khovd.mecs.gov.mnkhovd.mecs.gov.mn/storage/app/public/angi_devshih/mon11.d… · web...

11-Р АНГИЙН АНГИ ДЭВШИХ ШАЛГАЛТЫН ЖИШИГ ДААЛГАВАР-1\Монгол хэл, бичиг, Уран зохиол нэгдмэл агуулга\

САНАМЖ, ЗӨВЛӨГӨӨНийт 50 оноо

Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ. Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,

хоёрдугаар хэсэг нь бичих чадвар сорьсон задгай хэлбэрийн даалгавраас бүрдэнэ. Даалгавар бүрийн хариултыг өгөгдсөн зайд бичиж тэмдэглэнэ.

НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 оноо

“Алтай”

... Баяннуур хэмээх тохилог суурины хаяанд Ховд голын тавилангаар гарч байхад, байгалийн сүр хүчин, уян зөөлөн байдал, давтагдашгүй гоо үзэсгэлэн аль аль нь нэг хэсэгхэн газар тэгж хослон тогтсоныг гайхмаар байв.

Хүрэн улаан, ногоовтор, хөх саарал өнгийн хадан уулс голын тунгалаг ногоон усанд тольдон гаднаас үзэхэд амьдралгүй мэт баргар бөгөөд эгц цавчим уулсаар хавчигдсан хөндийд шим ертөнцийн хүчийг зориуд үзүүлсэн үзмэр мэт намжаа их улиас, үрэл, чацарганын мод улайран шаргалтаж байв. Ховд голын баруун биед намрын ухаа саарал униар татсан нэгэн цуваа хүрэн хүрмэн уул, түүний цаадтай нэгэн цуваа хөх хадан уул, бас түүний цаана өөр нэгэн цуваа хар уул, бүр цаана нь Цамбагаравын мөнх цаст оргил сүүдэр талдаа хөх цэнхэр, наран талдаа гялгар цагаан туяатай байгаа тэр бүхнийг үгээр эвлүүлэн хэлэх байтугай өнгөөр ялган зурахад ч бэрх ажээ...

...Газар дэлхий дээр ямар олон янзын будаг байдгийг тэгэхэд бодсон юм. Адгийн наад зах нь салхины өнгийг төсөөлж болох байв. Ховд голын хөндийд намуухан шар салхи сэмхэн хэсүүчилж байхад, тэртээ өндрийн хадан цохионд хар салхи,Цамбагаравын хяр оройгоор бол дун цагаан салхи салхилж байх шиг санагдсан...

...Нисэх онгоцоор Ховд хотоос Өлгий хот орж явахад Цамбагаравын дүлий цагаан оргил зэрэгцээд ирэхийн үес тэр оргилын хүйтэн жихүүн амьсгал онгоцны бөөрнөөс нэвт үлээх мэт ар нуруу руу хүйт оргиж байв. Тэртээ умар зүгт Хархираа, Түргэний шовх шовх оргилууд гялбалзан харагдана. Тэдгээрийн наад захынх нь асар том болор талстууд мэт гэрэл цацруулан, цаад захынх нь уул, үүл алин болох нь ялгагдахгүй хөхрөн зурайж байв. Тэр оргилууд газраас ургаж тогтсон биш тэнгэрээс бууж тогтсон мэт ажээ.

Ийм сүрлэг сайхан ертөнцөд замаа олж, эцсээ хүртэл явах эрэлхэг зориг хэрэгтэй бус уу гэж бодогдсон. Энэ сүрлэг сайхан ертөнцөд уран бүтээлч, бичгийн хүн өчүүхэн атаархалд автагдан бухимдахгүй гүдэсхэн явах ёстой.Би өөртөө ногдсон уулын оргилд хүрэхээр явна. Та намайг сэрээж тус болов. Алтай хайрхан уул минь гэж дотроо шивнэн явж билээ.

1.Холбоо үгсийг ажиглаад, ямар үгэнд хэрхэн холбогдож байгааг тайлбарла./4 оноо/

Тунгалаг ус........................................................

Эгц цавчим уулс.................................................

Сэмхэн хэсүүчлэх..................................................

Зайдуу орших........................................................

2.Эхээс зохиогчийн мэдрэмж сэтгэгдэл, бодрол ухаарал гэсэн хэсгийг тус бүр нэгийг олж

бичнэ үү. /6 оноо/

Мэдрэмж сэтгэгдэл :

.......................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

...............................................................................................................................

......................................................................................................................................

Бодрол ухаарал:

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................................

3. “Цамбагаравын дүлий цагаан оргил”, “ Өөртөө ногдсон уулын оргилд хүрэхээр явна ”-

гэсэн өгүүлбэрийн дүрслэх ур маягийг тайлбарлана уу. /4 оноо/

..............................................................................................................................................

.........................................................................................................................

4.Эхээс угсарсан холбоо үг, зэрэгцсэн ойролцоо үг тус бүр 2-ыг олж бичнэ үү. /4 оноо/

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

5.Дараах өгүүлбэрийг өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тайлбарла. /5 оноо/

Ховд голын хөндийд намуухан шар салхи сэмхэн хэсүүчилж байхад, тэртээ өндрийн

хадан цохионд хар салхи салхилав.

6..Өөрийн цээжилсэн “Хайку” шүлгээс бичээрэй. \ 3 оноо \

7.Дараах монгол бичгийн эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлнэ үү? /4 оноо/

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -20 оноо

FeB FjI bEa Feda FoijeK iI CekErle%

T. frkuA fca fonejO flesoa fca Frgoeesea busI Dola FcikEt FkEt bEa

8.С.Эрдэнэ “Алтай” тэмдэглэлийн арга барилыг ашиглан “Төрсөн нутаг, аялсан газар орныхоо талаар аян замын тэмдэглэл бичээрэй. Бичихдээ байгалийн сүр жавхлан, өнгө будаг зэргийг эргэцүүлэн бичээрэй. Үгийн тоо 180 – 200

11-Р АНГИЙН АНГИ ДЭВШИХ ШАЛГАЛТЫН ЖИШИГ ДААЛГАВАР-2

\Монгол хэл,Уран зохиол,Үндэсний бичгийн хичээлийн нэгдмэл агуулга\

САНАМЖ, ЗӨВЛӨГӨӨНийт 50оноо

Шалгалт 80минут үргэлжилнэ. Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,


НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ: УНШИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР-30 оноо

Яргуй хөөсөн ямаа

Хүн,амьтан бүрт идэх дуртай хоол гэж буй.Малаар жишээлэхэд тэмээ багалуур,бударганад дуртай,хонь агь таана,үхэр овьёос тариа,гахай,туулай ургамлын үндэс идэх дуртай.Харин ямаа бол яргуйд дуртай.Ямартаа л “Яргуй хөөсөн ямаа”гэдэг хэлц үүсэх вэ? Баруун монгол ардын нэгэн дуунд:

Яргуй хөөдөг нь ямааны занЯнзгүй явдаг нь багын зан хэмээн дуулдаг.Яргуй нь ургамал ургамлаас хамгийн түрүүн ханш нээгдэхэд цасан дороос цухуйж

ургадаг эртэч ургамал боловч харамсалтай нь хагас сар хүрэлгүй хагдран унаж үхдэг хамгийн богино настай ургамал юм.Яргуй ид цэцэглэн ургаж байхдаа амт гашуун исгэлэн,ам дарвигнуулах халуун чанартай тул шим тэжээллэг,өвчнийг ч анагаах чадалтай тул зарим өвчнийг анагаах эмийн жоронд ордог.Яргуй хөх цэнхэр,цээнийн ягаан,ухаа шар өнгөтэй,хонхон буюу зүрхэн хэлбэртэй,хад асганд төлөв ургах ба энд тэнд тархаж,нэг нэгээрээ ургадаг сонин амьдралтай цэцэг.Монголчууд яргуйг хамгийн түрүүнд ургадаг цэцэг болохоор хаврын бэлгэдэл цэцэг болгож бэлгэшээдэг.

Яргуй хөөсөн ямаа тогтоно гэж үгүй,бие биеэсээ өрсөн хад чулуунд авиран асч,өөр өвс тоохгүй гагцхүү яргуй хөөж иднэ.Яргуй хөөсөн ямаа өдөржин гүйх тул хэдийгээр шимлэг хүчиллэг ургамал олж идэх боловч тарга тэвээрэг авахгүй,харин ч турж эцэх нь элбэг.Тогтож сууж чаддаггүй,тавьтаргүй ааштай,ямар нэг юм руу ухаан зүггүй зүтгэн байгаа хүнийг “Яргуй хөөсөн ямаа”-тай зүйрлэдэг нь монголчуудын угсаа хэл соёлын нэг онцлог болно.

Дараах асуултад хариулаарай.

1.Өгөгдсөн үгсийн утгыг тайлбарлаарай.\5 оноо\

- Агь таана-Бударгана -Ханш нээх-Багалуур- Овьёос тариа

2.”Яргуй хөөсөн ямаа шиг” хэлцийн утгыг тайлбарлаад, ойролцоо утгатай хэлц бичээрэй.\5 оноо\

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

3.Яргуйг яагаад хаврын бэлгэдэл цэцэг гэж бэлгэшээдэг вэ? \2 оноо\

.........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

4.”Яргуй хөөсөн ямаа тогтоно гэж үгүй” гэсэн үг хэллэгийн учир утгыг тайлбарлаарай.\2 оноо\

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

5. Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж,тодорхойлоорой. \5 оноо\

Монголчууд яргуйг хамгийн түрүүнд ургадаг цэцэг болохоор хаврын бэлгэдэл цэцэг болгож бэлгэшээдэг.

6.Яргуй хэмээх ургамлын шинжийг хүснэгтэд бөглөөрэй.\6 оноо\

Өнгө зүс

Хэлбэр дүрс

Эмийн чанар

Шинж чанар

Амт

Онцлог

7.Үндэсний бичгээс кирилд хөрвүүлэн бичээрэй.\5 оноо\

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР-20 оноо

1. Сургуулийнхаа сурагчдын бүтээлийн буланд цэцэг тарих талаар нийтлэл бичээрэй. Үгийн тоо 180 – 200Та дараах санаануудыг ашиглаж болно. Хүмүүсийн цэцэг тарих шалтгаанууд Цэцэг ургуулахад шаардагдахад үүрэг хариуцлага анхаарал халамж хэрэгтэй. Зэрлэг ургамал ч гэсэн тасалгааны цэцэг шиг байх хэрэгтэй.

Та магадгүй цэцэг ногоо арчлах,ургуулах талаар туршлагатай байж болно.Тэгвэл өөрийн санаа бодлоо хавсарган бичиж болно.

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................






Аляскад монгол тэмээтэйгээ уйлсан минь

Америкт хөл тавихдаа Аляска мужид 2000 оны хавар очиж хүн ардынх нь сайхан сэтгэлд уярахаас гадна байгалийн гайхамшгийг нь шүтэн, онгон дагшин байгалийг нь биширсээр ирсэн юм. Намайг Аляскад ирэхэд хойт туйлын алдартай цагаан шөнө аль хэдийнээ эхэлсэн байлаа. Өдөр шөнөгүй гэрэлтэй байх энэ үе нь хичээл номоо хийдүүлээд хоер гурван хоногоор Ленинградын цагаан шөнийг харах гэж явдаг байсан залуу зандан насыг минь яахын аргагүй санагдуулсан билээ. Аляскад ирээд мартагдашгүй сайхан оюутан насаа эргэн санахад сонин байлаа. 2001 оны өвөл Аляскад дахин очих таатай боломжийг Номхон далайн дээд сургууль надад олгосон юм. Манайхаас дутахгүй хүйтэн байх болов уу гэж бодоод аль болох дулаан хувцасаа бэлдээд очтол үстэй малгай, бээлийний хэрэг надад гараагүй. Миний байсан Анкорож хот нь Номхон далайн урсгал дээр оршдог болохоор өвөл нь цас их оровч дулаан уур амьсгалаараа Монгол орны маань намрын сэрүүнийг санагдуулахаар байлаа. Америкийн хамгийн хүйтэн муж гэж тооцогдох Аляскийн тэр жилийн өвөл харин миний амьдралд хамгийн дулаан өвөл болж өнгөрсөн юм.

Өмнө нь өдөр шөнөгүй гэрэлтэй байдаг цагаан шөнийн цагаар ирж харанхуй шөнийг бараг гурван сарын турш үзэлгүй буцаж байсан бол энэ удаад өвлийн цагаар очиж нарны гэрэл харалгүй хоер сарыг өнгөрөөсөн. Зарим шөнөдөө туйлын туяа тусахад гэрэл гэгээтэй болж хаа ч давтагдашгүй гэрэл цацарсан саруулхан шөнийн тэнгэрт говийн зэрэглээг өнгөтөөр харах шиг болдог байлаа. Зохиолч, яруу найрагчдын естой л нэг онгод

нь орохоор хосгүй сонин шөнүүдээрээ Аляска нутаг сэтгэлийг минь уяраасан. Тэр жилийн мартагдашгүй дулаан өвөл дуусахад хавар нь сэтгэл догдлуулсан үйл явдлаар эхэлж билээ. Хөвсгөл аймгийн Хатгал дахь дархан цаазат газрын нэгэн ажилтан эмчилгээнд ирэх болсноор би ажлаа түр хойшлуулж, түүнд хэсэг хугацаанд туслан ажиллах болсон. Наранцэцэгийг эмнэлгээс гарахад нь юу үзэж сонирхмоор байна вэ? гэж асуухад минь:”Энд амьтны хүрээлэн байдаг бол заан гэдэг амьтанг л хармаар байна” гэв. Ингээд түүний хүсэлтийн дагуу Хөвсгөлийн дархан цаазат газар төсөл хэрэгжүүлэн удирдаж байсан америк хүн, гэргийнхээ хамт бид хоёртой Анкорож хотын захад байрладаг амьтны хүрээлэн рүү нэгэн өглөө явж билээ. Тэнд очингуутаа бид зааны байр руу явсан.

Наранцэцэг анх удаа амьд заан харж байгаа болохоороо естой л нэг хүсэл мөрөөдөл нь биелсэн хүүхэд шиг бөөн баяр болон тэнд удаан зогсож билээ. Гайхаж биширсэн түүнээс хоер бөхтэй Монгол тэмээ энд байдаг гэнэ.Тийшээ явья гэтэл зааны урт хошууг гайхсан тэр тэндээс мөд хөдлөх янзгүй байхад нь төслийнх нь удирдагчтай үлдээгээд тэмээний зүг ганцаараа алхсан. Явах замдаа бөх нь уначихсан, ноос ноолуур нь ширэлдчихсэн, нүд нь нуухтсан, өрөвдмөөр хэдэн тэмээг Орос, Герман, Унгар, Вашингтоны зоо паркт харснаа санаж явлаа. Гэтэл өмнө минь эгээ л говийнхоо шаргал хөндийд тааваараа бэлчиж яваа юм шиг өнгө зүстэй, ширээ бөх нь тэгширсэн, сүрлэг сайхан хоер тэмээ байж байв. Холын барааг ширтсэн цаанаа л нэг ихэмсэг зогсож байгаа тэмээг хараад сэтгэл минь сэргэх шиг болсон доо.Яаж ойртуулахаа мэдэхгүй баахан зогсож байснаа гэнэт өөрийн мэдэлгүй “Хөөе, хөөе” гэж хашгираад хашааны завсраар гараараа даллатал хэвтэж байсан тэмээ нь босоод үзэгчид бидний зүг рүү алгуурхан алхаад ирсэн юм. Тэмээг дөхөөд ирэхэд тэнд байсан бүх хүн төмөр хашааны завсраар гараа оруулахад тэмээ миний гарыг сонгож аваад үнэрлэсэн. Тэгснээ гүнзгий урт амьсгаа аваад уян хүзүүгээ өргөж, тэнгэр өөд харахад нь дүрлэгэр бор нүднээс нь бөөн нулимс мэлмэрэн асгарч билээ. Бөөн бөөнөөр бөмбөрөн урсаж буй нулимсыг нь хараад өөрийн эрхгүй уйлахад минь дэргэд зогсож байсан хүмүүс “Тэмээний хэл мэддэг хүн байна шүү дээ” гэлцэн уйлж байгаа тэмээ бид хоерыг ээлжлэн харж мэл гайхсан байдалтай байв.

