu “kayna&ın” ne oldu&unu b$lm$yordu - bu gözle gö-rünmeyen suçluya “kadavra parçacıkları” adını verm$%t$ - ama asıl sırrı çözmeye ba%lamı%tı.

Lo&usa humması “parçacıklar” tarafından b$r k$%$den ötek$ne bula-%ab$l$yorsa b$r$nc$ kl$n$ktek$ yüksek ölüm oranı bununla açıklanab$l$rd$. !k$nc$ kl$n$kte do&um yaptıran ebeler$n aks$ne, b$r$nc$ kl$n$ktek$ dok-torlar lo&usa hummasından ölenler üzer$nde otops$ yapıyor ve hemen kl$n$&e dönerek sancısı tutmu% kadınları muayene etmeye ba%lıyorlardı. Bu sırrın çözümü Semmelwe$s’ın z$hn$nde b$r %$m%ek çakmasına sebep


oldu: bula%ıcı parçacıkları annelere ta%ıyan ve b$r$nc$ kl$n$ktek$ ölüm oranlarının yüksek olmasına yol açanlar doktorlardı. Semmelwe$s, “Ka-davra parçacıkları hastanın dola%ım s$stem$ne g$r$yor.” d$ye not aldı. “Bu %ek$lde do&um ev$ndek$ hastalar da Kollektschka’da görülen hastalı&a yakalanıyorlar.”

Her ne kadar doktorlar otops$den sonra eller$n$ yıkasalar da Sem-melwe$s sadece su ve sabunun yeterl$ olmadı&ı ke%fett$ ve böylece $k$nc$ dönüm noktasına ula%tı.

2. Dönüm NoktasıBas!t b!r çözüm: eller!n!z! yıkayın ve b!r hayat kurtarın1847 yılı Mayıs ortalarında, dostu Kolletschka’nın ölümünden sonra, Semmelwe$s b$r$nc$ kl$n$kte yen$ b$r uygulama ba%lattı: Bundan böyle bütün doktorlar otops$den sonra ve ham$le kadınları muayene etmeden önce eller$n$ klorlu suyla yıkayacaklardı. Bu yen$ uygulama b$r yıl $ç$nde umulmadık sonuçlar do&urdu. El yıkama zorunlulu&undan önce b$r$nc$ kl$n$ktek$ ölüm oranı %12 c$varında $ken $k$nc$ kl$n$kte bu oran %3 $d$. Klorlu su $le yıkama ba%latıldıktan sadece b$r yıl sonra $k$nc$ kl$n$ktek$ ölüm oranı %1.33 olurken b$r$nc$ kl$n$kte bu oran %1.27’ye dü%mü%tü. Yıllardır $lk kez b$r$nc$ kl$n$ktek$ ölü oranı $k$nc$ kl$n$kten daha dü!üktü.

Ama Semmelw$s’ın ke%f$ne tepk$ler, tıp dünyasında m$krop teor$-s$yle $lg$l$ bu ufacık adımın ben$msenmes$ $ç$n b$le daha ne kadar yol alınması gerekt$&$n$ ortaya koyuyor. Her ne kadar k$m$ meslekta%ları Semmelwe$s’ın bulu%larını destekled$lerse de daha ya%lı, muhafazakâr meslekta%ları onun f$k$rler$ne tümüyle kar%ı çıktılar. B$r kere bu, hemen tüm doktorların ço&u hastalıklar g$b$ lo&usa hummasının da b$rtakım “parçacıklardan” de&$l, m$yazmat$k dumanlardan duygusal travmaya ve Tanrı’nın lanet$ne kadar uzanan b$rçok nedenden kaynaklandı&ı hak-kında görü%ler$ne ters dü%üyordu. Ayrıca ço&u doktor, kend$ler$n$n b$r %ek$lde “yeter$nce tem$z olmayan” hastalık ta%ıyıcıları oldukları f$kr$nden ted$rg$n oluyordu. Ve bu yüzden, ke%f$ne ra&men Semmelwe$s’$n teor$s$ çok az kabullen$ld$. B$r sorun da kend$ bulu%larını yaymak $ç$n fazla gay-

BÜYÜK BULU!LAR50

ret sarf etmemes$yd$. Her ne kadar 1861’de lo&usa hummasının neden$ ve engellenmes$ konusunda b$r k$tap yayınladıysa da bu o kadar uzundu ve tekrarlar $çer$yordu k$ etk$s$ çok az oldu.

Bu andan sonra c$dd$ b$r bey$n rahatsızlı&ına, muhtemelen Alzhe$mer’a, yakalanan Semmelwe$s’$n ya%amı daha da zorla%tı. Örne&$n daha öncek$ yıllarda kend$s$n$n ve d$&er doktorların $stemeden b$rçok kadına lo&usa humması bula%tırmı% olmalarından duydu&u suçluluk h$s-s$n$ ve p$%manlı&ı d$le get$r$yor: “Ben$m yüzümden kaç kadının zaman-sız olarak mezarlarına g$tt$&$n$ Tanrı b$l$r...Bunu d$&er doktorlar $ç$n de söylüyorsam bundan amacım sadece herkes$n gerçekler$ ö&renmes$d$r.” Z$h$nsel melekeler$n$ y$t$rd$kçe nezaket$ b$r yana bırakmı%, f$k$rler$ne kar%ı çıkanlara saldırgan mektuplar yazmaya ba%lamı%tır. B$r doktora %öyle yazıyor:”Bay Hofrath, s$z$n ö&ret$ler$n$z cehalet$n kurbanı olan

kadınların ölü bedenler$ üzer$ne kurulu...Bayım, s$z ö&renc$ler$n$ze ve ebeler$n$ze lo&usa hummasının sıradan b$r hastalık oldu&unu ö&ret-mey$ sürdürürsen$z s$z$ Tanrı $nd$nde ve tüm dünyanın gözünde b$r kat$l olarak tanıtaca&ım...”

B$r süre sonra Semmelwe$s b$r tımarhaneye kapatıldı ve kısa b$r süre sonra orada öldü. Ne gar$pt$r k$ k$m$ler$ne göre Semelwe$s’ın son dö-nemde meslekta%larına böyle acımasızca saldırması üçüncü b$r dönüm noktasının yolunu açtı. Hakaret dolu mektupları yıllar sonra, m$krop te-or$s$ $le $lg$l$ kanıtlar b$r$kmeye ba%ladı&ında b$l$nc$n artmasına yardım etm$% olab$l$r.

;�;�;

Bu “kadavra parçacıklarının” streptokok bakter$ler$ olarak tanınması $ç$n b$r 15 yıl daha geçmes$ gerekt$, ama Ignaz Semmelwe$s’ın sezg$ler$ %$md$ m$krop teor$s$n$n gel$%mes$nde $lk adım olarak görülüyor. Hastalı&a yol açan m$krobun varlı&ından haberdar olmasa b$le Semmelwe$s b$r has-talı&ın tek b$r “gerekl$ neden$” oldu&unu gösterm$%t$r. Ba%ka b$r dey$%-le, zamanında b$rçok doktor herhang$ b$r hastalı&ın çe%$tl$ nedenlerden


kaynaklanab$lece&$n$ öne sürerlerken Semmelwe$s lo&usa hummasının ortaya çıkması $ç$n kadavra parçacıklarının $ç$ndek$ b$r %ey$n hazır bu-lunması gerekt"#"n" gösterm$%t$r.

Ama bu sadece $lk adımdı. Tıptak$ b$l$nçlenmen$n yükselmes$ Lou$s Pasteur’ün çalı%malarıyla, bell$ parçacıkların - m$kro-organ$zmaların - arasında ba&lantı kurmak ve onların d$&er canlı organ$zmalar üzer$ndek$ etk$s$n$ $ncelemekle $k$nc$ dönüm noktasına er$%ecekt$r.

3. Dönüm NoktasıFermantasyondan pastör!zasyona geç!#: M!krop kuramının f!l!zlenmes!B$l$nd$&$ g$b$, k$m$ zaman gerekt$&$nde b$r fare ya da akreb$ ele geç$rmek olanaksızdır, ama end$%e ed$lmes$n, on yed$nc$ yüzyılın ünlü s$myacı ve doktoru Jean-Bapt$st van Helmont fareler $ç$n b$r tar$f ver$yor: “K$rl$ b$r gömlek $le bu&day’ı b$r kaba koyup kapatın. Yakla%ık 21 gün sonra k$rl$ gömlekte olu%an b$r ferment çürüyen bu&day $le karı%ır ve buradak$ tanec$kler farelere dönü%ür; hem de m$n$k ve cılız de&$l, canlı ve hare-ketl$.” Helmont akrep elde etmen$n çok daha kolay oldu&unu $ler$ sürer: “B$r tu&lada b$r çent$k açın ve bunun $ç$n$ ez$lm$% maydanozla doldurup üstünü b$r ba%ka tu&la $le örtün. Bu $k$ tu&layı güne%te bırakın. B$rkaç gün sonra maydanozdan yayılan gaz maya $%lev$ yaparak b$tk$sel madde-y$ gerçek akreplere dönü%türecekt$r.”

B$r yandan 1800’ler$n ortalarında ya%amı% ço&u b$l$m adamının böy-le, cansız maddelerden canlı üret$leb$lece&$ teor$s$ g$b$ $dd$alara gülüp geçece&$n$ b$lmek $ç$m$z$ rahatlatır. Öte yandan kısa sürede artık gülüp geçemeyeb$l$r$z. Çünkü 1850’ler$n sonunda k$mse spontane üret$mle böcek ya da hayvan elde ed$lmes$n$ c$dd$ye almasa da g$tt$kçe daha güç-lü kılınan m$kroskoplar, b$r cümle süres$ kadar kısa süreye sı&ab$len 5000 kadar m$n$k organ$zmaların olu%ab$lece&$n$ ortaya çıkarınca k$m$ b$l$m adamları bu konuda yen$den kafa yormaya ba%ladı.

Bununla beraber, ortada $k$ %a%ırtıcı sorun vardı. M$kro-organ$zmalar nereden gel"yordu ve b$tk$ler$n, hayvanların ve $nsanların “gerçek” dün-

BÜYÜK BULU!LAR52

yası $le b$r ba&lantıları var mıydı? Bu yüzden 1858’de tanınmı% Fransız do&a b$l$mc$ Fel$x Pouchet, $lk soruyu yanıtlamak $ç$n %üpheyle bakılan spontane üret$m kavramını yen$den olu%turdu ve m$kro-organ$zmaların nasıl meydana geld$&$n$ “h$ç ku%kuya yer bırakmayan” b$ç$mde ortaya koydu&unu $ler$ sürdü.

Oysa k$mya ve fermantasyon dallarındak$ çalı%maları hayranlık u-yandıran Fransız k$myacı Lou$s Pasteur buna b$r an olsun $nanmadı ve spontane üret$m$ sonsuza dek gömecek yaratıcı deneyler yapmaya ba%ladı. Pasteur’ün klas$k deneyler$ bugün de ço&u b$yoloj$ sını(arında ö&ret$lmek-te $se de bunlar ola&anüstü 25 yıllık mesle&$n$n sadece ufak b$r bölümüdür. Bu mesle&$ süres$nce katkıları yalnızca o $k$ soruyu yanıtlamakta kalmadı - m$kroplar ba%ka m$kroplardan meydana gel$r ve gerçek dünyaya $le çok sıkı ba&lantıları vardır - aynı zamanda m$krop teor$s$n$ bel$rs$zl$k bulutları arasından çıkarıp tartı%ılmaz gerçekler arasına yerle%t$rd$.

Mayanın #eref!ne !çel!m: M!n!c!k b!r yaratık !çk! sanay!s!n!n ve m!kroplarla !lg!l! yen! b!r kuramın do"masına yol açıyor. Ço&umuz $ç$n maya, %arap ve b$ra $çme keyf$n$ yaratan ve ekmek ve kek-ler$n sıcak fırında kabarmasını sa&layan b$r tozdur. Ayrıca bazılarımız mayanın tek hücrel$ b$r m$kro-organ$zma oldu&unu ve ufak tomurcuklar olu%turarak ço&aldı&ını b$l$r$z. Bu bas$t gerçeklere b$le %ükran duymalıyız, çünkü bunlara 1800’ler$n ba%ında hararetl$ tartı%malar, anla%mazlıklar ve deneyler$n sonucunda ula%ılmı%tır. B$l$m adamlarının sonunda mayanın canlı b$r organ$zma oldu&unu kabullenmeler$, bunun fermantasyona ger-çekten sebep olup olmadı&ı konusunda yen$ tartı%malara yol açmı%tır.

M$krob$yoloj$n$n $lk dönemler$nde hakkında türküler düzülmem$% b$r kahraman olan maya, bakter$lerden b$raz daha büyük oldu&undan b$l$msel olarak $ncelenen $lk m$kroplardan b$r$ olmu%tur, ama kahraman-lı&ının bugün pek anımsanmayan öneml$ b$r neden$ daha vardır: Lou-$s Pasteur g$b$ b$rçok hücre üzer$nde çalı%an b$r b$l$m adamı sayes$nde m$krop teor$s$n$n gel$%mes$nde ba% rolü oynamı%tır.


Bu beklenmed$k b$r ba%langıçtı. 1854’te Lou$s Pasteur Fransa’nın ku-zey$ndek$ L$lle kent$ne dekan ve k$mya profesörü olarak çalı%maktaydı. Maya ve alkollü $çeceklerle pek $lg$l$ de&$ld$. Derken ö&renc$ler$nden b$r$n$n babası ondan pancar damıtma tes$s$nde kar%ıla%tı&ı bazı ferman-tasyon sorunlarını ara%tırmasını r$ca ett$. Pasteur razı oldu. Mayalama %erbet$n$ m$kroskop altında $ncelerken Pasteur öneml$ b$r ke%$fte bu-lundu. Fermantasyon sıvısındak$ sa&lıklı, m$n$k damlalar yuvarlaktı, ama fermantasyon kes$ld$&$nde (bozuldu&unda) damlalar uzuyordu. Pasteur ara%tırmalarını sürdürdü ve 1860’ta $lk kez mayaların alkol$k fermantas-yonlara neden oldu&unu ortaya koydu. Bu bulu%la Pasteur fermantasyo-nun m$krop teor$s$n$ olu%turmu% oluyordu. Bu, f$k$rlerde ola&anüstü b$r de&$%$m demekt$: M$kroskob$k b$r canlının tüm alkollü $çecek sanay$n$n temel$n$ olu%turdu&unun, tek b$r hücrel$ b$r m$krobun böyles$ne büyük etk$ler yaratmakta oldu&unun ayırtına varıldı.

Daha sonrak$ yıllarda Pasteur fermantasyondak$ m$krop teor$s$n$ %arap ve b$radak$ “hastalıklar”a uyguladı ve alkollü $çecekler$n “bozul-masına” lakt$k as$t üreten ba%ka m$kro-organ$zmaların neden oldu&unu ba%arıyla kanıtladı. M$kropları tanımlamanın yanı sıra Pasteur bu has-talık $ç$n b$r “tedav$” de olu%turdu: !çk$y$ 122 $la 140 F dereces$nde ısıt-mak m$kropları öldürüyor ve böylece bozulma önleneb$l$yordu. Bu kısm$ arıtım proses$ bugün de çok $y$ b$l$nmekte, bazı y$yecek ve $çecekler$n paketlenmes$nde, yan$ pastör$zasyonda kullanılmaktadır.

Pasteur’ün fermantasyon ve %arap hastalıkları konusundak$ çalı%ma-ları, sonuçları açısından, m$krop teor$s$nde öneml$ b$r dönüm noktasıydı. 1860’larda m$kro-organ$zmaların ya%amın ba%ka alanlarında da benzer etk$ler$ olup olmadı&ını ara%tırmaya ba%ladı. “B$ra ve %arabın $çler$nde barındırdıkları m$kroskob$k organ$zmalar yüzünden büyük de&$%$kl$kle-re u&radı&ını görünce, $nsan aynı %ek$lde b$r olayın $nsanlarda ve hayvan-larda da gerçekle%$p gerçekle%med$&$n$ dü%ünmeden edem$yor.”

