kjelda nr. 2 - juni 2010

KjeldaNr. 2 - Juni 2010. Årgang 19

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Fylkesarkivet på Internett:www.fylkesarkiv.no

Sogn og fjordane fylkeSkommune

2

kjelda, nr. 2 – 2010, årgang 19

Sogn og Fjordane fylke snart 250 år

Det er vel ganske utruleg? At Sogn ogFjordane om berre tre år kan feire 250år som eige fylke. Mot alle odds,eigentleg: Utan nokon sterk by, tre”fogderi” som knivar og slest segimellom, fåe innbyggjarar, grisgrendt”utkantfylke”, vanskelege kommuni-kasjonar, langt frå ”dei sentralestrøk”. I tillegg mange iherdige for-søk frå politikarar på å rasjonaliserebort Sogn og Fjordane. Lista kan gje-rast enda lenger. Men dette står fast:Sogn og Fjordane eksisterer den dag idag. Fylket er seigliva.

Då er det vel eigentleg snart tid for littfeiring? Vi har ei gyllen anledning i2013. Då er det 250 år sidan kongFrederik V ved kongeleg resolusjon i1763 oppretta Nordre BergenhusAmt, og den ambisiøse Joakim deKnagenhjelm tok til som første amt-mann.

Det er allereie eit forsøk på gang for åfå skrive ei fylkeshistorie i sambandmed jubileet i 2013. Historikar FinnB. Førsund har - saman med nokreandre - på oppdrag frå fylkesutvalet iSogn og Fjordane, utarbeidd ei ngjennomtenkt og velskriven rapportom korleis vi kan tenkje oss ei slikfylkeshistorie. Nå ligg saka hjå fyl-kesrådmannen for vidare handsa-ming.

Er det noko fylke i Noreg som treng åfå skrive si historie, er det Sogn ogFjordane. Dette mangslungne ann-leisfylket, som på ein så underlegmåte likevel er ein viktig del avVestlandet og Noreg si historie. Påsame tid både rotnorsk og så til deigrader internasjonalt orientert.

Gjennom ei slik fylkeshistorie kan vinøste litt i historia vår. Vi vil få fram

masse ny kunnskap, og synleggjeredei lange historiske prosessane sompåverkar dagens samfunnsforhold ogordskifte. Vi vil kunne sjå oss tilbakeog få overblikk og avstand til oss sjøl-ve. Skape undring og ettertanke omkven vi er og korleis samfunnet vårter blitt slik det er.

Men eit fylkesjubileum kan vere såmykje meir. Vi bør bruke 2013 til ”åsetje fylket på kartet”, ikkje berre iSogn og Fjordane, men og nasjonaltog internasjonalt. Sjå berre på kvaFlora har fått ut av byjubileet Florø150 år. Jubileumsåret 2013 bør bli eitår prega av mangfald av aktivitetar ogtiltak, alle med ei eller anna form fortilknyting til fylket og jubileet. Ikkjeminst bør barn og ungdom engasje-rast gjennom skulane. Finst det einSogn og Fjordane-identitet? Kanskje2013 vil vere med på å avklare om detfinst noko slikt. Sogn og Fjordanefylke 250 år er eit yppeleg høve til åstyrkja Sogn og Fjordane fylke og tilå sjå framover.

Snorre D. Øverbø

Fylkesarkivar

Personalnytt: sjå side 20.

Snorre D. Øverbø (red.) Elin Østevik, Per Olav Bøyum, Olaf Knarvik

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 195,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Per Olav Bøyum.

Utforming: Sogne-Prent AS.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00.

Fax. 57 65 61 01 [email protected]

Fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Kristjan Logason (foto), Fototeknisk avd. [email protected]

Karianne Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, [email protected] Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected] Østevik (EuropeanaLocal) tlf. 57 65 64 18, [email protected] Per Olav Bøyum (privatarkiv), tlf. 57 65 64 14, [email protected]

Erle Hind (musikkarkivar), tlf. 57 65 64 17, [email protected]åvard Kastet (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, [email protected]

Cecilie Astrup Bustad (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected] Sæterbø (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 20, [email protected]

Ole Stian Hovland (kommunearkiv),tlf. 57 65 64 19, [email protected] Henjesand (registrator), tlf. 57 65 64 00

Mari Ormberg (prosjekt), tlf. 913 32 136, [email protected]

ABM-Sogn og Fjordane:

Øystein Åsnes, Tlf. 57 65 64 04, [email protected] Eirik Stanghelle Morland, tlf. 57 65 64 08, [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Redaksjon

FRAMSIDEBILETE: "Norwegian Haymakers". Handkolorert lanternefotografi teke av den britiske fotografen Samuel J. Beckett. Biletet er ognytta på trykk i reisehandboka "The Fjords and Folk of Norway" (1915), forfatta av Beckett sjølv, og utgjeve av forlaget Methuen & Co. Ltd.Me veit ikkje kvar biletet er teke.

Innhald

• Leiar: Sogn og Fjordane fylke snart 250 år Av Snorre D. Øverbø.......................................................................................... s. 2

• Sigrid Wulfsberg Tang: Journalisten og dei lokalhistoriske artiklane hennar Av Randi Melvær.... s. 4

• Arkivportalen Av Karianne Schmidt Vindenes.......................................................................................................................................................... s. 7

• Fylkesarkivet frislepp fotoskatt på Flickr Av Elin Østevik.............................................................................................................. s. 9

• Arbeidarhistorie på internett Av Per Olav Bøyum....................................................................................................................................... s. 11

• Eit ”udyr” på fylkesbaaten Av Per Hovland...................................................................................................................................................... s. 13

• Eit ørlite uttrekk frå ein arkivar emeritus Av Hermund Kleppa.................................................................................................. s. 14

• Ikkje arkivverdig? Av Ole Stian Hovland.................................................................................................................................................................. s. 16

• Einar Gimmestad: Losjeliv og bygdeliv på sørstranda frå 1907 til 1960 Av Randi Melvær................... s. 17

• Fattigomsorg i eit historisk perspektiv Av Cecilie Astrup Bustad................................................................................................. s. 18

• Med stort og bankande hjarte for dei svakaste Av Espen Sæterbø........................................................................................ s. 19

• Reiselivsbilete frå England til Noreg - Polytechnic Touring Association Av Elin Østevik......................... s. 21

• To Norway with fifty Northern Women! - reiseskildring frå Lingfords konkurransecruise til Noreg i 1932 Av Elin Østevik......................................................................................................................................................................................... s. 23

• Astrup-steinen Av Hermund Kleppa................................................................................................................................................................................ s. 25

• Tingveggen på Gulatinget Av Eirik Stanghelle Morland............................................................................................................................. s. 27

• Folkestad bedehus Av Hermund Kleppa..................................................................................................................................................................... s. 29

• Jaktportrett Av Olaf Knarvik................................................................................................................................................................................................. s. 32

• Ei lita barnebok som gjer stort inntrykk Av Randi Melvær........................................................................................................... s. 34

• Unikt gardsarkiv frå Kyrkjebø Av Jan Anders Timberlid........................................................................................................................ s. 35

3


4


På Fylkesarkivet har vi eit innhalds-rikt privatarkiv etter Sigrid Tang. Egvil her ta føre meg dei lokalhistoriskeartiklane ho skreiv. Gjennom yrkesli-vet frå 1914 til 1979 produserte hoartiklar, kronikkar og vekebladnovel-ler i heile dette 65 år lange spennet iarbeidsår. Dette er eit imponerandelangt arbeidsliv og ein imponerandevariert produksjon.

Ein kort biografiSigrid Thora Desiree Wulfsberg bleifødd den 17. desember 1884 og dendøydde 30. november 1982. Ho haddeslektsband til Sogn gjennomMunthefamilien på morssida oggjennom ektemannen Per Tang fråHafslo. Ho vaks opp i Bergen og vi finnhenne i folketeljingane der frå 1885,1891 og 1900. I den siste av desse folke-teljingane er ho registrert som gymnasi-ast og ugift. Då budde ho saman medmora, Bolette Margrethe MuntheWulfsberg, Olivia W. Munthe (rentenist)og tre brør. Det ser ut som faren EyvindAndreas Wulfsberg, fødd på Røros, dåvar død, viss ikkje han var på reise somstyrmann eller dampskipsførar og ikkjeblei oppført av den grunn. I 1885-tel-jinga var han oppført som fråverande –truleg i arbeid på sjøen.

Sigrid Wulfsberg gifte seg i 1909 medPer Tang frå Hafslo, fødd den 1. juni1882, død den 31. oktober 1954. Hanarbeidde først i generalstaben, gjekk avsom major og arbeidde sidan i Norgesgeografiske oppmåling. Per Tang haddeog slekt av Munthe-familien. Dei fekkikkje born. Begge er gravlagde påHafslo.

Som menneske var Sigrid Tang ei sværtsosial dame. Ho var glad i å snakka medslekt og vener, og tok ofte kontakt medukjende. Ho var intelligent og livleg oglikte å halda både sinnet og kroppen iform. Mosjon fekk ho gjennom å sykla,ri og å reisa på landmålingsoppdrag medektemannen. På garden Tang, der ekte-paret var kvar sommar, ofte frå sluttenav mai til slutten av oktober, hadde deiein slipestein som det var trøer på.

Sigrid Wulfsberg Tang: Journalisten og deilokalhistoriske artiklane hennar

Av Randi Melvær

Denne brukte Sigrid Tang som trimap-parat. På garden Tang, som broren til PerTang dreiv, laga dei seg eit husvære iandre høgda. Medan dei var på Hafsloarbeidde dei begge, han med landmålingog ho med skriving. Likevel hadde deiog godt med fritid som dei nytta til å riog til å vitja slekt og vener. Slekta varredd for korleis Sigrid Tang ville klaraseg som enkje, sidan ho heile tida reistemed ektemannen då han levde. Men, hoklarte seg godt åleine, som den sosialeog positive personen ho var.

Yrkeskvinna Sigrid TangFør Sigrid Tang gifte seg, arbeidde ho

som lærar. Sidan byrja ho å skriva forblad, tidsskrift og aviser. Artiklane hen-nar var svært så varierte og interessante.Ho skreiv godt. Ho illustrerte også eingod del av artiklane sine med eignefotografi. Noko omsettingsarbeid gjordeho og. I privatarkivet hennar finn vi brevbåde på engelsk og på tysk.

Det ho skreiv underteikna ho med SigridTang, Sigrid W. Tang eller SigridWulfsberg Tang. For vekebladinnleggbrukte ho av og til Sig. Gant ellerDesiree. Nokre av avisstykka underteik-na ho berre med –g eller G.

Sigrid Wulfsberg Tang. Fotograf: Ukjent.

5


Artiklar frå SognFor oss i Kjelda er artiklane frå Sognspesielt interessante. Dei fleste av arti-klane frå Sogn er frå Sogndal og Luster.Det var jo her ho hadde familieband.Nokre artiklar dreier seg om gardar, ogdå store gardar. Men ho skreiv og histo-rier om kvinner som er interessantefordi vi ofte ikkje finn dette stoffet hjåandre skribentar.

Artiklar om gardarDen 15. august i 1914 fekk Sigrid Tangein artikkel på trykk i Husmoderen.Tittelen var ”Aarøen gaard i IndreSogn”. Denne artikkelen er truleg detførste ho fekk publisert, dersom arkivetvårt er fullstendig. Dette er ein innhalds-rik artikkel som tek føre seg gardenÅrøy i Sogndal, Munthe-slekta someigde han, vegen mellom Årøy iSogndal og Hafslo i Luster og stadnamnog segner på denne vegen. Ho tok ogmed stoff om laksefisket i Årøyelva.Dette er ein svært så gjennomarbeiddartikkel. Artikkelen blei også publisert iUrd i 1935 i tillegg til at ei avis ogsåtrykte den.

Den 23. juni 1934 stod ein artikkel i Urd”Hos godseier Heiberg og frue påAmble i Sogn”. Her starta Sigrid Tangmed å sitera Henrik Wergeland: ”Denhar været dødens gjest…” om

Sognefjorden. Han kan ikkje ha vitjaAmla, meinte Sigrid Tang, for der vardet ingen uhyggestemning.

Om garden Kroken i Luster skreiv ho toartiklar. Den eine om husmorskulen:”Husstellskulen i Kroken i Sogn var vårførste offentlige husstellskole” og”Kroken gamle herregård i Hafslo iSogn.” Urd tok inn artikkelen om hus-stellskulen den 8. desember 1945. Herintervjua ho ”bestyrerinnen” frøkenRagna Hole. Sigrid Tang besøkte skulenog tok sjølv dei fotografia som skulleillustrera artikkelen. Skulen blei starta i1877 som den første offentlege husstell-skulen i Noreg. Ved oppstart heitte sku-len ”Nordre Bergenhus amts praktiskejenteskule”. Den første plasseringa var iHolmedal, så på Svanøy og sidan iKroken. Fundamentet var sjølvbergingog faga var varierte, frå saum av sped-barnstøy til praktisk og teoretisk hage-bruk. Elevane fekk fri reise medFylkesbaatane til og frå skulen, og hjelptil å få huspost for dei som ikkje gifteseg etter skuleopphaldet.

Artikkelen om herregarden Kroken tekføre seg slektene som hadde eigd gardenfrå slutten av det 13. hundreåret medriddaren Alv i Kroken til BoletteMunthe Wulfsberg som selde gardenetter 1876. I denne artikkelen er det

morosame anekdotar om eigarane ogsamspelet deira med lokalsamfunnet.