Яг энэ үеэр Наранцэцэг гэр бүлийн хоер америктай дөхөж ирснээ нус нулимсаа арчин зогсох намайг хараад их л сандарч яав ийв болов. Тэгтэл нэгэн америк эр хажуугаас “Тэмээ бидэн дээр ирээд энэ эмэгтэйн гарыг үнстэл нэг үг хэлээд тэмээг уйлуулчихлаа. Дараа нь өөрөө уйлаад эхэлсэн” гээд тайлбарлаж гарав. Тэнд байсан хүмүүс над руу гайхан харж учрыг олох санаатай “Энэ эмэгтэй яагаад байгаа юм бэ? Тэмээ эхлээд уйлсан юм уу?” гээд асуугаад байсан. Би гэдэг хүн хэлэх үгээ олохгүй хий дэмий л тэдэн рүү харан нэг инээмсэглэж, тэмээ рүүгээ харан нулимсаа арчин нэг хэсэг л зогссон доо. Өмнө нь ботгоо голсон ингийг морин хуурын эгшгээр уярааж хайлуулдаг гэдгийг олон удаа сонссон боловч яг өөрийн биеэр уйлж байгаа тэмээтэй тааралдаж байгаагүй болохоор сэтгэл минь ихээр хөдөлсөн байх. Жаахан тайвшраад тэмээний тухай тайлбарыг унштал дөрвөн жилийн өмнө хоер тэмээг хэдэн сарлагийн хамт Өвөр Монголоос авчирсан гэж бичсэн байлаа.

Зарим нь уйлж, зарим нь инээсэн биднийг тэндээс холдон явахад хөөрхий тэр амьтан хашааныхаа цаанаас бидний зүг рүү харан харсаар хоцорч билээ. Алс холын Америк тивд ирсэн тэр тэмээ Монгол хүний үнэрийг мартаагүйд нь их өрөвдсөн. Гэртээ ирээд ч догдолсон сэтгэл минь ер тайвшрахгүй, тэр олон хүн дотроос намайг Монгол хүн гэж тэр тэмээ яаж танив аа гээд Наранцэцэгийг унтуулахгүй дахин дахин шалгааж суулаа. Өглөө босоход нь “Малаас хол, хот газар, сэхээтний гэр бүлд төрсөн намайг тэр тэмээ яаж Монгол хүн гэж мэдэв ээ?” гээд л нөгөөх асуултаа дахин давтаж асуухад минь Нараа минь өөдөөс зааны аварга бие, урт хошуу, богинохон сүүлийн талаар ярьсаар л байлаа. Оюутны солилцооны шугамаар Аляскад сурч байсан нэгэн Монгол охин намайг нутаг буцахад минь гаргаж өгөхөөр ирсэн юм. Би түүнд: “Миний дүү гэрээ санаад байвал амьтны хүрээлэнд очоод хоер тэмээтэйгээ нэг сайн уйлаад аваарай. Тэгсний дараа сэтгэл чинь онгойж нэг хэсэгтээ л сэргэлэн цовоо явах болноо, чи минь” гэхэд хацар дээр минь

үнссэнээ :”За, би тэнд заавал очно” гэж шивнээд онгоцны буудал дээр доголон нулимстай торойгоод үлдэж байсан.

Миний амьдралд тохиолдсон сайхан дурсамжтай олон үйл явдлуудын нэг нь Америк оронд Монгол тэмээтэй ийнхүү учирч, уйлж явсан минь яахын аргагүй мөн бөгөөд Монгол хүний барааг ойрд хараагүй арван зургаахан настай тэр жаахан охин намайг хараад уйлж байсан нь бас хэзээ ч мартагдахгүй биз ээ. Дашрамд дурдахад энэ хугацаанд Хулан маань дунд сургуулиа төгсөөд, Аляскийн дээд сургуулийг суралцаж дүүргээд, хань ижил, үр хүүхэдтэй болоод сайн явж байгаа. Аляска яваад ирсэн хүнээс нөгөөх хоёр тэмээний нэг нь үлдсэн бөгөөд хашааных нь гадуур давхар хашаа барьснаар түүнд хүрэх боломжгүй болсон байна гэж сонслоо.

Ш.Наранчимэг /Арлингтон. Виржиниа/ "Даяар Монгол" сонины архиваас

1.Учир шалтгааныг тайлбарлаарай. [4 оноо] -Зохиолын “би” баатар яагаад уйлсан бэ?.........................................................................................................................................................

......... -Хоёр тэмээг хаанаас амьтны хүрээлэнд аваачсан бэ?..................................................................................................................................................................2.Эхийн гол санааг хэлцээр илэрхийлэн бичээрэй.[3 оноо] ........................................................................................................................................ 3.Эхээс “би” буюу зохиогчтой хамаарах орон, цаг хугацаа заасан үг олж бичээд хаана, хэдийд болж байгааг нь тайлбарлаарай. [5 оноо] • ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.4. Дээрх эхээс зэрэгцсэн болон угсарсан холбоо үг тус бүр 2, 2-ыг олж бичнэ үү \4 оноо\ ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................5.Өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж,хэв шинжийг тодорхойл. [4 оноо]Зарим нь уйлж, зарим нь инээсэн биднийг тэндээс холдон явахад хөөрхий тэр амьтан хашааныхаа цаанаас бидний зүг рүү харан харсаар хоцорч билээ.6.Дараах санаанаас нэгийг сонгон мэдрэмж, үзэл бодлоо /нэг цогцлолбороор/ бичнэ үү.

[5 оноо] Гэртээ ирээд ч догдолсон сэтгэл минь ер тайвшрахгүй, тэр олон хүн дотроос намайг

Монгол хүн гэж тэр тэмээ яаж танив аа гээд Наранцэцэгийг унтуулахгүй дахин дахин шалгааж суулаа.

Өмнө нь ботгоо голсон ингийг морин хуурын эгшгээр уярааж хайлуулдаг гэдгийг олон удаа сонссон боловч яг өөрийн биеэр уйлж байгаа тэмээтэй тааралдаж байгаагүй болохоор сэтгэл минь ихээр хөдөлсөн байх.

Америкийн хамгийн хүйтэн муж гэж тооцогдох Аляскийн тэр жилийн өвөл харин миний амьдралд хамгийн дулаан өвөл болж өнгөрсөн юм

7.Кирил бичигт хөрвүүлэн бичнэ үү. [5 оноо]

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ. БИЧИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР-20 оноо

2. Та үе тэнгийнхэндээ сургамж өгөх зорилгоор “Надад тохиолдсон нэгэн явдал” сэдвээр эх зохион бичээрэй. Бичихдээ бүтэц, өнгө аяс, сэдэв, агуулгын харьцааг оновчтой гаргаж, дүр дүрслэл, баримт мэдээллийг зохистой ашиглан зөв найруулгатай бичээрэй. Бичгийн соёл оноонд нөлөөлнө гэдгийг анхаарна уу. / Үгийн тоо 180 – 200/ [20 оноо]






Өс өвөрлөх

Сэтгэлийн талбайд унасан тэнэглэлийн үр. Өөртөө гай тарьсан хүнийг өршөөхөөс илүү, муу муухайгаас зайлах аргагүйг зөвхөн мэргэд, уужуу тэнүүн сэтгэлтнээс бусад нь үл ухаарна. Ихэнх хүмүүс муу муухайг муухайгаар хариулдгаас бусдын буй болгосон муу муухайг улам их болгохоос хэтэрдэггүй.

Нэгэн малчны шөл хийж ууна гэж бодож байсан эргүү төлгийг нь зэрлэг нохой барьчихжээ. Уурлаж хорссон мөнөөх малчин зэрлэг нохдыг буудаж алъя гэтэл буугүй учир нохойд бариулсан эргүү төлөгнийхөө маханд үнэгний хор хаяад явжээ. Гэтэл хорт мах идсэн зэрлэг нохос галзуурч, нөгөө малчны хоттой хонь, айлынх нь үхэр малыг бүгдийг барьчихжээ. \Д.БАТБАЯР\

1.“ Ихэнх хүмүүс муу муухайг муухайгаар хариулдгаас бусдын буй болгосон муу муухайг улам их болгохоос хэтэрдэггүй” гэсэн санааг өөрийн ойлголтоор дэлгэрүүлэн бичээрэй. \4оноо\

.........................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

2.Эхийн гол санааг хэлц үгээр илэрхийлэн бичээрэй. \3 оноо\

.........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

.................................................................................................................................

3.“Сэтгэлийн талбайд унасан тэнэглэлийн үр” гэсэн өгүүлбэрийн дүрслэх ур маягийг тайлбарлан бичээрэй. \4 оноо\

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

............................................................................................................................................

4.Дээрх эхээс холбоо үг 4-ээс доошгүйг түүн бичиж тайлбарлаарай .\4 оноо\

.........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

5.“Гэтэл хорт мах идсэн зэрлэг нохос галзуурч, нөгөө малчны хоттой хонь, айлынх нь үхэр малыг бүгдийг барьчихжээ.” гэсэн өгүүлбэрийн бүтэц, хэв шинжийг тодорхойлон бичээрэй.\5 оноо\

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

6.Дээрх эхээс цагийн утга заасан бүтээврийг ялган бичээрэй. \5 оноо \

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

7.Монгол бичгийн эхийг уншаад зөв хөрвүүлэн бичээрэй.\5 оноо\

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР -20 оноо

“Нүгэл буян” гэсэн сэдвээр эх зохион бичээрэй. / Үгийн тоо 180 – 200/ ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

DoilokEloksea Kia FooeeeedeI Yo^ .Doirb iia Soilda B& Folo_ Kiroa I Fireksea Frki^ Needia Folem

jileldiI .

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

..........................................................................................................






Хялгасаар зүссэн чулуу Ханхөхийн нутагт шинэ зам засуулж явсан залуу инженер Батболд нутгийн өвгөн

Дорлигоос энэ домгийг сонсоод хот газар суудаг эхнэртээ захидал илгээжээ. Эхнэр нь үеийн бүсгүйчүүлдээ, тэд нар нь цааш нааш дамжуулан тарааснаас би сонслоо. Чухам үүнээс урьд хэдэн үе дамжин ярилцсаар хорьдугаар зууны сүүлийн хагаст хүрч ирснийг бүү мэд. Харин Дорлиг өвгөн Батболдод яагаад ийм домог ярих болсны хамаг учрыг тэр инженер захидалдаа тодорхой бичсэн байна.

Хүлэг морь, сарлагийн шарын туурайгаар гарсан нарийн жимийг тэлж атан тэмээ, ачааны тэрэгний даваа болгон засахын учир Дорлиг гуай шүүрс алдан хэсэг зуур дуугүй сууснаа инженерийг дуудаж онцгойдуухан аваачаад:

- Хүүхээ энэ давааг сэтлэхгүй байвал яасан юм бэ? Ийм өндөр даваа сэтэлнэ гэдэг мөн ч их ажил аа даа. Энэ жилдээ л лав барагдахгүй шүү дээ гэсэн гэнэ. Батболд, өвгөн хөтчийн татгалзсаны учрыг мэдэлгүй,

- Юу байх вэ, Дорлиг гуай. Бид чинь энэ байтугай өндрийг сэтэлж, өргөн голыг дамнуулан гүүр барилаа шүү дээ. Үүнийг сэтлээд зам гаргачихаар танай нэгдлийн машин тэрэгний зам наанадаж хоёр өртөө дөт болно, малчдын нүүдэл суудалд ч хэчнээн дөхөм хялбар болох билээ гэжээ. Өвгөн унтарсан тамхитай гаансаа хэдэнтээ хий сорсноо,

- Аа тийм бол яах вэ дээ. Цагийн юм цагтаа гэдэг хойно. Уул нь энэ давааны овоон дээрх авдрын хэрийн хоёр хар чулууны тухай тун сонин домог байдаг юм. Урьд цагт нэг чулуу байсан юм гэнэ билээ. Энжнээр та дуулсан ч болов уу даа? гэв. Батболд домгийг урьд өмнө сонсоогүйгээ хэлээд ярьж өгөхийг өвгөнөөс хүссэн учир тэр орой хоёулаа хэдэн хувин айраг уунгаа ярилцжээ.

... Эрт урьдын цагт энэ нутагт нэгэн бэлэвсэн авгай өнчин хүүгийнхээ хамт аж төрөн суудаг байжээ. Тэр хоёрын амь зуулга гэвэл унааны ганц цагаан гүү, ундны сүүний таван ямаа аж. Хүү нь эрийн цээнд хүрч, хүлгийн дөрөө дөрөөлөн тарвага зурамхан агнаж хоногийн хоол хүнс олох болов. Эх хүүгийн амьжиргаа ийнхүү дэвжин дээшлэхийн үест гэнэт нэгэн элч довтлон ирж, хүүг нь эзэн хааны цэргийн албанаа татжээ. Хөөрхий эмгэн эзэн хааны элчийн өлмийд сөхрөн унаж,

- Эзэн дээдийн зарлигийг гүйцэтгэгч элч та соёрхож хайрла. Амьдрах наран, амьжрах гар минь болж заяасан ганц үрийг минь энэ албанаас энэрэн хэлтрүүлж , уул харах нүдгүй, уушги даах шүдгүй болсон намайг гялайлгаж хайрлаач. Өр төлөөс болгож унах унаа, өвлөх хөрөнгө, урц гэрээ ч болов харамгүй өргөн барья гэжээ. Элч хариу өчсөн нь:

- Буман зовлон үзсэн буянтай буурал чи сонс. Хааны зарлигийг халах, эзний шийдийг эвдэх эрх хэнд маань бий сэн билээ. Би таны хүүг цэргийн албанаас чөлөөлж яахан чадна. Та сэтгэлээ тал мэт уужим тавьж, санаагаа далай адил ариун байлгаж хүүгээ хүлээ. Хүү тань дайснаа дарж, дархан цолоо мандуулаад эргэж ирнэ. Тэр сайхан цагт тээр тотгоргүй учрахыг тэнгэр бурхан мэднэ гэжээ.

Хүүгийнх нь гаталж гарсан голын ус гурвантаа хөлдөж, гурвантаа гэслээ. Харь нутгаас ирсэн айлчин шувууд үр төлөө дагуулан ганганан гунганасаар өмнийг гурвантаа зорилоо. Гэлээ ч хөөрхий эхийн хатсан элгийг дэвтээх юм даан чиг болсонгүй ээ. Нутгийн нэр цуутай бөөд саалийн хэдэн ямаагаа барьц болгон өргөөд аврал тус эрж,

- “Мянган мэлмийт, түмэн сонорт тэнгэр дээдэс минь Усан нүдтэй, цусан зүрхтэй хилэнцэт доорд намайг ганц хүүтэй минь амар мэнд

уулзуулж хайрлаач” гэж гуйжээ. Бөө: - Ай хөөрхий зайлуул. Ганц хүү чинь айх аюулгүй, зовох зовлонгүй амар мэнд явж

байна. Буцаж ирэх нь болзолгүй, эргэж уулзах нь итгэлгүй юм байна. Удаан түргэн ирэхийн учрыг гагцхүү эх чиний чин зориг шийднэ.