BÜYÜK BULU!LAR54

4. Dönüm Noktası“Ya#amın do"al sürec!” sonunda ölümle yüzle#!yorPasteur fermantasyonu ara%tırırken Fransız do&a b$l$mc$ Fel$x Pouchet do&al üret$m$ “kanıtladı&ını öne sürerek b$l$m dünyasını anla%mazlıkla-ra ve heyecana bo&du. Pouchet arıtılmı% b$r ortamda yaptı&ı deneylerde “ebeveynler” olmadan m$krop yaratmı% oldu&unu $dd$a ed$yordu. B$rçok b$l$m adamı bu $dd$aya $nanmazken Pasteur’ün fermantasyon konusun-dak$ b$lg$s$ ve $lg$nç deneyler yapmaktak$ dehası onun Pouchet’n$n kar-%ısına çıkmasını ve ço&u k$%$n$n çözümlenemez sandı&ı b$r sorunu orta-dan kaldırmasını sa&ladı. B$r tek klas$k deney $le Pasteur, Pouchet’nın ara%tırmalarındak$ yanlı%ları, günümüzde son derece sıradan buldu&u-muz $ç$n göz ardı ett$&$m$z, ama soludu&umuz hava kadar çevrem$zde bulunan b$r %eye odaklanarak ortaya koydu.

“Toz” ded$ Pasteur, deney$n$ anlatırken, “...hep$m$z$n b$ld$&$ g$b$ ev$-m$zdek$ b$r dü%mandır. Bu odadak$ hava t$füs, kolera, sarı humma ve da-ha b$rçok hastalı&a yol açan toz zerrec$kler$ $le dolu...” Pasteur devamla Pouchet’n$n do&al üret$mle yarattı&ını $dd$a ett$&$ nesneler$n kötü deney tekn$&$n$n ve tozla dolu b$r odanın neden oldu&unu $ler$ sürdü. Bunu kanıtlamak $ç$n de bas$t b$r deney yaptı: $k$ cam %$%eye k$myasal b$r sıvı koydu. #$%elerden b$r$ düz ve d$k boynu do&rudan havayla ve dü%en toz-larla temas hal$ndeyd$. Öbür %$%en$n uzun, kıvrık ve yatay b$r boynu vardı ve $ç$ne hava g$r$yor, ama toz dı%arıda kalıyordu. Daha sonra Pasteur her $k$ %$%edek$ m$kropları öldürmek amacıyla bunları kaynattı ve b$r kenara koydu. B$rkaç gün sonra %$%eler$ $nceled$&$nde a&zı açık olanda tozun ta%ıdı&ı m$kroplar ve küf b$r$km$%t$. M$krop dolu tozun g$rmes$n$ ve sı-vının k$rlenmes$n$ engelleyen uzun boyunlu %$%e $se tem$zd$.

Pasteur $k$nc$ %$%eden söz ederken, “!%te,” ded$, “bu %$%e yalnız $k$ ya da üç gün de&$l b$r ay, b$r yıl ya da üç dört yıl boyunca aynı kalır. !ç$ndek$ sıvı tamamen tem$zd$r.” Gerçekten, yıllar boyunca aynı deneyler$ yapıp aynı sonuçlara varan sonunda haklı olarak %u $dd$ada bulundu: “Do&al üreme doktr$n$ bu deneyden aldı&ı darbeden asla kurtulamayacaktır.”


Pasteur’ün 1861’de yayınlanan ve bu çalı%masını açıklayan 93 sayfalık eser$ %$md$ do&al üret$me $nd$r$lm$% öldürücü b$r darbe olarak algılan-maktadır. Aynı zamanda o dönemde bundan sonrak$ dönüm noktasının ba%langıcını olu%turur. “Hastalık kaynaklarını c$dd$ olarak saptamak $ç$n bu ara%tırmaların sürdürülmes$ gerekl$d$r.”

5. Dönüm NoktasıCan alıcı !l!#k!: Böcekler!n, hayvanların ve !nsanların dünya-sındak! m!kroplarBunu $zleyen y$rm$ yıl boyunca Pasteur’ün çalı%maları ola&anüstü dö-nemlerden geçm$%, sa&lık ve tıp üzer$ndek$ büyük etk$s$n$n yanı sıra b$r bütün olarak m$krop teor$s$nde b$r sonrak$ dönüm noktasını hazırla-mı%tır. Bu çalı%maların ba%langıç noktası 1860’ların ortalarında Batı Av-rupa’dak$ $pek böce&$ üret$m$n$ kasıp kavuran esrareng$z b$r hastalıktır. K$myager b$r dostu kend$s$nden bu salgını ara%tırmasını $sted$&$nde Pas-teur önce duraksamı% ve $pek böce&$ konusunda h$çb$r b$lg$s$ olmadı&ını söylem$%t$r. Bununla beraber, konu $lg$s$n$ çekt$&$ $ç$n Pasteur $pek bö-cekler$n$n ya%amını ara%tırmaya ba%ladı ve sa&lıklı ve hastalıklı böcekler$ m$kroskop altında $nceled$. Be% yıl $ç$nde hastalı&ın ne oldu&unu saptadı ve ç$ftç$lere bunun nasıl engelleneb$lece&$n$ gösterd$; bu %ek$lde $pek bö-ce&$ sanay$n$n gel$%mes$ne yardımcı oldu, ama $pek böce&$ üzer$ndek$ çalı%masının önem$n$n yanı sıra Pasteur, henüz tanımlanmamı% ve kar-ma%ık olan salgın hastalıklar dünyasına g$rmekle m$krop teor$s$nde b$r büyük adım daha atmı% oluyordu.

1870 ve 80’lerde Pasteur salgın hastalıklar üzer$ndek$ ara%tırmalarını hayvanları kapsayacak %ek$lde gen$%lett$ ve m$krop teor$s$ne daha fazla katkıda bulunacak b$rçok öneml$ ke%$fte bulundu. 1877’de Fransa’da ko-yunların neredeyse %20’s$n$n telef olmasına yol açan %arbon hastalı&ını $ncelemeye ba%ladı. Ba%ka b$l$m adamları bu hastalıktan ölen hayvanla-rın kanında çubuk %ekl$nde b$r m$kroba rastlamı%lardı. Pasteur ara%tır-malarını kend$ ba%ına sürdürdü ve 1881’de koyunları bu hastalıktan ko-ruyacak b$r a%ı buldu&unu $lan ederek dünyayı %a%kına döndürdü. A%ıla-

BÜYÜK BULU!LAR56

rın gel$%t$r$lmes$ndek$ bu dönüm noktası (6. bölümde açıklanmaktadır) m$krop teor$s$n$n gerçek oldu&unu ve hayvan hastalıklarıyla ba&lantısı bulundu&unu kanıtlıyordu.

Ama Pasteur’un ba&ı%ıklık konusundak$ $%$ henüz b$tmem$%t$ ve kısa süre sonra o dönemde sık rastlanan ve öldürücü olan kuduz hastalı&ına kar%ı b$r a%ı bulmak $ç$n deneyler$n$ sürdürdü. Her ne kadar hastalı&a yol açan m$krobu yalıtmayı ve tanılamayı ba%aramadıysa da - v$rüsler o dö-nemdek$ m$kroskoplarda görülmeyecek kadar küçüktüler - bu hastalı&a b$r tür m$krobun yol açtı&ından em$nd$. Yüzlerce deney yaptıktan sonra hayvanlar $ç$n yararlı olan b$r a%ı yarattı. Sonra, 1885’te, ola&anüstü ve son derece r$skl$ b$r atılım yaptı; a%ı kuduz b$r köpek tarafından ısırılmı% b$r o&lan çocu&unun hayatını kurtarmakta ba%arılı oldu. Bu ba%lı ba%ına büyük b$r zaferd$. Pasteur’ün a%ısı m$krop teor$s$n$n doru&a ula%masına yol açtı ve $nsan hastalıklarıyla ba&lantısını da gösterm$% oldu.

Mesle&$n$n son yıllarında Pasteur ulusal ve uluslararası b$r kahraman; gen$% kapsamlı dönüm noktaları $le çe%$tl$ sanay$ dallarına yardımcı ol-manın yanı sıra m$krop teor$s$ hakkında güçlü kanıtlar ortaya koymu% b$r k$myagerd$. Gene de tüm ba%arılarına kar%ın yalnızca Pasteur’ün çabaları m$krop teor$s$ kavramını tümüyle kanıtlamak $ç$n yeterl$ de&$ld$. 1865’te Pasteur’ün yapıtlarından etk$lenen b$r !ng$l$z cerrahın gerçekle%t$rd$&$ öneml$ b$r gel$%me dah$l, daha b$rkaç dönüm noktasına gereks$n$m vardı.

6. Dönüm NoktasıCankurtaran m!krop kırıcılar: Joseph L!ster ve ça"da# cerrah!1860’ta Joseph L$ster Glasgow Ün$vers$tes$nde Cerrah$ Profesörü oldu-&unda ba%arılı b$r amel$yat geç$rm$% hastalar b$le ölüm korkusu $ç$ndey-d$ler. Amel$yat sonrası bula%ıcı hastalık tehl$kes$ her zaman vardı ve bazı yöntemlerde ölüm oranı %66’ya kadar ula%ıyordu. Zamanın doktorların-dan b$r$n$n ded$&$ g$b$, “B$zdek$ hastanelerden b$r$n$n amel$yat masası üzer$ne yatan b$r adamın ölme olasılı&ı, Waterloo sava% alanındak$ b$r !ng$l$z asker$nden daha fazladır.” Ne yazık k$ bu sorunu çözme çabaları, amel$yat sonrası kompl$kasyonlarda görülen “çürümen$n” m$kroplardan


de&$l oks"jenden oldu&u $nancı yüzünden engellen$yordu. Ço&u doktor havadak$ oks$jen$n dokulara zarar vermes$ ve onları cerahatlend$res$ so-nucu yaraların çürüdü&üne $nanıyordu. Ve havadak$ oks$jen$n yaralara g$rmes$ engellemek mümkün olmadı&ına göre ço&u k$%$ bu hastalıkların önüne geç$lemeyece&$ görü%ündeyd$.

L$ster b$r zamanlar bu görü%ü payla%mı% olab$l$rd$, ama Lou$s Pasteur’un yazdıklarını okuduktan sonra dü%ünces$ de&$%meye ba%ladı. L$ster’ı Pasteur’ün $k$ tez$ özell$kle etk$lem$%t$: organ$k maddeler$n “fer-mantasyonu” canlı “m$kroplardan kaynaklanır ve m$kroplar do&al üre-t$mden z$yade kend$ ebeveynler$ kanalıyla ço&alab$l$rler”. Bu görü%lere dayanarak L$ster enfeks$yonları engellemeye çalı%ırken yaraya g$ren ok-s$jen yer$ne m$kroplar üzer$nde durmanın daha mantıklı oldu&unu dü-%ünmeye ba%ladı. “Yara $nsan dokularında c$dd$ b$r hasara yol açmadan oradak$ m$kropları öldürecek b$r madde $le tedav$ ed$leb$l$rse” d$ye yazdı, “oks$jenl$ hava yaraya ne kadar $%lerse $%les$n çürüme engelleneb$l$r.”

B$rçok k$myasal maddey$ dened$kten sonra L$ster’$n dönüm noktası 12 A&ustos 1865’te $lk kez “alt kademedek$ canlılar üzer$nde özell$kle yıkıcı b$r etk$s$ bulunan ve bu yüzden halen b$ld$&$m$z en güçlü ant$sep-t$k b$le%$m olan” as$t fen$&$, b$r atlı arabanın altında kalarak sol baca&ını kırmı% olan 11 ya%ındak$ b$r o&lan çocu&unda kullanması $le gerçekle%t$. O zamanlar kırıkların enfeks$yon kapma yüzdes$ çok yüksekt$ ve ço&u kez kesmek gerek$yordu. L$ster çocu&un baca&ını alçıya aldı ve altı hafta boyunca yaraya as$t fen$k uyguladı. Yaranın enfeks$yon kapmadan tama-men $y$le%mes$ onu çok sev$nd$rd$. L$ster daha sonra as$t fen$&$ çıban ve kes$lm$% uzuvlar dah$l b$rçok yaraların tedav$s$nde kullandı. Zamanla amel$yatlardak$ kes$mler$n, cerrah$ aletler$n ve amel$yat personel$n$n el-ler$n$n tem$zl$&$nde de bundan yararlandı.

Her ne kadar L$ster bulgularını 1867’de yayınladıysa da 1877’de dah$ Londra’dak$ cerrahlar onun çalı%malarına ku%kuyla bakıyorlardı. Bunun-la beraber, onun ant$sept$k tekn$kler$ zamanla ben$msend$ ve günümüz-de L$ster Ant$sept$&$n Babası ya da Modern Cerrah$n$n Babası olarak tanınmaktadır. L"ster"ne $s$ml$ a&ız gargarası onun adını ta%ımaktadır ve

BÜYÜK BULU!LAR58

m$krob$yologlar onun onuruna b$r bakter$ c$ns$ne L"ster"a $sm$n$ ver-m$%lerd$r. L$ster asept$k cerrah$y$ ke%fett$kten sonra 1874’te Pasteur’e b$r te%ekkür mektubu yazmı%tır. Bu ke%f$n sayısız hayatı kurtardı&ı ku%ku-suzdur, ama daha da öneml$s$, m$kropların enfeks$yonda ba% rol oynadı&ı ve bunların ant$sept$klerle önleneb$lece&$ konusundak$ ke%f$ m$krop te-or$s$n$n gel$%mes$nde ba%ka b$r dönüm noktası olu%turmu%tur.

1840 ve 1860 yılları arasında b$l$m adamları m$kropların hastalık-larda oynadı&ı rolün kanıtlarını toplama açısından uzun b$r yol aldılar, ama o ana kadar kanıtlar genell$kle ko%ullara ba&lıydı. 1870’ler$n ba%ında b$le ço&u k$msen$n gözünde m$krop teor$s$ hâlâ kanıtlanı% de&$ld$, ama gerek ben$mseyenler$n, gerekse kar%ı çıkanların ortak b$r noktası vardı: M$krop teor$s$n$ olu%turmak $ç$n b$r$n$n bel"rl" b$r hastalıkla ona neden olan bel"rl" b$r m$krop arasındak$ kes$n ba&lantıyı bulması gerek$yordu. Dünyanın bunun $ç$n uzun süre beklemes$ gerekmed$; genç b$r Alman doktor bu ba&lantıyı kes$n olarak saptadı.

7. Dönüm NoktasıB!r adım daha: Robert Koch ve #arbonun g!zl! ya#amı 1873’te Robert Koch b$r Alman tarım bölges$nde yo&un b$r çalı%ma temposu $ç$nde zorluklarla sava%an 30 ya%ında b$r doktordu. Meslekta%-larından uzakta ve k$taplıklardan yoksun olarak, el$nde karısının verd$&$ tek b$r m$kroskoptan ba%ka h$çb$r laboratuvar malzemes$ bulunmadı-&ı halde %arbonla $lg$lenmeye ba%ladı ve bunun bel$rl$ b$r m$kroptan kaynaklandı&ını kanıtlamak amacıyla harekete geçt$. O zamana kadar öneml$ b$r %üphel$, Bac"llus anthrac"s adıyla b$l$nen çubuk b$ç$m$nde b$r bakter$, tanımlanmı%tı ve bunu $lk $nceleyen Koch de&$ld$, ama henüz h$ç k$mse bunun %arbona yol açtı&ını kanıtlayamamı%tı.