Artiklar om kvinner i SognDen beste artikkelen om ei kvinne iSogn tykkjer eg er artikkelen om ”jorda-mori på Veitastrondi”, Bertha KvamNes, som fekk kongens fortenesteme-dalje. Denne artikkelen er svært interes-sant og skildrar vanskane ei landsensjordmor måtte takle på ein veglaus stad.Sigrid Tang skildra også korleis BerthaKvam Nes løyste vanskelege situasjonarpå ein god måte.

I 1934 fekk Sigrid Tang inn ein artikkeli Nynorsk vikeblad om ”Sunni Mundal –Ein skapande prydkunstnar i vev.”

Elles kan eg nemna artikkelen om ferje-damene på Loftesnes i Sogndal. Herskildra Sigrid Tang levande arbeidet tildei tre søstrene som dreiv ferja overBarsnesfjorden saman med far sin. Hofotograferte også Josefine, Maria ogSofie Loftesnes heime og i arbeid påferja.

Utover på 1950-talet skreiv Sigrid Tangmykje om yrkeskvinner. Her er nokre avdei lokale kvinnene ho skreiv om:

Marta Kvikne i Balestrand: ”Kall megkrovert – ikke direktør” i Alt for damene

Laksefiske i Årøyelva. Fotograf: Ukjent, S. Tang?

6


1. mai 1954, ”Åtte unger og tusen jern iilden” om Olga Berge i Sogndal 31.mars 1956 i det same bladet. I Urd 14.november hadde ho artikkelen ”En dri-vende kvinne, Inga Nitter Walaker iSogn.”

Misjonæren Malla Moe frå Hafsloskreiv ho om i Nordmannsforbundet.Dette var eigentleg ei bokmelding av eiamerikansk bok, men artikkelen varmeir innhaldsrik enn det som er vanlegfor sjangeren. Dette er ein heller langartikkel. Artikkelen viser også at SigridTang hadde kontakt med Malla Moe. Hohadde oppmoda misjonæren til å skrivaein sjølvbiografi. Det ville ikkje MallaMoe.

Artiklar om forskjellige emneI Illustrert Familieblad fekk Sigrid Tanginn artikkelen ”Henrettelsen påEggjaberget i Sogndal i Sogn den 16.Juli 1841.” Denne artikkelen fortel omJohannes Mikkjelsen på Eggja som bleidømt for å ha forgifta sonen sin og konasi med arsenikkpulver han hadde fått forå kvitta seg med rotter. Han prøvde ogsåå drepa svigerfaren, men hadde bruktfor lite gift. Johannes Mikkjelsen bleihalshoggen av bøddelen Samson Isbergfrå Bergen.

Etter ein sommar i Sogn skreiv ho einartikkel om stølsliv, mjølkestell ogysting av gamalost – ”Budeia i Shortsødelegger ikke seterromantikken.” Herhadde ho med foto både frå heimestølentil garden Årøy i Sogndal, og fjellstølenFjærlandsete i Leikanger.

I 1942 i Urd fekk ho inn eit stykke ompresten Niels Griis Alstrup Dahl iEivindvik i Gulen og pionerarbeidethans som gardbrukar. Ho vitja lensmannBredvik og skreiv om hans engasjementfor skogsaka. Året etter fekk ho inn flei-re artiklar frå Sogn. Då skreiv ho at hobudde i Sogn om sommaren. Dette åretskreiv ho artikkelen ”Dyrene og vi” fråSogndalsdalen. Denne artikkelen var ogillustrert med hennar eigne foto. I 1952hadde Sigrid Tang ein artikkel i Nynorskvikeblad om då Veitastrond fekk vegut-løysing.

Sigrid Tang skreiv ein artikkel til Urdom Ivar Olsen Hodlekve som var lam ibeina. Tittelen på artikkelen er ”En somhar trosset skjebnen”. Ho fortalde om

korleis han dreiv med handverk og komseg fram ved hjelp av hendene. Dette erein artikkel frå Sogndalsdalen.

Den 1. Juli i 1944 hadde IllustrertFamilieblad ein artikkel som heitte ”Littom fruktdyrkningen her i landet.” Her erdet foto frå forskningsstasjonen på Njøsi Leikanger og eit intervju med forsøks-leiaren Per Stedje. Intervjuet var gjortfør han døydde, men blei publisert etter-på. I 1944 og hausten 1945 haddeSigrid Tang ein artikkel i spalta VårtLandbruk i Aftenposten ”Frå StatensFruktforsøksgård i Leikanger i Sogn. Dåvar det forsøksleiaren Erling Kvaale hointervjua.

I 1944 hadde Illustrert familieblad einartikkel som heitte ”En historisk bygd iSogn”. Denne tek hovudsakleg føre segslaget ved Fimreite i Sogndal, men ogSlindebjørka og Norane i nyare tid.Det er freistande å nemna alle artiklane,men det blir for langt. Her under ernokre: ”Amerikansk familieliv” omfamilien Offerdahl frå Sogn som budde

i Dane County, ”En trip til Jostedalen”,og ein artikkel om Urnes Stavkyrkje.Frå Hafslo skreiv ho om eit møte medheimstaddiktaren Kristoffer Alme og hoskreiv ein artikkel om museet DeHeibergske samlinger og Historielagetfor Sogn som Per Tang var engasjert i. IAftenposten 1942 hadde –g. inne einartikkel om Hafslobygda. Her tok hoføre seg jordbruket, dei klimatiske tilhø-va, og elektrisitetsutbygginga i bygda.Nokre artiklar er truleg ikkje kome medi dette oversynet, men eg må la det blimed dette. Artiklane viser ein engasjert,lokalhistorieinteressert journalist somvar flink både med pennen og med foto-apparatet.

Kjelder:• Privatarkivet etter Sigrid Tang• Sogndal bygdebok: gardar og folk:Stedje sokn bind 1. 2007• Digitalarkivet: Folketeljingane forBergen i 1885, 1891 og 1900• Per Fredrik Tang, Hafslo, nevø av Perog Sigrid Tang.

”Budeia i shorts…”. Fotograf: S. Tang?

7


6. mai i år vart arkivportalen lan-sert. Dette er ein felles Internett-portal for arkivinstitusjonar iNoreg. For første gong kan du gjerefelles søk i historisk materiale fråstat, kommune og ulike privatearkivskaparar. Arkivportalen erutvikla i eit samarbeid mellom stif-telsen Asta, Riksarkivaren, landsla-get for lokale og private arkiv ogABM-utvikling.

Som første arkivinstitusjon i landethar Fylkesarkivet teke i bruk bestil-ling av digital kopi, som er ei avtenestene i arkivportalen. Som pålog-ga brukar kan du bestille kopi avmateriale du ynskjer å sjå. Målet er atvi på sikt får ein base der stadig flei-re dokument og protokollar er digita-liserte.

Når du søker på eit arkiv i arkivporta-len har du høve til å legge arkivet i eiarkivtralle. Dette er praktisk viss du

Av Karianne Schmidt Vindenes

vil halde fram med å søke etter andrearkiv. For meir avanserte tenester mådu registrere deg som brukar avarkivportalen. Du får då høve til ålagre søk, opprette fleire arkivtraller

og til å bestille arkivmateriale tilutlån på lesesal eller som digital kopi.

Det er berre høve til å bestille arkiv-materiale på arkivstykkenivå. Det vil

Utviklinga av arkivportalen har vore eit samarbeidsprosjekt og Fylkesarkivet er berre ein avmange arkivinstitusjonar som vil ta tenesta i bruk.

Fylkesarkivet har publisert mange arkiv til arkivportalen. Arkivet etter formannskapet i Kinn kommune er eit døme på dette. I den venstrekolonnen kan du klikke deg ned gjennom dei ulike seriane som er registrerte. Viss du ynskjer å sjå meir på arkivet seinare, er det høve til ålegge det på arkivtralla.

Som pålogga brukar får du oversyn over dei einskilde bestillingane. Status for handsaming vil bli oppdatert og du får melding når arkivma-terialet er klart til bruk.

8


seie at du må bestille einskilde proto-kollar, boksar eller mapper. Viss dufinn interessant materiale som ikkjeer registrert på dette nivået må du takontakt med oss på Fylkesarkivet. Vivil også gjere brukarane merksamepå at det ikkje er alle registrerte arkivvi kan tilby digital kopi av. Nokrekommunar er ikkje med i depotord-ninga, og sjølv om vi har registrertarkiva er dei framleis plassert i kom-munane. For fleire kommunar vil detvere tilfelle der vi har registrert nyarearkivmateriale som framleis er opp-bevart i kommunen. Deler av arkiv-materialet vårt er klausulert og vildifor ikkje vere tilgjengelig for van-leg innsyn. Klausulert arkivmaterialeer merka med eit eige symbol i arkiv-portalen.

Arkivportalen er ei ny og spanandeteneste. Vi håper at brukarane vårevil verte nøgde med tenesta, og at devil vere med å velje ut kva arkivmate-riale vi skal digitalisere. Gå inn påwww.arkivportalen.no og søk degfram til arkivmateriale du er interes-sert i. Viss du har spørsmål til bruk avarkivportalen er det berre å ta kontaktmed oss på Fylkesarkivet.

For å bestille arkivmateriale må du vereregistrert som brukar.

Dette er det første dokumentet i sakarkivet til Aurland kommune. Dokumentet er digitalisertog klart til å bli publisert på arkivportalen.

9


Fylkesarkivet frislepp fotoskatt på FlickrAv Elin Østevik

Som første norske arkiv vartFylkesarkivet i Sogn og Fjordanelansert på The Commons på Flickronsdag 26. mai. Delar av fotosam-linga som Fylkesarkivet forvaltar erdermed fritt tilgjengeleg for publi-kum. Sosiale medium er arena-er for dialog og samhandling - ogmed lanseringa på Flickr vonar vinettopp å skape engasjement kringden rike fotoarven frå fylket.

Fylkesarkivet på FlickrFlickr er den største fotodelingste-nesta på nettet per i dag. TheCommons, som er ein eigen ”avde-

ling” av Flickr, har blitt ein viktigarena for å synleggjere dei historiskefotosamlingane som det offentlegeforvaltar. Fylkesarkivet sin profil påFlickr har adressa: http://www.flickr.com/photos/fylkesarkiv. Tillanseringa har vi vald ut tre ”skattar”frå fotosamlingane våre.

Lanternefotografi – dei norskefjordane: Ei svært flott og unik sam-ling handkolorerte lanternefotografi(ei tidleg form for lysbilete) medmotiv frå Vestlandet datert til ca.1890-1915. Samlinga er knytt til dentidlege cruiseturismen, og inkluderer

mellom anna bileta frå Nærøy-fjorden, Balestrand og Geiranger.

Samlinga etter Paul Stang: Ei sam-ling svart-kvitt fotografi med motivfrå Stongfjorden teke av den sjølv-lærde fotografen Paul Stang (1888-1923). Samlinga gir både eit spen-nande innblikk i etableringa avSkandinavias første aluminiums-fabrikk ”A/S Stangfjorden Elektro-kemiske Fabriker”, og i arbeid og fri-tid i Stongfjorden tidleg på 1900-talet. Bileta er daterte til ca. 1906-1923.

Fylkesarkivet sin profil på Flickr har adressa http://www.flickr.com/photos/fylkesarkiv

10


Vestlandsfotografen AndreasMathias Anderssen: Ei lita samlingteknisk gode svart-kvitt fotografi fråperioden ca. 1880-1910 med motivfrå Vestlandet (Sogn og Fjordane,Møre og Romsdal og Hordaland).Anderssen (1849-1943) var frå Selje,og dreiv i løpet av sin lange fotograf-karriere atelier både i Bergen og iVeblungsnes i tillegg til å jobbe somomreisande fotograf i heimfylket.

Kvifor Flickr?Fylkesarkivet har vald å ta del i theCommons på Flickr for å nå ut til eitbreiare publikum og skape engasje-ment for historisk fotografi fråfylket. Vi vonar også at vi gjennom

Flickr kan få i gang samarbeid medutanlandske arkiv som jobbar medfoto. Men viktigaste av alt altså: Vivil gjerne ha publikum med oss pålaget – ta bileta i bruk, del din kunn-skap om bileta med oss og andre,diskuter og kommenter! Nyesamlingar vil bli lagt ut med jamnemellomrom, så her er det berre å føl-gje med!

Responsen frå publikum har så langt vore veldig bra. Første døgeret på Flickr hadde vi over 15 700 besøk på sida vår, vi fekk inn nær 60kommentarar til bileta og over 300 gonger merka nokon eitt eller fleire av bileta våre som favorittbilete. Samlinga med handkolorerte lan-ternefotografia er ein favoritt blant mange Flickr-brukarar.

Abonnér påKjelda!

Ring tlf. 57 65 64 00,eller send e-post til:[email protected]

Ei årstinging kostar 195 kr.

11


Arbeidarhistorie på InternettAv Per Olav Bøyum

Fylkesarkivet har digitalisertmøtebøkene til Sogn og FjordaneArbeidarparti og lokallaga avDNA fram til 1940. Protokollanefortel om ei turbulent og omskif-tande tid, både innan partiet og isamfunnet elles. Dette spanandekjeldematerialet er no tilgjengelegfor ålmenta på Internett.

