KÜLTÜR

COĞRAFYASI Dr. Mutlu KAYA

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Bir fikrin yenilik merkezinden çıkıp yayılması bir su havuzuna

taş atmaya benzetilebilir; sudaki birbirini izleyen halkalar

fikri ya da uygulamayı zaman içinde benimseyen birbirini

izleyen alanları temsil ederler.

Bu benzetmeden yüründüğünde, bir havuza atılan taşın

düştüğü noktadan itibaren halkaların giderek zayıflayan

bir şekilde etrafa yayıldığı görülür.

Aynı şekilde, kültürel yeniliklerin benimsenmesinde de

mesafeyle birlikte azalma izlenir.

Bir yenilik en çok, çıkış noktasına en yakın olan yerde kabul

görecektir. Bu kavrama “mesafenin bozucu etkisi” denir.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Zamanın bozucu etkisi gerçekten de yayılmada

bir diğer faktördür: Yeniliklerin etrafa yayılması

gittikçe daha uzun zaman alır.

Benimsenmenin mesafeyle birlikte azalması

kadar zamanla da azalması söz konusudur;

buna da coğrafyacılar zaman-mesafe

bozulması derler.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Bir yeniliğin zaman ve mesafeye bağlı “doğal olarak

zayıflama ya da bozulmasına ek olarak yayılmayı

geciktirici engeller de vardır.

kültürel-toplumsal ya da idari tabular ve kısıtlaBu

engeller hem çevresel hem de malar şeklinde olabilirler.

Çevresel engeller dışarıya doğru yayılmaya düzenli

olarak müdahale edebilir, en azından yayılma hızını

yavaşlatabilirler.

Doğal olarak, büyük bir çöl, bir okyanus ya da büyük

bir dağ sistemi bir engel olarak işlev görebilir.

Eskimolara buz satma şakasındaki satıcının yeteneği, yeniliklerle çatışma halinde olan çevresel engelleri kırmaktır.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Yeni bir fikrin ya da aletin ortaya çıktığı alana bitişik

alanda yaşayan kültür grubu, en basitinden, bunu

kabul etmeyi reddedebilir.

Onların bu yeni fikir ya da teknolojiyi, sebep ne olursa

olsun reddetmeleri, çıkış noktasından çok daha

uzakta olan grupların kabul edip etmemeyi düşünme

şanslarını bile ortadan kaldırmakta ya da

geciktirmektedir.

Bu yolla, bir kültür grubu yeni bir şeyin yayılmasına

karşı bir sınır görevi görmüş olur.

Herhangi bir kültür grubu da yeni bir fikirle yalnızca

ilgilenmiyor olabilir; ya da kendi isteğiyle, yalnızca “yabancı” olduğu için de bunu reddedebilir.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Veya, doğru ya da yanlış, bu yenilikte kendi toplum

yapısını temelinden değiştirme olasılığı görebilir.

Bu konuda ters bir örnek olarak. Almanya ya da diğer

Avrupa ülkelerinde çalışan Türk işçileri de verilebilir. Bu örnekte söz konusu ülkelerin kültürleri sıçrama yaparak

Türkiye’ye gelmemiş, özellikle Anadolu’dan çok sayıda

Türk, ”sıçrama yaparak” başka kültürlerin içine

gitmişlerdir.

İstanbul’u bile görmeden ya da büyük bir şehir

kültürüne belli bir yakınlık sağlamadan, popüler

kültürün en gelişmiş olduğu alanlara giden bu

insanların çoğu, içinde yaşadıkları kültüre direnmişler

ve kendilerini tamamen değiştirmesine izin

vermemişlerdir.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Emici engeller ise daha da ilerlemesine

meydan vermeden, yayılmayı tamamen

durdururlar.

Örneğin hükümet reddettiği için.

“apartheid” (ırk ayırımı) döneminde

televizyonun yıllarca Güney Afrika

Cumhuriyeti’ne girmesi engellenmişti. Ülkenin

sınırları, bu nedenle emici bir engel görevi

yapmıştı.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Daha sık rastlanan durum, engellerin geçirimli olmasıdır; yenilik dalgasının kısmen içeri geçmesine

izin verilir; fakat etkisini zayıflatmaya ve sürekli yayılışını

geciktirmeye çalışılır.

Fransız hükümetinin yapımı konusunda yasaklayıcı bir

tavır almadığı, Paris yakınlarında inşa edilen eğlence

merkezi EuroDisneyland (şimdi adı Disneyland Paris)

de buna bir örnek olarak verilebilir:

Fransız entelektüellerinin olumsuz kültürel etkiler

yapacağı kaygısı taşıdıkları, zamanın Fransız Kültür

Bakanı’nın açılışına katılmadığı, Euro Disneyland bir

“kültürel Çernobil” olarak nitelendiği halde, hem

inşaatı gerçekleşmiş hem de ayakta kalmıştır.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Bir toplumun komşularından tam anlamıyla yalıtılmış

olamayacağı varsayımından yüründüğünde, farklı

kültürlerden gelen yeniliklere (ister tümüyle

benimseyerek, isterse değiştirilerek) bir dereceye kadar

açık olma olasılığının her zaman varolduğu görülür.