Koch’un $lk ara%tırmaları d$&erler$n$n daha öncek$ bulgularını do&-ruluyordu: Bu hastalıktan ölen hayvanların kanından elde ed$len a%ıların yapıldı&ı fareler %arbondan ölürken sa&lıklı hayvanların kanının ver$ld$&$ fareler hastalı&a yakalanmıyordu. Öte yandan, 1874’te bakter$ler$n %ar-bona yol açtı&ını kanıtlama çabalarına set çeken esrareng$z b$r durumu


ara%tırmaya ba%ladı: Bu bakter$ yüzünden hastalanan d$&er koyunlarla b$rl$kte olan koyunlar %arbona yakalanırken nasıl oluyor da topraktan ba%ka b$r %eyle temas etmeyen koyunlarda da %arbon hastalı&ı ba% göste-r$yordu? Sayısız deney ve t$t$z ara%tırmalar sonunda Koch

Bu sırrı çözerek m$kroplar ve hastalıklar alem$ne yen$ b$r pencere açtı: Varlı&ını sürdürürken %arbon %eytan$ b$r b$ç$mde kend$n$ g$zleye-b$l$yordu. Olumsuz ko%ullarda, örne&$n çevredek$ topra&a saçıldı&ında %arbon oks$jens$zl$&e ve susuzlu&a dayanıklı sporlar olu%turab$l$yordu. Yen$den olumlu ko%ullar olu%tu&unda, yan$ topraktan alınıp b$r canlının $ç$ne g$reb$ld$&$nde, sporlar öldürücü bakter$ler$n $ç$ne g$zlen$yorlardı. Böylece görünü%te topraktan ba%ka b$r %eyle teması olmayan koyunlar da aslında %arbona yakalanab$l$yorlardı.

Koch’un b$r dönüm noktası te%k$l eden %arbonun ya%am döngüsü ve hastalı&ın nasıl olu%tu&u konusundak$ bulu%u onu hemen ünlend$rd$. Bac"llus anthrac"s’$n %arbonun asıl neden$ oldu&unu saptamakla tıp ale-m$n$n m$krop teor$s$ kavramını ben$msemes$nde dev b$r adı daha atılmı% oluyordu. Ana n$ha$ kanıt ve kabullenme $ç$n onun $nsano&lunu uzun süred$r tehd$t eden b$r ba%ka hastalı&ın sırrını çözmes$n$ beklemek gere-kecekt$. 1800’ler$n sonuna do&ru bu hastalık Avrupa’dak$ büyük kentler-den b$r$nde hemen herkese bula%mı% ve tüm ölümler$n neredeyse %12’s$-ne neden olmu%tu. Bugün b$le, bula%ıcı b$r m$krop çok sayıda ölüme yol açmakta ve özell$kle gel$%mekte olan ülkelerde sık sık görülmekted$r.

8. Dönüm noktasıN!ha! sonuç: Tüberkülozun nedenler!n!n ke#f!Koch, verem d$ye de $s$mlend$r$len tüberküloz üzer$nde $lk kez çalı%-maya ba%ladı&ında bu hastalı&ın seyr$n$n önceden kest$r$lememes$ne kar%ın bel$rt$ler$ ve sonucu çok $y$ b$l$n$yordu. Tüberküloza yakalanan b$r k$%$ b$rkaç ay $ç$nde öleb$l$r, uzun süre hasta olarak ya%ayab$l$r ya da tümüyle $y$le%eb$l$rd$. !lk bel$rt$ler dönem$nde hastaları kuru kuru öksürür, gö&üs a&rılarından yakınır ve nefes almakta zorluk çekerlerd$. Daha $ler$ dönemlerde öksürük daha %$ddetlen$r, zaman zaman ate% yük-

BÜYÜK BULU!LAR60

sel$r, nabız hızlanır ve yanaklar kızarırdı. Son dönemlerde $se hasta b$r der$ b$r kem$k kalır, yanakları çöker, gözler$ $çer$ye kaçar, ancak fısıltıyla konu%ab$l$r ve ölümün pençes$nde kaçınılmaz olan “mezarlık öksürü&ü” $le sarsılırdı. On dokuzuncu yüzyılda aralarında Freder$ck Chop$n, John Keats, Anton Çehov, Robert Lou$s Stevenson ve Em$ly Bronte’n$n de bulundu&u b$rçok ünlü k$%$ tüberkülozdan ölmü%lerd$r.

Daha önceler$ b$rkaç rapor tüberküloz’un bula%ıcı oldu&unu bel$rt-m$%se de 1800’ler$n sonlarında ço&u doktor bu hastalı&ın kalıtımsal ol-du&una ve hastanın akc$&er hücreler$n$n b$r %ek$lde arızalanmasından kaynaklandı&ına $nanıyordu. Ço&unluk bu arızanın herhang$ b$r dı% etkenden de&$l, k$%$n$n akl$ ve manev$ bozuklu&u yüzünden olu%tu&u kanısındaydı. 1880’ler$n ba%ında Robert Koch Berl$n’dek$ Kral$yet Sa&-lık Bürosu’nda bakter$yoloj$ laboratuvarına müdür olarak tay$n ed$l$nce, tüberkülozun b$r m$kro-organ$zmadan kaynaklandı&ını kanıtlamak $ç$n harekete geçt$.

Bu h$ç de kolay b$r $% de&$ld$ ve çalı%maları sırasında Koch, söz konu-su m$krobu çevres$ndek$ dokulardan ayıracak b$r f$ltre ve yava% gel$%en m$kro-organ$zmayı üretecek b$r kültür metodu g$b$ b$r sürü yen$ tek-n$k olu%turmak zorunda kaldı. Gene de l882’de Koch bulu%unu dün-yaya $lan ett$: söz konusu m$krobu ba%arıyla ayrı%tırmasından, üretme-s$nden ve hayvanlara a%ılamasından sonra tüberkülozun Mycobacter"um tuberculos"s’’ten kaynaklandı&ını ke%fetm$%t$. Çubuk %ekl$ndek$ bu bakte-r$ler$ “bas$l” olarak $s$mlend$rerek vardı&ı sonucu

#öyle açıkladı: “Tüberküloz yaralarında bulunan bas$l sadece tüber-külozla b$rl$kte görülmemekte, buna sebep olmaktadır. Bu bas$ller vere-m$n gerçek neden$d$r.”

9. Dönüm NoktasıB!r m!krobu yargılama yolu: Koch’un dört ünlü varsayımıKoch’un tüberküloza sebep olan bakter$y$ ke%f$, m$krop teor$s$n$n be-n$msenmes$n$ perç$nleyen son dönüm noktasını olu%turdu. Bundan da öte, tüberküloz ve d$&er hastalıklar üzer$ndek$ çalı%malarında uyguladı&ı


$lke ve tekn$kler onun son dönüm noktasına ula%masını sa&ladı: b$l$m adamlarının hastalıklara yol açan d"#er m$kropları yargılarken yararlana-cakları Koch Varsayımları” adı ver$len bu kurallar, b$r m$krobun tanımla-nab$lmes$ $ç$n a%a&ıdak$ soruların yanıtlanmasını öngörüyordu:

1. Bu kend$ne özgü b$ç$m ve yapısı olan canlı b$r organ$zma mıdır? 2. Hastalı&ın her türünde mevcut mudur?3. Üret$leb$l$yor mu ve hasta hayvanın dı%ında kend$ ba%ına ayrı%tı-

rılab$l$yor mu?4. Ayrı%mı% konumdak$ m$kro-organ$zma b$r ba%ka hayvana a%ılan-

dı&ında aynı hastalı&a yol açıyor mu?Koch’un tüberkülozun neden$ $le $lg$l$ bulu%u ona f$zyoloj$ ve ya tıp

alanında Nobel ödülünü kazandırırken çalı%maları tüberküloz sonrasında bakter$yoloj$de a&ırlık kazandı. 1883’te koleranın neden$n$ buldu (tekn$k olarak yen$den ke%fett$) ve Almanya’da 1892’de Hamburg’dak$ b$r salgın sırasında halk sa&lı&ı uzmanlarının görü%ler$ne sundu. Ek olarak gel$%t$r-d$&$ m$krob$yoloj$k tekn$klere ve yet$%t$rd$&$ pek çok yardımcıya (hasta-lıkların d$&er bakter$yal nedenler$n$ bulan) te%ekkür etmek gerek$r. Her ne kadar tüberkülozun tedav$s$ amacıyla gel$%t$rd$&$ tüberkül$n tedav$de etk$l$ olmasa da günümüzde hâlâ de&$%t$r$lm$% %ek$ller$ $le tüberküloz tanısında kullanılmaktadır.

B!r yüzyıl sonrak! m!krop teor!s!: Sürpr!zler (ve alınan dersler) devam etmekteM$krop teor$s$ on dokuzuncu yüzyıl boyunca uzun ve karma%ık yolcu-lu&una devam ett$. !lg$nçt$r k$ b$r dönüm noktasından öbürüne ben$m-senmes$ g$derek arttı&ı halde, “m$krop teor$s$” dey$m$ 1870’lere kadar !ng$l$z tıp l$teratüründe yer almadı b$le. Öte yandan, m$krop teor$s$n$n sa&lık açısından kazanımları kısa sürede ola&anüstü etk$nl$k kazanırken tıp uygulamalarında yol açtı&ı de&$%$mler genelde göz ardı ed$ld$. Örne-&$n, 1800’ler$n sonunda m$krop teor$s$ b$rçok genç doktor $ç$n yen$ b$r umut kapısı oldu. Güven$l$r olmayan m$yazma ve kend$l$&$nden üret$m teor$ler$n$n yer$n$ alarak tüm hastalıkların, tedav$s$ de&$lse b$le neden$-

BÜYÜK BULU!LAR62

n$n bulunab$lece&$n$ ortaya koyması, hastaların doktorlara daha fazla güvenmes$n$ sa&ladı. Nancy J. Tomes’$n geçenlerde Journal of the H"story of Med"c"ne’de yazdı&ı g$b$, doktorlar “Bula%ıcı hastalıkları hemen tedav$ ett$kler$ $ç$n de&$l, bunları daha $y$ açıklayab"ld"kler" ve önleyeb"ld"kler" $ç$n daha güven$l$r oldular.”

M$krop teor$s$ aynı zamanda doktorların kend" davranı%larının has-tanın sa&lı&ı üzer$nde nasıl etk$l$ olaca&ını anlamalarını sa&ladı. Bu yen$ farkındalık 1887’de b$le geçerl$yd$. Tıbb$ b$r toplantıda b$r doktor b$r ba%kasının bula%ıcı b$r hastalıktan yatan b$r$s$n$n yanından ayrılıp elle-r$n$ yıkamadan do&um yapmakta olan b$r kadının ba%ına geçt$&$n$ du-yunca öfkes$n$ %öyle d$le get$r$yordu: “Dr Ba$ly g$b$ ünlü b$r ö&retmen ve tıp adamının günümüzde bel$rl$ hastalıklarda m$krop teor$s$n$ göz ardı etmes$ ben$ çok %a%ırttı...Umarım bu toplulu&un h$çb$r üyes$ onun $z$nden g$tmez.”

Aslında 1900’ler$n ba%ında m$krop teor$s$ doktorların neredeyse dı% görünümler$n$ de&$%t$rd$. Yen$ tem$zl$k kuralları gere&$nce genç erkek doktorlar ya%lı meslekta%ları g$b$ sakal bırakmaktan vazgeçt$ler.

;�;�;

Günümüzde m$krop teor$s$ evrensel olarak ben$msenm$% olmasına kar%ı toplum $ç$nde hâlâ heyecan, ku%ku, kar%ıtlık ve %a%kınlık yaratmaya de-vam ed$yor. Olumlu tarafı, m$kropların yol açtı&ı hastalıkları tanımla-ma, engelleme ve tedav$ etme yetene&$m$z sayes$nde m$lyonlarca hayat kurtarılması. Teknoloj$k gel$%meler so&uk algınlı&ına sebep olan ve b$r toplu $&nen$n ba%ına 500 m"lyonun sı&ab$ld$&$ rh$nov$rus g$b$ en ufak m$kropları b$le göreb$lmem$z$ sa&lıyor. M$kroplu hastalıkların $ncelen-mes$ b$z$, b$l$m adamlarının v$rüsler$n gerçekten “canlı” olup olmadı&ını tartı%tıkları ve Del$ Dana g$b$ hastalıkların m$kroplarının cansız olma-sına kar%ın nasıl bula%tı&ına ve ölüme yol açtı&ına akıl erd$remed$kler$, ya%amın sınırlarına kadar götürüyor.

Son zamanlarda m$kropların genomunu (tüm genet$k yapısını) çöz-mem$z b$z$ gerçekten ne oldu&umuzu sorgulayan yen$ ara%tırmalara


yönlend$rd$. 2007 yılında Ulusal Sa&lık Enst$tüler$’n$n ba%lattı&ı “!nsan M$krob$yom Projes$” $le $nsan beden$n$n $ç$nde ve dı%ında do&al ola-rak ya%ayan yüzlerce m$krobun genet$k yapısı $ncelenmekte. Bedenle-r$m$zde b$r “m$krob$yom” - vücudumuzdak$ tüm m$kro-organ$zmaların toplu genome’u - ta%ıdı&ımız dü%ünces$ m$krop teor$s$ne yen$ b$r anlam kazandırıyor. !nsan beden$nde 100 tr"lyon m$krop ya%adı&ını varsaysak -bu kend" hücreler$m$z$n 10m $sl$ ve kend" genler$m$z$nden 100 kat daha fazla gen demekt$r - “b$z$mle” “onlar” arasındak$ ç$zg$ tam olarak nerede olmalı? Bu m$kropların ço&unun sa&lı&ımız $ç$n gerekl$ olması, s$nd$r$m, ba&ı%ıklık ve metabol$zma g$b$ normal bedensel $%levlere yardımcı olması bu konuyu daha da esrareng$z hale get$r$yor.

Aslında 1800’ler$n sonundak$ ke%f$nden sonra m$krop teor$s$ Pandora’nın kutusunu açarak kafamızı karı%tırmaya devam ed$yor. Göze görünmeyen ola&anüstü küçük b$r dü%manın korkunç hastalıklara ve ö-lüme yol açmasından daha ürkütücü ne olab$l$r? Aramızda, umum$ tuva-lette kapı koluna ya da muslu&a dokunmaktan, b$r yabancının el$n$ sık-maktan ya da kalabalık b$r asansörde, otobüs ya da uçakta nefes almaktan çek$nmeyen$m$z var mı? B$r dereceye kadar haklı olsalar da böyles$ne end$%eler hassas $nsanlarda tüm ya%amlarını etk$leyeb$lecek ger$l$mlere yol açab$l$r. Ço&umuzun on dokuzuncu yüzyıl önces$nde, m$krop teo-r$s$n$n sa&lık konusundak$ b$lg$s$zl$&$m$z$ ortadan kaldırmadan öncek$ mutlu dönem$m$z$ özlemle anmamıza %a%mamak gerek.

#u ya da bu %ek$lde, m$kroplara kar%ı ça&da% sava%ım toplumda g$y$m ve davranı% alı%kanlıklarının de&$%$m$ne yol açtı; restoranda çalı%anların saç f$leler$ ve amel$yat eld$venler$ g$ymes$nden ev$m$zdek$ ant$-bakter$-yel sabunlara, çama%ır tozlarına, ekmek tahtalarına, klavyelere ve plast$k oyuncaklara kadar. Son zamanlarda m$kroplarla sava% sonucu alkollü sıvı el sabunu püskürtücüler$, yalnız doktorların muayenehaneler$nde ve has-tanelerde de&$l, bakkallarda, benz$n $stasyonlarında, cüzdanlarda ve arka ceplerde dah$ boy göstermeye ba%ladı. Tüm bu önlemler, her ne kadar ba-zılarınca bakter$ler$n dayanıklılı&ını arttırdı&ı $ç$n ele%t$r$l$yorsa da ya%a-mımızda g$zl$ b$r fob$ye; en son ant$sept$k s$lahları görünmez dü%mana çev$rerek b$raz rahatlamak $sted$&$m$ze $%aret etmekte.