Fyrste lokallag i FlorøI Sogn og Fjordane var Florø fyrstute med skiping av arbeidarlag i1897. Det var likevel ikkje før etterden fyrste verdskrigen at det foralvor vart fortgang i opprettinga avpartilag, mange truleg etter inspira-sjon frå den russiske revolusjonen i1917.

I somme kommunar fanst det før kri-gen heradsparti. Dei fungerte somein overbygning for lokallaga, oghadde som ei viktig oppgåve å sam-ordne arbeidet i valår.

Regionalt kom det til tre krinslag i1918: Indre Sogn Kretsparti, Kinn og

Omegn Socialdemokratiske Fisker-forening og Ytre Sogn Kretsparti.Litt seinare vart det òg stifta eitkrinsparti i Nordfjord. For å få til eiteffektivt og godt koordinert partiar-beid, viste det seg snøgt at det varnaudsynt med eit organisasjonsappa-rat på eit høgare nivå. Sogn ogFjordane Arbeidarparti vart diforskipa i 1920.

Splitting i 1920-åraArbeidarpartiet opplevde på 1920-talet store interne konfliktar. Frå austkom det politiske impulsar somsplintra partiet. Den revolusjonærefløya vann fleirtal på landsmøtet i

1918, og året etter melde partiet seginn i Den kommunistiske internasjo-nale (Komintern), ein samanslutnadav kommunistiske og sosialistiskeparti grunnlagt i Moskva i 1919. Detnorske Arbeidarpartiet var eit av fåsosialdemokratiske parti som gjekkinn i Komintern.

Den radikale lina førte til uro i parti-et, men flokken haldt saman til Leninutarbeidde Moskvatesene. Dei settestrenge krav til medlemskap iKomintern. Mellom anna kom detpåbod om å fjerne reformistar ogmoderate krefter. Det førte til eiavskaling til høgre, ved at ein frak-

Anders A. Lothe var politikar, lærar og mål-mann, fødd på ein husmannsplass iGloppen i 1875. I 1927 vart han vald innpå Stortinget, som den fyrste representantentil Arbeidarpartiet frå Sogn og Fjordane.Fotograf: Ukjent

Frå møteboka til Sogn og Fjordane Arbeidarparti. På eit ekstraordinært landsmøte 2.-4.november 1923 vart DNA kløyvd på spørsmålet om medlemskap i Komintern. I Sogn ogFjordane kom saka opp på eit styremøte i fylkespartiet den 9. november. Fleirtalet gjekk innfor å halde fram medlemskapen i Komintern, og meinte difor at fylkespartiet skulle slutteseg til Norges Kommunistiske Parti.

12


sjon som ikkje kunne stø dei hardevilkåra frå Lenin, melde seg ut ogstifta Norges SocialdemokratiskeArbeiderparti.

Eit par år seinare braut Arbeidar-partiet med Komintern. Det resulter-te i nok ei oppsplitting. Dei Moskva-tru revolusjonære melde seg ut ogdanna Norges Kommunistiske Parti.Nokre år var det såleis tre arbeidar-parti her i landet. I 1927 sloArbeidarpartiet og NorgesSocialdemokratiske Arbeiderpartiseg saman til eitt parti.

Partisplittinga var godt synleg pålokalplan i Sogn og Fjordane,mellom anna i Innvik Arbeidarlag.12. februar 1921 blei det gjort vedtakom å melde partiet seg inn iNordfjord Kredsparti. Kort tid ettervart Norges SocialdemokratiskeArbeiderparti oppretta, og på nestemøte i arbeidarlaget, den 12. juni,kom saka om partitilhøyre på dags-orden:

Da Nordfjord Kredsparti skal staatilsluttet ”Det norske arbeiderparti”kan foreningen ikke gaa ind i kreds-partiet. Derimot bestemmes at for-eningen frå 1. juli gaar ind i ”Norgessocialdemokratiske arbeiderparti”

Dei indre konfliktane verka lam-mande på aktiviteten lokalt. Med-lemstala gjekk ned, og mange trakkseg frå partiarbeid. Etter partisam-linga i 1927 vart det derimot ny giv iarbeidet. Agitatorar som OscarAndersen og Sverre Krogh reisterundt i bygdene, og det vart skipamange nye lag. Fleire av dei skannamøtebøkene er fruktene av denneverksemda.

I 1927 var det litt over 20 lag tilslut-ta Sogn og Fjordane Arbeidarparti.Fleire av desse hadde ikkje betaltkontingent til fylkespartiet, og vartruleg inaktive. I årsmeldinga for1937/38 blei det opplyst at det fanst10 heradsparti, 12 ungdomslag, 7kvinnegrupper og 85 partilag.Partilaga fordelte seg slik: Sognhadde 43 lag, Sunnfjord 23 og

Nordfjord 19. Totalt var 114 organi-sasjonar tilslutta fylkespartiet, medein samla medlemsmasse på 1500.Lagsveksten etter 1927 var såleisformidabel.

Arkiva under krigenEtter det Fylkesarkivet har oversynover, er dei skanna møtebøkenekomplette med omsyn til kva som erbevart for ettertida. Mange av parti-laga sine arkiv gjekk tapt under kri-gen. I september 1940 kom detpålegg om å kverrsetje arkiva til par-tiorganisasjonane, men snartenktepartimedlemmer og likesæle lens-menn sytte for at mange protokollarkom seg heilskinna gjennom krigså-ra. Talande er eksemplet fråLeikanger, der fylkespartiet sittmateriale vart berga av OscarAndersen:

Og lensmannen på Leikanger stakkinnom Andersen ein dag og liksomsåg på det partiet sat inne med avslike ting, men han sa frå om at dettevar så mykje at han kunne ikkje beredet med seg. Han skulle kome att sei-nare la han til. Det gjorde han noikkje, for han var ein god nordmann.Dermed fekk Andersen tid til å fåvekk sakene.

Materialet Andersen fekk gøymtunna stod trygt i eit revehus til kri-gen var over. Med omsyn tilArbeidarparti-arkiv kom truleg Sognog Fjordane betre frå det enn mangeandre fylke. I alt er det bevart møte-bøker frå 28 lokale partilag medstartår før 2. verdskrigen. I tilleggkjem fylkespartiet sine møteproto-kollar.

Tilgjenge på InternettDet digitaliserte materialet omfattar42 protokollar, eller om lag 3500skanna møteboksider. Dei utgjer eitsentralt kjeldemateriale til den poli-tiske delen av arbeidarrørsla i Sognog Fjordane.

Protokollane er lagde ut på Fylkes-arkivet si heimeside (www.fylkesar-kiv.no). Under menyvalet databasete-nester f inn du "Digitaliserte

Spørsmålet om medlemskap i Kominternskapte bylgjer, også utanforArbeidarpartiet. Utsnittet ovanfor er hentafrå Fjordenes Blad, 24. september 1920.

13


bøker/protokollar". Det finst søke-inngangar på arkivskapar og kommu-ne. Møtebøkene er i tillegg tilgjeng-elege i arkivportalen.

Litteratur•Kleppa, Hermund: Arbeidarrørsla iHornindal før krigen: kva veit viom den? I: Hornindal Historielag –årsskrift nr. 10 (1994) s. 49-55•Risnes, Kjersti: Leikanger arbei-derparti: 75 år. I: Systrendingenårg. 1, nr 1 ( 1993 )•Sogn og Fjordane Arbeidarparti

gjennom 60 år: 1920-80. Sogndal,1960.

Kjelder•Sogn og Fjordane Arbeidarparti.Møtebok 1921-1936•Sogn og Fjordane Arbeidarparti.Møtebok 1936-1947•Innvik Arbeiderlag. Møtebok 1920-1939

Fylkesbåtane har frakta folk ilange tider, og dei aller fleste harnok hatt gode opplevingar innimellom fjordane eller på veg tileller frå byen, men i dette tilfelleter det ein som har opplevd einnoko mindre hyggjeleg person, ogmelder om dette til lokalavisa.

Eit ”udyr” på fylkesbaaten(Sogns Tidend 27. Oktober 1928)

No ein fredagskveld var eg medbaaten innyver til Sogndal. Millomferdafolket paa 2dre plass var detein stakkar som truleg hadde bitehovudet av skammi fyrr. I fylla heldthan det gaande heile kvelden ognatti med – klokka var 3 daa baatenvar i Sogndal – med banning og sliktusedeleg snakk, at eg, so gammalleg er, endaa ikkje minnest aa hahøyrt maken. Fraa 2dre plass lugarpaa ”Nordfjord I” tok han seg einrunde ned paa stova, inn paa 2dreplass soverom, og sjølvsagt vart hel-ler ikkje ”damjelugaren” attsett. Atein sogning og attaat ein familjefarmed fylla og raatasnakk kann faraso ufyse fram, er meir enn eg for-staar.

Reservelugaren var meir enn godnok til slike; der kunde dei høyrapaa sitt eige raatasnakk. Eg er ikkjeav dei som klagar i tid og utid yvertilværet på fylkesbaatane; hellerikkje meiner eg med dette aa klan-dra ordenshaldet paa ”Nordfjord I”.Befal og mannskap strævar og slitseint og tidleg, og serleg naar dei ermykje etter ruta, som tilfelle vardenne gongen, vert det ikkje mykjetid til overs aa halda fyllefantane iage.

Men eg vil segja til vaare folkumburd i fylkesbaatane: Me vil sjaaupp til Dykk med største vyrdnad,um De vil halda slike karar i tau-mane, so ferdafolki paa 2dre plasskann faa ha det som det skal vera.Det nyttar lite for nokon annan aasegja noko til slike, det vert paajamnan verre, og for tilfelle er einikkje heilt trygg for fylgjorne. Erdet ikkje plass i reservelugaren, sokast dei paa land. Paa dei fleste sta-der er det baade lensmann og arrest-rom, so dei fær baade hus og pass tilfylla sig av dei.

Per Hovland

Tabellen gjev eit oversyn over møtebøkene Fylkesarkivet har digitalisert.

14


Eit ørlite uttrekk frå ein arkivar emeritusAv Hermund Kleppa

I førre nummeret av Kjelda (mars2010), skriv Håvard Kastet om elektro-niske arkiv. Mesteparten er gresk forein arkivar emeritus, som nok for all-tid vil finna seg betre til rette medskrift nedfelt på papir – ”den enkle oggeniale metoden” – som Håvard tref-fande seier det, enn skrift i digitalt for-mat.

Håvard er også inne på periodisering oguttrekk. Som tidlegare arkivar medansvar for kommunale arkiv, kjenner egmeg att i periodisering, men derimotikkje i uttrekk . Assosiasjonsrekkja mived ordet uttrekk byrjar med det saman-sette ordet ut-trekk-seng. Men så tek egsjølvsagt til orientering at gamle ord fårnytt innhald, anna meining enn eg er vanmed. Verre er det ikkje med aldringa,endå.

Periodisering, dette at me deler arkivma-teriale opp i bolkar, i bruksarkiv ellerdaglegarkiv og bortsetjingsarkiv, til ende-leg plassering i fjernarkiv, har røter langtattende i tida, sjølv om det nok er slik atordet periodisering er yngre enn fenome-net. ”Ikke expederede Sager” og”Expederede Sager” minnest eg me komborti når me ordna arkivtilfang frå 1800-talet. Det var og ei form for periodisering

– å skilja det mest aktuelle frå det litteldre.

Håvard nemner at ein periode vanlegviser fire år. Og då er det snakk om sentral-arkivet i ein kommuneadministrasjon.Arkivarar snakkar gjerne om arkivskapa-rar, som vil seia organ, person, firma,

foreining, organisasjon, m.m. som harskapt/danna arkiv som eit resultat avverksemda si. Tidlegare var det slik at eitkommunalt organ, t.d. formann-skapet/kommunestyret danna sitt eigearkiv, ofte kalla formannskapsarkivet.Skulestyret danna sitt arkiv, og fattigsty-ret, seinare sosialstyret, sitt. Slik er det

Fødd i 1941 og pensjonert frå 67 går detubønnhørleg mot meir inaktive tider, omenn det endå ikkje har kome heilt til stadia”i bortsetjingsarkiv”, ”for det meste sengje-liggjande og sterkt medisintrengjande”.Derimot er det nok visse likskapar mellomarkivar emeritus-kontoret eg framleis harpå Fylkesarkivet, og mannen på framsidapå arkivutstyr-brosjyra med følgjandespørsmål: Tradisjon eller gammal vane?

15


ikkje lenger. Organiseringa av den kom-munale verksemda er annleis enn før, ogdermed arkiva.”Dei har omorganisert såfæle no, at det ikkje er råd å finna fram tildei rette folkja”, sa ein mann i telefonenein dag. Han hadde vore på kommunenog spurt etter kulturkontoret.

Føremålet med å periodisera, å dela inn ibolkar, er først og fremst å halda dagleg-arkivet på eit handterleg nivå.Fireårsbolkane i den kommunale forvalt-ninga følgjer valperiodane. Arkiv-historisk finn me at periode-skifte ogsåkom ved omlegging til nyttarkivsystem/ny arkivnøkkel.

I små og litt større landkommunar, somer mitt erfaringsområde, var det på 1800-talet ofte praktisert å arkivera og periodi-sera kvart år. Den arkivansvarlege, tildømes ordføraren, journalførte gjerne istigande nummerorden. Vart det fleiredokument i ei sak, kunne papira bli lig-gjande samla i eit omslag eller ein konvo-lutt. Reint fysisk vart sakspapira oftastemballert i pakkar. Når eit år var tilendes, eller eit stykke ut på nyåret, pakkaden arkivansvarlege sakspapira inn i grå-papir, knytte ein tråd rundt, og skreivutanpå, t.d ”Indkomne Brevskaber” eller”Indkomne Skrivelser” pluss årstalet.