Хүүгийн чинь даваад явсан даваан дээр байгаа бул хар чулуу ирэх замыг нь хааж байна. Тэр чулууг хялгасаар зүсэж хуваасан цагт хүү чинь саадгүй ирнэ гэжээ. Үрээ мөрөөдөхийн зовлонд шаналсан эх замын саадыг арилгахаар бул чулууг гурван жил, гурван сар, гурван хоног хялгасаар хөрөөдсөөр зүсэж хуваасан гэдэг домогтой юм даа, хүү минь гэж хөтөч өвгөн ярьжээ.

- Тэгээд хүү нь ирээ болов уу? гэж залуу инженерийг асуухад өвгөн: - Нэг жил ганц цагаагч гүүнээс нь эр хар унага гарчээ. Хөөрхий эх өлзийшөөн баярлаж, -“Хүүгийн минь хүлэг морь хүрээд ирлээ. Одоо хүү минь мөдхөн ирнэ” гэж хөл газар хүрэхгүй хөөрөн чулуугаа улам ч хурдан хөрөөдөж гэнэ. Тэгтэл гай болж хялгас дуусаад олдохыг байв гэнэ. Сандрахдаа гүүнийхээ шодон сүүлийг хяргахаар очтол гүү нь унаганыхаа жавар талд нь нөмөрлөн зогсож байхаар нь “Хөөрхий дөө, энэ адгуус ч болтугай үрээ даарч хөрөхөөс биеэрээ хамгаалж байхад дэлийг нь авчхаад одоо бас үлдсэнийг нь мухарлах гэж үү? Яаж болох вэ? Тэгснээс...“ гээд бууралтсан гэзгээ хярган авч чулуугаа зүссэн юм гэнэ билээ. Гэлээ гээд дайн тулаанд эрсэдсэн хүү нь яахан амилж ирэх билээ” гээд өвгөн хууч яриагаа өндөрлөжээ. Батболд захидлынхаа төгсгөлд: “Домогт зүсмэл чулууг байсан янзаар нь үлдээж , давааг өөр газраар сэтэлж байна гэж бичжээ. / М.Гүрсэд /

1.Дараах үгийн утгыг тайлбарла. \3 оноо\Шүүрс алдам ......................................................................................................Бэлэвсэн ............................................................................................................Урц ............................................................................................................2.Эхийн сэдэв, гол санааг бичнэ үү? \З оноо\.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................3.Дорлиг гуайн үзэл бодол юу байсан бэ? \3 оноо\ .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4.Дараах эхийн хэсгийг уншаад зөв бичих дүрмийн алдаатай 5 үг олоод, засаж бичээрэй. Алдаатай нэг үг олбол 0,5 оноо, зөв болгон засвал 0,5 оноо. [5 оноо]

Хангайн сайхан нуруунаас гарсан Идрийн сайхан гол өндөр уулнаас буусан тул урсгал түргэн түргэн, бас л хөгжим шиг шуугьна. Хажууд нь суун чагнахад үнэхээр тааламжтай. Хүний өнгөрүүлэх зам ямар болхыг юунд урьдаас тайлбарлаж үл өгнө. Энэ тунгалаг ариун мөрөн хэчнээн мянган жил хэв хэвээр урссаар байтал, эрэг дагуу оршсон ёс гэтэл хүн амьтаны түүх байн байн хувилсаар ирэх нь тэмцээний үр байжээ. Орчин тойрон зэргэлсэн уулс бэрх өндөр, сэрвэн хад сэхийлцэн сахайлцан сүр жавхлан хэтэрхий, ой шугуй нягт зузаан, ус булаг хоржигнон хуржигнана.

Алдаатай үг Зөв болгож зассан үг

5.Өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж бүтцийг тодорхойл. \4 оноо \ Ханхөхийн нутагт шинэ зам засуулж явсан инженер Батболд нутгийн өвгөн Дорлигоос энэ домгийг сонсоод хот газар суудаг эхнэртээ захидал илгээжээ..........................................................................................................................................6.Онцолсон хэсэг дэх зохиолчийн санааг өөрийн үгээр 50-70 үгэнд багтаан дүгнэж бич. \ 7 оноо\

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

.................................................................................................

7.Дараах эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлээрэй. \5 оноо\

Үгийн тоо 20. 0-1 алдвал 5 оноо 2-4 алдвал 4 оноо, 5-7 алдвал 3 оноо, 8-10 алдвал 2 оноо, 11-13 алдвал 1 оноо 14 –ээс дээш алдвал 0 оноо \5 оноо\

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

Хоёрдугаар хэсэг: Бичих даалгавар \20 оноо\ “Эхийн ач” сэдвээр 180 – 200 үгэнд багтаан эх зохиож бичнэ үү? Эх зохиож бичихдээ:

Эх хүний ая гавьяа, сайхан сэтгэл Энэ талын баримт нотолгоо Эхийн ачийг хариулах ёстой талаарх чиний бодол






Хэлдэг гурав хийдэг ганц

…Гэрийн дотор чимээгүй нам гүм болов. Өвгөн Цог олон юм бодож эргэцүүлж эхлэв. Шинэ нутагт нүүе гэхэд хэдэн тэрэг хөдлөх юм байхгүй, тэргээ шаая гэхэд толгой өвдөж, бие ядраад байх юм, биеэ эмнүүлье гэхэд докторт өмсөж очих бүтэн дээлгүй,дээл хийлгэе гэхэд Сүрмаагаас өөр оёж чадах хүн байхгүй. Сүрмаагаар оёулъя гэхэд хоний нь хариулах хэрэгтэй. Хонь хариулъя гэхэд толгой өвдөөд байх юм. Хүний чинь настай болоход үр хүүхэд нь тэжээгээд ясыг нь амруулдаг байх юм. Манай хамаг ажлыг хийдэг байсан хүүхэн Мандах эр дагаад алга боллоо. Хүү гэж энэ Доной унтах идэхээс өөр юм мэдэхгүй амьтан. Үүнийг хүмүүжүүлэх ажилд сургая гэхэд бодоод үг хэлэх гэтэл толгой манараад,нүд нь анилдаад урьдаар жаахан дуг хийлгүй горьгүй шиг санагдлаа. Эмгэн ёх ёх гэж хэдэн удаа суниагаад:

- Өвгөн өө, өнөөх гангийн цоорхойг засна гэсэн юу болов? гэж шаардахад өвгөн үг хэлэхийн оронд хүнгэнэтэл хурхирав.

- Эдэнтэй чинь ингэж хэрэлдсээр байгаад бүр тэнхээ барагдах юм гээд эмгэн ёх гэж суниав.

- За би нэг хажуулъя. Хүү минь хурганы уут оёх хэдэн утас имэрч бай гэв.- Үгүй,тэр утсыг чинь би ердөө имэрч чаддаггүй юм.Тэр жил яагаа вэ,Лувсангийн айл

байхад намайг утас нийтгэ гээд байхлаар би хэдэн утас нийтгээд үзсэн юм. Түүнийг цөм буруу эрчтэй нийтгэж гээд намайг загнаж байсан. Бас буруу эрчтэй нийтгэчвэл яршиг. Ээж минь ноосны чинь гарц болно. Тэрний оронд Сүрмааг ирэхээр л нийтгүүлбэл боллоо.

- Та нар дандаа Сүрмаа Сүрмаа л гэх юм.Тэр чинь хүний бүсшүй үр шүү дээ. Сүрмаа бид хоёроос өөр энэ гэрт ажил хийдэг хүн алга. Цог та хоёр ажил хийе, хийх хэрэгтэй гэж ярьдгаас биш, хийдэг ажил огт байхгүй. Хааяа морь унаад дэмий айл хэссэнээ ажил хийсэн юм шиг үнэрхэх юм. Сүрмаа бид хоёр энэ айлын хамаг ажлыг хийж гүйцэхгүй боллоо гэж хэлтэл гаднаас бэр Сүрмаа орж ирэв…Гэтэл гэрийн дотор нялх хурга майлах сонстов.Сүрмаа гурван хурга гаргаж арагт хөмрөн тавив.

1. “Нийтгэх, үнэрхэх” гэсэн үгийн утгыг тайлбарлаарай. /5 оноо/

Нийтгэх: ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Үнэрхэх:

2.Эхийн гол санааг хэлцээр илэрхийл /4 оноо/

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

3.Эх хэдэн цогцолбороос бүтсэн бэ? /4 оноо/

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

4. Сүрмааэнэайлынхамагажлыгхийх”гэсэнөгүүлбэрээс 3 бүрэлдэхүүнт цөм өгүүлбэрийг олж бичээрэй./3 оноо/

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................

5. “Үүрийн хаяа гэгээрэхэд хөмсөг мэт саран далд орж, дэргэдүүр намрын хяруу гялтганана” өгүүлбэрийг зурж тодорхойлоорой. /5 оноо/

6.“Хэлдэг гурав хийдэг ганц” гэж нэрлэсний учрыг тайлбарлана уу /4 оноо/

7. Дараах өгүүлбэрийг уншаад хөрвүүлэн бичээрэй. /5 оноо/

Хоёрдугаар хэсэг- Бичих чадвар /20 оноо/

“Зүүд” сэдвээр тайлбарласан эсээ бичээрэй. Бичихдээ баримт нотолгоонд тулгуурлан олон талаас нь тайлбарлан бичээрэй / Үгийн тоо 180 – 200/

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

....................................................................................................... .................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................






Алтай

Миний бие баруун Алтайн уулсыг хоёр жилийн өмнө анх удаа үзээд дэргэдээ байгаа,тэнгэртэй энэ ууланд өдий хүртэл хүрч ирэх сүйхээгүй явсандаа ихэд гутарч билээ. Энэ бол үнэндээ ашиггүй өнгөрүүлсэн цагаа эргэж харамссан харамсал байлаа...

Баяннуур хэмээх тохилог суурины хаяанд Ховд голын тавилангаар гарч байхад, байгалийн сүр хүчин, уян зөөлөн байдал, давтагдашгүй гоо үзэсгэлэн аль аль нь нэг хэсэгхэн газар тэгж хослон тогтсоныг гайхмаар байв. Хүрэн улаан, ногоовтор, хөх саарал өнгийн хадан уулс голын тунгалаг ногоон усанд тольдон гаднаас үзэхэд амьдралгүй мэт тэр баргар бөгөөд эгц цавчим уулсаар хавчигдсан хөндийд шим ертөнцийн хүчийг зориуд үзүүлсэн үзмэр мэт намжаа их улиас, үрэл, чацарганы мод улайран шаргалтаж байв. Ховд голын баруун биед намрын ухаа саарал униар татсан нэгэн цуваа хүрэн хүрмэн уул, түүний цаадтай нэгэн цуваа хөх хадан уул, бас түүний цаана өөр нэгэн цуваа хар уул, бүр цаана нь Цамбагаравын мөнх цаст оргил сүүдэр талдаа хөх цэнхэр, наран талдаа гялгар цагаан туяатай байгаа тэр бүхнийг үгээр эвлүүлэн хэлэх байтугай өнгөөр ялган зурахад ч бэрх ажээ...

...Газар дэлхий дээр ямар олон янзын будаг байдгийг тэгэхэд бодсон юм. Адгийн наад зах нь салхины өнгийг төсөөлж болох байв. Ховд голын хөндийд намуухан шар салхи сэмхэн хэсүүчилж байхад, тэртээ өндрийн хадан цохионд хар салхи, Цамбагаравын хяр оройгоор бол дун цагаан салхи салхилж байх шиг санагдсан...

...Нисэх онгоцоор Ховд хотоос Өлгий хот орж явахад Цамбагаравын дүлий цагаан оргил зэрэгцээд ирэхийн үес тэр оргилын хүйтэн жихүүн амьсгал онгоцны бөөрөөс нэвт үлээх мэт ар нуруу руу хүйт оргиж байв. Тэртээ умарт зүгт Хархираа, Түргэний шовх оргилууд гялбалзан харагдана. Тэдгээрийн наад захынх нь асар том болор талстууд мэт гэрэл сацруулан, цаад захынх нь уул, үүл аль нь болох нь ялгагдахгүй хөхрөн зурайж байв. Тэр оргилууд газраас ургаж тогтсон биш, тэнгэрээс бууж тогтсон мэт ажээ. Ийм сүрлэг сайхан ертөнцөд замаа олж, эцсээ хүртэл явах эрэлхэг зориг хэрэгтэй бус уу гэж бодогдсон. Энэ сүрлэг сайхан ертөнцөд уран бүтээлч, бичгийн хүн өчүүхэн атаархалд автагдан бухимдахгүй гүдэсхэн явах ёстой. Би өөртөө ногдсон уулын оргилд хүрэхээр явна. Та намайг сэрээж тус болов. Алтай хайрхан уул минь! гэж дотроо шивнэн явж билээ. /С.Эрдэнэ/

1. Дээрх эхийн хэв маягийг тодорхойлоорой. 2 оноо

А. тоочимж В.эргэцүүлэмж С. хүүрнэмж D. тайлбарлбамж Е. аль нь ч биш

2. “Нуруу руу хүйт оргих” гэсэн хэлцийг зохиогч ямар утгаар хэрэглэсэн бэ? тайлбарлан бичээрэй.3 оноо

.........................................................................................................................................................

.....................................................................................................................

3. Эхээс харах мэдрэмжийг илэрхийлж бичсэн хэсгийг олж бичээрэй. : 6 оноо

.........................................................................................................................................................

.....................................................................................................................

4.Зүй тогтлыг ажиглаад цэгийн оронд тохирохыг олоорой. 2 оноо

уян зөөлөн,миний бие,хүйтэн жихүүн, тохилог суурин............А. шовх оргилуудВ.газар дэлхийС. шар салхиD. Өлгий хотЕ. уул минь

5. “Ховд голын хөндийд намуухан шар салхи сэмхэн хэсүүчилж байхад

Цамбагаравын хяр оройгоор бол дун цагаан салхи салхилж байх шиг санагдсан.” гэсэн өгүүлбэрийг задлан тайлбарлаж бүтцийг тодорхойл. 5 оноо

6. Эхээс зохиогчийн сэтгэгдлийг илэрхийлсэн хэсгийг олж бичээрэй. 7 оноо

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

7.Дараах өгүүлбэрийг үндэсний бичгээр бичээрэй. “Газар дэлхий дээр ямар олон янзын будаг байдгийг үзэж билээ.” 5 оноо

.........................................................................................................................................................

.....................................................................................................................

Хоёрдугаар хэсэг- Бичих чадвар -20 оноо

Дараах сэдвээр оновчтой найруулгатай эх зохион бичээрэй. Бичихдээ эшлэл баримт зохистой ашиглан өөрийн сэтгэгдэл , мэдрэмжээ оруулан бичээрэй.

“Сэтгэлийн тэнхээ” / Үгийн тоо 180 – 200/

11-Р АНГИЙН АНГИ ДЭВШИХ ШАЛГАЛТЫН ЖИШИГ ДААЛГАВАР-8

\Монгол хэл, бичиг, Уран зохиол нэгдмэл агуулга\САНАМЖ, ЗӨВЛӨГӨӨ

Нийт 50 оноо Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ. Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,



БАХАРХАХАД УЧИР БИЙ...

Монгол бахархлын маань гол төвд Чингис хаан байдаг. Арга ч үгүй. Улс, үндэстний маань эцэг учир. Гэхдээ бахархахад учир бий. Би, бид агуу их Чингис хааны удам гэж хэлэхийн өмнө сургаал захиасыг нь хэр сахиж явдгаа санаж байвал зүгээрсэн. Олон сургаал, зарчим бий. Ганц хоёроос нь дурдсуу.

1. Чингис хаан илүү хээнцэрлэлгүйгээр энгийн даруу байхад үлгэрлэж, захисан. Алтан аяганд ууж, алмаазаар орд бариулах боломжтой байсан ч Их хаан ердийн ёрог даавуу өмсөж, модон тагшинд зоог барьж, эсгий гэртээ амьдарч байв.