BÜYÜK BULU!LAR64

B!rkaç m!lyon !stenmeyen konuktan kurtulmak: Yanıtı hâlâ aranmaktaÇabalarımıza kar%ın, fazla mı hassas davranıyoruz, yoksa yeter$nce hassas de&$l m$y$z, sorusu sorulab$l$r. Aslında, yeter$nce t$t$z davranılmadı&ı $ç$n b$z$ $y$le%t$rmek $ç$n yapılmı% yerlerde her yıl çok sayıda $nsan hastalanıp ölüyor. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezler$ (CDC) tarafından 2007 yılında yapılan b$r ara%tırmaya göre her yıl Amer$kan hastaneler$ndek$ b$r$mler$nde ba% gösteren enfeks$yonlar yüzünden 1.7 m$lyon k$%$ hasta-lanıyor ve yakla%ık 100.000 ölüm olayı gerçekle%$yor. Bu yüksek oranın çe%$tl$ nedenler$ var, ama en öneml$s$ Ignaz Semmelwe$s’ın çok daha önceden bel$rled$&$ b$r %ey.

Donald Goldmann 2006 yılında New England Journal of Med$c$ne’de %öyle yazıyor: “Her hastabakıcı b$r hastanın yanından ayrıldıktan son-ra ve öbür hastaya dokunmadan önce bas$t b$r el tem$zl$&$n$ uygulasa, d$rençl$ bakter$ler$n yayılması derhal ve büyük çapta azalırdı.” Aslında ara%tırmalar tıbb$ personel$n eller$nde bulunan bakter$ sayısının 40.000 den 5 m"lyon’a kadar oldu&unu ortaya koymu%tur. Her ne kadar bunların ço&u ola&an “yerle%$k “ bakter$ $se de d$&erler$ hastalarla temastan alınan “geç$c$” bakter$lerd$r ve sa&lık kurumlarında ba% gösteren enfeks$yonla-ra yol açmaktadır. Aynı zamanda, der$n$n daha der$ndek$ tabakaların-da saklanan yerle%$k bakter$ler$n aks$ne “düzenl$ el yıkama $le” bu geç$c$ m$kroplardan arınmak mümkündür.

Her ne kadar CDC ve d$&er gruplar eller$n yıkanmasını 1961’den ber$ önermekteyse de $ncelemeler hastabakıcıların buna “pek de” uyma-dı&ını, ço&u kez uygulamanın yalnızca %40-50 c$varında oldu&unu gös-term$%t$r. Bu üzücü b$r durumdur, çünkü CDC’ye göre el yıkama ya da alkolle eller$ tem$zleme $le “sa&lık kurumlarındak$ salgınların önlend$-&$, ant$-m$krob$k yerle%$k organ$zmaların geç$%$n$n azaldı&ı, enfeks$yon oranlarının dü%tü&ü” görülmü%tür. El yıkama $%lem$ neden bu kadar az yapılıyor? Hastabakıcılarının $ler$ sürdü&ü çe%$tl$ nedenler arasında sık yıkamanın neden oldu&u tahr$% ve kuruluk, lavaboların zor ula%ılır yer-


lerde veya az sayıda olu%u, $%ler$n yo&unlu&u, personel azlı&ı, hastaların çoklu&u, konuyu b$lmemek ve unutkanlık yer alıyor.

Goldmann hastabakıcıların cehalet$n$ d$le get$r$rken ad$l davran-maya çalı%ıyor. “Kabahat$n b$r bölümü s$stemde”, d$ye yazıyor ve has-taneler$n personel$, sa&lık önlemler$n$ alamayacak kadar çok çalı%tırma-maları gerekt$&$n$ bel$rt$yor. Buna ek olarak hastaneler$n hastabakıcıları e&$tmeler$, bakım yerler$nde alkol kökenl$ ant$sept$kler bulundurmaları, sabun kaplarının her zaman dolu ve $%ler durunda olmasını sa&lamaları gerekt$&$ne $%aret ed$yor. Bununla beraber %u uyarıda da bulunuyor, has-tane üzer$ne dü%en$ yaptıktan sonra hastabakıcılar el sa&lı&ını göz ardı etmey$ sürdürürlerse “bundan sorunlu tutulacaklardır”.

Ignaz Semelwe$s 160 yıl önce bu hususları elemanlarına açıkladı&ın-da - o zaman m$kroplar hakkında h$çb$r %ey b$lm$yordu, sadece onların görünmez varlıklarını sez$nlem$%t$ - sayısız kadının lo&usa hummasına tutulup ölmes$n$ engelled$. Her ne kadar tıp alem$ onun çabalarını b$r 30 yıl daha görmezden gelerek ödüllend$rd$ $se de, Semmelwe$s’ın dönüm noktası olu%turan çalı%maları m$krop teor$s$n$n ke%f$nde ve ben$msen-mes$nde $lk m$n$k adımların atılmasını sa&ladı.

Bu öyle b$r “teor$” k$, ne kadar çarpıcı, yerle%$k ve sa&lık, hastalık, hayat ve ya%am konularıyla ba&lantılı olursa olsun, ço&umuz bugün b$le onunla bo&u%maktayız.

BÜYÜK BULU!LAR66

DAYANILMAZ A"RILARIN ÖNLENMES! : ANESTEZ!N!N KE#F! 67

4. Bölüm

Dayanılmaz A"rıların Önlenmes!: Anestez!n!n Ke#f!

Günümüzdek$ modern teknoloj$ sonucu tıp alanındak$ geleneksel yete-nekler d$j$tal gösterge ve araçlara yen$k dü%erken çok az sayıdak$ dokto-run artık yok olmu% bulunan cev$z kırma becer$s$n$ özlememes$, hatta anımsamaması %a%ırtıcıdır.

Bu gerçekten üzücü, çünkü bu t$p b$r %eye yetene&$n$z varsa - cev$z$ kabu&unun sertl$&$ne göre uygulanacak gücü ayarlayab$l$yorsanız - tıb-bın karanlık dönemler$nde b$r anestez$ uzmanı olmak $ç$n yeterl$ bece-r$ye sah$ps$n$z demekt$r. Eks$ ça&lardan kalma b$r reçete %öyle: Hastanın ba%ının üzer$ne tahta b$r kâse yerle%t$r$n ve kâseye “b$r badem$n kabu&u-nu kıracak, ama kafatasını sa&lam bırakacak ” %$ddette b$r darbe $nd$rerek hastayı bayıltın.

Ya da belk$ yetenekler$n$z k$barca bo&mak sanatına uygundur. Anes-tez$n$n %$md$ unutulmu% metodunda doktorlar hastalarının bo&azını öl-düres$ye de&$l, ama onu bayıltıncaya kadar sıkarlardı. Bu metot Asurlular tarafından çocuklarının sünnetler$nde - tab$$ önceden yazılı $z$n alınma-dan - ve 1600’ler$n sonuna kadar !talya’da da uygulanmaktaydı.

BÜYÜK BULU!LAR68

Do&al olarak, hastaların b$r cerrahın bıça&ının acısını duymalarını engellemek $ç$n tar$h boyunca daha az zedeley$c$ metotlar kullanılmı%tır; çe%$tl$ afyon b$le%$mler$, ban otunun uyku get$r$c$ tohumları, acıları uyu%-turmasının yanı sıra topraktan koparılırken çı&lık attı&ı söylenen adam otunun kökü ve her zaman gözde olan alkol g$b$...

Ne yazık k$ tüm bu anestez$ metotlarının üç ortak noktası vardı: Çok $%e yaramıyorlardı, veya s$z$ öldürüyorlardı ya da $k$s$ b$rden. Aslında, -%uuru y$t$rmeks$z$n kısm$ ya da bütünsel duyum y$t$m$n$ güven$l$r b$r b$ç$mde sa&la yetene&$ olarak tanılanan -gerçek anestez$ 1846’ya kadar ke%fed$lmem$%t$r. Bunu dü%ünmek b$le çok üzücü, o zamana kadar k$m b$l$r kaç hasta, hemen h$çb$r a&rı d$nd$r$c$ ver$lmeden yürek burkan d$% çek$mler$nden kol ya da bacak kes$lmeler$ne kadar korkunç acılarla do-lu amel$yatlar geç$rd$. Aslında on dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar b$r hasta cerrah seçerken onun el$n$n çabuklu&una bakardı. Bu nedenle amel$yat masanızın ba%ında W$ll$am Cheselden ya da Dom$n$que-Jean Larrey g$b$ b$r$n$n bulunmasını $sterd$n$z. !ng$l$z cerrah olan b$r$nc$s$ b$r böbre&$ 54 san$ye $ç$nde alab$l$yordu. Napolyon’’un ordusunda ba% cerrah olan $k$nc$s$ $se b$r organı 15 san$ye g$b$ kısa b$r sürede keseb$-l$yordu.

;�;�;

Ne yazık k$ Jane Austen’e es$n kayna&ı olmu%, on dokuzuncu yüzyıl !n-g$l$z romancısı Fanny Burney’$ ne anestez$ ne de hızlı cerrah$, uyu%tu-rucu olmadan yapılan öneml$ ve deh%eteng$z b$r amel$yatın pençes$nden kurtaramadı.30 Eylül 1811’de cerrahlar Burney’$n kanserl$ sa& memes$n$ tümüyle almaya karar verd$ler; amel$yat hemen hemen dört saat sürdü. Burney bu %ek$lde k$ $%kencen$n üstes$nden geld$ ve dokuz ay sonra bunu b$r mektubunda kız karde%$ne anlattı. Yazdı&ına göre ona uygulanan tek “anestez$” ferahlatıcı b$r %arap (l$kör) ve amel$yattan ancak $k$ saat önce haberdar olmasıydı. Bu kadar kısa süre önce ö&renmes$ne kar%ın, “Bu gerçekten çok ürkütücü b$r süreyd$.” d$ye yazıyor, “o $k$ saat b$r türlü geçmek b$lmed$”.


Burney’$n ev$nde amel$yat $ç$n hazırlanmı% odaya g$rerken duydu&u deh%et$ anlamak zor de&$l. “Ola&anüstü sayıdak$ sargılar, kompresler ve süngerler m$dem$ a&zıma get$rd$. Tüm duygularımı bastırmak $ç$n b$r $ler$ b$r ger$ yürüyüp durdum ve sonunda yava% yava% neredeyse sersem-lem$%, uyu%mu%, h$çb$r %ey h$ssedemez hale geld$m. Bu hal$m saat üçü vuruncaya kadar sürdü.”

“S$yahlar $ç$ndek$ yed$ adam”-doktorlar ve as$stanlar -b$rdenb$re ev$-ne g$rd$&$nde de özgüven$ yer$ne gelmed$.

“Dalgınlı&ımdan tuhaf b$r öfke $le sıyrıldım. Neden bu kadar çoktu-lar ve ben$m $zn$m$ almı%lardı? Ama tek kel$me b$le söyleyem$yordum...Acıdan çok hazırlıklardan duydu&um t$ks$nt$ ve korku yüzünden daha da fazla t$tremeye ba%ladım.”

Kısa b$r süre sonra Burney amel$yat “%$ltes$ne” do&ru götürüldü ve kend$s$ne anestez$ye benzer son b$r %ey ver$ld$: yapılanları görmes$n$ engellemek $ç$n yüzüne keten b$r mend$l örtüldü. Ne yazık k$ bu b$le görev$n$ yer$ne get$remed$.

“I%ı&ı geç$r$yordu ve b$rden yata&ımın etrafının yed$ erkek ve b$r hem%$reyle çevr$ld$&$n$ gördüm. Mend$l$n arkasından parlak çel$k aletle-r$n ı%ıltısını görünce gözler$ kapattım...B$rkaç dak$ka yo&un b$r sess$zl$k oldu, sanırım bu arada doktorlar b$rb$rler$ne $%aretle tal$mat ver$yor ve muayeneler$n$ yapıyorlardı. Oh, ne korkunç b$r ger$l$m.!”

Ger$l$m daha kötü b$r haberle sona erd$; Burney sadece b$r m$ktar dokunun alınmasını beklerken doktorların sa& memes$n$ tümüyle alma kararını duydu. “Yer$mde do&ruldum, peçem$ fırlattım ve haykırdım...Onlara sadece tek b$r noktadan ba%layan a&rılarımı anlattım...”

Ama doktorlar “d$kkatle” d$nlemeler$ne kar%ın “tam b$r sess$zl$kle” yanıt verd$ler. Peçe yen$den yer$ne kondu ve Burney d$renmekten tama-men vazgeçt$. Karde%$ne tüm detaylarıyla anlattı&ı amel$yat ba%ladı.

“O korkunç çel$k gö&süme saplanıp damarları, et$, s$n$rler$ kesmeye ba%ladı. Tüm bu sürede durmadan çı&lık attım. Acı o kadar fazlaydı k$ çı&lı&ımın hâlâ kulaklarımda çınlamamasına %a%ıyorum. Alet dı%arı çıka-rıldı&ında acı sona ermed$, çünkü o hassas bölümlere dolu%an hava sank$ yarayı daha da gen$%leten m$n$k ama kesk$n, çatallı b$r hançer g$b$yd$.”

BÜYÜK BULU!LAR70

Ve sonra, “Alet $k$nc$ kez çıkarılınca amel$yatın b$tt$&$n$ sandım. Ama hayır! Az sonra o fec$ kes$m yen$den ve esk$s$nden beter olarak ba%ladı... Aman Tanrım! Bıça&ın gö&üs kafes$me ula%tı&ını ve orayı kazı-maya ba%ladı&ını h$ssett$m!”

Burney amel$yat sırasında $k$ kez bayıldı&ını anımsıyor ve sonunda, “Her %ey b$tt$&$nde ben$ yer$mden kaldırdılar. Gücüm o kadar tükenm$%-t$ k$ eller$m ve kollarım cansız g$b$ sarkıyordu; hem%$ren$n söyled$&$ne göre yüzüm de bembeyazmı%.” ve %unu ekl$yor: “Aylar boyu bu konudan söz ederken yen$den ya%amı% g$b$ oluyordum. #$md$ b$le, dokuz ay sonra, öyküyü anlatırken ba%ıma a&rılar saplanıyor.”

Acılarla dolu b!r bekley!#: Anestez!n!n bulunması neden 50 yıl sürdüBurney’$n amel$yattan sonra 29 yıl ya%amı% olması $y$ haber. Kötü ha-ber $se, amel$yatın deh%et$ne katlanmak zorunda olmayab$l$rd$, çünkü 1800’de, amel$yatından 11 yıl önce !ng$l$z b$l$m adamı Humphry Daly deneyler$nde kullandı&ı b$r gazla $lg$l$ $lg$nç b$r ke%$fte bulunmu%tu: “N$trus oks$t olarak...f$z$ksel acıyı d$nd$reb$l$r g$b$ görünüyor...” d$ye ya-zıyor, “belk$ de amel$yatlarda yararlanılab$l$n$r...”

Kehanet kokan bu tür beyanlar tar$hç$ler$ del$ye çev$reb$l$r. Daly n$t-rus oks$d$n “acı g$der$c$” özell$kler$n$ 1800’lerde göreb$ld$yse, d$&erler$ de b$r süre sonra eter ve kloroformun aynı özell$klere sah$p olduklarını gözlemled$lerse, neden doktorlar ancak 50 yıl sonra “resm$” olarak anes-tez$y$ ke%fett$ler? Bu konuda tartı%malar sürerken ço&u tar$hç$ler$n genel kanısı, d$nsel, sosyal, tıbb$ ve tekn$k etmenler$n etk$s$yle on dokuzuncu yüzyılda ya%amı% $nsanların anestez$y$ kabullenmed$kler$, ya da buna ha-zır olmadıkları yönünded$r.

Bu esrarın $puçlarından b$r$ “pa$n” (acı) kel$mes$n$n $ç$nde yatar. Yu-nanca po$ne ya da penaltı kel$mes$nden alınmı% olan bu kel$me, kul far-kında olsun olmasın, Tanrının onun $%led$&$ b$r günaha kar%ılık verd$&$ ceza %ekl$nde algılanır. Bu nedenle, acının $lah$ b$r ceza oldu&una $na-nanlar, bunu engelleme çabalarını tümüyle ahlak dı%ı buluyor ve bunlara


%$ddetle kar%ı çıkıyordu. Bu dü%üncen$n ne denl$ güçlü oldu&u, 1840’lar-da do&um yapan kadınlara anestez$ uygulanıp uygulanmaması konusun-dak$ tartı%malarda büsbütün açı&a çıktı. Ayrıca bunda, “anlamsız cesaret göster$s$” ba%lı&ı altında toplanab$lecek b$rçok sosyal faktör de rol oyna-mı% olab$l$r. Tar$hç$ler, hemen tüm uygarlıklarda, acıya dayanıklılı&ın b$r asalet, erkekl$k ve karakter gösterges$ olarak algılandı&ını kayded$yorlar. Ve n$hayet, on dokuzuncu yüzyıl doktorlarının bazıları acıların engel-lenmes$ne kar%ı çıktılar, çünkü bunun $y$le%mey$ önleyecek ps$koloj$k b$r etken olaca&ına $nanıyorlardı.