Når arkivfolk i ettertid ordnar slikepapir/saksdokument, opnar dei pakkane,blar gjennom, tek ut, brettar ut, fjernar ev.

binders eller andre festemekanismer(men held dokument samla med papi-romslag), legg inn i omslagsmapper, setomslagsmappene oppi arkivboksar,registrerer/noterer innhald til arkivkata-log, og etiketterer arkivboksane.

Ei tid samla eg på ulike binders og andrefestemekanismer for to eller fleire papir.Det vart fleire enn eg hadde venta meg. Åsjå på arkivemballasje gjennom tidene erog interessant. Arkivboksane til dømes.Eg høyrer vel ikkje med til dei mest for-herligande av før i tida, men eitt vil egpåstå, at arkivboksane har tapt seg i kva-litet. Materialet i dagens arkivboksar tyk-kjer eg meir minner om papp, enn solidkartong. Men, har nokon vore borti tøn-ner som arkivemballasje/arkivoppbeva-ringsmedium? Eg har. Ein gong. Og eks-tra arkivhistorisk interessant er dette til-fellet ved at den temmeleg uvanlege arki-vemballasjen også har å gjera med å skil-ja eldre arkivsaker frå nyare dokument,daglegarkiv og bortsetjingsarkiv. Eg harsolid dokumentasjon på kva eg snakkarom. Det står skrive, i Fjelberg (no iKvinnherad kommune, Hordaland) for-mannskap, møtebok 1838-1881, sak i1879:

”Paa Ordførerens Andragende om at faabevilge noget til at opbevare Arkivet i,samt til at ordne de gamle Sager sært (forseg) fra de nyere, besluttedes enstemmigat lade indkjøbe en Tønde til deri at

lægge de gamle Sager og at bemyndigeOrdføreren til, i Tilfælde saadant skulletrænges at akordere med en paalideligMand om at paatage sig denne Ordningpaa Herredets bekostning”

Det høyrer med til historia at sitatet stårpå første sida i Arkivkatalog Kvinnheradkommune. Våren og sommaren 1984 vareg innleigd av Kvinnherad kommune til åordna ”de gamle Sager” frå dei tidlegarekommunane Varaldsøy, Kvinnherad ogFjelberg. Arkivtønna dei etter alt å dømakjøpte inn og brukte i Fjelberg, kom egikkje over, men allehånde slags annanarkivemballasje. Alt arkivtilfanget, iunderkant av 1000 protokollar og 238arkivboksar, ser eg, blei pent og pyntelegplassert i avdelt rom i tilfluktsrommet iRådhuset i Rosendal. Om ”de gamleSager” framleis finst i same rommet, veiteg ingen ting om, men eg lever sjølvsagti full forvissing om at viss ”de gamleSager” i Kvinnherad har vorte flytta, så erdet til eit betre tilvære.

Ja, eg vedgår at eg har lett for å samla. Eitid samla eg på illustrasjonar knytta tilkontorarbeid og arkiv, enkle strekteik-ningar for det meste, og litt anna. Til dettevesle ”uttrekket” frå eiga arkiverfaringgjennom mange år, har eg også gjort eituttrekk frå ein perm eg har med illustra-sjonar.

Framsida på ei brosjyre av eldre dato frå ein arkivutstyrsprodusent. Det handlar om eiutvikling – frå innpakka informasjon i grått papir der vevkjerringa har gode vilkår, til opp-bevaring i mapper og solide arkivboksar. I 2010 kan me strekkja utviklingslina noko lenger,til ein dings (ekstern harddisk, seier Håvard) der det korkje er snakk om innpakningspapir,omslagsmapper og arkivboksar, til vår elektroniske lagringstid, og det kan sjå ut som ”altdet gamle er forganget, og alt er blevet nytt.” Ja, svære greier, men …

16


Tidlegare i år fann eg ein plakat somlåg att i arkivet i Gulen kommune.Kommunen har avlevert alt arkivma-teriale som er skapt før 1964 tildepotet på Fylkesarkivet, men denneplakaten låg att der dette var oppbe-vart i kommunen. Eg tykte den varartig, og fekk lov til å ta den medmeg til Fylkesarkivet. No heng denpå veggen på kontoret mitt. Eg harundra på opphavet til denne plakaten.Det er eit par opplysningar på sjølveplakaten, mellom anna riksvåpenetog at det står Justisdepartementetnedst på den, elles er det lite somseier noko om kva samanheng dennehar vore brukt i. Eg har gjort nokreundersøkingar for å finna ut meir ombakgrunnen, mellom anna har egsøkt opp plakatteksten i Google. Detvar lite å finna der, utan om nokrespor som sa meg at dette var eit slagsslagord som nok truleg var brukt itida før eller under okkupasjonen avlandet vårt. Eg vil difor nytta høvettil å fri til lesaren. Er det nokon somkjenner til dette slagordet, eller haropplysningar om denne plakaten? Iså fall er det fint om de tek kontaktmed Fylkesarkivet, slik at eg får stiltnyfikenheita mi.

Kanskje meir interessant er spørsmå-let om kvifor denne plakaten ikkjehar blitt halden saman med arkivet tilGulen kommune. At noko ikkje vertmed i avleveringa er gjort i samsvarmed lovverk og retningsliner og fordiarkivarane ved Fylkesarkivet har for-talt kva som skal takast vare på ogikkje. Det kan slik vera minst to årsa-ker til at plakaten vart liggjande att.Det kan vera at den ikkje vert reknasom eit arkivdokument etter arkivlo-va sin definisjon, eller at den ikkjehar vore gjenstand for sakshandsa-ming eller har verdi som dokumenta-sjon av kommunen sine oppgåver.Når ein tek ut dokument av eit arkivfordi ein meiner at dei ikkje høyrerheime der, kallar me det for arkiv-avgrensing. Dette er ei viktig oppgå-ve for arkivarar. Me skal sikra fram-

Ikkje arkivverdig?Av Ole Stian Hovland

finninga i arkiva, og då lyt me sjå tilat dei ikkje vert for omfattande. Tekme vare på alt papir som måtte komainn til ei verksemd, vert det vanske-legare å finna fram i arkiva. Me lytsåleis driva ei slags akademisk kjel-desortering. Det ligg på eit vis mykjemakt i dette arbeidet. I Riksarkivarensin retningsliner står det at me skal

”velge ut og oppbevare arkivmateria-le i dets historiske, juridiske ogadministrative kontekst”. Me rårsåleis over historia her. Konteksttyder samanheng, og så kan ein spør-ja seg korleis skal ein ta vare på einhistorisk kontekst? Er me ikkje i ferdmed å fjerna konteksten når me tekut noko materiale frå eit arkiv og

Er det nokon som kjenner til denne plakaten? Ta gjerne kontakt med oss om de kan forteljanoko.

17


Denne reklamen fann eg i arkivet tilLeikanger skulestyre. Dersom den er alvor-leg meint, er den ein god illustrasjon på attidene har endra seg.

seier at det ikkje høyrer heime her?Ein kan sjølvsagt argumentera med åseia at det er her dei historiefaglegekunnskapane våre kjem inn, og at meveit kva som er relevant å ta vare på.Dette argumentet bit seg like fulltnoko i halen, sidan desse kunnska-pane er ein arv frå andre historikararsom har fått sine kunnskapar frå kjel-der som tidlegare historikarar harvalt ut. Den franske historikarenJacques Le Goff seier at ”dokumen-tet er ikkje eit objektivt, endeframtråmateriale, men eit uttrykk for sam-funnet si makt over minnet og overframtida: dokumentet er det som eratt” (fri omsetjing)1

No har eg ikkje tenkt å driva dennedrøftinga vidare i denne samanhen-gen, meininga var å seia noko omkva følgjer vala me som arkivarargjer kan få for kjeldetilfanget i eitarkiv og kanskje få vita noko meirom den plakaten eg har hengt opp påkontoret mitt. Kan hende nye opplys-ningar kan føra til at eg tek den nedatt frå veggen min, men til vidare fårhan henga der til syn for segn.

1 Etter Terry Cook: Archival science andpostmodernism: new formulations for oldconcepts. Archival Science 1. KluwerAcademic Publishers 2001.

I arbeidet med heftet harGimmestad nytta seg av eitomfattande arkivmateriale. Denviktigaste kjelda har vore arkivetetter Losje ”Sørstrandstryggjen”som omfattar både møtebøker oglagsavisa ”Kveldshyggjen”. Hanhar og nytta materiale frå detKristlige Ungdomslaget, møte-boka til barnelosjen ”Vårdag” oglagsbladet for barnelosjen”Vårblom”. Elles har han nyttabåde trykte kjelder og munnlegekjelder.

I.O.G.T.På Sandane var det ein losje sominspirerte ungdommane påSørstranda til å danna sitt eigelosjelag. Skipinga gjekk føre segpå Rygg skule. Dei valde JohanLothe til forstandar og HansSande som øvstetemplar. Medl-emmene måtte lova å ikkje nytaalkohol. Elles fekk alle oppgåverog plikter, og gjorde dei ikkje detdei skulle, ville dei få bøter. Eistreng rørsle med andre ord, menpå møta var det og humor ogmoro. Dei bar symbol som vistekva funksjon dei hadde og detsom gjekk føre seg på møta varhemmeleg. Dersom nokon villebli medlem, måtte dei få ei tilrå-ding frå ein av medlemmane.Møta gjekk føre seg med fasteritual. Desse rituala var i byrjingaspanande, men på slutten verkadei alderdommelege og var kanhende med på at laget vart ned-lagt.

Totalfråhaldslag med kultur-arbeidDet var ikkje berre fråhald ung-dommane var opptekne av. Deidreiv med kulturarbeid av ymseslag som teater, folkeviseleik,opplesing og folkeopplysning.

Nasjonale tankar kom ofte fram iprograminnslag. Om sommarenarrangerte dei fjellturar. Lagethadde så stor oppslutnad at deimåtte skaffa seg eige hus. Detfekk dei for 100 kroner. Men, alti 1910 fekk dei seg eit nytt hussom stod på Rygg.

Skiping av barnelosjen”Vårdag”Losjen var og med å stifta einbarnelosje for dei mellom 10 årog konfirmasjonsalderen. Dettevar ikkje indremisjonen så gladfor. Dette blei ein konkurrent fordei. I barnelosjen var det tobak-ken som var bannlyst i første rek-kje, så kom alkoholen.

Einar Gimmestad tek føre segskilnadane mellom og tilhøvettil indremisjonen, ungdomslaga(både kristlege og frilynte) oglosjerørsla. Han tek og føre segstraumdrag i tida, nasjonale, frå-halds- og religiøse drag. Gimme-stad fylgjer grundig oppturar ognedturar i lagsarbeidet, kva akti-vitetar dei dreiv med og stoda ibygda elles. Dette er ei god oggrundig lokalhistorisk skildring.Eg vil særleg nemna at deimange sitata frå lagsavisa”Kveldshyggjen” er med på ågjera skildringa levande.

Einar Gimmestad: Losjeliv og bygdelivpå Sørstranda frå 1907 til 1960

Av Randi Melvær

18


Fattigomsorg i eit historisk perspektivAv Cecilie Astrup Bustad

Det har alltid eksistert fattigdom iNoreg, men synet på dei fattige harvariert. Det har veksla mellom eithumanitært syn, der fattige vart settpå som vanskelegstilte menneske einburde hjelpe, og ei oppfatning av deifleste fattige som late og ansvarlegefor sitt eige elende.

Fattige i historiaI mellomalderen vart alle fattige kristnerekna som verdige trengande, og tiggingvar akseptert. Dette gjaldt anten ein varfrå området, eller om ein var omrei-sande. Hjelpa til dei fattige var basert påalmisser frå fellesskapet, administrert avkyrkja. Ved å hjelpe dei fattige kunneein vente seg løn i himmelen. Etterreformasjonen tok staten over mykje avfattigomsorga, særleg i byane, og omrei-sande fattige og tiggarar vart rekna somkriminelle, og vart forviste. Tidleg på1600-talet fekk vi også det første fattig-huset i Noreg, lokalisert i Oslo. Utoverpå 1700-talet vaks det fram ei offentlegfattigomsorg på landsbasis, der måletprimært var å bli kvitt tigginga, detsåkalla betleriet. Lokale fattigkommi-sjonar vart oppretta i 1743, og ein fekkno eit sterkare skilje mellom verdige oguverdige fattige.