Харин өнөөдөр бидний овоо гайгүй шиг хэсэг нь яг эсрэгээрээ, шаазгай шиг юу л олнов өөртөө наачихдаг, нэгнээсээ илүү харагдах, утга учиргүйгээр хэт тансаглах хэнээтэй болцгоосон. Тийм зүйлээс амьдралын таашаал цэнгэл авдаг болчихсон, хэт материаллаг ахуйд дөрлүүлсэн, боол болцгоочихсон.

2. Чингис хаан

“Гайтай болбоос шадрыгаа ч шанталсугай.Гавьяатай болбоос дайснаа ч шагнасугай” гэж сургасан. Шударга ёсны тулгуур зарчим ийм байж. Гай тарьсан учир дүүгээ (Хуралдайн нууцыг татаруудад задалж, олон цэргийн аминд хүрсэн Бэлгүдэй), ёсыг эвдсэн авга нараа шийтгэж байв. Харин үнэнч шударга нь илэрхий тул өст дайсан гэлтгүй Зэвийг өрлөгөө болгон авч байв.

Харин өнөөдөр бид бүр таг эсрэгээрээ. Өөрийн намынх бол ямар ч гэмтэн байсан өмөөрөөд авч үлдэнэ. Өрөөлийн намынх бол ямар ч шударга нь байсан угаадас цацдаг. Улс төрд бий болсон энэ өвчин бараг нийгмийн давхраа, шат бүхэнд халдварласаар бүр нийтийн ухамсарын хэм хэмжээг тодорхойлох болов.

3. Чингис хаан элдэв илүү дутуу цол гуншин огт хэрэглэдэггүй байж. Тэгээд л боллоо. Тийм зүйл нь хүнийг эвддэг, мөн чанарыг дарангуйлдаг гэж үзэж, үлгэрлэж сургасан. Тэр цагийн Ази, Европын хаадын цол гуншин хэд нугаларсан, сүржин хийгээд даржин байж. Чингис хаан тэр бүхэнд эгдүүцэн, шоолдог байж. Харин бид өнөөдөр ямар нэгэн цол гуншингийн, ер юуных ч хамаагүй нэг юмны төлөө нэр төр, үнэн ёс, хүн жудгаа мартаад ухаангүй уралддаг болж. Тэр занг нь овжин ашиглаж, бүр цол гуншин, одон медалийг шинээр зохиож, түүнээ худалдан ашиг олж амьдардаг ТББ-ууд ч олноороо байгуулагдаж. Бүр байчхаад хүүхэд багачуудаа ямар нэгэн баярын бичиг, үнэмлэх, санжигнуур төмрийн донд уруу татах болов. Гэхдээ мэдээж хэрэг шагнал урамшлыг оргүй үгүйсгэж буй хэрэг биш. Ер юм хэмжээтэй нь сайхан..

4. Чингис хаан “Алд бие минь алжааваас алжаатугай, Ахуй төр минь бүү алжаатугай” хэмээсэн. Өөрөөр хэлбэл Төр, түмний төлөө алд биеийн алжаалыг умартсугай гэжээ. Харин өнөөдөр бид яг эсрэгээрээ. Алдхан биеийнхээ төлөө төрийн үйлийг дампууруулж, түмний хөрөнгийг сэгсрэхийн төлөө төрчихсөн мэт аашилцгаах. Энэ мэтээр үргэлжлүүлбэл бишгүй бий дээ. Тэгэхээр, их хаанаараа бахархахын тулд эхлээд нэгийг эргэцүүлбэл яасан юм бэ?

Эс чадваас сайн эцгийн нэрийг муугаар дуудуулах вий, ер нь ч дуудуулсаар, одоо ч бүр эл доль болж гүйцэвчиг. Үгүй ядаж л эцгийнхээ нэртэй архийг нийтээрээ хүртэхээ болчихмоор...

1. Үгийн утгыг тайлбарлаарай. 2 оноо

-Ёрог даавуу

-шанталсугай

2.Эхийн гол санааг нэг өгүүлбэрээр илэрхийлэн бичээд, хэлц үгээр илэрхийлээрэй /4 оноо/

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

3. Дараах үгийг бүтцээр задлаад, зөв бичгийн дүрмийг тайлбарла /5 оноо/

“Байчхаад”

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

4. Эхээс найрч угсарсан холбоо үг 8-аас доошгүйг олж бичээрэй /4 оноо/

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

5. Дараах өгүүлбэрт өгүүлбэрзүйн задлал хийнэ үү /6 оноо/

Иххаанердийнёрогдаавууөмсөж, модонтагшиндзоогбарьжбайв.

6.Эхийн тодруулсан хэсэг дэх зохиогчийн сэтгэлийн өнгө аясыг тодорхойлоод салаалан хувиргаж 4 мөр шүлэг бичнэ үү /4 оноо/

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

7. Үндэсний бичигт хөрвүүлэн бич/5 оноо/

Алд бие минь алжааваас алжаатугай, Ахуй төр минь бүү алжаатугай.

Бичих чадварын даалгавар

8.Дээрх эхээс санаа авч “Сайн хүн байхын учир” сэдэвтэй эргэцүүлсэн эсээ зохион бичээрэй/ Үгийн тоо 180 – 200/ . \20 оноо\

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................






Бурхны бэлэг

Цаг одоо оройны 6 болж байна. би хичээлээ хийх гэснээ нэгэн зүйлийн тухай та бүхэнтэйгээ ярилцмаар санагдан үзгээ бариад сууж буй минь энэ. Өнөөдөр би уг нь нэгэн ахаасаа хятад хэлний эртний ханзны зурлага ном авъя гэсэн бодолтой гэрт нь очсон

боловч ахдаа хэлэх гэснээ нэг л бололгүй бараг ямар ч үр бүтээлгүй 2, 3 цаг тэдний гэрт телевиз ширтэн хамаг цагаа барчихлаа.

Ах маань ч уг нь миний дүү энэ номыг хэрэглээрэй. Дараа ирж ав л гэсэн юм л даа. Даанч би угаасаа бага зэрэг нэрэлхүү зантай учраас хэлж чаддаггүй шүү. Миний нэгэн найз “Чи наад нэрэлхүү зангаасаа болж их ч алдана шүү, их ч хожно шүү”гэж хэлж байсан юм.

Би түүний тэгж хэлэхэд нэг их ойшоогоогүй л дээ. Ер нь үүнээс бодоод байхад хүний зан араншин гэж сонин юмаа. Зарим хүн хэтэрхий шулуухан, хэлье гэснээ шууд шууд хэлээд зарим нь болохоор бараг дуугарахгүй, чимээгүй анир орчныг бүрдүүлээд л, харин би болохоор нэг тиймэрхүү. Хүний зан араншинг анх мэдээж бурхан бүтээсэн байх. Ер нь хүн бүрийг бурхан зурж зан араншинг бүтээж харин бурхны хайр энэрлийг зарим нь даахгүй дураар дургин бялдууч, зальтай, ноёхруу зантай худал хуурмаг бүхнийг өөртө цагийн эрхээр шингээдэг.

Миний бодлоор бурхан хүн бүрийг сайн сайхан сэтгэлтэй бүтээдэг гэж боддог. Гэвч яагаад одоогийн зарим хүмүүс хэт их бузар муухай сэтгэлтэй болж байгаа вэ? тэр бол зөвхөн тэдний амьдарч буй орчин болоод аав ээж гэр бүлийнхэнтэй нь холбоотой.

Та нар бод доо. Ээжээсээ мэндлээд ямар ч бяцхан үр тийм муухай сэтгэлтэй байдаггүй биз дээ. Алиахан анхилхан сарнай мэт дэлбээлж байдаг. Тэр анхилхан дэлбээ бидний үед хүссэн хүсээгүй амьдрахын эрхээр элдвийг хийж бие биенээ залилан худал хэлж хулгайч муур шиг хулгай хийдэг. Хүнд төрөлхийн зан мэдээж байдаг ч цагийн эрхээр буй болсон араншин гэж байдаг.

Худал хэлдэг, залилдаг энэхүү зан араншингууд бол төрөлхийн зан биш, бурхан бэлэглэсэн араншин ч биш. Хүн бүр авьяас билигтэй ухаантай байдаг ч зарим нь үүнийгээ илрүүлж аз жаргалтай амьдардаг.

Харин зарим нь болохоор нийгмийн сэтгэлзүйн хувьд хэт доройтож буруу талаас нь бүхнийг харж өөрийнхөө бусдаас илүүрхэх чадварыг гаргадаггүй. Энэ нь юу юунаас харамсалтай. Бид бүхэнд бурхан сайн сайхныг бэлэглэжээ. Тэр сайн сайхныг бид яагаад ашиглаж бурхны хайр энэрлийг дааж хорвоог гийгүүлж болохгүй гэж.

Үнэн гэдэг зүйл хэзээд ялдаг. Үнэнээр явбал туулай гүйцнэ гээд эцэг дээдсийн маань сургасан сургаалууд бий. Иймээс бид бүгд шударгыг эрхэмлэх ёстой. Иймээс бид бүгд шударгыг эрхэмлэх ёстой. За энэ ч яахав, би зан араншингийн тухай ярьж байснаа, хэт их туйлширчих шиг санагдлаа.

Та бүхэн миний энэ нэрэлхүү занг төрөлхийн болов уу эсвэл цаг хугацааны явцад илэрсэн болов уу гэж гайхаж байх шиг байна. Тэгвэл би энэ талаар ерөөсөө мэдэхгүй юм байна. Яагаад гээч миний хайрт аав бага зэрэг нэрэлхүү хүн л дээ. Үүнээс бодоод байхад миний дээд өвгийг бурхан бүтээхдээ нэрэлхүү занг бурхан бэлэглэсэн, эсвэл миний элэнц, хуланц эцэг дээдэс маань цаг хугацааны явцад энэ занг авсан байж болох юм.

Тэгээд энэ зан өвлөгдөн уламжлагдсаар надад иржээ. Гэхдээ би худал хэлж, хулгай хийх бохир араншингүйдээ өвөг дээдэсдээ болоод гэр бүлийнхэндээ талархаж явдаг.

Хүн төрөлхтний амьдрал хэдийгээр тэгш сайхан байдаггүй ч гэсэн үнэнийг л эрхэмлэж бурханаас олгосон хувь заяа бэлгийг хэзээ ч бурууд ашиглахгүй, түүний хайр хүндэтгэлийг хөсөрдүүлэхгүй, зан араншингаа өөрчлөн сааралтуулж бузартуулахгүй л байвал ертөнцөд хүмүн болж ирсэн утга учир минь биелэх юм.

Орчлон дээр үнэнээр амьдарвал сайхан, үнэн гэдэг зүйл үнэнээрээ л байвал сайхан, үнэнийг агуулсан зүйл үүрд оршвол сайхан. Зан араншингаа хувиргахгүй замбуулинд бүгдээрээ жаргацгаая. \Н. Учрал\

1.Эхэд байгаа доорх үг хэллэгийн утгыг тайлбарлана уу. \3 оноо\Дураар дургих Ноёрхуу зан Доройтох

2.Зохиолч бид бүхэнтэй юуны талаар ярилцахыг хүссэн бэ? \3 оноо\………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………3.Тэр найзыгаа юу гэж хэлэхэд нь ойшоогоогүй бэ? \4 оноо\…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….4.Зохиолчийн сэтгэл дундуур байгаа, харамсаж яваа хамгийн гол зүйл нь юу бэ? \5 оноо\………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………5.Дараах өгүүлбэрийг зурж тодорхойлоорой. \5 оноо\

Тэр анхилхан дэлбээ бидний үед хүссэн хүсээгүй амьдрахын эрхээр элдвийг хийж бие биенээ залилан худал хэлж хулгайч муур шиг хулгай хийдэг.

6.Зохиолч “Бурхны” талаар юу гэж бодож явдаг бэ? \4 оноо\………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………7.Үндэсний бичгээр бичсэн эхийг уншаад хөрвүүлж бичээрэй. \6 оноо\

Бичих чадварын даалгавар: \20 оноо\

“Бурхны бэлэг”эхийн найруулгын арга хэлбэрийг ашиглан “Миний сайн зан чанар”сэдвээр үе тэнгийнхэндээ зориулж энэхүү зангаас суралцахыг уриалсан эх зохион бичээрэй. / Үгийн тоо 180 – 200/

Бичихдээ дараах агуулгын бүтцийг ашиглаж болох юм.

Эхлэл хэсэг – Өөрийн сайн зан чанарын тухай танилцуулах Гол хэсэг- Өөрт байгаа зан чанарын ач тус, нөлөөллийн тухай батлан бичих Төгсгөл хэсэг- Энэ зан чанараас суралцах өөртөө авахыг уриалан төгсгөх






Унших эхХорин зуун өнгөрсний дараа өвөг дээдэс маань эргэж ирээд дүн өвлөөр Чингэлтэй

уулан дээрээс юм уу Хандгайтаас Туулын хөндийг ажиглан хардаг сан бол толгой сэгсрэн гуниглахаар нэгэн юмыг харж ихэд гутрах байсан болов уу? Юунд гэвэл, мөдхөн нэг сая хүн амтай болох цаг нь хаяанд тулсан нийслэл хотынхон, түүний залуу үе нь Хүн чулууны алтан тэвшийн хөндийг хүрээлсэн дөрвөн уулнаасаа биш ердөө л Хандгайтын морины аргамжааны газар шиг налуухан энгэр лүү цанаар биш чаргаар буухдаа унаж тонгорцоглон хөгөө тарьж байхыг нэгдүгээр зууны бие арван гуравдугаар зууны өвгөд маань хардаг сан бол “ээ чааваас” гэж дуу алдан халаглах байсан биз ээ. Тэд маань уулын бэлээр бэлчих юм уу хөвөн мэт цасан дунд тайван хэвтээд хивж байгаа хандгай эсвэл бор гөрөөсийг уулын оройгоос хармагцаа ухасхийн тэшиж буухдаа мөнөөхөн ан амьтныг хөл дээрээ бүрэн босож амжаагүй байхад яг л дээрээс нь шунган буух харцага шонхрын адил гялсхийн хүрч очоод хүзүүдэн авч ангийн хутгаа зүрхэн тушаа нь дүрж амждаг байсан хэрэг.Тэд хоёр хөлдөө дэлэм хэрийн урт бөгөөд урд талаараа өргөн дүгрэгдүү, ар тийшээ шумгар хэлбэрийн матмал бургасан хүрээг ямаан гөрөөсний арьсаар бүрж хийсэн улавч мэт зүйлийг углан гутлынхаа зулагнаас дээхнүүр элдмэл суран оосроор уяж бэхэлчхээд уулын уруу цасан дээгүүр салхи мэт хурдан гулган бууж ирдэг байсан нь тэр юм. Арьсны үсэн талыг үсний ширхэгийг ар тийш харуулан доод улыг бүрсэн тэрхүү өвөрмөц цана нь цасан дээгүүр, тэр тусмаа уулын уруу гулган буухдаа жигүүртэн шувуунаас ч илүү хурдтай болдог байсан ажээ.Өвлийн цагт морь хөсөг явах аргагүй цасан дундуур арьсан бүрхэвчит цана хөлөглөсөн монгол өвөг дээдэс маань хүрэхгүй газаргүй, гүйцэхгүй ангүй байсан харин одоогийн залуус цасан дээр хий дэмий л хөрвөөж, олс татах, модон чаргаар үүд хоймрын дайтай энгэр лүү бууж ядан явааг хараад халаглалгүй яав гэж дээ. Ядаж улсын нийслэл, хүн амын гуравны нэгийг бөөгнөрүүлсэн төв газар гэж байвч наад захын 15 алдын дэвхлэг (трамплин )ч байдаггүй цанын олон улсын тэмцээнд айрагдах битгий хэл “баян ходоод” болбол зол гэх шахам байж байгааг маань дэлхийд анх арьсан цана зохиож ан авд байтугай дайн байлдаанд хэрэглэж явсан өвөг дээдэс маань илбийн хүчээр босож ирвэл “ ээ чааваас” гэхээс өөр “үнэлгээ” өгөх сөн болов уу? даа!(Л.Түдэв)1. Эхэд байгаа дараах үгийн утгыг тайлбарлана уу. /4 онoо/

Айрагдах................................................................................................................Хөлөглөсөн...........................................................................................................Дэлэм...................................................................................................................Халаглах.................................................................................................................