Bu tür kültürel değişimler, oldukça küçük ve önemsiz

değişiklikler şeklinde başlayıp farklı bir kültür tarafından

tamamen özümsenmeye kadar varan çok çeşitli

ölçeklerde meydana gelebilirler İki uç arasındaki orta

ölçekli değişimlere ise kültürel bozulma ya da yozlaşma denir; burada, biri teknolojik olarak daha geri durumda

bulunan iki farklı kültür arasında, daha iyi durumdakine uyum sağlamanın ağır bastığı, bir karşılıklı etkilenme söz

konusudur.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

İki kültür arasındaki bazı bakımlardan olmayan bu

etkileşme, çoğu kez, değişim ya da uyum sağlama

sürecinde olan grubun geleneksel kültürünün

parçalanmasına yol açabilir.

Buna örnek olarak, Eskinin Taş Devri kültürünün

yirminci yüzyıl başlarında Batılı sanayi toplumu

kültürüyle karşı karşıya gelmesi gösterilmektedir.

Teknolojik bakımdan az gelişmiş, çetin çevre

koşullarına iyi uyum sağlamış Eskimo kültürü bu kültür

edinme süreciyle kaçınılmaz ve sürekli bir şekilde

değişime uğramıştı.

Alaska’nın kuzeyindeki çağdaş petrol

işletmeciliğinin de yerli Eskimo kültürü üzerindeki

etkisi daha da çok değiştirici olmuştu.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Mekândaki herhangi bir noktada yeniliklerin

benimsenmesi, üç ayrı aşaması olan, S şeklinde bir

eğriye benzetilebilir.

Birinci aşama, yeniliğin ruhu henüz kavranamadığı, kazançları iyice anlatılamadığı ya da unsurları fizikî olarak elde edilemediği için, benimseme sürecinin istikrarlı fakat yavaş seyrettiği devredir.

Fakat ikinci aşamada hızlı bir gelişme izlenir bir moda tarzı ya da dans akımı gibi; unsurlar geniş çapta yayılır.

Bir moda akımının bir günde komşularda “görülmesiyle, birkaç gün içinde bütün mahallede aynı şeyin yapıldığı izlenebilir.

Bir yenilikle doğrudan karşı karşıya gelmek en iyi reklâmdır.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Üçüncü aşama ise ikincisinden daha yavaş

bir büyüme gösterir; çünkü moda

geçmektedir ya da moda akımına maruz

kalan alan artık doymuştur.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Günümüzde kültürel yayılma tüketim malları yoluyla dünyayı kasıp kavurmaktadır.

Tüketim mallarının imali ve dağıtımında en ucuz yolun

bunların büyük miktarlara erişmesini sağlamak olması, birçok kültür alemini tek bir ürünün sarmasını gerektirmektedir.

Tek tek kültürlerin direnmesini ortadan kaldırmak için

de tüketim malları için uygulanan kültürler-aşırı reklâm

ve pazarlama yolları çok çekici kültürel coğrafya soruları ortaya çıkarmaktadır:

Bazı ürünler coğrafi bakımdan bazı pazarlarla sınırlı

kalırken, bazıları neden dünya çapında tanınır hale

gelmektedirler.

Sıçrama Şeklinde Yayılma

Kültürel farklılıklar kırılabilir mi?

Coca Cola, Sony, Kodak, Levi’s gibi bazı mallar

küresel yayılmayı başarmış durumdadırlar.

Bu yayılma kültürel kimlikten feragatle gerçekleş-

mektedir. Ancak tüketim mallarının yayılması

kültürün yalnızca bir yanıdır ve her zaman bir başka

kültürü tamamen benimseme anlamına da gelmez.

Örneğin, dünyanın bazı yerlerinde insanlar blue

jeans’i A.B.D.’ni protesto etmek amacıyla giyerler.

Büyük bir çoğunluk da blue jeans’den hoşlanır;

fakat bu büyük çoğunluğun A.B.D. kültüründeki her

şeyden hoşlandıkları anlamına gelmez.

Kaynakça

Tümertekin, E., & Özgüç, N. (1997). Beşeri coğrafya:

İnsan. Kültür. Mekan. Çantay Kitabevi.

Davranış Bilimleri Ders Notları (2018). Ankara Üniversitesi

Açık Ders Sistemi.