Kvifor vart fattigvesenet oppretta?Målet med opprettinga av fattigvesenetvar todelt. I tillegg til å skulle gjere endepå tigginga, var det også eit ledd i tryg-ginga av einevaldsmakta. Lausgjengerivart rekna som ein trugsel mot ro ogorden, og i forlenginga av dette; eintrugsel mot staten. Lausgjengarar høyrtetil gruppa av uverdige fattige, samanmed tiggarar, kriminelle, folk somdrakk, lausaktige kvinner, og menn somdeserterte frå militæret. Ved å få dessevekk frå bygater og landevegar ville einstabilisere og trygge samfunnet. I løpetav 1700-talet vart likevel det humanitæ-re aspektet tydelegare. Staten vedkjenteseg eit ansvar for å hjelpe dei fattige iform av eit offentleg organisert fattig-stell. Men dette ansvaret gjaldt berre fordei som vart rekna som verdige treng-ande. Dersom ein var arbeidsfør, menikkje hadde arbeid, vart ein sett på somlat, og dermed uverdig fattig. Det var pågrunnlag av dette at fattigkommisjonanevart oppretta i 1743, dei skulle føre til-syn med fattigstellet i dei einskilde byarog prestegjeld. Og mot dei uverdige fat-tige vart det ført ei hard linje. Som eitledd i forsøket på å få dei vekk frågatene, vart dei plasserte i tukthus. Hermåtte dei arbeide hardt, til dømes medtekstilproduksjon, noko som var meint å

skulle verke avskrekkande på andre”late” fattige. Slike tukthus vart oppret-ta i byane, så fattige frå Sogn ogFjordane som vart dømde til tukthu-sopphald vart dermed sendt til Bergen.Mot slutten av 1700-talet gjekk tukthusagradvis over til å verte fengselsinstitusjo-nar for straffedømte tjuvar, og vart avvik-la som arbeidsinstitusjonar for fattige.

Endring i synet på fattigeI 1845 vart det vedteke nye fattiglover,der kommunane skulle overta det mesteav fattigomsorga frå staten. Dei nyelovene delte dei fattige inn i tre grupper.Folk som var fysisk eller psykisk ute avstand til å arbeide utgjorde den førstegruppa, medan foreldrelause og barnutan skikka foreldre hamna i gruppe to.Den tredje gruppa inkluderte dei som avulike grunnar berre delvis kunne sytefor seg sjølv og eventuell familie. Somvi ser, famna ingen av desse gruppenedei arbeidsføre fattige, dei var ei van-skeleg gruppe å handtere. Resultatetvart at dei for første gong fekk eit retts-leg krav på støtte, men mest fordi det varumogleg for fattigkommisjonane ånekte dei støtte. Det ville ha vore umen-neskeleg, og ville ha vekt stor motstandi samfunnet. Synet på arbeidsføre fattigesom uverdige og late var på vikandefront, og det vart auka aksept for at ogsåarbeidsføre kunne trenge hjelp.

Spor i kjeldeneEit godt døme på denne endringa finn vii møteboka til formannskapet i Gulenkommune frå 1853. Her har formann-skapet behandla eit brev frå JørgenUnderthun som ba om at Hans Navedahl

måtte få hjelp av fattigkommisjonen ikommunen. Hans Navedahl var eigent-leg bonde og dreiv sin eigen gard, meneit jordras forårsaka store øydelegging-ar. Av møteboka går det fram at for-mannskapet godkjente søknaden, ogNavedahl fekk dermed innvilga økono-misk hjelp frå fattigkommisjonen. Fråtidlegare å vere forbunde med skam, servi her at det å få hjelp frå fattigkommi-sjonen kunne verte sosialt akseptert. Idagens samfunn ville ulike forsikrings-ordningar og erstatning frå staten haberga han ut av knipa, men slik var detikkje på denne tida. Likevel var det eitstort framsteg at det gjekk an å få hjelpmedan han bygde opp att garden.

Kommunane har bevart møtebøker ogmateriale frå fattigkommisjonane, ogdette vert oppbevart hos Fylkesarkivet.Desse er gode kjelder til historia om fat-tige i Sogn og Fjordane, og gir eit inn-blikk i korleis det var å vere fattig førutbygginga av den norske velferdsstaten.

Litteratur:• Mykland, Liv og Kjell-OlavMasdalen. Administrasjonshistorie ogarkivkunnskap - kommunene. Oslo1987• Seip, Anne Lise. Sosialhjelpstaten blirtil. Norsk sosialpolitikk 1740-1920,Oslo 1994

Uprenta kjelder:• Masdalen, Kjell-Olav: Prestens rolle iskole- og fattigkommisjonene,www.digitalarkivet.no• Gulen kommune. Formannskapet.Møtebok 1837-1885

Utsnitt frå møteboka. Sak nr 12 gjeld Hans Navedahl. Dato: 1.10 1853.

19


På slutten av 1800-talet mottok ogbehandla fleire av kommunestyra iNordre Bergenhus amt søknadar fråforeldre som søkte økonomisk støttefor at ungane deira skulle kunne gåinn som elevar ved ”Jakob Sæthresinstitutt for Aandssvage Børn” iBergen. Som ein del av den tidlegekommunale forvaltninga innanforåndssvakeomsorga, gjekk fleire avkommunestyra inn med midlar forat lokal, trengjande ungdom skullefå opphalde seg ved skulen som heldttil i Bergen.

I 1882 i Bergen opna “Jakob SæthresInstitut for Aandssvage Børn” medadresse Laksevåg i Bergen. Formåletmed skulen var å kunne gje eit tilbodtil den kategorien elevar som fall utan-for vanleg undervisning. Og raskt voksskulen til å ta seg av stadig større kullmed elevar.

Grunnleggjaren av skulen, JakobSæthre, vert rekna som ein av pione-rane innan åndssvakeomsorga i Noreg.Jakob vart fødd i 1854 i Gloppen kom-mune, som den nest eldste av i alt 12søsken etter gardbrukaren PederSæthre. I oppveksten hadde Jakob flei-re oppgåver på farsgarden, og ved eithøve fekk han vera med far sin påmarknaden i Bergen for å selja gard-svarer. På denne marknaden trefte deipå godseigaren frå Rosendal, MarcusGerhard Hoff-Rosencrone, som etterkvart skulle bety svært mykje for denunge Jakob Sæthre. Takka vera godsei-garen tok Jakob til på Stord-seminaret,og etter fullført eksamen tok han fattpå yrkeslivet. Etter nokre år som lærari Sunnhordaland, vart han i ein alder av23 år henta inn av godseigaren fråRosendal for å fungera som styrar for”Rosendal Privatskule”.

I Rosendal underviste Sæthre i eit par

år før han etter kvart tok til på meirutdanning. Etter nokre år med studiumi utlandet, bar det til Oslo og lærarjobbved ”Anstalten for aandsvage gutter”.Kanskje låg draumen i det fjerne om åstarte opp med noko eige for dei”åndssvake” borna? For frå starten av1880-talet starta Sæthre opp arbeidetmed å skipa ein skule i lag med kona,Gjertrud.

Med støtte frå Nordre BergenhusAmtMed lån og stønad i frå Stortinget samtbåde Søndre og Nordre BergenhusAmt gjekk Jakob Sæthre i lag medkona og starta opp ”Jakob Sæthresinstitutt for Aandsvage Børn”. I søkna-den til Nordre Bergenhus Amt søkteSæthre med grunnlag i at:

Skolens og navnlig PleiehjemmetsIndredning og Udstyr kræver enKapital, eg desværre ikke besidder, og

Med stort og bankande hjarte for dei svakaste

Skriv frå Jakob Sæthre til soknepresten i Askvoll.

Av Espen Sæterbø

20


som jeg vil have faare vanskelig for attilveiebringe ved privat Laan. Det erderfor jeg herved i al Ærbødighedhenvender mig til Det æredeAmtsformandskap, uagtet jeg, i alleFald ikke for nærværende, ser mig istand til at tilvejebringe saadanSikkerhed for Laanebeløbet, somunder almindelige Omstændighederformentlig vilde kræves .1

Avslutningsvis la Sæthre til at dettemit ærbødige Andragendes Skjæbne ivæsentlig Grad vil influere paaInstitutets Virksomhed er en Selvfølge,og jeg grunder mit haab om et gunstigUdfald paa Forvisningen om, at detærede Amtsformandskab gjerne serden gode Sag fremmet.

Amtmannen gjekk med på å innvilgaeit rentefritt lån kr. 1000 på 5 år. Og i1882 opna ”Jakob Sæthres Institutt forAandsvage Børn”.

Kommunane sender elevar til JakobSæthres instituttFrå instituttet opna, skulle det frå kom-munane sin side etter kvart dukke oppfleire som hadde behov for å sendeborna sine til instituttet i Bergen.

I 1894 sendte Rasmus Kjøde i Selje einsøknad til Selje formannskap om å fådottera plassert på Jakob Sæthres insti-tutt. Liknande saker finn ein i fleire avkommunane i fylket. 4 år seinare, i1898, søkte Nikolai P. Gåsvær i Gulenom at ”hans aandssvage Søn Pedermaa blive anbragt paa Jakob SæthresInstitut i Bergen ”.2 Herredstyrelsenstøtta søknaden til Gåsvær, og garan-terte for 1/5 av utgiftene samt bekled-ning.

I Askvoll kommunestyre si møtebokfor 1889 – 1909 kan ein lesa atHerredstyrelsen i 1899 behandla ”enskrivelse frå Jak. Sæthre av 21.Desember til Sognepresten i Askvoldang. den aandssvage Gut Gabriel E.Vaages anbringelse paa Sæthres insti-tutt med et udfyldt schema angaaendeGuttens Tilstand. I paategning skri-velse af i dag anbefaler SogneprestenGuttens indlæggelse paa Indstitut ”.3

Askvoll kommunestyre tok det mot-tekne skrivet opp til vurdering og vote-ring, og gjekk inn med ein samrøystes

beslutning der Til omhandlæde Gutsanbringelse paa Sæthres Institutt foraandsvage Børn bevilges HerredetsBidrag for 2 aar med 200 kroner, lige-saa man også vedtager at utrede 1/5 avutgifterne ved Guttens Beklædning.Herredstyrelsen finder, at den ikke idette Tilfældet bør binde sig for enlængre Tid, førend den erfarer hvilkeFremskridt Gutten har gjort i disse 2aar.4

Nokre år seinare fekk kommunestyret iAskvoll (den 7. februar 1900) inn”Andragende frå Nils L. Haug omaaret af refundere Askvolds herreds-kasse det beløp som fattigstyret vedbeslutning af 5. Februar har tilpligtetham at udrede af omkostningene vedhans aandsvage datters opphold vedSæthres indstitut”.5

Andragendet frå Nils L. Haug vartsamrøystes stetta.

For Jakob Sæthre sin del, var han sty-rar for instituttet fram til 1910 før denyngre bror hans Søren Sæthre overtok.Same året vart Sæthre utnevnt til rid-der av 1. klasse. Den andre store drau-men hans, opprettinga av eit ettervern-og pleieheim fekk han diverre aldrioppleva å fullføra.

1Nordre Bergenhus Amtsforhandligerfor 1882 s. 106-1072Møtebok Gulen Gamle fsk 1886 –1901 s. 26B3Møtebok Askvoll Kommune, formann-skapet, 1889 – 1909 S. 3A4Møtebok Askvoll Kommune, formann-skapet, 1889 – 1909 S. 3A5Møtebok Askvoll Kommune, formann-skapet, 1889 – 1909 s. 106 A

Kjelder og litteratur:• Nordre BergenhusAmtsformandskabs Forhandlingerfor Aaret 1882• Askvoll Kommune Formannskapetmøtebok 1889 – 1909• Gulen Kommune Formannskapetmøtebok 1886 - 1901• Skarstein, Jakob Jakob Sæthre –utdyping påhttp://www.snl.no/.nbl_biografi/Jakob_S%C3%A6thre/utdypning

Personalnytt

Som omtalt her tidlegare, er ErleHind frå Tromsø er tilsett sommusikkarkivar. I september avslut-tar ho studia ved masterprogrammeti kulturstudiar ved Høgskulen iTelemark, Avd. Bø. Erle tok til i job-ben 14. juni 2010.

Kristjan Logason frå Island, er tilsetti 1 års vikariat som fotograf. Han harvore profesjonell fotograf på Island imeir enn 15 år, og har brei erfaringfrå fotofeltet på Island. Kristján toktil i jobben 7. juni 2010.

21


Fylkesarkivet har nyleg mottekekopi av ei samling bilete med motivfrå Vestlandet frå University ofWestminster, London. Samlinga,som er knytt til turarrangørenPolytechnic Touring Association,omfattar fotografi og postkortdatert til ca. 1890-1910. Samlingagir eit spanande innblikk i den tid-lege cruiseturismen i Noreg.

The Polytechnic InstitutionBiletsamlinga, som omfattar totalt105 fotografi og postkort, er nærtknytt til historia til University ofWestminster. Forlauparen til dagensUniversity of Westminster var nem-leg The Polytechnic Institution stiftai 1838 i London. Når ThePolytechnic vart etablert i 1838 varføremålet å demonstrere ny tekno-logi og nye oppfinningar for publi-kum. Seinare, i løpet av siste halvdelav 1800-talet, endra institusjonenform (og namn) og vart ein offentlegfinansiert utdanningsinstitusjon.Men The Polytechnic haldt likevel

fram med å jobbe utadretta for åspreie kunnskap til den jamne inn-byggjar i London. Mellom anna vartdet oppretta ei rekke ulike sportslegeog sosiale klubbar som var opne alle,ikkje berre for tilsette og studentar.Polytechnic Touring Association(PTA) starta som eit slikt sosialt til-tak.

Polytechnic Touring AssociationThe Polytechnic Institution arrang-erte den første skuleturen til utlandetallereie i 1888. Tanken var at elevaneskulle få sjå stadane dei lærte om igeografitimane. Med stiftinga avPTA på 1890-talet vart desse reiseneopne for alle. Folkeopplysnings-tanken stod som nemnt sterkt i insti-tusjonen, og med stiftinga av PTAfekk også folk flest høve til å vitje oglære om andre land. PTA vart raskteit framgangsrikt reisebyrå som til-

Reiselivsbilete frå England til Noreg –Polytechnic Touring Association

Av Elin Østevik

Reisefølgje i Nærøydalen ca. 1892-1901. Fotograf: Samuel J. Beckett.