Gene de Burney’$n mektubunun kanıtladı&ı üzere, yakla%an b$r ne%-ter$n parıltısıyla kar%ıla%an b$rçok on dokuzuncu yüzyıl hastasının anes-tez$y$ ye&leyece&$ ku%kusuzdur. Ve ço&u doktor sırf kend$ çıkarları $ç$n memnun$yetle uygulardı. Önünde sonunda, hareket yetenekler$ en fazla çırpınan, debelenen ve çı&lıklar atan b$r hasta tarafından engellen$r. Bu daha M.Ö. be%$nc$ yüzyılda anla%ılmı% ve dünyanın $lk doktoru tarafın-dan da açıklanmı%tır. H$pokrat amel$yat hakkındak$ eser$nde hastanın rolünü %öyle anlatıyor:”...cerraha yardımcı olmak...amel$yat ed$len bö-lümün konum ve durumunu aynen muhafaza etmek...Ve, evet, cerrah s$ze ne%terle yakla%ırken. “ger$ çek$lmeye, büzülmeye ya da uzakla%maya kalkı%mayın.”

;�;�;

Anestez$n$n ke%f$nde gec$kmelere yol açan etmenler$ anlayab$lmek $ç$n, onun yapısını ve $nsan b$l$nc$ üzer$ndek$ etk$s$n$ daha yakından $nce-lemem$z gerek$r. 1800’lerden ba%layarak tıbb$ anestez$n$n ke%f$ kırk yıl süren ve yüksel$p alçalan, ö&renme $ste&$ $le göster$% merakı, cesaret ve budalalık, zal$ml$k ve sevecenl$k karı%ımı b$r gel$%$m gösterm$%t$r. Bu gel$%$m$ $zlemek $ç$n de $nsano&lunun n$tr$k oks$d$n acılara son veren gücünü $lk algılayıp göz ardı etmes$ne bakmak yeterl$d$r. Z$ra Humphry Daly n$trus oks$t üzer$ndek$ b$l$msel ara%tırmaları sırasında buna Gül-dürücü Gaz adını verm$%, kapalı b$r odada bunun yakla%ık 20 kuart’ını $ç$ne çekm$%, nabzının atı% hızının dak$kada 124 darbeye yükseld$&$n$

BÜYÜK BULU!LAR72

gözlemlem$% ve deney$m$ hakkında %unları yazmı%tır: “Gaz ben$m odada del$ g$b$ dans etmeme neden oldu ve ondan sonra moral$m hep yüksek oldu...O ana kadar kend$m$ h$ç böyle h$ssetmem$%t$m...$nanılmaz b$r mutluluk...Sank$ yen$ ba%tan yaratılmı%, tüm d$&er ölümlülerden daha üstün b$r varlıktım...”

1. Dönüm NoktasıHayırseverl!kten hovardalı"a: Güldürücü gazın (N!trous ox!-de) ke#f! (ve yok sayılması)Bugün 1798’de 'omas Beddoes $s$ml$ b$r !ng$l$z’$n Br$stol’de b$r “Pnömat$k Tes$s” kurdu&unu ö&renen herkes$n aklına matkap ve %amb-r$yels$z last$kler$ $nceleyen b$r grup b$l$m adamı geleb$l$r. Gerçekte res-m$ adı Gaz Soluyarak Terap$ $ç$n Pnömat$k Tes$s olan bu kurum on sek$z$nc$ yüzyıl sonlarına do&ru tıp alem$n$n sınırlarını zorlayan b$r g$r$%$md$. O zamanlar b$l$m adamları kısa b$r süre önce havanın tek b$r maddeden de&$l gazların b$r karı%ımından olu%tu&unu ke%fetm$%lerd$. Dahası, 1772’de n$trus oks$d$ bulan Joseph Pr$estly g$b$ler$ de&$%$k gaz-ların beden$ de&$%$k b$ç$mlerde etk$led$&$n$ de açıklamı%lardı. Beddoes g$b$, sanay$ kentler$n$n k$rl$ hava yüzünden bo&uldu&unun ve sa&lıksız duruma geld$&$n$n farkında olan yatırımcı k$%$ler $ç$n gazlarla $lg$l$ yen$ b$lg$ler $nsanların “sa&altıcı havalarla” tedav$ ed$leb$lece&$ sa&lık merkezler$ ve spa’lar p$yasası do&masına yol açtı. Aynı zamanda Pnö-mat$k Tes$s gazlarla $lg$l$ b"l"msel çalı!maların temel$n$ olu%turdu ve bu alandak$ en genç ve yetenekl$ ara%tırmacı 20 ya%ındak$ Humphry Davy oldu.

Davy n$trus oks$d$n etk$ler$n$ ara%tırmak üzere laboratuvara atandı; görev$ sadece bu gazı $ç$ne çekmek de&$l, gelen z$yaretç$ler$n de soluma-sını sa&lamak ve onların neler h$ssett$&$ hakkında rapor hazırlamaktı. Davy bu gazla $lg$l$ olarak gar$p b$r %ey fark ett$: gaz, çıkmakta olan y$rm$ ya% d$%$n$n neden oldu&u a&rıyı d$nd$rm$%t$, ama, bu ke%$f, n$trus oks$d$n cerrah$dek$ acıları g$derme gücünü gözlemlemes$n$n yolunu açtıysa da Davy gazın d$&er %a%ırtıcı özell$kler$n$n çek$c$l$&$ne kapıldı.


1800 yılındak$ “Özell$kle N$trus Oks$t ya da Arıtılmı% N$trus Hava ve Bunun Solunmasıyla !lg$l$ K$myasal ve Felsef$ Ara%tırmalar” $s$ml$ raporunda Davy kend$ solumalarına dayanarak bu özell$kler$n uzun ve açık tanımlarını yapıyor, %öyle k$:

“Görünürdek$ $zlen$mler$m göz kama%tırıcıydı...Mutluluk h$ss$ g$-derek arttı...D$% dünya $le $l$%k$ler$m tamamen kes$ld$. Canlı, renkl$ görüntüler hızla z$hn$mden akıp g$d$yordu ve bunların kel$melerle kurdu&u ba&lantılar algılamayı yücelt$yordu. Yen$den olu%an b$r dün-yada, yepyen$ f$k$rler...”

Davy laboratuvarda n$trus oks$d$ $ç$ne çeken gönüllülerden ken-d$ deney$mler$n$ yazmalarını $sted$ - ço&u Davy kadar %a%ırmı% - ve mutlanmı% olduklarını bel$rtt$ler. Mr. J. W. Toby, “Duygularımı an-latmak çok zor.” d$ye yazıyordu. “Bu güne kadar duyumsadıklarımın çok üstündeyd$. H$sler$m çevredek$ her etk$ye her zamank$nden çok daha duyarlıydı. Z$hn$m en yüksek sev$yeye kadar ula%mı%tı.” Mr. Ja-mes 'omson’un anlatımı $se %öyleyd$: “Yüre&$m heyecanla doldu; bu öyles$ne b$r mutluluktu k$ el$mde olmadan tutuldu&um gülme kr$z$n$ b$r türlü engelleyem$yordum...” Her ne kadar Mr. M. M. Coates g$b$-ler$ bu raporların farmakoloj$k etkenlerden çok a%ırı çalı%an b$r hayal gücüne dayandı&ı ku%kusunu ta%ıyorsa da kısa sürede onlar da f$k$rle-r$n$ de&$%t$rd$: Coates. “Bunun ben$ etk$lemes$n$ h$ç beklem$yordum.” d$ye yazdı. “Ama b$rkaç san$ye sonra moral$m$n hızla yükseld$&$n$ fark ett$m; $ç$mden katıla katıla gülmek ve dans etmek gel$yordu, bunu en-gelleye çalı%tım, ama bo%una...”

N$trus gazın beden ve z$h$n üzer$ndek$ etk$ler$n$ daha $y$ anlamak $ç$n Davy $k$ yatalak hastaya da gaz verd$ ve onlara ne h$ssett$kler$n$ sordu. !çler$nden b$r$, “Nasıl anlataca&ımı b$lem$yorum ama çok gar$p.” derken ötek$, “Sank$ arp notalarıydım.” d$yordu. Davy b$r süre dü%ün-dükten sonra b$r$nc$ hastanın muhtemelen daha önce bu h$ssett$kler$yle kıyaslayacak deney$m$ olmadı&ını, $k$nc$s$n$n $se duygularını daha önce-k$ müz$k deney$mler$yle özde%le%t$reb$ld$&$n$ yazdı.

BÜYÜK BULU!LAR74

Davy n$trus oks$d$n yol açtı&ı görüntü ve duyguları $ncelemey$ sür-dürürken bunların anlamını felsefe ve kend$s$n$n %$$re kar%ı duydu&u $lg$ açısından de&erlend$rmek $sted$. Bu amaçla, aralarında %a$r Robert So-uthey ve Samuel Taylor Coler$dge’$n de bulundu&u b$r sanatçılar kulübü kurdu. Bunlarla gazı payla%mak ve onun sanatçı duyarlılı&ı üzer$ndek$ etk$s$n$ tartı%mak $sted$. Davy’den gazı alan Southey, bunun ona “güç verd$&$n$ ve tüm kaslarını hareket ett$rmek $sted$&$n$” söyled$. “Günün ger$ kalan bölümünde g$tt$kçe daha key$(end$m ve $%$tme, tat ve koku alma duyuları daha da hassasla%tı. Bence bu gaz Muhammed’$n Cen-net$ndek$ havadan gelme.” Coler$dge’ın yanıtı daha ölçülüydü. Davy’ye %öyle yazdı: “Duygularım son derece mutluluk ver$c$yd$..%$md$ye kadar h$ç bu kadar mutlu olmamı%tım.”

Tüm bunlar 1960’lardak$ uyu%turucu kültürünün do&u%unu ça&rı%-tırsa b$le Davy’nı$n patronu 'omas Beddoes’un b$r doktor ve $y$ n$yetl$ b$r yatırımcı oldu&unu ve Pnömat$k Tes$s’$ kurarken tıpta b$r devr$m yapmayı amaçladı&ını göz önüne almak gerek$r. Çe%$tl$ gazlarla deneyler yaparak “dayanılmaz hastalıkları” tedav$ etmey$ ve “korkunç acıların gev-%emeye ve soluk almaya olanak vermed$&$” ko%ulları ortadan kaldırmayı umuyordu. Beddoes “Tüm acılarımızı azaltmak $st$yorum” d$ye yazdı-&ına göre onun bu $çten amacın ve dolayısı $le Davy’n$n bu deneyler$ yapma nedenler$ne hayranlık duymamak elde de&$l.

Gene de böyles$ne üst düzey tutkulara kar%ın, Davy n$trus oks$d$n mutluluk veren etk$ler$n$ ara%tırırken bunun uyu%turucu gücü üzer$n-de fazla durmadı. Üstel$k Davy zamanla n$trus oks$de duydu&u $lg$y$ tümüyle y$t$rd$. !k$ yıl $ç$nde Tes$s’ten ayrılıp ba%ka b$l$msel ara%tırma-lara yöneld$. Daha sonra Davy potasyum, sodyum, kals$yum, baryum, magnezyum, strons$yum ve klor g$b$ elementler$ ke%federek ünlend$yse de güldürücü gazın “acıyı yok eden” etk$ler$ konusundak$ gözlemler$n$ sürdürmed$. Aslında b$rkaç yıl $ç$nde n$trus oks$t artık c$dd$ b$ç$mde ara%tırılmaz olmu%tu 1812 yılında daha önce esk$ yanda%lardan b$r$ ders-ler$nde %öyle b$r uyarıda bulunuyordu: “(Bu gaz) oks$jen$n b$r mumun yanmasını hızlandırıp onu yok etmes$ g$b$ ya%amı tüket$r, harcar ve yok eder.” Hatta k$m$ tar$hç$ler n$trus oks$d$n, etk$s$ altında kalan $nsanların


aptalca davranı%larını hor gören k$%$lerce “alaya alınıp göz ardı ed$lmes$-ne” neden oldu&unu $ler$ sürerler.

Ve böylece anestez$ dalındak$ $lk g$r$%$mler yüz kızartıcı ve güldürücü b$r çıkmaz sokakta son buldu. Gene de, Humphry Davy’nın laboratuva-rında del$ce dans etmes$ b$r yana, güldürücü gaz %a%ılacak kadar sak$n-le%t$r$c$ etk$ler$ açısından körü körüne suçlanmamalı: sırf bu özell$kler$ sayes$nde $k$nc$ dönüm noktasının yolu açıldı.

2. Dönüm Noktası25 yıllık “cümbü#” ve “alemler” toplumun küçük dü#mes!ne ve umutların yok olmasına yol açıyorTıp 1800’ler$n ba%ında anestez$n$n ke%f$ fırsatını kaçırdıysa da n$trus oks$d$n gücü toplumun öbür üyeler$ tarafından o kadar çabuk göz ardı ed$lmed$. 1830’larda n$trus oks$d$ solumanın keyf$ne - hem !ng$ltere’de, hem de Amer$ka’da - çocuklar, ö&renc$ler, soytarılar, göster$c$ler ve dok-torlar dah$l olmak üzere, toplumun her kes$m$nde baya&ı varılmaktaydı. Aynı dönemde tıbbın göz ardı ett$&$, fakat kamunun bayıldı&ı b$r ba%ka zevk aracı ortaya çıktı: eter.

N$trus oks$d$n aks$ne eter yakın b$r geçm$%tek$ b$r laboratuvar bulu%u de&$ld$. Hemen hemen üç yüz yıl önce, 1540 yılı c$varında, !sv$çrel$ b$r s$myacı ve doktor olan Paracelsus tarafından ortaya çıkarılmı%tı. Dahası, Paracelsus eter c$vc$vlere ver$ld$&$ zaman “tüm ıstırapların zararsız b$r %ek$lde d$nd$r$ld$&$n$ ve acıların yok oldu&unu” gözlemlem$%t$. Bununla beraber, eter tıp alem$nde çok az $lg$ gördü, ta k$ 1818’de, elektromanye-t$zma alanındak$ çalı%malarıyla ünlenen M$chael Faraday eter buharını solumanın ola&anüstü rehavet ve acıya dayanıklılık sa&ladı&ını fark ed$n-ceye kadar. Ne yazık k$, Faraday Davy’nın n$trus oks$tle $lg$l$ eser$n$n b$r sayfasına yo&unla%arak eter$n “ferahlatıcı” özell$kler$ üzer$nde durmadı.

Ve böylece 1830’lara gel$nd$&$nde doktorlar hem n$trus oks$d$n, hem de eter$n tıbb$ uygulamalar $ç$n tehl$kel$ oldu&unu $ler$ sürerken, toplum rahatlatıcı etk$ler$nden dolayı bu gazlara kucak açmaktaydı. 1835’te ya-yınlanan b$r rapora göre,

BÜYÜK BULU!LAR76

“B$rkaç yıl önce...Ph$ladelph$a’da gençler e&lence olsun, d$ye burun-larına eter çek$yorlar...(böylece) ne%el$ ve hareketl$ oluyorlardı...” Dö-nem$n ba%ka raporlarında gezg$n konu%macıların ve göster$c$ler$n halkı eter ya da n$trus oks$t çekerek hem kend$ler$n$ hem de sey$rc$ler$ key$f-lend$rmeler$ $ç$n sahneye ça&ırdıklarından söz ed$l$yor. Aslında anestez$-n$n öncüler$n$n ço&u tıbb$ anestez$ $ç$n gazlarla deney yapmalarının ço-cukluklarındak$ “eter oyunlarından” kaynaklandı&ını $ler$ sürmekteyd$ler.