2. Дээрх эх нь дараах хэв маягт хамаарна /2 оноо/А. Хүүрнэн бичих Б. Тоочин бичих В. Тайлбарлан бичих Г. Эргэцүүлэн бичих

3. Дээрх эхэд байгаа “Өвөг дээдэс маань хүрэхгүй газаргүй, гүйцэхгүй ангүй байсан.” гэдгийн утгыг нэг өгүүлбэрээр, товч, оновчтой тайлбарлан бичнэ үү. 4 оноо

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

.......................................................4. Зэрэгцсэн болон угсарсан нийлмэл үг тус бүр хоёрыг олж бичээрэй. /4 онoо/ .........................................................................................................................5. Өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тодорхойл. 5 онoо/

Өвлийн цагт морь хөсөг явах аргагүй цасан дундуур арьсан бүрхэвчит цана хөлөглөсөн монгол өвөг дээдэс маань хүрэхгүй газаргүй, гүйцэхгүй ангүй байсан .6.Эхээс эсрэг санаат өгүүлбэр хоёрыг олж бичээрэй. 5 оноо............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7.Үндэсний бичгээс кирил бичигтхөрвүүлээрэй. /6 онoо/

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР“Суу билэгт өвөг дээдэс мину” сэдвээр баримт, жишээгээр баяжуулан эргэцүүлсэн эх зохион бичээрэй. / Үгийн тоо 180 – 200/ 20 оноо






Унших эх...Би төрсөн гэрийнхээ буурь дээр зогсож байв.Арван зургадугаар жарны гуравдугаар шороон могой жилийн өвлийн дунд сарын эхээр энд хүн төрсний тэмдэг тоонотын минь элгэн хүрэн чулуу торойн хэвтэнэ.Ертөнц хувирч цаг өнгөрөх нь амархан атал хүний амьдрал нэг бодлын их урт ажээ. “Наран мандахаас үд хүртэл эрдэнэ дагинын цагт төрвөөс эдгэхүйеэ бэрх өвчин олон тусна.” гэж гавж ламбугайн айлдсан тэр хүн одоо төрсөн гэрийнхээ буурийг эргэж, тоонотынхоо чулууг элэгдтэл явж л байна. Өвөлжөөний минь хаяагаар урсдаг Галттайн голын гарам, нүүдлийн зам битүүрч гарам дээрх таван улиасны нэг нь хөгширч унаад, багын танил бүргэдийн үүр хоосорчээ. Мод ч гэсэн жигүүртэн ч гэсэн цагаа ирэхээр хорвоогоос халин оддог жамтай. Орчлонгийн цаг хугацаа гэгч зөвхөн хүний ухаанд л эхтэй, эцэстэй билээ. Ухаанд мэдрэгдэвч эрхэнд ордоггүйдээ түүний аугаа хүчин оршино.Миний бодол,амьсгал, зүрхний цохилт цөм төрсөн гэрийн минь ургасан хиаг шарилжийг найгуулан гүйх салхи шиг барин тавин цагийн урсгалыг хумин хурдасгаж байна. Гэвч миний өнгөрсөн одоо ирээдүй цөм бодол амьсгалд минь шингэжээ. Өнгөрснийг ирээдүйг ч энэ өвс ногоо, энэ элгэн хүрэн чулуу шиг барьж мэдэрч болдогт ухаант хүний жаргал зовлон хамсжээ. Гэвч гажрах юм алга.Цагийг эрхэндээ оруулж болддоггүй хатуу хуультай хорвоод өнгөрсөнтэй, одоотой, бас ирээдүйтэй явах юутай зол заяа вэ? Ухаан цаг хоёр уралдаж байна...(С.Эрдэнэ)

1. Эхэд байгаа дараах үгийн утгыг тайлбарлана уу. /4 онoо/тоонот................................................................................................................шарилж...........................................................................................................гажрах...................................................................................................................айлдсан.................................................................................................................

2. Эхээс эргэцүүлэх найруулбарт тохирох хэсгийг олоорой./2 оноо/А. Төрсөн гэрийнхээ.........................их л урт насалжээ.Б.Наран мандахаас үд хүртэл...........................халин оддог жамтай.В.Орчлонгийн цаг хугацаа гэгч ..........................ухаан цаг хоёр уралдаж байна.Г. Арван зургадугаар жарны.......................жаргал зовлон хамсчээ.

3. Эхийн гол санааг оновчтой хураангуйлан бичээрэй. 4 оноо...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Зэрэгцсэн болон угсарсан нийлмэл үг тус бүр хоёрыг олж бичээрэй. /4 онoо/ .........................................................................................................................5. Өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тодорхойл. 5 онoо/Өнгөрснийг ирээдүйг ч энэ өвс ногоо, энэ элгэн хүрэн чулуу шиг барьж мэдэрч болдогт ухаант хүний жаргал зовлон хамсжээ. 6.Эхээс эсрэг санаат өгүүлбэр хоёрыг олж бичээрэй. 5 оноо............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................7.Үндэсний бичгээс кирил бичигтхөрвүүлээрэй. /6 онoо/

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР“Амьралын утга учир ба цаг хугацаа ” сэдвээр баримт, жишээгээр баяжуулан эргэцүүлсэн эх зохион бичээрэй. / Үгийн тоо 180 – 200/ 20оноо






Хамар

/Хүн төрөлхтний мартсан хэл/

...”Үзмээрээ нэрсэн архийг

Үнэрлэж суугаад согтоно доо” гэдэг ардын дууны үг нь санамсаргүй холбосон цэцэрхэл биш бололтой. Олон төрлийн үнэр нь хүнд тус ч хүргэдэг, хор ч хүргэдэг ажээ. Аль нь хортой, аль нь хоргүйг ялгаж мэддэг байсан тэр цагт хамар шиг хэрэгтэй юм хүнд байсангүй. Гэвч хамраа “сөхсөнөөс” хойш үнэрийн хэлийг ойлгохоо больжээ.

Хүн ус уулгүйгээр ч юмуу, эсвэл хоол идэхгүйгээр нэлээн хэд хоног тэснэ. Харин агаар амьсгалгүйгээр хэдхэн минутын дотор амиа алддаг. Тэгээд ч зарим хүн нас баржээ гэнийн оронд “амьсгал хураажээ” гэж ярьдаг. Амьсгал авах гол суваг маань хамар. “Хэрвээ та амаараа амьсгалж байгаа бол хамраараа хоолоо идэх гээд үз” гэсэн үг буй. Зориулалтыг өөрчлөх аргагүй ганц эрхтэн бол хамар болой. Гэтэл хүмүүс хамраа нэг их тоодог гэж үү? “Хүн өөрийн нүдийг яаж ашигладаг шигээ хамраа яг тийм өргөнөөр ашиглах цаг болсон юм уу гэж бодогдох юм” хэмээн Ван Ловерн хэлсэн бол “дуу авиа, дүрснээс” илүүтэйгээр үнэр нь сэтгэлийн утсыг дуугаргадаг эд юм” гэж Р.Киплинг бичжээ. Хоёулаа мэргэн бөгөөд оновчтой бас шинэлэг үг шиг санагдана. Гэвч балар эрт цагт нүд нь үзэж амжаагүй байхад хамар нь мэдэрч аливаа аюулаас өөрийгөө аварч байсан ажээ. Уулын цаана гарч буй хиншүү нүдэнд харагдахгүй атлаа хамарт мэдрэгддэг шүү дээ. Тийнхүү үнэр гэдэг бол дэгдэмхий чанартай барамнас маягийн зүйл тул хол ч явна, нүх сүв болгосноор нэвтэрч чадна. Үнэр бол хүний сэтгэлийг тэнийлгэж ч чадна, бухимдуулж ч дөнгөнө. Цэцгийн үнэр анхилаад байхад хүн уурлахгүй мөртөө өмхий тавиад байвал бухимдан уурлах нь мэдээж юм. Үнэрийн хэлээр хүн, амьтныг баярлуулж ч болно, айлгаж ч болно. Бас хорхойг нь хүргэж, дур сэтгэлийг нь оволзуулж сониуч зангий нь ч хөдөлгөж болно. Хүн хэрвээ “үнэрийн хэлээ” мартчихаагүйсэн бол нохой юм уу, чононоос дутахгүй соргог байх сан. Нохойд одоо үнэр авах эс нь 200-гаад сая буюу хүнийхээс хорь дахин илүү байдаг тул таван метрийн гүнд газар дор шатдаг хий алдагдаж байгааг мэдэрдэг бөгөөд хар тамхийг чинжүүгийн уутанд хийгээд оёчихсон байхад л нэвт мэдэрдэг байна. Гэрийн нохой тийм байгаа юм чинь хээрийн нохой түүнээс хэдэн хувь давуу болохыг маргашгүй...

1.Дараах үгийн утгыг тайлбарла.\5 оноо\

Хамраа сөхөх-

Хиншүү-

Хорхойг нь хүргэж-

Барамнас-

Амьсгал хураах-

2.”Хамраа сөхөх” хэлц үгийн утгыг тайлбарлаад ойролцоо утгатай хэлц бичнэ үү?/5оноо /

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.............................................................

3.Дээрх эхийн гол санааг 1-2 өгүүлбэрээр илэрхийлэн бичнэ үү? /3оноо \

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

4.”Амьсгал” гэсэн үг үндсэн утгаараа байгаа хэсгийг олоорой. / 2 оноо /

А.Уур амьсгал Б.Амьсгал хураах В.Амаараа амьсгал авах Г.Амьсгалын тоо гүйцэх

5.Дараах өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж, бүтцийг тодорхойлно уу? /5оноо /

“Гэвч балар эрт цагт нүд нь үзэж амжаагүй байхад хамар нь мэдэрч аливаа аюулаас өөрийгөө аварч байсан ажээ.”

6.Дараах өгүүлбэрүүдийг нийлмэл өгүүлбэр болгож бичээд, өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тодорхойлоорой. /5оноо /

- Адгуусан амьтад, хорхой шавж, ургамал хүртэл өөрийн өвөрмөц тогтолцоо бүхий үнэрийн хэлтэй байдаг.

- Үнэрлэх эрхтэнгээрээ өргөн хүрээнд мэдээлэл солилцдог.

.........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

7. Дараах хэсгийг крилл бичигт хөрвүүлээрэй. /5 оноо /

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР

8. Дараах хоёр өгөгдлөөс аль нэгийг сонгож бичээрэй. Үгийн тоо 180-200 /20 оноо /

”Хамар” эргэцүүлсэн эсээний бүтэц, хэв маягийг дуурайн “Нүд” сэдвээр эргэцүүлсэн эсээ бичнэ үү?



Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ.Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,

хоёрдугаар хэсэг нь бичих чадвар сорьсон задгай хэлбэрийн даалгавраас бүрдэнэ.

Даалгавар бүрийн хариултыг өгөгдсөн зайд бичиж тэмдэглэнэ.НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ. УНШИХ ЧАДВАР СОРЬСОН ДААЛГАВАР -30 оноо

Илжиг морь хоёр

Нэг хүн илжиг, морь хоёртой юмсанжээ. Замаар явж байхдаа илжиг нь моринд:

-Миний ачаа тун хүнд байна. Би бүгдийг нь хүргэж чадахгүй нь чи миний ачаанаас багахныг боловч авч хөнгөлж өгөөч гэхэд морь хайхарсангүй. Илжиг зүтгэсээр байгаад хамаг тамираа барж ойчиж үхжээ. Эзэн нь илжигний бүх ачааг моринд ачиж бас дээр нь нойтон арьс тохоход морь янцаглан:

-Би гэдэг амьтан ингэж зовлонд баригдах гэж, түрүүнд түүний ачааг бага ч атугай хөнгөлж өгөх нь яав даа. Одоо бүх ачааг нь аваад бас нойтон арьсыг нь тээж явах гэж дээ хэмээн гасалжээ.

ДААЛГАВАР:1.Дараах үгийн утгыг тайлбарла. [3 оноо]

Ойчиж: ......................................................................................................................................................................................................................................................

Янцаглан .....................................................................................................................................................................................................................................

2.Эхэд ямар сэдэв буюу асуудлыг дэвшүүлсэн бэ? [3 оноо].................................................................................................................................................................................................................................................................................................................3.Эхийн гол санаанд тохирох хэлцийг тодорхойлоорой. [ 4оноо]..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................4.Дараах холбоо үгсийн утга, бүтцийг тодорхойл. [4 оноо]

- Явж байхдаа ....................................................................................................................

.............................................................................................................................................- Нэгэн хүн..............................................................................................................................

................................................................................................................................. 5. “Илжиг зүтгэсээр байгаад хамаг тамираа барж ойчиж үхжээ ”. гэсэн өгүүлбэрийг өгүүлбэрийн гишүүдээр зураад, тайлбарлаарай. [5 оноо]

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

6.Эхээс өөрт төрсөн сэтгэгдлээ 50 үгэнд багтааж бичнэ үү? [5 оноо]................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7.Монгол бичгээс кирил бичигт буулгаарай. [6 оноо]

Semegoa db Do* t

FoikEI . FskEK Foyoeeb db Forea , FeliI t YeBeecI , FkEcI DeKb DeiikEa FeyedeI,Serego& FoeeegeedeI ,FkEt iia

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ: БИЧИХ ЧАДВАРЫГ СОРЬСОН ДААЛГАВАР [20 оноо]

“Илжиг морь хоёр” эхээс сэдэвлэн, бичлэгийн арга барилыг дуурайн “Санаа муут яван хатна, Сарьсан багваахай наранд хатна.” сэдвээр эх найруулан бичнэ үү? / Үгийн тоо 180 – 200/

“Санаа муут яван хатна, Сарьсан багваахай наранд хатна ”..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Semegoa db Do* t

FoikEI . FskEK Foyoeeb db Forea , FeliI t YeBeecI , FkEcI DeKb DeiikEa FeyedeI,Serego& FoeeegeedeI ,FkEt iia

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

..../Үгийн тоо /



Шалгалт 80 минут үргэлжилнэ.Шалгалтын материал 2 хэсгээс бүрдэх ба нэгдүгээр хэсэг нь унших чадвар сорьсон,

хоёрдугаар хэсэг нь бичих чадвар сорьсон задгай хэлбэрийн даалгавраас бүрдэнэ.Даалгавар бүрийн хариултыг өгөгдсөн зайд бичиж тэмдэглэнэ.