På ekskursjon med stolkjerre, ca. 1892-1901. Vi veit ikkje kvar fotografiet er teke. Tips ossviss du har informasjon! Biletet er merka ”Part of road by lake side”. Fotograf: Samuel J.Beckett.

22

baud cruisereiser i den rimelegeenden av prisskalaen.

BiletsamlingaBileta vi har motteke digitale kopiarav er delt inn i tre seriar. Den førsteserien omfattar 22 postkort produsertav PTA for å marknadsføreNoregscruisa. Postkorta er hovud-sakleg daterte til ca. 1910. Den andreserien inneheld 25 svart-kvitt foto-grafi som alle truleg er tekne på ei ogsame reise til Noreg i 1907. Den tre-

dje og siste serien inneheld 51 glas-plater (både glasplatenegativ og lan-ternefotografi) daterte til ca. 1892-1901. Glasplatene er produsert avSamuel J. Beckett som var tilsett somfotolærar ved The Polytechnic. Alletre seriane inneheld bilete av typisketuristdestinasjonar i Noreg, medandei to sistnemnde seriane også inne-held bilete av reisefølgjet.

Vil du sjå fleire bilete?Bileta etter PTA er å f inne iFylkesarkivet sin fotobase. Du finnbiletsamlinga etter PTA ved å søkepå samlingsnummer SFFf-100498.

Litteratur:•Beckett, Samuel J. (1915), TheFjords and Folk of Norway,London: Methuen & Co.•Beckett, Samuel J. (1935), AWayfarer in Norway, London:Methuen & Co.

Uprenta kjelder:•Skriftleg informasjon frå ElainePenn, universitetsarkivar vedUniversity of Westminster, London.


Ablegøyer ombord. Fotografiet, som ermerka ”Some of our shipmates”, vart tekepå eit cruise til Noreg i 1907. Fotograf:Ukjend.

Postkort med motiv frå Romsdalen utgjeve av Polytechnic Norway Cruises. Postkortet, somer signert E.A.P., er sendt til Mr. Frank Goring i Kent 16. juni 1903. E.A.P. skriv: “DearMr. Goring. This is a scene to delight the families hearts & I wish you were here. Am havinga very jolly time, but the cruising at the end of last week was very rough. Best wishes tofamily & wife E.A.P.”

Fotograf Samuel J. Beckett Beckett, som forresten vart uteksa-minert som fotograf frå ThePolytechnic i 1892, fungerte vedfleire høve som offisiell fotograf påPTA-cruisa. Beckett vitja Noregfleire gonger og gav med tida ut toreisehandbøker om Noreg.Bøkene, The Fjords and Folk ofNorway (1915) og A Wayfarer inNorway (1935), både førde han ipennen og illustrerte med sineeigne fotografi. Nokre av bileta fråPTA-samlinga er å finne på trykk idesse to bøkene. Beckett var eindyktig fotograf, og han vart vartmellom anna tildelt den høgsteutmerkinga til The RoyalPhotographic Society, “Fellow ofthe Royal Photographic Society”.

At Beckett sine fotografferdighei-ter også vart sett stor pris på avgruppene av PTA-reisande, vitnardette reisebrevet frå Fred W. Healeom:

Sunday, July 9th [1893]…. A littleexcitement was caused at threeo’clock when we crossed the ArcticCircle. I failed to see much diffe-rence, except that it was gettingcolder… Upon crossing the line,the horn was blown to intimate thefact. I now felt a little tired andthought I would take forty winks. Ihad just gone off, when I wasawoke by the shout, “Nansen's shipahead". Quite a number of after-noon naps came to a sudden termi-nation, and our ship showed a fullcomplement of passengers. Upongetting alongside Nansen’s vessel,a truly British cheer went up fromour steamer, three times three ingallant style, followed by rockets.The gallant Captain Nansen thenappeared on the upper deck andour enthusiasm was unbounded.What a trade the cameras did!Every camera set, for some took asmany as seven snapshots, but Ithink our indispensable Beckett hasknocked them all out and caught afine view.

23


I dette og tidlegare nummer avKjelda har vi satt fokus cruise-turismen i Sogn og Fjordane ogfotografiske kjelder til reiselivs-soga. Men korleis opplevde cruise-turistane møtet med Noreg? I1932 vann Anna A. Hopper som eiav 50 britiske kvinner eit 7-dagarscruise til Vestlandet. Og ikkje baredet ho vann også 5 pund for å haskrive den beste reiseskildringa fråcruiset. Reiseskildringa les du her.

To Norway with fifty NorthernWomen!You wouldn’t believe there were rab-bits at sea. Yet the curling crest ofcreamy foam that danced ahead ofthe S.S. “Mongolia” across theNorth Sea must have been none otherthan the White Rabbit, leading us,like Alice, to Wonderland.

It was a good natured North Sea too,smiling and smooth. The Sunday wasgiven to exploring our splendid shipand to forming friendships, while theengines droned realistically “To

Noroway, to Noroway, to Norowayower the faem”.

When dusk was falling the distanthills were sighted and we went belowwith eager anticipation of the mor-row.

An early Monday morning found usin the Sogne Fjord approaching thetiny hamlet of Laerdal, sheltered oneither side by lofty mountains, somebluff, some gaunt. Green-whiskeredgiants they were, wooded with firand pine. Some were capped withimpassive snow, while the hot sunburnt and freckled us. Some worevivid green patches where clearingshad been made to cultivate squaresof grain and precious grass, andsome were silver streaked where,here and there, a waterfall glided,ghostlike, downwards. Laerdal laysleepily at their feet.

We steamed gently ahead and bymid-day reached Marifjaeren whichseemed, like Laerdal, to have crept

between the feet of the mountaingiants. Here we landed, greeted bysturdy, flaxen-haired children offe-ring for sale tiny baskets of lusciousraspberries and picture postcards oftheir quaint little village.

The pine-wood houses were paintedwhite, pale-green or reddish-brownand some were raised upon a stonefoundation four or five feet high. It isin this “basement” that the cattle aresheltered during the winter. Everytiny space in the valley was cultiva-ted. Hay was being dried and sunnedover frames of wire and birch poles.

We motored along narrow roads,tree-fringed with scarlet-berriedrowans, silver birches and paleaspens against a background ofdark-green spruce and fir. Therewere huge boulders lichen coveredand familiar heather and blue-bells.We skirted Hafslo Lake – whichmight have been one of ourCumberland gems – and paused inbreathless astonishment at the ravis-

To Norway with fifty Northern Women! –reiseskildring frå Lingfords konkurransecruise til Noreg i 1932

Av Elin Østevik

Dei 50 heldige vinnarane reiste med cruiseskipet SS Mongolia til Noreg.

24


hing beauty of the falls of the AaroenRiver.

Our ship lay at Sogndal in a veri-table Fairyland. The sun itself hadslipped into the green water, tintingit to lapis-lazuli blue and the splashof an oar might have been the play-ful diving of a mermaid.

We sailed away in the twilight toBalholm. The new moon hung overus. There was no movement on thewaters. Almost, one could hear “thehorns of Elfland faintly blowing”.

Tuesday was spent in exploringBalholm, where trees were ladenwith fruit. It was here we glimpsedthe pale red-brown cows and heardthe faint tinkle of their bells. Tinyshops were tempting with their beau-tiful furs, enameled jewellery andquaint wood-work. Everywhere wewere met with charming old-worldcourtesy. The Norwegians were fri-endly and trusting, with an air ofhappy contentment as though theyhad lifted their eyes to the hills andfound life good.We said good-bye to Balholm as westeamed for Bergen, and danced infancy-dress on a gaily-festooned

deck – on a floating palace in a natu-ral wonderland.

There was a busy air about Bergen,for it was market day. Garden pro-duce was plentifully displayed andfish, alive in tanks, were sold veryfresh indeed. Bergen commands amagnificent view over the islandswhich encircle it. Some of its chaletsand farmsteads seem to have craw-led daringly up the mountain slopesto squat with quaint dignity.

From Bergen we motored to tiny, pic-turesque Fantoft Stavkirke (Church),built pagoda style, of Norwegianpitchpine. In the dusk we ascendedby funicular railway the FliofjelletMountain and stood enraptured withthe wondrous panorama spreadbelow and beyond us.

A crowd had gathered to watch usdepart and, as we slowly movedaway, there came a cheer which tou-ched our English hearts and we che-ered them again and again.

We greeted Tysse on Thursday mor-ning. All day we cruised among theblue-grey hills that lay in chainsaround us. In the hot sunshine thesnow gleamed above the tiny homes-teads. At twilight we turned and, instarlight took a last lingering looktill the evening mists drove us to thecheerful atmosphere of an impromp-tu concert.

We had hailed “Norge” in the greyhalf-tones of fading day. We saidfarewell when the veils of eveningwere slowly dropping. It seemed thata filmy curtain had been raised andagain lowered. All that lay behind itwill be forever a fragrant memory “inthe deep heart’s core”.

Can I hope in about 12 months’ time,to raise the curtain on another won-derful holiday? Lingford’s labels arealready mounting up in a readinessto try.Oppskriftsheftet har Fylkesarkivet fått låne

inn frå Sarah Jane Hails, Leikanger. Hailssi bestemor var blant vinnarane av Lingfordsin oppskriftskonkurranse og var såleismed på cruiset i 1932.

Lingfords konkurransecruiseCruiset som Anna Hopper og dei49 andre kvinnene vann vartorganisert av Joseph Lingford &Son, produsent av Lingfordsbakepulver, i samband med atdei utvida varesortimentet sitt tilogså å inkludere vaniljesaus-pulver, ris, maismjøl og blanc-mange (ein type dessertfromasj).Vinnarane hadde alle delteke iein oppskriftskonkurranse, dereitt eller fleire av dei nyeprodukta måtte inngå i rettane.Eit av Anna A. Hopper sine tovinnarbidrag var denne opp-skrifta på plommepudding –kanskje verdt å prøve til haus-ten?

Kald plommepudding700 g raude plommer2 matskeier demerasukker220-340 g daggammalt brød½ liter vaniljesaus (aller helstlaga av” Lingfords CustardPowder”, sjølvsagt).1,4 dl vatn

Kok sukker og vatn i ca 5 min.Fjern stilken på plommene ogvask dei. Ha plommene i sukker-sirupen og kok til plommene ermøre. Fjern plommesteinane.Kle ei puddingform med skiverav daggammalt brød (utanskorpe). La så forsiktig dennebrødkledningen bli gjennom-bløytt av noko av juicen frå denstua frukta. Ha så i eit lagplommer og eit lag brød tilforma er full. (Merk: Små biterav daggammal skorpe kannyttast inni puddingen). Plasserei stor rund skive brød på toppenav forma, sett ein tallerken oppåforma og press med ei tung vekt.La puddingen stå til den er kald,og kvelv han så over på eit fat.Lag tjukk vaniljesaus, og nårsausen er kald, hell han overpuddingen.

25

MINNESMERKET kjelda, nr. 2 – 2010, årgang 19

”Ufullendt” minnesteinAstrup-steinen i prestegardshagen på Ålhus (Jølster)er i søkelyset. Nokon har oppdaga at det manglarnoko. Det skulle vore innfelt eit portrett-relieff avkunstnaren. No er spørsmålet om misforholdet børrettast opp.

Minnestein-historieKva skjedde då Astrup-steinen vart reist i 1938? Dei

som nå ønskjer å ta fatt i saka om det manglande por-trett-relieffet, er på leit etter historia om minnesteinen.Kulturhistorisk Leksikon har artikkel om Astrup-stei-nen. Kjeldene er småstykke i lokalavisene Firda(Førde), Firda Folkeblad (Florø) og Firda Tidend(Sandane). Noko arkiv frå minnestein-nemnda harFylkesarkivet diverre ikkje kjennskap til.

"NIKOLAI ASTRUP 1880-1928" Detstår innhogge på Astrup-steinen i detgamle prestegardstunet på Ålhus."Soleis skal óg han sjølv og livsverkethans for alltid vera innrissa i vårt ogvåre borns minne", sa lærar S.Sandnes i avdukingstalen sin, søndag28. august 1938.

Mange tok farvelNikolai Astrup døydde laurdag 21. janu-ar 1928, berre 47 år gamal. Astrup varpå besøk i Førde då han vart liggjandesjuk med lungebetennelse. Hjå venene,dokter Bydal og kona hans, fekk han detbeste stell, men livsdagen var slutt.Mange var samla i heimen til Bydaldagen då båra vart køyrd heim tilJølster, og ei stor folkemengd var møttfram ved kyrkja i Ålhus. Dei hadde settopp flagg som danna ein portal i veg-krysset opp til kyrkja.

Nikolai Astrup vart gravlagd tysdag 31.januar. Det vart sagt at det var den stør-ste gravferda som hadde vore i Jølster.

Astrup-steinenAv Hermund Kleppa

Tanke om minnestein fekk tilslutningFem år seinare kom tanken opp om åreisa Nikolai Astrup ein minnestein. Detvar lærarane Daniel Viken og EivindFossheim som fyrst orda frampå, og detvart vald ei "bautastein-nemnd."Nemnda samla inn midlar og fann framtil ein seks-sju meter lang, naturlegforma stein i stranda på Svidalsneset.Meininga var å få støypt eit portrett-reli-eff, men steinen vart reist utan. Avreportasjen frå avdukinga i Firda går detfram at det var tanken å få ordna medportrett-relieff seinare, når dei haddemidlar nok.