Bu da b$z$ eter$n “tıpta” belk$ de $lk kez uygulanmasına da$r kayıtlara ula%tırıyor. 1839’da W$ll$am Clarke, New York’ta Rochester Kolej$nde-k$ d$&er ö&renc$ arkada%larıyla b$rl$kte b$r eter alem$ne katılmı%tı. Yıllar sonra, Vermont Tıp Kolej$’$nde ö&renc$ $ken Clark’ın deney$m$ b$r dü-%üncey$ harekete geç$rd$. Profesörünün denet$m$ altında b$r havlunun üstüne b$r m$ktar eter döktü ve bunu d$%$n$ çekt$rmek üzere olan b$r kadının yüzüne örttü. Ne yazık k$ Clarke’ın profesörü eter$n kadın üze-r$nde yarattı&ı etk$ler$ b$r $ster$ nöbet$ olarak yorumladı ve Clarke eter$ b$r daha bu t$p b$r amaçla kullanmaması $ç$n uyarıldı. Böylece Clarke’ın dönüm noktası olu%turan g$r$%$m$ h$ç $lg$ yaratmadı ve Clarke anestez$-n$n ke%f$ne olan katkısının ayırdında olmadan öldü.

Bu sırada eter$n key$f $ç$n kullanımı, ço&unlukla anestez$n$n gerçek ka%$f$ added$len b$r ba%ka doktora es$n kayna&ı oldu. Crawford Long Ph$ladelph$a’da yet$%$rken b$rçok n$trus oks$t ve eter “cümbü%”ler$ne ta-nık olmu%tu. Daha sonra Georg$a’da prat$syen hek$m olarak çalı%ırken ço&u kez dostlarıyla b$rl$kte key$f almak $ç$n eter kullanıyordu, ama bu key$f ver$c$ etk$s$ dı%ında eter$n ba%ka özell$&$ de Long’un d$kkat$n$ çek$-yordu. Daha sonra yazdı&ına göre, “Ço&u kez...beden$mde ne zaman ol-du&unu b$lemed$&$m çürükler ya da acıyan yerler ke%fed$yordum...Dost-ların, eter$n etk$s$ altında $ken dü%tükler$n$ ya da b$r yerlere çarptıklarını fark ett$m. Bu kazaların çok can yakıcı oldu&u kanısındaydım, ama heps$ h$çb$r acı h$ssetmed$kler$n$ bel$rtt$ler...” Bu gözlemler uzun süreden be-r$ Long’un aklını kurcalamakta $ken1842’de enses$nde $k$ ufak tümör bulunan Mr. James Venable $le tanı%tı. Venable acı duymaktan korktu-&u $ç$n amel$yat olmaktan çek$n$yordu, ama Long onun eter çekmeye


dü%kün oldu&unu da b$l$yordu. Ne kend$s$n$n ne de arkada%larının acı duymadıklarını anımsayan Long Venable’a amel$yat sırasında eter ver-mey$ önerd$. Venable kabul ett$ ve 30 Mart 1842’de amel$yat ba%arılı b$r %ek$lde ve acısız olarak yapıldı. Öte yandan, Long daha b$rçok hastasına eter verd$yse de 1849’a kadar bu konuda b$r eser yayınlamadı; oysa bu tar$hten üç yıl önce b$r ba%kası bu bulu%la ödüllend$r$lm$%t$.

Long’un eter$ tıp dünyasında $lk kez kullanmasından az sonra gar$p b$rtakım olaylar anestez$n$n ke%f$n$ neredeyse engell$yordu 1844 Aralık ayında Hardford, Connet$cutt’ta ya%ayan b$r d$% hek$m$ gezg$n b$r göste-r$c$ olan Gardner Colton’un n$trus oks$t solumanın etk$ler$n$ serg$leyen tems$l$n$ $zled$. Ertes$ gün Colton Wells ve d$&erler$ $ç$n özel b$r göster$ düzenled$. Bu göster$de gazı $ç$ne çeken b$r adam odada del$ g$b$ ko%maya ba%ladı; kend$n$ koltuklara atıyor, bunları dev$r$yor, yerlere dü%üyor, d$zle-r$n$ ve vücudunun muhtel$f yerler$n$ zedel$yordu. Daha sonra, gazın etk$s$ geçt$&$nde, adam aldı&ı yaralara ve h$çb$r yer$n$n acımamasına %a%ırdı ve “Tanrım, b$r$ b$rçok k$%$yle kavgaya tutu%ab$l$r ve nereler$n$n zedelend$&$-n$n farkında b$le olmayab$l$r.” d$ye haykırdı. Bu o sırada y$rm$ ya% d$%$n$n a&rısıyla kıvranan Wells’$n $lg$s$n$ çekm$%t$. B$r ba%ka d$%ç$ onun a&rıyan d$%$n$ çekerken Colton’dan kend$s$ne gaz vermes$n$ $sted$. Ertes$ gün, 11 Aralık 1844’te Colton Wells’e n$trus gaz uyguladı, d$% çek$ld$ ve gazın et-k$s$ geçt$&$nde Wells ba&ırdı: “D$% çek$m$nde yen$ b$r dönem!”

Fakat Wells bu bulu%unu tıp dünyasına duyurmak $sted$&$nde %ansı yaver g$tmed$. 1845 Ocak ayında Massachusetts Devlet Hastanes$’ndek$ cerrahlara anestez$ sunumu yapmak üzere Boston’a g$tt$. Oradak$ cer-rahlardan John Warren Wells’e d$%$n$ çekece&$ b$r hastasına n$trus ok-s$t uygulamasına $z$n verd$. Ne yazık k$, büyük b$r ö&renc$ ve profesör grubunun $zled$&$ olayda “gaz fazla erken ver$lm$%t$” ve hasta $n$m $n$m $nled$. Hasta daha sonra gazın gerçekten acısını haf$(ett$&$n$ söyled$yse de sey$rc$ler “Palavra!” d$ye ba&ırdı ve Wells kahkahalar arasında odayı terk ett$.

Ve böylece, yıllar süren cümbü%lerden, alemlerden, sata%ma ve a%a-&ılamalardan, Clarke. Long ve Wells’ın kabul görmeyen ba%arılarından

BÜYÜK BULU!LAR78

sonra, artık yen$ b$r dönüm noktasına gel$n$yordu.: Anestez$n $n “res-men” ke%f$.

3. Dönüm NoktasıSonunda anestez!: Letheon (#ey yan! “eter”) ke#fed!l!yorHorace Wells Massachusetts Devlet Hastanes$n$n kalabalık b$r odasın-da n$trus oks$tle $lg$l$ küçük dü%ürücü ba%arısızlı&a u&radı&ında, onun daha öncek$ muayenehane orta&ı W$ll$am Morton’un da “Palavra!” d$ye ba&ıranlar arasında olup olmadı&ı b$l$nm$yor. Aslında bu ba%arısızlı&a Morton da Wells kadar üzülmü% olab$l$r. !k$ yıl önce, b$rl$kte b$r has-tanın tüm d$%ler$n$n çek$lmes$yle $lg$l$ acıları d$nd$rmek $ç$n yen$ b$r tekn$k üzer$nde çalı%ıyorlardı. Halen kullandıkları konyak, %ampanya, laudanum ve afyon karı%ımı uyu%turucudan h$ç memnun de&$llerd$ ve hastalarının a&rılarını d$nd$rerek $%ler$n$ gel$%t$rme yolları aramaktaydı-lar, ama esk$ orta&ının n$trus oks$t göster$s$n$n ba%arılı sonuçlanmaması-na kar%ın, Morton o dönemde Harvard Tıp Okulunda k$mya profesörü olan b$r tanıdı&ından eter$n de $lg$nç özell$kler ta%ıdı&ını ö&rend$.

Bazı anlatılanlara göre Profesör Charles Jackson bu özell$kler$ 1841’de laboratuvarında b$r %$%e eter$n patlamasından sonra as$stanını baygın bulunca fark etm$%t$. Jackson Morton’a bu özell$klerden söz ed$p eter$ nasıl hazırlayaca&ını da anlattıktan sonra Morton kend$ k$%$sel ça-lı%malarına ba%ladı. Ancak Federal Sa&lık Bürosu’nun yoklu&unda ger-çekle%eb$lecek fırtına g$b$ b$r d$z$ deneme sırasında Morton, köpe&$, b$r balık, kend$s$ ve dostları ve sonunda 30 Eylül 1846’da d$%$n$ çekece&$ b$r hastası üzer$nde denemeler yaptı. Hasta kend$ne gel$p h$ç acı duyma-dı&ını söyley$nce Morton hemen toplum önünde b$r göster$ düzenled$.

!k$ hafta sonra, 16 Ek$m 1846’da, %$md$ anestez$n$n “ke%f$” olarak kabul ed$len o tar$hte, Morton Massachusetts Devlet Hastanes$’n$n amel$yathanes$ne g$rd$. Gazı verece&$ alet$n son ayarlamalarını yapar-ken gec$km$%t$, ama Morton G$lbert Abbott’a gazı verd$ ve cerrah John Warren de Abbot’un boynundak$ tümörü aldı. Göster$ ba%arılıydı ve Dr. Warren, herhalde Morton’un orta&ının daha öncek$ ba%arısızlı&ının da


ayırtında olarak, sey$rc$lere döndü: “Baylar, bu palavra de&$l!” ded$. Orada bulunanların heps$ bu anın önem$n$n ve tar$htek$ yer$n$n farkındaydılar. Aralarında bulunan ünlü cerrah Henry B$gelow, “Bu gün burada gördü-&üm %ey tüm dünyaya yayılacak.” ded$. B$gelow haklıydı. Haber ertes$ gün Boston Da"ly Journal’da yayınlandı ve b$rkaç ay $ç$nde eter$n anestez$ olarak kullanımı Avrupa’ya yayıldı.

Bununla beraber, Morton’un ba%arısına kar%ın eter kısa sürede Mas-sachusetts Devlet Hastanes$’nde yasaklandı. Neden m$? Morton dok-torlara ne kullandı&ını açıklamayı reddetm$%t$. Bunun g$zl$ ve patent$ alınmı% b$r $laç oldu&unu $ler$ sürmü%, gazı g$zlemek $ç$n ona renk ve koku katmı% ve adına “Letheon” dem$%t$, ama hastane yetk$l$ler$ bundan etk$lenmed$ler ve Morton ne oldu&unu açıklayıncaya kadar kullanma-yı reddett$ler. Morton sonunda kabul ett$ ve b$rkaç gün sonra Letheon, reng$nden, kokusundan ve adından arınmı% olarak hastanede b$ld$&$m$z eter olarak boy gösterd$.

Her ne kadar Morton bundan sonrak$ y$rm$ yıl boyunca anestez$y$ ke%fetm$% oldu&u $ç$n madd$ manev$ ödüllend$r$lmek $ç$n u&ra%tıysa da sonunda bunu ba%aramadı, çünkü Jackson ve Wells de aynı %ey$n pe%$n-deyd$ler. Gene de daha öncek$ ell$ yıl boyunca çe%$tl$ b$reyler$n - Davy, Clarke, Long, Wells - katkılarına kar%ın bugün Morton tıp uygulamala-rında ola&anüstü b$r de&$%$me yol açan anestez$y$ $lk serg$leyen olarak en gen$% anlamda onurlandırılmaktadır.

4. Dönüm NoktasıOlgunluk ça"ı: Yen! b!r anestez!k ve tartı#malara yol açan yen! b!r uygulamaEter$n hızla gel$%en kullanımına kar%ın tıbb$ anestez$ henüz gerçekten ben$msenmem$%t$. Morton’un göster$s$nden sonra eter$n bu kadar po-püler olu% neden$, $ster rastlantısal, $ster %ans eser$ olsun, bu madden$n gerçeküstü özell$klere sah$p olu%uydu. Çok kolay hazırlanab$l$yordu ve n$trus oks$tten çok daha güçlüydü; b$r bez üzer$ne b$rkaç damla dökü-lerek kolayca uygulanab$l$yordu ve etk$s$ çabuk geç$yordu. Ayrıca eter

BÜYÜK BULU!LAR80

genell$kle zararsızdı. N$trus oks$d$n aks$ne, bo&ulma tehl$kes$ olmaksı-zın anestez$y$ sa&layacak yo&unlukla kullanılab$l$yordu. Son olarak, eter kalp atı%larını ya da solunumu yava%latmıyor ve dokuları zeh$rlem$yordu. Hastalarına $lk kez eter uygulayan k$%$ler deney$ms$z de olsa, sıradan b$r cümbü% ya da alemde olu%an ko%ulları da göz önüne alırsak, on dokuzun-cu yüzyıl tıp alem$ $ç$n bundan daha $deal b$r uyu%turucu bulunamazdı.

Oysa gerçekte eter mükemmel de#"ld". Çabuk alev alması, kesk$n ko-kusu ve k$m$ hastalarda m$de bulantısı ve kusmaya yol açması onun sa-kıncalı yönler$yd$. #ansa bakın k$, Morton’un göster$s$nden b$r yıl sonra, yen$ b$r uyu%turucu ke%fed$ld$ - kloroform - ve kısa sürede !ng$l$z Adala-rında eter$n yer$n$ aldı. Kloroformun !ng$ltere’de çarçabuk ben$msenme-s$ muhtemelen eterden üstün olan yönler$yd$: patlayıcı de&$ld$; kokusu daha haf$ft$; daha çabuk etk$l$ oluyordu ve, belk$ de en öneml$s$, küstah, sonradan görme ve dünkü çocuk olan Amer$ka B$rle%$k Devletler$ tara-fından ke%fed$lmem$%t$.

Kloroform b$le%$m$ $lk kez 1831’de elde ed$lm$%t$, ama b$r$s$ !skoçyalı do&um doktoru James S$mpson’a bunu eter yer$ne kullanmasını öne-r$nceye kadar $nsanlar üzer$nde denenmem$%t$. Merakı uyanan S$mpson her ba%arılı ara%tırmacı g$b$ davrandı. 4 Eylül 1847’de bundan b$r m$ktar ev$ne götürdü ve ak%am yeme&$nde bu güçlü gazı dostlarıyla payla%tı. Daha sonra S$mpson kend$s$ne gel$p yerde yattı&ını ve d$&er dostlarının da kend$ler$nden geçm$% oldu&unu görünce kloroformun uyu%turucu gü-cüne tamamen $nandı.

Ama S$mpson kloroformun uyu%turucu özell$kler$n$ ke%fetmekten daha fazlasını da yaptı. Daha önce ke%fed$len eter tıp ve toplum tarafın-dan çarçabuk ben$msenm$%se de onun b$r alanda kullanılması hâlâ tartı%-ma konusuydu: do&umlarda. Bu hassas$yet do&um sancılarının Adem $le Havva’nın günahlarına kar%ılık Tanrı’nın öngördü&ü b$r ceza oldu&unu savunan d$n$ görü%ten kaynaklanıyordu. Bu manev$ cezaya kar%ı çıkan-lara duyulan husumet S$mpson’un kent$ Ed$nburgh’da 250 yıl önce de açıkça görülmekted$r: 1591’de Euphan$e Macalyane do&um sancıları-nı d$nd$rmeye çalı%mı% ve !skoçya Kralının emr$yle d$r$ d$r$ yakılmı%tı.


Belk$ de kend$ atalarının günahlarından arınmak $sted$&$ $ç$n S$mpson a&rısız do&um $ç$n uyu%turucu kullanmayı tüm gücüyle savunuyordu ve 19 Ocak 1847’de $lk kez rahm$ dönük olan b$r kadının çocu&unu do&ur-turken anestez$ - bu kez eter - kullanan k$%$ oldu. Bu “$bl$sane faal$yet-ler$n$” %$ddetle ele%t$renlere !nc$l’den parçalar okuyarak kar%ı çıktı, hatta Tanrı’nın $lk anestez$ uzmanı oldu&unu dah$ $ler$ sürdü: “...ve Yüce Tanrı Adem’ın der$n b$r uykuya dalmasını sa&ladı...sonra onun kaburgaların-dan b$r$n$ alıp üzer$n$ etle kapladı...”