Үнэр идэгч

(1) Үнэр идэгч хэмээх амьтан байсан тухай хуучны домог уншаад гайхлаа. Үнэр идэгч гэгч нь утгагүй юм шиг бодогдоно. Үнэрийг зөвхөн үнэрлэж болохоос идэж болохгүй нь лав. Тэгэхээр эцэг дээдэс юугаа ярьж байсан юм бол оо? (2) “Үнэр идэгч дисаан* хоёр төрж дээд орныг эзэгнэв” гэж ном сударт гарна. Түүний мөрийг мөшгөн явсаар үнэрийн тухай, үнэрлэх эрхтэн хамрын тухай олон сонин юм сонсож мэдсэнээ уншигчдад ярья. (3) Хүн эхлээд үнэрээр ертөнцийг танин мэджээ. Бас хүнийг хүн болгосон гол эрхтэн нь хамар ажээ. Тэрчлэн хүн анхандаа амаараа биш, хамраараа ярьдаг байжээ. Энэ бүхэнд одоогийн хүмүүс итгэхгүй нь лав. Гэхдээ л худал биш үнэн болох нь нэгэнт нотлогдсон юмыг энд ярих ёстой. (4) Хүн эхлээд үнэрээр ертөнцийг танин мэдсэн нь маргашгүй юмаар нотлогджээ. Хүний танин мэдэх таван сайн зэвсгийн хамгийн ашиг багатай нь хамар юм шиг санагдана. Хоёр нүд, хоёр чих л хүнд юу юунаас чухал, юу юунаас илүү мэдээлэл, сэрэл өгч байна. Ам дараа нь орно. Гэтэл хамар ямар мэдлэг өгдөг билээ? Хамраар зөвхөн үнэрийг л ялгана. Өөр юухан байх вэ? Хамраар амьсгална. Тэр нь л гол үүрэг юм. Гэвч хамар дээр үед нүд, чихнээс илүү чухал байжээ. Дээр үед гэдэг нь аль дивангарын цагийг хэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, хүн босоо явж сураагүй байх үе юм. Тэр цагт хүн хоол тэжээлээ бөхийж олдог, бөхийж иддэг байжээ. Хонь, ямаа, адуу, тэмээний адил эсвэл галуу, нугас, тагтаа, бүргэдийн ижлээр хүн хоол олж идэхдээ бөхөлзөн газар шүүрч байлаа. Гэвч хоёр хөл дээрээ боссон цагаас хойш амьд амьтад дотроос цор ганцаараа хоол олж идэхдээ бөхөлзөхөө байснаас эхлэн хүн болж, бүхий л адгууснаас онцгойрчээ. Бөхөлздөг байхдаа хүний хамар газарт их ойрхон байлаа. Үнэр авахдаа ч сайн байжээ. Харин босоо явах болсноос хойш хүн хамраа сөхсөн хэрэг. Хамар ч эх газраас холдож аажмаар мэдрэхүйн чадвараа гээсээр байгаад одоо зөвхөн хоёр гуравхан үнэр ялгадаг болчихжээ. (5) Ийм болоогүй гэвэл үнэрийг тодорхойлсон хэчнээн үг мэддэгээ тоолоод үзье. Муухай, сайхан үнэр гэсэн хоёр ерөнхий үг бий. Сайхан үнэрийг хэчнээн үгээр тодорхойлдог вэ гэхэд хуруу дарах цөөн үг бий. Муухай үнэрийг л түүнээс арай олон үгээр томьёолно. Гэтэл нүдээр үздэг өнгөний тухай хавьгүй олон үг бий. Энэ маань бидний хамрын ялгах чадвар ядууг илтгэнэ. Үнэрийг бие даасан үгээр биш, харин уул үнэрийг хадгалагч эд юмсын нэртэй хавсарган тодорхойлно. Алимны үнэр, загасны үнэр, зөгийн балны үнэр гэвэл хүн ойлгохоос биш улаан, цагаан, хөх гэдэг шиг шууд нэг үгээр үнэрийг нэрлэхэд бэрх болно. Хүн ярьдаг болохоосоо өмнө үнэрлэх чадвараа доройтуулсны гэрч энэ юм. Хэрвээ үнэг хэл мэддэг сэн бол түүний үгийн санд үнэрийн тухай маш олон үг байж таарна. Хүн, үнэг хоёр үнэрлэх чадвараар ойролцоо байсан цаг

бий. Гэвч хүн босоо явдаг болсноос хойш, дээр хэлснээр, үнэрээс холдож, хамрын чадвар суларчээ. (6) “Үнэртэх хэл” гэж амьтны ертөнцийн бие биенээ ойлголцох гол арга. Одоо бол хүн үүнд итгэхээргүй мартжээ. Учир нь, хүн нэг шоо дөрвөлжин сантиметр агаарт 7000000000 молекул үнэр хуралдсан байвал сая анзаарна. Гэтэл нохой мөн тийм хэмжээний агаарт 9000-хан молекул үнэр байхад л мэдэрч чадна. Ингэхээр үнэрч чадавхаараа хүн нохойноос 800 мянга дахин дутуу буюу ердөө л битүү хамартай гэсэн үг. Сургуультай нохой бол 700хан молекул үнэр нэг шоо дөрвөлжин сантиметр агаарт байхад мэдэрдэг байна. Хүн дөрвөн хөллөж явдаг амьтан байхдаа мөн л ийм сайн үнэрч явжээ. (7) Хүн өөрөө 15 янзын үнэр гаргадаг, хоногт 800 см2 үнэрийг хүрээлэн буй орчиндоо түгээдэг боловч тэр бүрийг хамраараа мэдэрдэггүй болжээ. (8) Үнэр шинжих ухаан (одорология) хөгжиж, үнэр нь долгион хэлбэрээр, хийн маягаар, нэвчих юм уу шингэх аргаар тархан түгдгийг нэгэнт нарийвчлан мэджээ. Гэвч хүний хамар энэ бүхнийг төдий л сайн шинжих чадвар дутмаг болжээ. Арван мянга хүртэл янз бүрийн үнэр мэдрэх чадвартай энэ чухал эрхтэн одоо амьсгалах, хамгаалах, рефлекс үүсгэх, дуу зохицуулах үүргээ илүү биелүүлж, үнэр ялгах авьяасаа зөвхөн арын алба болгожээ. Үнэр ялгах эрхтнээр одоогийн хүн орчлонгийн тухай мэдээллийнхээ дөнгөж ганц хувийг авдаг байна. (9) Дөрвөн хөллөж явдаг байхдаа хамраараа бүх мэдээллийн 80-аас доошгүй хувийг авдаг байжээ. Дөрвөн хөлтэй амьтад одоо ч тийм хэмжээний мэдээлэл хамраараа авдаг хэвээр юм. Хамраараа хаана хоол унд, аюул осол байгааг, ижил сүрэг нь хаагуур явсан, тэдэнтэй ямар тохиолдол учрал болсон, тэд юу хийцгээсэн, нутгийн хязгаар хаана дуусах тэр бүхнийг үлдээсэн үнэрээр нь ялган танина. Адгуус тэгээд үнэрээр бичсэн захидал, сонин хэрэглэдэг гэхэд болно. Садан төрлийнхөө хэд хэдэн омог, сүргийг ч үнэрээр нь ялгадаг аж. (10) Эх нь үрээ үнэрээр нь танина. Хургаа голсон хонь, ботгоо голсон ингэ бодвол хурга, ботгонд нь өөр гаж үнэр шингэснээс болдог биз. Ишиг нь үхчихсэн ямаанд өөр ишиг авхуулахын тулд үхсэн ишигний нь арьсыг нөмрүүлж байж аргалдаг малчин аргын учир нь үнэрийн хэлнээ түшиглэсэн байдаг ажээ. (11) Харилцааны болон мэдээллийн хэрэглүүр дуу авиагаар буюу механик аргаар л байж болно гэж үздэг үзэл одоо нэгэнт өөрчлөгдөж “үнэрийн буюу химийн хэл” гэгч бүхэл бүтэн систем нэмэгдлээ. Одоо “үнэрийн хэлний” үгийн сан, цагаан толгойг судалж байна. Амьтны хэл-үнэр. Энэ хэлийг бүрэн судалсан цагт амьтны ертөнцөд жинхэнэ аюул учрах болно. Өөрийнх нь хэлийг ашиглан амьтны ертөнцийг хүн гартаа бүрэн авна. Одоо болтол хүний мэддэггүй байсан ганц нууцыг хэрвээ ингэж алдвал амьтны ертөнц хамгаалалтгүй болж үлдэх юм. Гэвч хүн амьтны хэлийг өөрсдөд нь тустайгаар ашиглах ухаан суужээ. (12) Амьтны үнэрийн хэлийг судлахын тулд юуны урьд аливаа амьтны үнэрийн химийн бүтэц, кодыг танин мэдвэл зохино. Амьтны үнэрийн хэлний гол амин судас нь заар юм. Заарыг бүрэн судлах нь бараг л амьд ертөнцийн зүрхний нууцыг мэдэж авахтай адил. (13) Хүдрийн заарыг дуунд оруулан монголчууд дуулдаг. Баавгайн заар, чонын заар, хуцны заарыг бид маш сайн ялган танина. Гэвч загасныхыг мэддэг монгол хүн тун ховор биз. Гэтэл загасны заар усан дотор хэдэн ч жил үнэрээ хадгалан үлддэг байна. Голын эхэнд төрцнөөс биеийг олсон яргай загас (лосось) урсгал даган уруудаж, их далайд очоод, тэнд хэдэн жил амьдарч байснаа олон зуун километр замыг буцаж туулж, урсгал сөрөн явсаар голын эхэнд анх мэндэлсэн газартаа алдахгүй ирж төрцөө орхидог хуультайг эрдэмтэд хэдийн судалжээ. Ямар ч луужингүйгээр анх төрсөн усандаа эргэж ирдэг загасны ёсыг судлахад хэдэн зуун хослолоос бүрдсэн өвөрмөц заарны үнэрээр загас баримжаа авч, эх болсон газраа төвөггүй олж ирдэг ажээ. Тэр нууц үнэрийг нь танин мэдсэнээ ашиглан, загасны хэлээр аль нэг усан санд дуудан аваачиж, төрцийг орхиулан өсгөж үржүүлэх боломж нээгдэх юм. (14) Ургамлын хортон шавжийг жигшээх үнэрийг хэрэглэж чадвал янз бүрийн хор цацахгүйгээр хортон шавжнаас сэрэмжилж болно. Ийнхүү үнэртнээр тогтоосон хил хязгаарыг ямар ч үед хортон шавж давж гарахгүй болно. Эсвэл ялаа шумуулын дуртай үнэрийг гарган авч, түүний тусламжаар ойр хавийн ялаа шумуулыг дуудан цуглуулж

устгаж болно. (15) Зарим ургамал хортон шавж хүрэлцэн очиход нь мөчир салаанаасаа муухай үнэр гаргаж тэр хорхойнуудыг хөөн жигшээдгээр барахгүй энэ аюулын тухай ойр хавьдаа зар тараадаг байна. Тэр зарыг авмагц мөнөөхөн ургамлууд бас л муухай үнэр гаргадаг хачин үзэгдлийг эрдэмтэд шинжиж мэджээ. (16) Аливаа амьтан ургамлын заар нь бас үржлийн ач холбогдолтойгоор барахгүй оо энгэсэг, үнэрт усны адил гоёлын буюу дур булаах учир холбогдолтой юм. Үнэрийн хэл нь бусдад дуулдахгүй мөртөө харанхуйд ч хамар дамжин ойлгогддог өвөрмөц онцлогтой ажээ. (17) Үнэрийн хэлний үгийн санд эр, эм, хүний, өөрийн, аюултай, аюулгүй, аймаар, гэмгүй, эрүүл, өвчтэй, өлсгөлөн, цатгалан гэх мэтийн бараг хоёр зуугаад үг байгааг эрдэмтэд олж мэджээ. (18) Ингээд бодоход хамар хүний гол эрхтэн байж, оюуны хөгжлийн эх үүсвэрийг тавьсан нь үнэн ажээ. Одоо ч тэр чанараа хадгалсаар байна. Хүний бие хөрч даарахыг хамгийн түрүүн хамар мэдэрч найтааж дохио өгдөг. Найтаасан хүнийг “бурхан өршөө!” гэж ерөөдөг. Хүн хамраа бөглөөд байвал ходоодны шүүсний шүлтлэг чанар нь буурч, элэг бөөрний ажиллагаа удааширч, цөс ялгарах нь багасаж, улмаар шүд үйрэмтгий болж, цусанд гемоглобин буурна. Зүрхний ажиллагаа хамартай шууд холбоотой гэнэ. (19) Үнэр идэгч гэж хүнийг ч хэлсэн байж болох юм. Нялх хүүхэд төрөхдөө анхны өдрүүдэд эхээ үнэрээр нь таньдаг байна. Үнэр хүн төрөлхтний нялх балчир үеийн гол эрдэм байж. (20) Одоо бол хүн хиймэл үнэр гарган авч түүгээр гоёж гооддог болжээ. Үнэр шинжих ухаан буюу одорологийн тусламжаар янз бүрийн гоё үнэртэн үйлдвэрлэж, түүгээр орчин үеийн эмэгтэйчүүд гангалан гоёж байна. Үнэртэй усны болон гоо сайхны үнэртэнг эсвэл цэцгийн үнэрийг ялгах талаар хүний чадвар нохойныхоос арван мянга дахин илүү мэдрэмтгий ажээ. Үүгээрээ хүн адгууснаас их хол явж, гоо сайхны үнэр идэгч болон хувирчээ. (21) Амьтны үнэрийн хэлийг бүрэн судалж дуусах үед хүн, адгуус хоёр бие биенээ улам гүнзгий ойлгодог болно. Үнэр идэгч гэгчийн утга тэр үед бүрэн ойлгогдоно.

*ДИСАА “үнэр идэшт”,гандарваа;Хималайд байдаг Гандхамаадан(үнэрээр согтоогч) уулын цэцэгсийн үнэрт газраас гаралтай гэж домоглодог

тэнгэрийн хөгжимчин, дуучин сахиулсан тэнгэр. (О.Сүхбаатар. Монголхэлний харь үгийн толь. УБ., 1997, 84-р тал)

(Л.Түдэв,1983)

НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ

1. Хэлэнд үнэртэй холбоотой үг яагаад цөөн байдаг вэ? 3 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

................................................

2. Хамраа сөхсөн гэдэг хэлцийн утгыг тайлбарлаж эхэд эерэг, сөрөг аль утгаар орсныг бичнэ үү. 4 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................

3. Зүрхний үйл ажиллагаа хамартай холбоотойг илтгэсэн баримт эхээс олж бичнэ үү. 4 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

4. Эхийн дүгнэлт санааг илэрхийлсэн өгүүлбэрийг олж бичнэ үү. 4 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

............................................................................. ...........................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

..

5.Цэгийн оронд тохирох хариултыг нөхөж бичнэ үү. 4 оноо

“Ийм болоогүй гэвэл...”- (4), (5) догол мөрийг “.......................................................” утгаар холбосон.

“...дээр хэлснээр” гэсэн нь “..........................................................” утгаар өмнөх догол мөртэй холбожээ.

6. “Үнэр шинжих ухаан буюу одорологийн тусламжаар янз бүрийн гоё үнэртэн үйлдвэрлэж, түүгээр орчин үеийн эмэгтэйчүүд гангалан гоёж байна” гэсэн өгүүлбэрийг өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж, хэв шинжийг тодорхойлно уу? 5 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.............................................................................

7. “Зарим ургамал хортон шавж хүрэлцэн очиход нь мөчир салаанаасаа муухай үнэр гаргаж тэр хорхойнуудыг хөөн жигшээдгээр барахгүй энэ аюулын тухай ойр хавьдаа зар тараадаг байна.” гэсэн өгүүлбэрийг үндэсний бичгээр хөрвүүлж, холбох эгшгийн дүрмээр бичигдсэн үйл үг хэд байгааг олно уу. 6 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

............................................................................. ...........................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

..

ХОЁРДУГААР ХЭСЭГ:

“ҮНЭР ИДЭГЧ” эхээс санаа аван чих буюу сонсголын эрхтний талаар бусдын сонирхол татахуйц жишээ баримтаар баяжуулан эргэцүүлсэн эсээ зохион бичнэ үү. Гарчгаа өөрөө өгнө / Үгийн тоо 180 – 200/ 20 оноо

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

............................................................................. ...........................................................................