Avdukinga byrja med gudstenesteAstrup-steinen var avduka søndag 28.august 1938. Veret såg ruske ut frå mor-gonen, men det letta og klårna opputover dagen. Om føremiddagen var detgudsteneste i Ålhus-kyrkja. SokneprestKallhovd kom i preika si inn på Astrupsin kunst. Han nemnde særskilt målar-stykket Jesus i Getsemane. Det haddealltid tala sterkt til han kvar gong hansåg det.

Fem - seks hundre menneske tilstadesSjølve avdukingshøgtida tok til i totida.Formannen i minnesteinnemnda,Nikolai Berg, ynskte velkomen og for-talde om førebuingsarbeidet. LærarSandnes heldt avdukingstalen. Han for-talde frå livet til Nikolai Astrup somkunstnar, og nemnde særskilt den førsteutstillinga hans i Oslo i 1905. -Utstillinga vekte ein åtgaum som knaptnoko anna utstilling har gjort her i lan-det, sa talaren.

Til slutt i talen sin sa lærar Sandnes:

"Bygdefolket og Nikolai Astrups vener

og kjenningar i bygdene her har kjenttrong til å reisa han eit minnesmerke herpå prestegarden. Det er ein gråstein. Deter den første bautastein som er reist iJølster. Denne steinen skal vere med oghalde minnet om den store kunstnarenlevande for slektene som kjem. Det ermed takk og vyrdnad for den innsatsNikolai Astrup fekk gjort, at vi i dag ersamla her."

Så fall duken, og Nikolai Berg overle-verte steinen til Jølster kommune.Ordførar Øygard tok imot og takka.Lensmann N.O. Øvrebø helsa frå famili-

Jonsokbål av Nikolai Astrup. Posten gav utdette frimerket i 1980 i serien Norsk målar-kunst. Astrup daterte sjeldan kunstverkasine. Jonsokbål vart måla mellom 1902 og1912.

Nikolai Astrup levde frå 1880 til 1928. Hanvart fødd i Bremanger der far hans,Christopher Astrup, var sokneprest.Familien flytte til Jølster i 1883. Ettermellomskule i Trondheim gjekk NikolaiAstrup i lære hjå Harriet Backer i Oslo, ogvar dei næraste åra på kortare studieferderi Tyskland og Frankrike. Astrup kom heimatt til Jølster i 1903 og vart buande iJølster resten av livet. Han gifte seg23.12.1907 med Engel Sunde (1892-1963)frå Jølster. Dei fekk åtte born.

26

kjelda, nr. 2 – 2010, årgang 19 MINNESMERKET

en Astrup og takka for den heider bygdahadde synt på denne måten. KristenSunde, utflytta jølstring i Måløy, helsafrå vener av Astrup sin kunst og la nedein vakker lyngkrans ved foten av min-nesteinen.

Kommunal middagEtter avdukingshøgtida gav Jølster kom-mune middag i prestegarden for fram-møtte frå Astrup-familien og ei rekkjeinnbedne. Vertskapet kunne by på nasjo-nalretten rømmegraut og spekekjøt. Detvar tale av sokneprest Kallhovd og tidle-gare lensmann Øvrebø. Kristen Sundeheldt eit morosamt kåseri.

KunstutstillingI det gamle prestegardshuset var det

kunstutstilling. Her kunne folk sjå fleirekunstverk av Astrup, både målarstykkeog tresnitt.

Under minnehøgtida kunne folk elles sjåtre av fanene Astrup måla; - ÅlhusUngdomslag, Gjesdal Ungdomslag ogMyklebust Ungdomslag sine.

Forfattar og datering:Hermund Kleppa, 2006.

Prenta kjelder:•Firda. 25.01, 28.01.1928 og 08.07,12.07, 23.08, 26.01, 28.01.08. 1938.•Firda Folkeblad. 12.07, 30.09. 1938.•Myklebust, Sverre: Kring NikolaiAstrup og Jølster. I Jol i Sunnfjord.1959.

Innskrifta på Astrup-steinen. '.. han sjølv oglivsverket hans (skal) for alltid vera innrissai vårt og våre borns minne', sa lærar S.Sandnes i avdukingstalen sin, søndag 28.august 1938

Astrup-steinen i den gamle prestegardshagen på Ålhus. Steinen er kring seks meter høg. Deikila han ut or ein stein i stranda på Svidalsneset.

Astrup-steinen vart reist sumaren 1938 medavdukingshøgtid søndag 28. august. NikolaiBerg laga eit tresnitt av steinen. Det stod iFirda som illustrasjon til reportasjen fråavdukinga.

27


Tingveggen på Gulatinget er eitmonumentalt kunstverk på einstad med ei mektig historie ognaturskjøne omgivnader.

I samband med opninga avTusenårsstaden Gulatinget i 2005vart det monumentale kunstverket”Tingveggen” oppført. Skulpturen erlaga av kunstnaren Bård Breivik,kjend frå fleire andre store skulptur-prosjekt, mellom anna Torg-allmenningen i Bergen.

Monumental framtoningKunstverket er det første som møterdeg om du oppsøkjer Gulatinget, ogstår fram som eit symbol på ein his-torisk møteplass med sitt mektigemonumentpreg. Veggen er laga i gra-

Tingveggen på GulatingetAv Eirik Stanghelle Morland

nitt og består av 22 høgt reiste stei-nar. At kunstverket markerer ein his-torisk plass vert også tydeleggjennom sin likskap med andremonument i naturen, til dømesStonehenge. Det monumentale gjer

derfor at kunstverket vert eit symbolfor tradisjon, makt og stadens histo-riske viktigheit.

Kunstverket og omgivinganeSpesielt med kunstverk som vert

Skulpturen ”Tingveggen” vart avduka i 2005 og er laga av kunstnaren Bård Breivik. Fotograf: Anne-Karin Misje

Oversiktsbilete frå Gulatinget

28


plasserte ute i det fri er at dei vil blisett i samanheng med sine omgivna-der – landskapet, naturen og staden.Sjølve staden har som sagt historiskerøter som vert ein del av kunstopple-vinga, men også dei naturlegeomgivnadene har vore teke med iutforminga av ”Tingveggen”. Denmest openbare samanhengen mednaturen er kanskje sjølve materialet,altså steinane, som vi også finn iknausane rundt minnesmerket og ilandskapet rundt omkring i Gulen.Kanskje kan ein tenke seg at det ersom ein vekst som kjem opp fråsteingrunnen, som om dei vert plan-ta som eit frø ved det historiskeGulatinget og har vokse til eit monu-ment. Historiske røter er i så måteein god metafor på korleis monu-mentet symboliserer historia. I til-legg kjem den praktiske funksjonenmonumentet tener; som bakgrunn forscene for framsyning av både musikkog teater, og som naturleg midtpunktfor amfiteateret som berget dannarrundt kunstverket. Difor seier eingjerne at kunstverket heng saman

med og er i dialog med, sine om-givnader, i staden for å stå ut som eitframandelement i naturen.

Eit historisk samlingspunktGulatinget er kjend frå historia someit høgtideleg samlingspunkt, ogmed kunstverket ”Tingveggen” kan”Tusenårsstaden” igjen virke somhøgtideleg samlingspunkt i vår sam-tid. Ikkje berre er det eit monumentsom markerer ein historisk stad, mendet er ein identitetsskapar for stadenog ei framheving av både historia ognaturen. Og det er eit naturleg sam-lingspunkt for både kunst, teater ogmusikk i regionen.

Tingveggen er ein del av sine omgivnader, og veks opp frå bakken som ein skulpturvekst. Fotograf: Eirik Stanghelle Morland.

29

BEDEHUS kjelda, nr. 2 – 2010, årgang 19

Sogn og Fjordane har ni kapell/bedehuskapell somkvar har det meir avgrensa bedehus som en del avhistoria si. Sju av dei er å finna i kystbygdene. Deihar som felles kjennemerke at dei er ”oppgraderte” tilkyrkjeleg bruk (i eitt tilfelle skjedde endringa i plan-leggingsfasen). Utvendig kjem dette gjerne til syneved tårn og innvendig mellom anna ved altarinn-reiing. Alle bedehuskapella er omtala i boka på Påkyrkjeferd (Selja forlag 2000), og i Fylkesarkivet sitt

nettbaserte Kulturhistorisk Leksikon. Bedehus-artik-kelen denne gongen har tittelen Folkestad bedehus –gudshuset på Våge (høyrde til Askvoll kommune til1991 deretter Fjaler) som stod ferdig som bedehus i1912, vigsla til bedehuskapell i 1939, nemnt sombedehus til 1983, og deretter omdøypt til Folkestadbedehuskapell. Artikkelen er eit supplement til artik-kelen i Kulturhistorisk Leksikon.

"eit av dei finaste (..) bedehusa i videkrinsar." Det skreiv Brynjulv Lunde iein avisartikkel om Folkestad bedehusdå huset runda 50 år i 1963. I 1939vart bedehuset vigsla til kapell, mennamnet bedehus vart brukt heilt tilhuset vart påbygt i 1983 då "bedehus"vart endra til "bedehuskapell".

Brynjulv Lunde skreiv historisk atter-syn i 1963Folkestad bedehus vart teke i bruk i 1912men vart ikkje vigsla før året etter, den

Folkestad bedehus Av Hermund Kleppa

25. mai 1913. Til 50 årsjubileet i 1963skreiv Brynjulv Lunde ein lenger artik-kel i Firda om soga til huset. Lunde harmed meir om den eldste soga om bede-huset i artikkelen sin enn i artikkelen iKulturhistorisk Leksikon om Folkestadbedehuskapell, som er ei redigert utgåveav artikkelen i boka På kyrkjeferd i Sognog Fjordane (2000).

Misjonstiltak eller breitt bygdetiltak?Artiklane er ikkje heilt samanfallandeom korleis det bar til at bedehuset på

Våge vart reist. I følgje Lunde var detmisjonsfolket som gjorde opptaket ogdreiv fram byggjearbeidet. Artikkelen iPå kyrkjeferd .. held fram at ynskje omeige "gudshus" sprang ut av at folk kvid-de seg for sjøstrekninga over til Vilnes(Folkestad-Våge-Korssund-Lutelandet,Lammetu høyrde til Askvoll prestegjeld,Vilnes sokn). Grendene fekk eigen kyr-kjegard like etter 1900, og "undervegs iarbeidet [med kyrkjegarden] byrja pla-nane om eit eige gudshus å ta form.",står å lesa i På kyrkjeferd.

Folkestad bedehuskapell år 2008. Bygningshistoria er tredelt: midtpartiet stod ferdig i 1913, koret i 1940, og tilbygget i nord (venstre) i 1983.Fotograf: Hermund Kleppa

30

kjelda, nr. 2 – 2010, årgang 19 BEDEHUS

Misjonsfolket arbeidde i lagFolkestad indremisjon vart skipa i 1897,eitt år før Det VestlandskeIndrmisjonsforbund. Møtet vart halde iløa til David M. Folkestad. Årsmøtasamla mykje folk og det var eit heiltarbeid å rydda løer og setja i stand til"møtesal". Difor gjekk det ikkje lang tidfør indremisjonsfolka tok til å emna påplanar om å byggja bedehus.

Men kristenfolket som sokna til DetNorske Misjonsselskap (NMS) haddeogså trong for bedehus. (Gamlemisjonenvar i mange år eit folkeleg namn på DetNorske Misjonsselskap, misjonsorgani-sasjonen frå 1842 som hadde somhovudmål å senda ut misjonærar tilandre verdsdelar for å driva misjon forkristendommen.) Gamlemisjonsfolkaslutta seg til tanken om å byggja bedehusog støtta opp om pengeinnsamlingsar-beidet indremisjonsfolket sette i gang.

Det første møtetI 1911 vart alle som var interesserte i åbyggja bedehus kalla saman til førebu-ande møte hjå Kolbein Skaar. Nokremenn hadde alt gått i gang med arbeidet:Gerhard Folkestad, Adolf Folkestad,

Bernt A. Folkestad, Sjur Hovland, JakobEinen og Johan R. Skaar. Dei haddekjøpt inn materialar og hadde fått lovnadpå gratis tomt hjå Alexander Folkestad.

Våge i staden for FolkestadPå møtet hjå Kolbein Skaar kom det oppframlegg om å byggja huset i Våge i sta-den for på Folkestad, vel 1 km lengernord i bygda. Grunngjevinga var at deino heldt på med å laga til hjelpekyrkje-gard der. Huset ville koma til nytte ved

gravferder. Johan S. Skaar, frå Korssund,hadde fått lovnad på gratis grunn hjåJoar Holstad.

Eit anna godt kort for den nye stadenVåge, var at mannen som hadde påtekeseg å byggja huset, Gerhard Folkestad, safrå om at dersom huset ikkje vart bygt iVåge, ville ikkje han ha noko med byg-gjinga å gjera. Fleire på møtet forandrameining, og det vart vedteke å byggja iVåge. I artikkelen sin skreiv Brynjulv

Folkestad bedehus kort tid etter at det stod ferdig i 1913. Fotograf: Halvdan Furset

Huset sett mot hovudinngangen. Fotograf: Hermund Kleppa

31


Lunde (1963) at "vi som bur her i dag erglade for at planane vart forandra".Huset vart på denne måten liggjande omlag midt i bygda.