B$rkaç ay sonra ünlü %a$r Henry Wadsworth Longfellow’un karısı Fanny Longfellow, Amer$ka B$rle%$k Devler$’nde do&umda anestez$ alan $lk k$%$ oldu. Daha sonra yazdı&ı b$r mektupta onun bu öncü rolünden duydu&u suçluluk, gurur, öfke ve m$nnet sez$nlemek mümkündür:

“Eter$ denememden dolayı hep$n$z$n ben$ çok dü%ünces$z ve müna-sebets$z bulmanıza çok üzüldüm. Henry’n$n güven$ ben$ cesaretlen-d$rd$ ve ben yurtdı%ında cerrahların bu n$met$ b$z$m çek$ngen dok-torlarımızdan çok daha cesurca ve yaygın olarak, üstel$k ba%arılı b$r %ek$lde uyguladıklarını duymu%tum... Zavallı ve zayıf kadınların daha az acı çekmemeler$ne öncülük yapmaktan gurur duyuyorum... Bunun bulundu&u dev$rde ya%adı&ım $ç$n mutluyum..ama ne yazık k$ duyu-lan %ükran bunu beraberce ke%fedenlerden daha de&erl$ k$%$lere, yan$ Tanrı’nın böyle b$r arma&anı hakkında tartı%maya kalkı%mayanlara $let$lem$yor.”

BÜYÜK BULU!LAR82

5. Dönüm NoktasıGazlı bez ve eld!venlerden modern farmakoloj!ye: Yen! b!r b!-l!m dalının do"u#uMorton’un göster$s$nden sonra eter kullanımı hızla yayıldı $se de anes-tez$ henüz gerçek b$r b$l$m dalı olmamı%tı. Bunun neden$n$ anlamak $ç$n Profesör M$ller’ın Ed$nburgh’dak$ Kral$yet D$spanser$nde aneste-z$n$n “a&za ve burun del$kler$ne kloroform dumanını $letecek herhang$ b$r %eyle” uygulandı&ını anlatan sözler$ne kulak vermek yeterl$. M$ller’$n “herhang$ b$r %ey” ded$&$ el altındak$ herhang$ b$r madde $d$, “b$r mend$l, havlu, pamuk parçası, takke ya da sünger” ve tab$$ k$ bunlar mevs$mlere göre de&$%eb$l$yordu da: “Kı%ın b$r kat$b$n ya da sık sık çalı%maya katıl-ması $stenen herhang$ b$r sey$rc$n$n eld$ven$...”g$b$. M$ller ver$len dozun b$l$msel olmadı&ını da ekl$yor: “Maksat elden geld$&$nce tümden ve ça-buk b$r %ek$lde kend$nden geçmey$ sa&lamak, ve bunun ell$ damla $le m$ yoksa be% yüz damlayla mı sa&lanab$lece&$n$ k$m b$leb$l$r.”

Bu gel$%$güzel davranı%ın b$r neden$ eter ve kloroformun zararsız ol-du&u konusunda k$ görü%tür, ama, tahm$n ed$leb$lece&$ g$b$, anestez$-n$n g$derek artan kullanımı sonucu, bazen b$rden b$re ve beklenmed$k ölümler daha sık olmaya ba%ladı. 1847’de b$r tıbb$ raporda Alabama’lı b$r doktorun tetanoz ve çene k$l$tlenmes$nden mustar$p b$r Zenc$ köle $ç$n amel$yata ça&rılmasından söz ed$l$yor. Doktor yarayı tem$zleyece&$ aletler$ ısıtırken b$r d$%ç$ de Zenc$ye eter vermeye ba%lıyor, ama b$rden herkes %a%kına dönüyor. “B$r dak$ka $ç$nde hasta kend$nden geçt$, b$r çeyrek sonra $se öldü; ona sun$ tene)üs yapmam ve hayata döndürme çabalarım bo%una oldu. Orada bulunan herkes onun eterden öldü&ü ko-nusunda hemf$k$rd$ler.”

Bu t$p raporlar ço&u doktoru pek $lg$lend$rm$yordu, ama anestez$n$n güvenl$ b$ç$mde kullanılması konusunda neredeyse tutkuya varan b$r t$-t$zl$k gösteren k$%$ !ng$l$z doktor John Snow $d$. 1846’da, Londra’dak$ kolera salgını sırasında dönüm noktası olu%turacak çalı%malarından $k$ yıl önce, Snow eter$n uyu%turucu olarak ba%arılı kullanımını ö&rend$. Bu konu çok $lg$s$n$ çekt$&$ $ç$n a$leden gelen mesle&$n$ bırakarak kend$n$


eter$n k$myasal özell$kler$, hazırlanı%ı, uygulanı%ı, ver$len doz m$ktarı ve etk$ler$ üzer$nde çalı%maya adadı.

Güvenl$k konusundak$ t$t$zl$&$ yüzünden Snow etere ba&lı ölümler$ ara%tırdı, özell$kle a%ırı doz ve uygulanı%tak$ becer$ks$zl$k üzer$nde du-ruyordu. Eczacılık henüz emekleme dönem$ndeyken Snow eter$n kan-dak$ çözünürlük oranını, çözünürlülük $le etk$nl$k arasındak$ ba&lantıyı ve hatta oda ısısının hastanın beden$ne ver$len uyu%turucu m$ktarında k$ oda ısısının rolünü hesapladı. Bu çalı%manın ı%ı&ında Snow sıvı u-yu%turucuları gaza dönü%türecek b$r alet gel$%t$rerek uyu%turucu zerk$n$ denetlemede örne&$n takke ya da kı%lık eld$venden daha kes$n b$r yön-tem yaratmı% oldu. Snow’un anestez$n$n güven$rl$&$ konusunda sa&ladı-&ı gel$%$m hastalarına eter ya da kloroform verd$&$ 800’den fazla vakayı kapsayan detaylı raporlarında görülmekted$r. Bu raporlarda uyu%turucu kullanımı sonunda sadece üç ölüm oldu&u bel$rt$lmekted$r.

Aslında Snow’un çalı%malarının en etk$n ve hayranlık uyandırıcı ya-nı, anestez$ altındak$ hastaları üzer$ndek$ tarafsız gözlemler$d$r. O za-mana kadar ço&u doktorlar anestez$y$ b$r tür “açma/kapa” dü&mes$ g$b$ görüyorlardı. Eter ver$l$yor, hasta kend$nden geç$yor, amel$yat yapılıyor ve hasta kend$ne gel$yordu. Hastaların de&$%$k b$l$nç düzeyler$nde ol-du&u ve acıları duyma oranlarının farklı bulundu&u ortada $ken Snow bu düzeyler$ ve bunların güven$l$r, acıdan arındırılmı% amel$yatlarla ba&-lantısını c$dd$ b$ç$mde $nceleyen $lk k$%$ olmu%tur. “Cerrah$ Müdahale-lerde Eter Buharının Solunması Hakkında” $s$ml$ raporunda - 1847’de yayınlanmı% olup halen tıp ve anestez$ dallarında klas$k b$r eser olarak kabul ed$lmekted$r - yalnızca uyu%turucuların hazırlanması ve ver$lmes$ konusunda kuralları bel$rtmekle yet$nmey$p günümüzde k$ anestez$n$n ba%lıca safhalarına benzer 5 etap tanımlamı%tır:

– Hastalar çe%$tl$ de&$%$kl$kler h$ssetmeye ba%lar, ama hâlâ nerede olduklarının farkındadırlar ve $radeler$ne ba&lı olarak ha-reket edeb$lmekted$rler.

– Hastalar hâlâ z$h$nsel faal$yetler$n$n bazılarına sah$p-t$rler ve $radeler$ dah$l$nde hareket edeb$lmekted$rler, ama bunlar “düzens$zd$r”

BÜYÜK BULU!LAR84

– Hastalar kend$ler$nden geçerler, z$h$nsel faal$yetler$ ve $radeler$ dah$l$ndek$ hareketler$n$ y$t$r$rler, ama bazı adale kasıl-maları hâlâ olu%ab$l$r.. Evre – Hastalar tümüyle kend$ler$nden geçm$% ve harekets$z

durumdadırlar. Tek f$z$k$ hareket solunumdur.. Evre – Tehl$kel$ b$r son safha. Solunum “zorlukla, zayıf ya da

düzens$zd$r” ve “Ölüm çok yakındır.”

Bu safhaları daha önce h$çb$r doktorun yapmadı&ı b$ç$mde açıklayan Snow, hastaların b$r evreden öbürüne b$r dak$kalık aralıklarla geçt$&$n$, anestez$ vermeye devam ed$lmezse 4. evreden sonra b$r-$k$ dak$ka bu ev-rede kalaca&ını ve 3. evreye (3-4 dak$ka), 2. evreye (5 dak$ka) ve 1. evreye (10-15 dak$ka) ger$ dönece&$n$ saptamı%tır. Aynı zamanda amel$yatın 3. evrede yapılab$lece&$n$, “hastada sadece hatların ger$ld$&$ ve belk$ de haf$f b$r $nleme dı%ında herhang$ b$r etk$ gözlenmeyece&$n$” de yazmı%-tır. Buna kar%ın 4. evrede hasta “her türlü cerrah$ müdahale sırasında tamamen harekets$z kalır”.

De&$%$k hastaların anestez$ye ne tür tepk$ verd$&$n$ anlatırken Snow, 1. evreden 2.’ye geçerken “$ster$k kadınlar bazen a&lar, güler ya da çı&lık atarlar” d$ye yazıyor. Ayrıca b$r hastanın deney$mler$ $le $lg$l$ anılarının genell$kle 1. evrede meydana çıktı&ını ve bu evre $le $lg$l$ bel$rt$len duy-guların “genelde ho%, hatta çok ho%” oldu&unu gözlemlem$%t$r. Öner$ler$ arasında hastaların anestez$den önce b$r %eyler yemeler$n$n (“haf$f b$r kahvaltı”), hastanın eter solumasında yardımcı olaca&ı (buharın kesk$n kokusu $lk anda yakınmalara yol açar...Hasta solumaya deva etmes$ $ç$n yüreklend$r$lmel$d$r”) ve 2. evrede bazı hastaların heyecanlanab$lece&$ ve b$rdenb$re “konu%mak, %arkı söylemek, gülmek ya da a&lamak $steyeb$le-ce&$” hususunda b$r uyarı da yer almaktadır.

Snow’un eter hakkındak$ raporu 1847’de basıldı, ama henüz yeter$nce da&ıtılmadan James S$mpson kloroformu tanıtmı%tı ve Snow kısa sürede bu yen$ anestez$k madden$n etk$ler$n$ ara%tırmaya ba%ladı. Yıllar $ç$nde Snow Londra’nın önde gelen cerrahlarınca b$r uzman ve en fazla aranan anestez$ uzmanı olmu%tu. 1853’te ününün doruklarına vardı ve 1857’de


kend$s$nden Kral$çe V$ctor$a Prens Leopold ve Prenses Beatr$ce’$ do-&ururken kloroform vermes$ $stend$. Snow, “Kloroform ver$lmeye ba%-landı&ında, d$ye yazıyor, “Zat-ı #ahane çok rahatladı&ını bel$rtt$...” Ve do&umdan sonra, “Kral$çe çok ne%el$ ve $y$ durumda $d$, kloroformun etk$s$nden çok memnun kaldı&ını bel$rtt$.”

Snow 1858’de öldü&ünde $laç sanay$nde ve anestez$ uygulamaların-dak$ ara%tırmaları, deney$mler$ ve eserler$, anestez$n$n b$r b$l$m olmasına yol açmı% ve onu dünyanın $lk gerçek anestez$ uzmanı yapmı%tı. Her ne kadar tıp alem$ onun çalı%malarının de&er$n$ daha uzun b$r süre tam olarak anlayamadıysa da tıp tar$h$ndek$ en büyük dönüm noktalarından b$r$ne ünlem $%aret$n$n konmasına yardımcı olmu%tu.

Altta yatan g!zem: Kend!nden geçme ve ayılma arasındak! ba"-lantıBazılarının neden anestez$y$ tıp tar$h$n$n en öneml$ ke%f$ olarak kabul ett$&$n$ anlamak zor olmasa gerek. B$nlerce yıl boyunca acıyı önlemekte yeters$z kalan, alkolden adamotu köküne, kafaya vurulan sert b$r darbe-ye kadar, türlü metotlardan sonra nefes alarak $çe çek$len anestez$kler$n ke%f$ daha önce görülmem$%, hayal b$le ed$lmem$% b$r bulu%tu. En c$d-d$ amel$yatlarda b$le hastaların acılarını kolayca ve tümüyle g$dermek ve b$rkaç dak$ka sonra hemen h$çb$r yan etk$ olu%madan kend$ler$ne gelmeler$n$ sa&lamak, tıpta ve toplumda büyük de&$%$kl$klere yol açtı. #$md$ hastalar hayat kurtarıcı önlemlerden geçmeye daha $stekl$ oluyor, cerrahlar da çırpınan hastaların yarattı&ı tehl$kelerden kurtulmu% olarak daha fazla amel$yat yapab$l$yor, bu arada yen$ tekn$kler ve hayat kurtarıcı tedav$ler gel$%t$reb$l$yorlardı.

Gene de esk$ cümbü% ve alem dönemler$nde gördü&ümüz g$b$, anes-tez$ çe%$tl$ düzeylerde b$r sosyal de&$%$m gerekt$r$yordu. D$nsel ku%kular g$der$lmel$ ve acının $y$le%me $ç$n gerekl$ oldu&una $nanan doktorlar ay-dınlatılmalıydı. Dahası, gerek doktorlar ve gerekse hastalar bu yen$ ve h$ç akla gelmem$% olan usulle b$l$nc$n güvenle de&$%$me u&radı&ı görü%üne sah$p kılınmalıydı. En $lg$nc$, anestez$n$n a&rı g$der$c$ etk$ler$ onun bey$n

BÜYÜK BULU!LAR86

üzer$ndek$ etk$ler$nden ayrılmasının gerekl$l$&$yd$. Humplhry Davy’n$n, Crawford Long’un ve Horace Wells’$n öyküler$ne bakacak olursak, bu gazların key"f verme özell$kler$n$n, ve bunları kullananların ba%ına gelen f$z$ksel zedelenmeler$n, bunların anestez"k özell$kler$n$n ke%f$ne yol aç-ması kader$n b$r c$lves$d$r.

Gerçekten, tıp alem$ ve toplum eter$n sak$nle%t$r$c$ özell$kler$ne hızla yo&unla%ırken ba%ı çeken dü%ünürler derhal bunun z$h$n ve beden üzer$ndek$ etk$ler$nden do&an felsef$ ve metaf$z$ksel sorunların üzer$ne e&$ld$ler.

Örne&$n, John Snow detaylı b$l$msel ara%tırmaları sırasında hastala-rın anestez$den çıkarken söyled$kler$ kar%ısında %a%ırmı%tı. “Bazı z$h$nsel durumlar...ps$koloj$k açıdan son derece $lg$nç oluyor...Hayaller ço&u kez ya%amlarının daha öncek$ dönemler$yle $lg$l$ ve hastaların ço&u seyaha-te çıktıklarını sanıyor...”Snow $laveten hasta kend$ne geld$kten sonra da “genell$kle co%ku $ç$nde oluyor ya da benzer$ duygular besl$yor...Hasta ço&u kez doktoruna te%ekkür ederken her zaman kullanmadı&ı ate%l$ ve parlak kel$meler sarf ed$yor...”d$ye yazıyor.