.........................................................................................................................................................

..............................................................................

Засах зөвлөмж 11 дүгээр анги

ТҮЛХҮҮР-1

1.Холбоо үгсийг ажиглаад, ямар үгэнд хэрхэн холбогдож байгааг тайлбарлах

Тунгалаг ус - Хүрэн улаан, ногоовтор, хөх саарал өнгийн хадан уулс

Эгц цавчим уулс-эгц цавчим уулсаар хавчигдсан хөндийд

Сэмхэн хэсүүчлэх- намуухан шар салхи

2.Эхээс зохиогчийн мэдрэмж сэтгэгдэл, бодрол ухаарал гэсэн хэсгийг тус бүр нэгийг олж

бичих /6 оноо/

Мэдрэмж сэтгэгдэл :

Ховд голын баруун биед намрын ухаа саарал униар татсан нэгэн цуваа хүрэн хүрмэн уул, түүний цаадтай нэгэн цуваа хөх хадан уул, бас түүний цаана өөр нэгэн цуваа хар уул, бүр цаана нь Цамбагаравын мөнх цаст оргил сүүдэр талдаа хөх цэнхэр, наран талдаа гялгар цагаан туяатай байгаа тэр бүхнийг үгээр эвлүүлэн хэлэх байтугай өнгөөр ялган зурахад ч бэрх ажээ...

Бодрол ухаарал:

Ийм сүрлэг сайхан ертөнцөд замаа олж, эцсээ хүртэл явах эрэлхэг зориг хэрэгтэй бус уу

гэж бодогдсон. Энэ сүрлэг сайхан ертөнцөд уран бүтээлч, бичгийн хүн өчүүхэн атаархалд

автагдан бухимдахгүй гүдэсхэн явах ёстой.Би өөртөө ногдсон уулын оргилд хүрэхээр

явна. Та намайг сэрээж тус болов.

3. “Цамбагаравын дүлий цагаан оргил”, “ Өөртөө ногдсон уулын оргилд хүрэхээр явна ”-

гэсэн өгүүлбэрийн дүрслэх ур маягийг тайлбарлана уу. /4 оноо/

-Цамбагаравын дүлий цагаан оргил- хүншүүлэл

-Өөртөө ногдсон уулын оргилд хүрэхээр явна- төлөөлөл, юмшуулал

4. Эхээс угсарсан холбоо үг, зэрэгцсэн ойролцоо үг тус бүр 2-ыг олж бичнэ үү. /4 оноо/

Угсарсан холбоо үг: -эгц цавчим уулс, дун цагаан салхи

Зэрэгцсэн холбоо үг: газар дэлхий, гоо үзэсгэлэн ,

5. Өгүүлбэрийн гишүүдээр зурах.

Ховд голын хөндийд намуухан шар \нэрийн хамжсан тодотгол \ салхи сэмхэн

хэсүүчилж байхад, тэртээ \ нэрийн хамжсан тод \ өндрийн \харьяалахын тод \

хадан цохионд \шууд бус тус\ хар \нэрийн хамжсан тодотгол \ салхи салхилав.

6. Өөрийн цээжилсэн “Хайку” шүлгээс бичих \ 3 оноо \

Хуучин цөөрөм рүү

Хөөрхий мэлхий дэвхрэхэд

Усны чимээ гарав

хххххх

Нүцгэн мөчир дээр

Нэвсгэр хэрээ сууж байгаа нь

Намрын үдэш санав.

хххххх

Аймшигт ядуу эр

Амуу цайруулахаа болиод

Онгон сарыг ширтэв.

хххххх

Яг замын хажууд

Ягаахан цэцэг дэлгэрчээ.

Яая гэхэв, морь минь идчихлээ!

хххххх

Хэрвээ би явган явсан бол

Хээрийн энэ толгод дээр

Мориноосоо юу гэж унах вэ дээ.

7. Дараах монгол бичгийн эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлнэ үү? /4 оноо/

Аав ээжээ ад үзэхийг цээрлэнэ. Эргээс унаж элснээс ургасан биш тул эцэг эхээ

хүндлэн асарч, үг сургаалийг сонсон дагах нь монгол хүний эрхэм сайн ёс мөн.

8.Бичих чадварыг сорьсон даалгаврыг эх бичвэрийг үнэлэх шалгуурын дагуу үнэлнэ.

ТҮЛХҮҮР -2

1.Нэг үгийг зөв тайлбарлавал нэг оноо нийт 5 оноотой.

Агь таана: Агь Цайвар саарал өнгөтэй,анхилуун хурц үнэртэй олон наст сөөгөнцөр Таана:Сонгинын төрлийн олон наст ургамал

Бударгана: Шигүү бутлан ургадаг,бөөрийнхөвтөр цулцгар,навчныхаа өвөрт үсэрхэг нахиатай сөөглөг өвс

Ханш нээх: ичээнээс амьтад анх гарах өдөр

Овьёос тариа: Амуу будааны нэр

2.Хэлцийн утга:Тогтож сууж чаддаггүй,тавьтаргүй ааштай хүн гэж хэлцийн утгыг тайлбарлавал \2 оноо\,Ойролцоо утгатай бичсэн хэлц бүрт нэг оноо нийт 5 оноо

Ойролцоо утгатай хэлц:Салхинд хөөгдсөн хамхуул шиг,Хуйхуйд хөөгдсөн юм шиг,Салхин таваглах,Салхи хөлөглөх гэх мэт .

3.Монголчууд яргуйг хамгийн түрүүнд ургадаг цэцэг болохоор хаврын бэлгэдэл цэцэг болгож бэлгэшээдэг. \2 оноо\

Хэрвээ эрт ургадаг гэж хариулсан бол \1 оноо\

4.Тогтож сууж чаддаггүй,тавьтаргүй ааштай,ямар нэг юм руу ухаан зүггүй зүтгэн байгаа хүнийг “Яргуй хөөсөн ямаа”-тай зүйрлэдэг \2 оноо\

5.Өгүүлбэрзүй. Нэг үгийг өгүүлбэрийн гишүүдээр зөв зурсан бол 0,4 оноо,

Тодорхойлолт – Олон гишүүн өгүүлбэртэй УНӨ гэж тодорхойлсон бол 1 оноо нийт 5 оноо

6.Яргуй шинж чанаруудаас нэгийг зөв бичвэл 1 оноо нийт 6 оноо.

Өнгө зүсЯргуй хөх цэнхэр,цээнийн ягаан,ухаа шар өнгөтэй,

Хэлбэр дүрс Хонхон буюу зүрхэн хэлбэртэй,

Эмийн чанар Өвчнийг ч анагаах чадалтай тул зарим өвчнийг анагаах эмийн жоронд ордог

Шинж чанар Ам дарвигнуулах халуун чанартай тул шим тэжээллэгХад асганд төлөв ургах ба энд тэнд тархаж ,нэг нэгээрээ ургадаг сонин амьдралтай цэцэг.

Амт Яргуй ид цэцэглэн ургаж байхдаа амт гашуун исгэлэн,Онцлог Цасан дороос цухуйж ургадаг эртэч ургамал,

Хагас сар хүрэлгүй хагдран унаж үхдэг хамгийн богино настай ургамал юм

7.Монгол бичиг: Анхандаа хүйтэн булгийн ус бодогдож байснаа сүүлдээ зөвхөн ус бодогдож дөрвөн цагийн өмнө цэлэлзэн урсаж байсан голын дэргэдүүр хурдан өнгөрөхдөө ядаж ганц балга уугаагүйдээ харамсаж байлаа. Халуун өдөр юм бүхэн халуун байдаг ажээ.

1 алдвал 5 оноо, 2-4 алдвал 4 оноо, 5-7 алдвал 3 оноо, 8-10 алдвал 2 оноо, 11-13 алдвал 1 оноо, 14-өөс дээш алдвал 0 оноо.

8. Эх үнэлэх шалгуурын дагуу

ТҮЛХҮҮР-3

1. -Тэмээ уйлсан учраас

- Өвөрмонголоос

2.Сиймхий ч гэсэн гэр минь

Сэгсгэр ч гэсэн ээж миньХүний нутгийн бурхнаасӨөрийн нутгийн чөтгөр дээр

3.Цаг хугацаа заасан үг: өмнө нь, өдөр шөнөгүй, өвлийн цагаар, өвөл дуусахад,хоёр сар,гурван сарын турш,дараа нь

Орон заасан үг: Номхон далайн урсгал дээр, Хатгал дахь дархан цаазат газар, хотын захад, шаргал хөндийд, хашааны завсраар,

4.Зэрэгцсэн холбоо үг: гэр бүл, өнгө зүс, ноос ноолуур, бөөн бөөн, нус нулимс

Угсарсан холбоо үг: санаж явах,ганцаар алхах, байж байх, асгарч билээ

5.Холимог нийлмэл өгүүлбэр

6.

7.Гүн бат мэдлэгтэй болъё гэвэл нэгд идэвх оролдлого чухал боловч үйл ажиллагааны арга барил түүнээс чухал билээ.

8. Бичих чадварыг сорьсон даалгаврыг хэл бичгийн шалгалтын эх зохиох даалгаврыг үнэлэх шалгуурын дагуу засна уу

ТҮЛХҮҮР 4

1.Бусад хүмүүсийн хийсэн муу бүхнийг муугаар бодоод, санаад явбал тэр нь улам арвижих гэсэн санааг гарган өөрийн үгээр жишээ баримт татан бичсэн бол 4 оноо,санааг дөхүүлэн жишээ баримтгүй бол 3 оноо, зөвхөн жишээ баримт бичин дэлгэрүүлсэн бол 2 оноо,огт бичээгүй бол 0 оноо.2.Өшөө нэхсэн нь ташаагаа авдаг,

Өс арвидвал аминд харш гэх мэт өш хонзон орсон хэлц үгээр илэрхийлэх

3.“Сэтгэлийн талбайд унасан тэнэглэлийн үр”- адилтгал

Тариан талбайд унасан ногооны үртэй адилтгасан.

4.Холбоо үг- уурлаж хорсох, хор хаях, гай тарих, төлгийг барих, эргүү төлөг, хорт мах, талбайд унах, үхэр мал, нохойд бариулах, зэрлэг ноход гэх мэт холбоо үгсийг түүн утга санааг тайлбарласан байх

5.Холимог нийлмэл өгүүлбэр

6.-на- ирээдүй цагийн утга

-бодож байсан- өнгөрсөн цагийн утга-сан, -сэн- өнгөрсөн цагийн утга-жээ- өнгөрсөн цагийн утга

7.Манай ард түмэн төрийн сүлдийг дээдлэн хүндэлж ирсэн эрхэм нандин уламжлалтай. Төрийн сүлд бол улс гүрнийг төлөөлсөн гүн утгатай юм. 1үг-0,25 оноо

8.Эх зохион найруулах бичих шалгуурын дагуу оноожуулна.

ТҮЛХҮҮР -5

Асуулт даалгавар Зөв хариулт Оноо Нэмэлт тайлбар

1 Дараах үгийг тайлбарла

Шүүрс алдам - санаа алдахБэлэвсэн – хань ижилгүй болох, ханиа алдах, ганц бие болох гэх мэтУрц – гурван мод босгож толгойг нь нийлүүлэн

3 Хэллэг тус бүр 1 оноо

боогоод, ан амьтны арьс, бөс даавуу зэрэг эдээр бүтээсэн зүйл

2Эхийн сэдэв, гол санааг бичнэ үү? \З оноо\

- Байгаль орчноо хайрлах

- Нутаг ус, уул даваагаа хөндөж болохгүйг сануулсан

3

Сэдвээ зөв олсон бол 1 онооГол санаагаа зөв гаргасан бол 2 онооАль нэгийг дутуу гаргасан бол 1- 2 оноо

3Дорлиг гуайн үзэл бодол юу байсан бэ? \3 оноо\

Хүүхээ энэ давааг сэтлэхгүй байвал яасан юм бэ?Ийм өндөр даваа сэтэлнэ гэдэг мөн ч их ажил аа даа.Энэ жилдээ л лав барагдахгүй шүү дээ гэсэн гэнэ.

3

Дурдсан санааг бүгдийг гаргасан бол 3 оноо Аль нэг санааг орхигдуулсан бол 1 - 2 оноо Оновчгүй бол 0 оноо

4

Дараах эхийн хэсгийг уншаад зөв бичих дүрмийн алдаатай 5 үг олоод, засаж бичээрэй.

ИдэрийнШуугинаБолохынАмьтныЗэргэлсэн

5

Алдаатай нэг үг олбол 0,5 оноо,зөв болгон засвал 0,5 оноо.

5Өгүүлбэрийг гишүүдээр зурж бүтцийг нь тодорхойл.

Ханхөхийн нутагт шинэ зам засуулж явсан инженер Батболд нутгийн өвгөн Дорлигоос энэ домгийг сонсоод хот газар суудаг эхнэртээ захидал илгээжээ.

4

Гишүүн тус бүрийг 0.15 оноогоор дүгнэнэ.Бүгдийг зөв зурсан бол 3 онооБүтцийг зөв тодорхойлсон бол 1 оноо

6 Онцолсон хэсэг дэх зохиолчийн санааг өөрийн үгээр 50-70 үгэнд багтаан дүгнэж бич. \ 7 оноо\

Хүүгийн минь хүлэг морь хүрээд ирлээ. Одоо хүү минь мөдхөн ирнэ” гэж хөл газар хүрэхгүй хөөрөн чулуугаа улам ч хурдан хөрөөдөж гэнэ. Тэгтэл гай болж хялгас дуусаад олдохыг байв гэнэ. Сандрахдаа гүүнийхээ шодон сүүлийг хяргахаар очтол гүү нь унаганыхаа жавар талд нь нөмөрлөн зогсож байхаар нь “Хөөрхий дөө, энэ адгуус ч болтугай үрээ даарч

7 Эх засах шалгуураар дүгнэнэ.Өөрийн үгээр зөв найруулан бичсэн бол 7 онооЗорилгоосоо бага зэрэг хайзайж бичсэн бол 6 оноо гэх мэт

хөрөхөөс биеэрээ хамгаалж байхад дэлийг нь авчхаад одоо бас үлдсэнийг нь мухарлах гэж үү? Яаж болох вэ? Тэгснээс...“ гээд бууралтсан гэзгээ хярган авч чулуугаа зүссэн юм гэнэ билээ.

7Дараах эхийг уншаад кирил бичигт хөрвүүлээрэй.

Борооны түрүүчийн том дуслууд шавхуурдан орсноо мөндөр болон газарт түмэн цагаан өндөг ойж байх мэт харагдана. Ээжийн цэнхэр тэрлэг хийсч байлаа.

5

0-1 алдвал 5 оноо 2-4 алдвал 4 оноо, 5-7 алдвал 3 оноо, 8-10 алдвал 2 оноо, 11-13 алдвал 1 оноо 14 –ээс дээш алдвал 0 оноо

ТҮЛХҮҮР -6

Ц. Дамдинсүрэн “Хэлдэг гурав хийдэг ганц”1 Нийтгэх: Дээс утас, сур зэрэгт эрч оруулж нийлүүлэн имрэх

Үнэрхэх: Тунирхах2 Зүтгэл тэжээнэ, залхуу гутаана

Залхуугийн гадна түлээгүй Залгидгийн гэрт хоолгүй

3 4 цогцолбор. Өвгөний олхиогүй бодол,эмгэний үглэл, хүүгийн аргацаасан хариу, Сүрмаагийн ажил үйл

4 Сүрмаа ажлыг хийнэ5 Холимог нийлмэл өгүүлбэр67 Ааваасаа амьдрах ухааныг мэдэж ав. Ээжээсээ энэрч хайрлахын

ёсыг сур. Багшаасаа эрдэм ухааныг сур. Андаасаа үнэнч нөхөрлөлийг мэдэж аваарай.