ByggjearbeidetPå møtet i 1911 vedtok dei å gå i gangmed byggjearbeidet. Grunnen vart utgra-ven på dugnad. Ivar Haugen og fleiremura kjellaren. Gerhard Folkestad vararkitekt, byggjeleiar og bygningsmann.Han hadde god hjelp av Adolf H.Folkestad og Kristen O. Hovland. Forarbeidet hadde dei til saman 330 kroner.Elles nemner Lunde at det var GerhardFolkestad som bygde bedehuset iSkifjord (1914) og i Dale i Luster(1903).

Sleppte ikkje til ungdomslagetSamla kostnad var mellom 3 og 4000kroner, men då var ikkje matsalen i kjel-laren ferdig. Det frilynde ungdomslagettilbaud seg å setja kjellaren i stand mot atdei fekk nytta han. Men Kolbein Skaarvar imot dette, fortel Brynjulv Lunde. Påeiga rekning leigde han ein mann, fekkmed seg andre på dugnad og sette i standkjellaren.

VigslingFolkestad bedehus vart teke i bruk i1912, men først vigsla året etter, 25. mai1913. Andreas Lavik, den første sekretæ-ren i Vestlandske Indremisjon, var ein avhovudtalarane. Johan Midttun var tilsta-des på vegner av Misjonsselskapet.Forkynnaren Matias Orheim fråStårheim var óg med.

Lover og styringLover for Folkestad bedehus blei vedtek-ne på eit møte dagen før vigslinga.Vedtektene vart førde i penn av AndreasLavik og paragraf 1 hadde denne ordly-den: "Huset eies av de ved innvielseneksisterende indremisjons- og hedninge-misjonsforeninger [Gamlemisjonen]innen krinsen". I paragraf 6 stod det atDet Vestlandske Indremisjonsforbund ogDet Norske Misjonsselskap haddeavgjerdsrett i eventuelle tvistemål detlokale styret ikkje greidde å løysa.Brynjulv Lunde peikar på at det var varIndremisjonen og Misjonsselskapet somvart ståande som eigarar, men det varbygdefolket som hadde kosta huset.

Kyrkjelege handlingar - kapellFolkestad bedehus vart snart teke i bruk

til kyrkjelege handlingar. Såleis vart detordna med altarring som kunne setjastinn i huset når det var nødvendig. Detvart vanleg at konfirmantane gjekk tilaltars i bedehuset.

Huset vart også teke i bruk ved gravfer-der. På slutten av 1930-talet vart husetpåbygt med kor i sør. Bygdefolket tokkostnaden saman med Askvoll kommu-ne. Ingeniør Sigurd Haugen i Stong-fjorden laga teikning, og byggmeisterdenne gongen var, som i 1912, GerhardFolkestad. Huset vart vigsla til kapell i1939 av biskop Andreas Fleischer.

Ombygging kring 1980I 1978 stod ombygging av Folkestadbedehus på saklista til kommunestyret iAskvoll (området vart lagt til Fjaler frå1. januar 1990). Kommunestyret vedtokå kosta den planlagde ombygginga medtårn, sakristi og utviding av kjellaren forå få eit betre sanitæranlegg. Ikkje alle varsamde i den påtenkte ombygginga.

Bernhard Folkestad (KristelegFolkeparti) meinte at eit bedehus korkjeskal ha tårn eller sakristi. - Huset bleibygt som bedehus og det må det få lov tilvera, heldt han fram. Det var å øydeleg-gja for "Gudsrikes arbeid" å endra påhuset, refererte avisa Firda. I ordskiftetheldt Folkestad vidare fram at namnetkapell i tillegg til bedehus var eit hale-heng som prestane ville ha. Bygningenvar innvigd til kyrkjeleg bruk (1939), ogetter hans meining var huset fullt tenleg.Bernhard Folkestad vann ikkje fram. Detombygde bedehuset stod ferdig i 1983,og det offisielle namnet vart noFolkestad bedehuskapell.

Prenta kjelder:• Firda, 03.09.1963• Firda, 06.07.1978

• Kulturhistorisk Leksikon:Folkestad bedehuskapell

Den flinkaste gjenta i klassen

har evner og kunnskaps logikk

og tunga på rette plassen

i fransk og i matematikk

Den venaste gjenta i klassen

har ynde og feilfri fysikk

og gav meg på rette plassen

med Amors piler eit stikk

Den flinkaste gjenta misunner eg

både på kryss og på tvers

men til venaste gjenta i verda

skriv eg klingande kjærleiks-

vers

H.S. i Firdaljos, lagsavisa til elev-laget Aurora, Firda Gymnas,Sandane 1952H.S. – Herbjørn Sørebø?

Til to gjenter

32


Jaktportrettet som sjanger har ei langhistorie både i form av måleri og foto-grafi. I Norge dukkar det opp mangebilete av lykkelige jegerar som poserermed byttet om hausten, vanlegvis erdyret ein hjort. Det fins også ein delandre dyr det har blitt drive jakt på, vipresenterer her nokre av dei saman meddei stolte jegerane.

Dette er ein liten lokal jakthistorie i bile-te med dei uvanlege byttedyra ørn, oter,nise, hare og grashopper. Om sistnemn-te er eit godt gjennomført døme på eintidleg (1937) fotomanipulasjon, har viframleis ikkje fått tydeleg svar på.

Dei nokså unge jegerane som poserermed ein hare gjev også inntrykk av åikkje vere heilt dokumentarisk, meniscenesett.

Dei andre bileta, derimot, har tydelegekjenneteikn av klassiske jaktportrett:jeger og byttet ute i feltet.

JaktportrettAv Olaf Knarvik

Mann med død ørn. Ola Vollan. Foto utlånt av: FylkesFotoarkivet i Møre og Romsdal. Eigar:Ingebrigt Vollan. (FAKf-100151.132679)

Isak J.Hellebust, Wilhelm Nøstdal, Johan Hellebust. Tre svært så unge jegarar med kvar si børse. Ein hund og ein hare som sprett ikring. Tobilete på ei glasplate. Fotograf: Isak I Hellebust. Eigar: Nordfjord Folkemuseum. (SFFf-1990060.119924)

33


Ola Sanden med oter som vart skoten med han var i ferd med åplyndre måsereir på Holmen ved Sanden på 1950-talet. Foto utlåntav: FylkesFotoarkivet i Møre og Romsdal. Eigar: Marie Sanden.(FAKf-100421.206842)

Gerhard K. Haugland arbeidde i fleire år i dei norske miljøa iAmerika (som lausarbeidar og på farmen til broren Ivar i Jewell,Iowa). Eit av postkorta han sende heim var dette, av ein stolt jegermed Remington rifle og ei nedlagd grashoppe! Gerhard kom heim tilNoreg att i 1941. Fotograf: Coles Studio. Eigar: Marie B Wergeland.(SFFf-1994266.0022)

Martin var ein ivrig jeger, og somrane var han alltid på jakt etter niser med "nisekrokjen". Her viser han stolt fram fangsten sin i fjøra påIndrehus. Person: Martin Henrikson Frimannslund (f. 1898). Fotograf ukjend. Eigar: Margun Indrehus. (SFFf-100042.102781)

34


Henrik Leirvik har skrive ei barnebok påberre 71 sider om opplevingane sine somgut under krigen. Mora hadde lova far sinå alltid halda saman med syskena før handøydde. I familien hans var det to onklarsom var innmeldte i NS, og nokre av søs-kenborna stod i Unghirden. Sjølv om for-eldra til Henrik ikkje hadde sympati medtyskarane og nazistane, var dette nok til atfamilien blei uglesett, guten kalla ”nazi-jævel” og utsett for overfall. Han blei ogofte utestengt frå leik med dei andreborna.

Eg gjev att ei av historiene i boka:

Kva er gale med far?

Krigen gjekk mot slutten. Alle visste at detberre var veker eller dagar att før krigenvar tapt for tyskarane. Men det var fleirehundre tusen tyske soldatar i Noreg, ogingen kunne vite om dei ville gje seg utankamp. Kaiane i Florø var minelagde, vartdet sagt, og om tyskarane bestemte seg forå sprengje, ville store delar av byen verteøydelagd. Dei tyske stabsbilane forpilande mellom Førde og Florø.Støvskyene rakk ikkje å leggje seg mellomkvar gong dei grå militærbilane susaforbi. Stadig fleire frekke kommentararmøtte Henrik når han skulle gå ærend formor.”Når krigen er slutt skal far din ding-le. Han er sambandslærar!” ”Mor, kva erdet å vere sambandslærar?” ”Alt det duspør om! Kan du ikkje spørje far?” Jau,det kunne Henrik gjere, men det var såmykje lettare å spørje mor. Mor sette seg iomnskråa og klappa på stolsetet ved sidaav. Henrik tok plass, og mor byrja ei for-klaring som ho hadde vanskar med å setjeord på: ”Før krigen var far med iLærarlaget, ein organisasjon som passapå lærarane sine rettar. Men så bestemtenazistane at det skulle opprettast ein nyorganisasjon som bar namnet NorgesLærarsamband. Alle som ikkje nekta å blimedlem, vart automatisk overførde til dennye organisasjonen. Dei som nekta, kunnebli fengsla, nekta lønsutbetaling eller fåvanskar på andre måtar. Det vart sendtein hemmeleg beskjed frå dei som varimot nazistane: Ingen lærarar måtte la segoverføre til Norges Lærarsamband. Menlokallaget der far var med, våga ikkje ågje denne beskjeden. Sidan det var såmange nazistar i familien, såg dei på farsom ein sikkerheitsrisiko. Dermed fekk faraldri den beskjeden dei andre lærarane

fekk, og han vart altså ståande som med-lem i ”Lærarsambandet” som det heittepå nynorsk. Mange lærarar vart arrester-te og nokre sat i fangeleir, men alle bøyg-de av og underteikna medlemspapir tilsist.”

”Men snakka ikkje far med dei andrelærarane? Han måtte vel merke at nokonvart arresterte?” Henrik funderte og sågspørjande på mor. ”sjølvsagt kjende hantil det som gjekk føre seg, men han vissteogså at det vart sett inn nazistlærar i pos-tane til dei lærarane som vart arresterte,og for far var det viktigaste at borna fekk

ha ein kristen lærar som var trugen motkongen og den lovleg valde regjeringa.”Mor sukka tungt og reiste seg frå krakken.”Det har jammen kosta oss dyrt å hanazistar i den nære familien!”

”Kan far bli arrestert når krigen erover?” spurde Henrik. ”Det kan eg aldritenkje meg,” sa mor. ”Men nazistane vertvel arresterte?” Henrik ville ikkje sleppesamtaleemnet. ”Ja det er fare for det,”sukka mor. ”Dei får nok ei vanskeleg tid.Vanskane er nok ikkje over sjølv om krigentek slutt.”

Ei lita barnebok som gjer stort inntrykkI skuggen av ein krig av Henrik Leirvik. Eige forlag 2009.

Av Randi Melvær

35


Unikt gardsarkiv frå Kyrkjebø Av Jan Anders Timberlid

Erling Normann Berge frå gardenBerge på Kyrkjebø kan dokumen-tera drifta på garden dei siste 55åra, ein periode då norsk landbrukgjekk gjennom kanskje dei størsteendringane på 2000 år. Frå perio-den 1948-2003 gjorde først farenOdd Berge, sidan han sjølv nøy-aktige registreringar over drifta.

Dagbøker, statusbøker, husdyr-kontroll Dei første nedteikningane kom lengefør det vart ein obligatorisk del avdet å vera bonde. Sidan overtokErling føringane heilt fram til 2003då han selde garden og pensjonerteseg. Dag for dag, veke for veke, erdet gjort sirlege noteringar. Forutanmeir standardiserte skjema, harBerge også teke vare på meir privatelommebøker som inneheld detaljerteopplysningar; var det tidleg våronn,var sommaren tørr eller våt? komhausten tidleg? Forutan desse dagbø-kene er det timelistebøker, statusbø-ker, husdyrkontroll, driftsanalyse ogei mengde med vedlegg. Dettegrunnlagsmaterialet er lagra hjåNorsk institutt for landbruksøkono-misk forsking. Prøver frå dette mate-rialet er lagt ved denne teksten.

Kartlegge endringarBerge er interessert i at dette materi-alet vert brukt i arbeid som kan kart-leggja dei store endringane som harfunne stad i jordbruket etter krigen.Med eit slikt materiale vil ein kunnafå ein framifrå dokumentasjon påkorleis lønnsemda i landbruket harendra seg. Stilt opp mot liknandemateriale frå andre stader i fylketeller landet elles vil dette gje aukakunnskap om ein viktig periode inorsk historie.

Erling Normann Berge kan kontaktast på tlf: 913 09 743.

Døme på dokument frå gardsarkivet til Berge.

Retur:

FYLKESARKIVETAskedalen 2

6863 Leikanger

ISSN 0803-9682

Over: Hans Blomgata sett vestover, med sjukehuset til venstre og kyrkja i enden. Datering: 1945-1970. Fotograf: Kåre Botnmark.

Under: Bilete frå jubileumsåret 2010. Endringane er, ved fyrste augnekast, ikkje påfallande. Fotograf: Per Olav Bøyum

Før og no

kjelda nr. 2 - juni 2010

Documents