Morton’un dönüm noktası olu%turan göster$s$nde hazır bulunan Henry B$gelow da, kend$ler$ne eter ver$len b$rçok hastasının davranı%ları kar%ısında hayrete dü%tü&ünü $fade ed$yor. Hastalarından b$r$, 16 ya%ın-dak$ b$r kız azı d$%ler$nden b$r$s$n$ çekt$r$yor. Çek$m sırasında kız “$rk$l$p ka%larını çattıysa” da B$gelow’un anlattı&ına göre uyandı&ı zaman, “Çok ho% b$r rüya gördü&ünü ve yapılan $%lemden h$ç haber$ olmadı&ını” söy-lüyor. B$r ba%ka hasta, “12 ya%larında sa&lam yapılı b$r o&lan çocu&u” b$r hayl$ zorlanarak eter$ koklamaya razı oluyor. Bununla beraber, del$kanlı-ya ba%arılı b$r %ek$lde anestez$ yapılıyor, $k$ d$%$ çek$l$yor ve uyandı&ında, “H$ç bu kadar e&lenmem$%t$m.” d$yerek tekrar gelmek $sted$&$n$ bel$rt-t$&$ g$b$ hemen orada b$r d$%$n$n daha çek$lmes$nde ısrar ed$yor. Üçüncü b$r hasta hanımın ger$dek$ b$r azı d$%$ çek$l$yor ve kend$ne geld$&$nde “Har$kaydı” d$ye ba&ırıyor. Kend$n$ eve dönerken dü%lem$% ve sank$ b$r aydır orada oldu&unu sanmı%.


Do&al olarak anestez$n$n beyn$ nasıl etk$led$&$ konusundak$ en et-k$n öyküler o dönem$n sanatçıları, dü%ünürler$ ve f$lozo(arı tarafından aktarılıyordu. Karısının Amer$ka B$rle%$k Devletler$’nde anestez$ altında do&um yapan $lk kadın olmasından b$r gün sonra Henry Wadsworth Longfellow’e $k$ d$%$n$n çek$lmes$ $ç$n eter ver$ld$. Daha sonra yazdı&ına göre, eter$ kokladıktan sonra, “B$r gülme kr$z$ne tutuldum. Sonra kafam dönmeye ba%ladı ve sank$ b$r tarla ku%u g$b$ döne döne gökyüzüne yük-seld$m. D$%$m çek$l$rken kend$mdeyd$m ve sank$ der$n kuyuların d$b$n-den ‘Dur’ d$ye ba&ırdım, ama ne kaslarımı kontrol edeb$l$yor ne de kar%ı koyab$l$yordum ve d$%$m h$ç acı vermeden yer$nden çıktı.”

N$trus oks$d$n daha öncek$ uygulayıcıları b$le bunun z$h$nsel ve duy-gusal deney$mlere etk$s$n$ ve b$z$m bunları tanılamadak$ yeters$zl$&$m$z$ c$dd$ olarak sorgulamı%lardır. Davy’den gazı alan b$r$s$ %öyle yazıyor: “Bu yen$ ve kend$ne özgü duyguları d$le get$rmek $ç$n ya yen$ ter$mler bul-mak ya da esk$ler$ne yen$ f$k$rler eklemek zorundayız k$ bu ola&anüstü gazın kullanımında b$rb$r$m$zle akılcı b$r $let$%$m kurab$lel$m.”

Belk$ de Davy bu deney$mler$ kel$melere dökmeler$ $ç$n sanatçıların yardımını $stemekle akıllılık etm$%t$r, çünkü anestez$n$n b$l$nc$n henüz ula%ılmı% bölgeler$n$ nasıl uyardı&ının en güzel anlatımlarından b$r$ A-mer$kalı yazar, do&a b$l$mc$ ve dü%ünür Henry Dav$d 'oreau’dan gel-m$%t$r. 12 Mayıs l851’de 'oreau’ya b$r d$%$ çek$lmeden önce eter ver$ld$ ve kend$s$ daha sonra %unları yazdı: “B$r $nsanın duyularından ne denl$ uzakla%ab$ld$&$n$ gördüm. Bunun s$z$ kend$n$zden geç$rece&$ söylen$yor, ama h$ç k$mse bu deney$m$ ya%amadan kend$nden geçmen$n, b$l$nçten ve “Dünya” ded$&$m$z bu alemden bu kadar uza&a g$tmen$n, ne oldu&u-nu dü%leyemez... Sank$ bu ya%am $le b$r ba%kası arasında b$r mola verm$%, bundan önce h$ç g$tmed$&$n$z kadar büyük b$r yere ula%mı% oldu&unu sanıyorsunuz. Organları olmadan $%leyen b$r bey$ns$n$z...Topra&a atılmı% b$r tohum g$b$ gel$%$yorsunuz. Kı%ı ya%ayan b$r a&aç g$b$ varlı&ını kök-ler$n$zde sürdürüyorsunuz. Seyahat etmek $st$yorsanız, eter koklayın, en uzak yıldızdan da öteye g$deceks$n$z...”

BÜYÜK BULU!LAR88

B!l!mdek! gel!#me: Hastayı “yıkmak” yer!ne moleküler kok-teyller!n t!t!zl!kle hazırlanmasıOn dokuzuncu yüzyılın ortalarındak$ öncü ke%$(erden bu yana anestez$ $laçlarının gel$%t$r$lmes$n de uzun b$r yol alındı. Wells’$n yüz kızartıcı ba-%arısızlı&ından sonra n$trus oks$t gözden dü%tüyse de 1860’larda yen$den d$% çek$mler$nde kullanılmaya ba%lamı% ve daha sonra bazı amel$yatlarda da yer$n$ almı%tır. Kloroform Avrupa’da b$r süre popülerl$&$n$ sürdür-dü, ama zamanla eter kadar güvenl$ olmadı&ı, özell$kle karac$&ere zararlı oldu&u ve kalpte r$t$m bozuklu&una yol açtı&ı anla%ıldı ve kısa sürede gözden dü%tü. Ba%langıçtan ber$ solunan anestez$k gazlardan yalnızca eter 1960’ların ba%larına kadar yegâne standart genel anestez$ maddes$ olarak varlı&ını sürdürdü.

Y$rm$nc$ yüzyılın ba%larında et$len, eter ve alkol karı%ımı, s$klopropan ve tr$kloret$len g$b$ yen$ b$rçok anestez$k gaz $ncelen$p ortaya kondu, ama bunların heps$ çabuk alev alan, zeh$rl$ maddelerd$. 1950’lerde ço&u aneste-z$k maddeye (or$n eklenerek yanmaz duruma get$r$ld$. Bazıları zeh$rl$ ol-malarından dolayı kullanımdan kaldırıldıysa da halen solunan anestez$kler olarak en(uran, $zo(uran, sevo(uran ve des(uran maddeler$ bulunuyor.

1950’lerden ber$ anestez$ lokal, bölgesel ve damardan anestez$ uygu-lama ve yönlend$rme alanlarına kadar b$rçok cephede gel$%me göster-m$%t$r, ama belk$ de en heyecan ver$c$ $lerlemeler nöroloj$ b$l$m$nded$r. Anestez$k maddeler$n nasıl etk$ yaptı&ını kes$n olarak h$ç k$mse kest$-rem$yorsa da - b$l$nc$n ne oldu&unu da tam olarak anlayab$lm$% de&$l$z - son zamanlardak$ bulgular, anestez$kler$n b$l$nce ve a&rılara gen$% çaplı etk$ler$n$n yanı sıra bey$n ve omur$l$k bölgeler$ndek$ b$reysel bey$n hüc-reler$ (nöronlar) üzer$ndek$ m$kroskob$k ve moleküler etk$ler$ ve s$n$r s$stem$n$ nasıl etk$led$&$ konusunda $puçları sa&ladı.

En gen$% kapsamda uzmanlar artık anestez$n$n sadece b$r hastayı “kend$nden geç$rmek”ten $baret olmadı&ını, sak$nle%t$rme (rahatlatma), h$pnoz (%uur kaybı), analjez$k (a&rı g$der$c$), amnez$ ve harekets$zl$k g$b$ b$rçok ö&eden olu%tu&unu b$l$yorlar. 1990’larda ara%tırmacılar anestez$k-ler$n s$n$r s$stem$n$n de&$%$k bölümler$ baskılayarak bu çe%$tl$ etk$ler$


olu%turdu&unu buldular. Örne&$n, aynı anestez$k bey$ndek$ nöronları etk$leyerek hem h$pnoz hem de amnez$ olu%turab$l$yor, aynı zamanda da omur$l$ktek$ nöronları etk$leyerek kasları harekets$z hale get$r$yor. Bununla beraber, h$çb$r anestez$k tek ba%ına anestez$n$n tüm etk$ler$n$ yaratmaya yeterl$ olmadı&ı $ç$n bugünün uzmanları genell$kle anestez$k-ler$n en az yan etk$ yapan b$r b$le%$m$n$ kullanmaktalar.

;�;�;

1990’lardan ber$ ara%tırmacılar anestez$ alanında çok daha %a%ırtıcı bul-gulara ula%tılar ve yarınların anestez$ler$ $ç$n yen$ kapılar açtılar. Örne-&$n, yıllardır tüm anestez$kler$n bey$nde aynı hedefe yöneld$kler$ ve ge-nel anlamda nöronun dı% zarında de&$%$kl$k olu%turdu&u dü%ünülüyordu. Oysa ara%tırmacılar artık bütün uyu%turucuların, hatta b$r tek$n$n b$le nasıl çalı%tı&ı hakkında tek b$r yol olmadı&ını b$l$yorlar. Aks$ne genelde anestez$kler, nöronların yüzey$ndek$ $yon kanalları den$len m$kroskob$k del$kler$n yer$n$ de&$%t$rerek nöronların “tet$klenmes$n$” (yan$ b$rb$r-ler$ne s$nyal göndermes$n$) farklı kılıyorlar. Düz$nelerce de&$%$k t$pte $yon kanalları bulundu&undan anestez$kler hang$ kanallarda faal$yette olduklarına ba&lı olarak de&$%$k etk$lere yol açab$l$rler. Dahası, bey$n-de m$lyarlarca nöron ve sayısız ba&lantı bulundu&undan etk$ altındak$ nöronun bey$ndek$ konumu da bu olayda rol oynar. Ara%tırmacılar artık beyn$n anestez$kler$n etk$s$ altında kalan bölümler$n$n thalamus (bey-n$n daha üsttek$ bölümler$ne s$nyal gönder$r), hypothalamus (uyku dah$l b$rçok fonks$yonu yönet$r), korteks (dü%ünme ve b$l$nçl$ davranı%ların yö-net$ld$&$ beyn$n dı% kısmı) ve h"ppocampus (anıların olu%masını sa&lar)’u $çerd$&$n$ b$l$yorlar.

Daha da heyecan ver$c$ olan, son yıllarda s$n$r s$stem$ uzmanları anestez$kler$n son derece spes$f$k reseptörler$ etk$leyerek çe%$tl$ etk$le-r$n$ olu%turduklarını ke%fett$ler. Reseptörler nöronların yüzey$nde, $yon kanallarının açılıp kapanmasını, ve dolayısı $le nöronun ne zaman tet$k-lenece&$n$ bel$rleyen m$n$k “bekç$” moleküllerd$r. Böylece anestez$kler çe%$tl$ reseptörlere ba&landı&ı zaman nöronun tet$klen$p tet$klenmeye-

BÜYÜK BULU!LAR90

ce&$ne karar ver$rler. Bu çok öneml$ b$r bulu%, çünkü b$rçok reseptör türü var ve ara%tırmacılar anestez$kler$n kend$ özgün etk$ler$n$ - %uur kaybı, uykuya dalma, a&rıların kes$lmes$, hafıza kaybı - bey$nde de&$%$k resep-törlere ba&lanarak gerçekle%t$rd$kler$n$ ö&rend$ler.

Anestez$kler$n $%levler$nde öneml$ b$r rol oynadı&ı dü%ünülen resep-törlerden b$r$s$ GABAA olarak adlandırılır. Ara%tırmalar anestez$kler$n GABAA reseptörler$n$n hang$ bölges" $le $l$%k$ kurduklarına, GABAA re-septörünün nöronun neres$nde bulundu&una ve nöronun beyn$n hang$ kö%es$nde yer aldı&ına ba&lı olarak de&$%$k etk$ler yaratab$lece&$n$ ortaya koymu%tur. Bunca de&$%kenl$k $ç$nde ara%tırmacıların hal$ hazırda ve ge-lecekte anestez$kler$n çe%$tl$ etk$ yolları üzer$nde çalı%maları gerekt$&$ açıktır.

Aslında anestez$n$n gelece&$ $le $lg$l$ en $lg$nç ve heyecan ver$c$ nokta budur. Reseptörler$n s$n$r s$stem$n$n neres$nde ve nasıl etk$l$ oldu&unu daha $y$ anladıkça hedeftek$ alıcılara ve onların subun$tler$ne yönelen, d$&erler$n$ göz ardı eden ve böylece son derece etk$l$ olan yen$ $laçlar yaratmak mümkün olab$l$r. Böylece özel olarak hazırlanmı% anestez$k-ler daha güvenl$ ve etk$n b$r anestez$ olu%turab$l$rler. Anestez$ uzma-nı Beverley A. Orser’$n Sc"ent"f"c Amer"can’dak$ makales$nde bel$rtt$&$ g$b$, eldek$ anestez$klerde görülen gen$% kapsamlı etk$ler “gereks$z ve sakıncalı”dır. Bununla beraber, “Her b$r$ $sten$len b$r sonuca ula%an çe%$t-l$ b$le%$mler$n b$r araya get$r$lmes$ $le anestez$ $le gelecekte b$r hastanın kırılan baca&ının onarılması..ya da kalçasına protez takılması sırasında hem konu%up hem de h$ç acı duymaması sa&lanab$l$r.”

;�;�;

Ve bugün, W$ll$am Morton’un cerrah$de eter kullanarak tıp uygulama-larını de&$%t$rmes$nden 150 yıl sonra anestez$ tıpta gel$%$m ve de&$%$m-ler$ olu%turmayı sürdürüyor. B$r ba%ka $lg$nç husus, k$m$ler$n$n anestez$ üzer$ndek$ çalı%malar sonucu beyn$n d$&er sırlarının da çözüleb$lece&$ne $nanması. Yakın zamanlarda Nature Rev"ew’da yayınlanan b$r makalede ara%tırmacılar, “Anestez$kler, b$l$nçl$ görü%ler$ (ve) uyku $le uyanı%ı sa&la-


yan (nöronların ve yolların) tanımlanması $ç$n kullanılmı%lardır...” Sür-dürülen çalı%maların sonucu “muhtemelen gerek tıp ve gerekse nöroloj$ b$l$m$nde çok öneml$...b$lg$lere ula%ılmasını sa&layacaktır” d$ye yazıyor-lar.

Bu b$lg$ler yalnızca anestez$kler$n $%levler$ konusuna de&$l, dü%ün-celerden hayallere, Humphry Davy’n$n 200 yıl önce d$le get$rd$&$ der$n duygu ve algılarla $nsan davranı%larına da ı%ık tutab$l$r. Bu ara%tırmalar b$z$ nereye götürürse götürsün - $ster der$nl$klere, $ster “en uzak yıldız-dan öteye - anestez$n$n hayatı de&$%t$ren yararlarını asla gözden kaçır-mamalıyız. John Snow’un 1847’de kaleme aldı&ı g$b$, “Eter kullanımın-dak$ süregelen ba%arı onun en büyük avantajlarından b$r$d$r...hastanın yalnızca acıları d$nd$r$lmekle kalmamalı onun bu konudak$ korkusu da yen$lmel$d$r... Ço&unlukla hastalar (artık) amel$yata, kend$ler$n$ zorlayan b$r eklemden ya da ba%ka b$r hastalıktan kurtulu% olarak bakmaktalar...”

Snow’un sözler$ on dokuzuncu yüzyıldan önce b$l$nmeyen, ama o tar$hten ber$ tüm dünya tarafından ola&anüstü takd$r kazanan yen$ b$r b$l$m$n ve yen$ b$r b$l$nçlenmen$n do&u%una $%aret ed$yor.

kolera meden yet nasıl kurtardı: halk sağlığının keşf · kırışmış ve morarmış...

Documents