8 Эхийг үнэлгээний шалгуурын дагуу үнэлнэ

ТҮЛХҮҮР 7

1.Зөв хариу А

2. (Даарч жихүүцсэн гэсэн санааг гарган бичнэ.)

3.Харах мэдрэмж - хүрэн хүрмэн уул, хөх хадан уул, хар уул, Цамбагаравын мөнх цаст оргил гэх мэт бичнэ.

4.Зөв хариу В

5. Өгүүлбэрийн гишүүдээр алдаагүй зурж тэмдэглэсэн бол 2оноо, гишүүн өгүүлбэрээ зөв олсон бол 1 оноо , Бүтцийг зөв тодорхойлсон бол 2 оноо

6. ...Энэ бол үнэндээ ашиггүй өнгөрүүлсэн цагаа эргэж харамссан харамсал байлаа...

...Газар дэлхий дээр ямар олон янзын будаг байдгийг тэгэхэд бодсон юм.гэх мэт бичнэ.

7. Нэг үг зөв бичвэл 0.5 оноо Нийт 5 оноо

Хоёрдугаар хэсэг- Бичих чадвар 20 оноо

ТҮЛХҮҮР 8

1. Ёрог даавуу- бүдүүн нэхээстэй даавуу, эгэл жирийн даавуу

Шанталсугай – няцаасугай \зориг мохоох, няцаах\

2. а.Чин сэтгэл, шударга зан, зөв үлгэр дуурайл бол цаг өнгөрөх тусам илүү үнэ цэнтэй. \2 оноо\

б. Эрдэмтэй хүн даруу, их мөрөн дөлгөөн, Үнэнээрээ явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ гэх мэт \2 оноо\

3. а. бай- 0- чих-аад бүтээвэр тус бүр 0,5 оноо,

б. байчих гэдэг үгийн балархай эгшиг нь заримдаг гийгүүлэгчийн дараа заримдаг гийгүүлэгч эгшигтэй бичигдэх дүрмээр “х” гийгүүлэгчийг эгшигжүүлсэн 1,5 оноо

в. Гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд урт эгшгээр эхэлсэн залгавар залгахад уг үгийн эцсийн балархай эгшиг үүрэггүй болж гээгдэнэ. 1,5 оноо

4. Үндэстниймааньэцэг, хааны удам, ердийн даавуу, амьдралын таашаал, амьдралын цэнгэл, ёсыг эвдсэн авга, өст дайсан, өөрийн нам, өрөөлийн нам, нийтийн ухамсар, хаадын цол, баярын бичиг, төмрийн дон, төрийн үйл, түмний хөрөнгө, эцгийн нэр зэрэг үгсээс 8-ыг олсон байх ба үг тус бүр 0,5 оноо

5. Иххаанердийнёрогдаавууөмсөж, модонтагшиндзоогбарьжбайв.

а. Зөв зурсан гишүүн бүр 0,5 оноо \ 5 оноо\

б. ЗНӨ 1 оноо

6. Зохиогчийн халаглаж харамссан сэтгэлийг илэрхийлсэн гэвэл 1 оноо, утга болон сэтгэлийн өнгө аясыг алдагдуулалгүй шүлэглэсэн байвал 3 оноо

7. Зөв бичсэн үг тус бүр 0,5 оноо

ТҮЛХҮҮР-9

д\д Асуулт даалгавар Зөв хариулт Оноо Нэмэлт тайлбар1 Эхэд байгаа доорх

үг хэллэгийн утгыг тайлбарлана уу

- Дураар дургих-Өөрийн үзэл бодлоор бүхнийг шийдэх

- Ноёрхуу зан –Дээрэлхүү зан

- Доройтох – Дорд орох, ухамсар муудах, ядрах

5

Бүгдийг оновчтой тайлбарласан бол 5 оноо, 2-ыг зөв тайлбарласан бол 3 оноо, 1 санаа зөв тайлбарласан бол 1 оноо. Санаа гаргаагүй бол 0 оноо

2 Зохиолч бид бүхэнтэй юуны талаар ярилцахыг хүссэн бэ?

Нэрэлхүү зангийн талаар 2

Нэрэлхүү гэж хариулсан тохиолдолд оноог өгнө.

3 Тэр найзыгаа юу гэж хэлэхэд нь

“Чи наад нэрэлхүү зангаасаа болж их ч

4 Их ч алдана, их ч хожно гэсэн санааг

ойшоогоогүй бэ? алдана шүү, их ч хожно шүү”

гаргасан бол оноог бүрэн өгнө. Аль нэгийг орхигдуулсан бол 2 оноо өгнө.

4 Зохиолчийн сэтгэл дундуур байгаа, харамсаж яваа хамгийн гол зүйл нь юу бэ?

- Зарим хүмүүс нийгмийн сэтгэлзүйн хувьд хэт доройтсон

- Буруу талаас нь бүхнийг хардаг

- Өөрийнхөө бусдаас илүүрхэх чадварыг гаргадаггүй

5

Дурдсан санааг бүгдийг гаргасан бол 5 оноо. 2-ыг гаргасан бол 3 оноо, 1 санаа гаргасан бол 1 оноо. Санаа гаргаагүй бол 0 оноо

5 Өгүүлбэрийг зурж тодорхойлоорой

5

Өгүүлбэрийн гишүүдийг зөв зурсан бол 3 оноо, гишүүн өгүүлбэрийг зөв гаргасан бол 1 оноо, бүтцийг зөв тодорхойлсон бол 1 оноо.

6 Зохиолч “Бурхны”талаар юу гэж бодож явдаг бэ?

- Хүн бүрийг бурхан зурдаг

- Хүний зан араншинг бүтээдэг

- Хүн бүрийг сайхан сэтгэлтэй бүтээдэг

- Бид бүрт бурхан сайн сайхныг бэлэглэдэг.

4

Дурдсан санааг бүгдийг гаргасан бол 4 оноо. Аль нэг санааг гаргасан бол 1 оноо. Оновчгүй бол 0 оноо

7 Үндэсний бичгээр бичсэн эхийг уншаад хөрвүүлж бичээрэй

Нэр тохирох ёсыг дээдэлж нэр хайрлана. Хүн өдөр гарагийн сайныг харж, өлзий дэмбэрэл, эрүүл энхийг бэлгэдэн нэр өгдөг байжээ. Энэ нь эцэг эхчүүдэд оногддог.

5

Нэг үг алдсан тохиолдолд 0.21 оноо хасах журмаар тооцно.

ТҮЛХҮҮР 101. Айрагдах- Эхний таван байранд орохХөлөглөсөн-Эрхэм хүмүүс морь унаа унахДэлэм- Нэг гарыг сунгаж нөгөө гарыг нугалан хурууны үзүүрийг цээжинд хүргэсэн хэмжээХалаглах-Харамсан гаслах2.Г3.Өвөг дээдэс маань дуртай газраа хүссэн үедээ хүрч, ямар ч анг авладаг тийм овсгоо самбаатай хүмүүс байсан.

4. Зэрэгцсэн нийлмэл үг- Өвөг дээдэс, нийслэл хотынхон, ан амьтан гэх мэт. Угсарсан нийлмэл үг- Туулын хөндий, Алтан тэвшийн хөндий, цасан дээгүүр, эргэж ирээд гэх мэт.5. Өвлийн цагт морь хөсөг явах аргагүй цасан дундуур арьсан бүрхэвчит цана хөлөглөсөн монгол өвөг дээдэс маань хүрэхгүй газаргүй, гүйцэхгүй ангүй байсан . ./ХоНӨ/6.-Өвлийн цагт морь хөсөг явах аргагүй цасан дундуур арьсан бүрхэвчит цана хөлөглөсөн монгол өвөг дээдэс маань хүрэхгүй газаргүй, гүйцэхгүй ангүй байсан харин одоогийн залуус цасан дээр хий дэмий л хөрвөөж, олс татах, модон чаргаар үүд хоймрын дайтай энгэр лүү бууж ядан явааг хараад халаглалгүй яав гэж дээ.-Хандгайтын морины аргамжааны газар шиг налуухан энгэр лүү цанаар биш чаргаар буухдаа унаж тонгорцоглон хөгөө тарьж байх, Тэд маань уулын бэлээр бэлчих юм уу хөвөн мэт цасан дунд тайван хэвтээд хивж байгаа хандгай эсвэл бор гөрөөсийг уулын оройгоос хармагцаа ухасхийн тэшиж буухдаа мөнөөхөн ан амьтныг хөл дээрээ бүрэн босож амжаагүй байхад яг л дээрээс нь шунган буух харцага шонхрын адил гялсхийн хүрч очоод хүзүүдэн авч ангийн хутгаа зүрхэн тушаа нь дүрж амждаг байсан хэрэг.7.Монгол айл бүхэн банхар нохойгоороо гэр хороо мал ахуйгаа мануулна.Банхар нохой байгаа айл айх аюулгүй амар амгалан хононо. 8. Улсын шалгалтын эсээ засах зөвлөмжийн дагуу үнэлнэ.

ТҮЛХҮҮР 111.Тоонот- Төрсөн нутагШарилж- Гол гэсэртэн овгийн нэг төрлийн ургамлын ерөнхий нэрГажрах- Гажих гэсэн утгатай нутгийн аялгууны үгАйлдсан- Хүнд үг хэлэх гэсэн үгийн хүндэтгэлийн нэр2.В3.Урсан одох цаг хугацаа гэгч хүний амьдралын түүхийг өгүүлнэ.4. Зэрэгцсэн нийлмэл үг- Цаг хугацаа, эхтэй эцэстэй, өвс ногоо, жаргал зовлон гэх мэт Угсарсан нийлмэл үг- Өвлийн дунд сар, хурдасгаж байна, уралдаж байна гэх мэт5. Өнгөрснийг ирээдүйг ч энэ өвс ногоо, энэ элгэн хүрэн чулуу шиг барьж мэдэрч болдогт ухаант хүний жаргал зовлон хамсжээ. /ХоНӨ/6.-Ертөнц хувирч цаг өнгөрөх нь амархан атал хүний амьдрал нэг бодлын их урт ажээ.- Орчлонгийн цаг хугацаа гэгч зөвхөн хүний ухаанд л эхтэй, эцэстэй билээ. Ухаанд мэдрэгдэвч эрхэнд ордоггүйдээ түүний аугаа хүчин оршино. -Миний бодол,амьсгал, зүрхний цохилт цөм төрсөн гэрийн минь ургасан хиаг шарилжийг найгуулан гүйх салхи шиг барин тавин цагийн урсгалыг хумин хурдасгаж байна. Гэвч миний өнгөрсөн одоо ирээдүй цөм бодол амьсгалд минь шингэжээ.7.Монгол банхар бол монгол хүний сайн нөхөр, үл урвах үнэний илэрхийлэл юм. Монгол банхарын хоолой боргил, бие бахим хөл майга.8. Улсын шалгалтын эсээ засах зөвлөмжийн дагуу үнэлнэ.

ТҮЛХҮҮР 12

1.Хамраасөхөх- Их зан гаргах

Хиншүү- Утаа, ХярвасХорхойг нь хүргэж- Ямар нэгэн юманд татагдах Барамнас- Үүд, цонх, тооно зэргийн завсраар гялбасан нарны гэрэлд бужигнан үзэгдэх

хумхийн тоос Амьсгал хураах- Үхэх, Нас барах

2.Хамраа сөхөх- Их зан гаргах

Цаасан малгай өмсүүлэх

3.Олон төрлийн үнэр нь хүнд тус ч хүргэдэг, хор ч хүргэдэг ажээ. Аль нь хортой, аль нь хоргүйг ялгаж мэддэг байсан тэр цагт хамар шиг хэрэгтэй юм хүнд байсангүй. Гэвч хамраа “сөхсөнөөс” хойш үнэрийн хэлийг ойлгохоо больжээ.

4.В5.ХоНӨ6.Адгуусан амьтад, хорхой шавж, ургамал хүртэл өөрийн өвөрмөц тогтолцоо бүхий үнэрийн хэлтэй байдаг бөгөөд үнэрлэх эрхтэнгээрээ өргөн хүрээнд мэдээлэл солилцдог.

7.Амьд гэрэл

Хүмүүс эрт дээр үеэс хувийн хэрэгцээнд амьд гэрлийг ашигладаг болсон юм. Бразилийн халуун ойд толгойн доод тал нь гэрэлтддэг мөөг ургадаг. Нутгийн оршин суугчид түүнийг халаасны Тенглү оронд дээр үеэс ашиглаж

ТҮЛХҮҮР -13Дараах үгийн утгыг тайлбарла1.Ойчиж- унах дийлдэх Янцаглан – хүн амьтны дүлэх мэт амьсгалах чимээ2 Амиа бодохын хор уршгийн тухай 3. Хувиа бодож довоо шарлуулах

4.Явж байхдаа -хэлзүйжсэн холбоо үгНэгэн хүн- бүхэлзүйжэн холбоо үг

5.Өгүүлбэрийн гишүүдээр зурж тодорхойл6.Төрсөн сэтгэгдэл бичих7.Монгол бичиг

ТҮЛХҮҮР 141. Хэлэнд үнэртэй холбоотой үг цөөн байдаг нь хамраараа бага мэдээлэл авдагтай

холбогдоно.2. “Харин босоо явах болсноос хойш хүн хамраа сөхсөн хэрэг”

гэсэн өгүүлбэр дэх “хамраа сөхөх” гэсэн хэлц нь “ихэмсэглэх, биеэтоох” гэсэн утгатай хэдий ч “бусад амьтнаас хавьгүй өөр,давамгай болсон, онцгойрсон” гэсэн утгаар зохиогч санаагааэрчимжүүлжээ. Тодруулбал, хойд хоёр мөч дээрээ босооявдаг болсон нь хүний уураг тархины болон бусад эрхтнийхөгжилд онцгой учир холбогдолтой, гайхалтай зүйлболсныг онцлох зорилгоор уг хэлцийг ашигласан байна.

3. Хүн хамраа бөглөөд байвал ходоодны шүүсний шүлтлэг чанар нь буурч, элэг бөөрний ажиллагаа удааширч, цөс ялгарах нь багасаж, улмаар шүд үйрэмтгий болж, цусанд гемоглобин буурна.

4. “Амьтны үнэрийн хэлийг бүрэн судалж дуусах үед хүн, адгуус хоёр бие биеэ улам гүнзгий ойлгодог болно.”

5. “Ийм болоогүй гэвэл...”- (4), (5) догол мөрийг “сөргүүлэн лавшруулах” утгаар холбосон.

“...дээр хэлснээр” гэсэн нь “дурдан сануулах” утгаар өмнөх догол мөртэй холбожээ.

6. Зэрэгцсэн нийлмэл өгүүлбэр7. Хүрэлцэн гэдэг үг нь холбох эгшгийн дүрмээр бичигдсэн байна.

Жишиг 1- 2 дугаар сургууль

Жишиг 2- 3 дугаар сургууль

Жишиг 3- Булган 2 сургууль

Жишиг 4-Дарви сургууль

Жишиг 5-Дуут сургууль

Жишиг 6- Лицей сургууль

Жишиг 7- Манхан сургууль

Жишиг 8- Мөнххайрхан сургууль

Жишиг 9- Мянгад сургууль

Жишиг 10,11- Прогресс сургууль

Жишиг 12- Эрдэнэбүрэн сургууль

Жишиг 13- Алтай сургууль

Жишиг 14- Цаст –Алтай цогцолбор сургуулийн багш нар боловсруулсан болно.

Цэцэг сургуулийнх шаардлага хангаагүй тул оруулаагүй болно.

khovd.mecs.gov.mnkhovd.mecs.gov.mn/storage/app/public/angi_devshih/mon11.d… · web...

Documents