kamu malları

KAMU MALLARI: PİYASA BAŞARISIZLIĞI MI TEORİLERİN BAŞARISIZLIĞI MI?

Yrd. Doç. Dr. Meltem Kayıran

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

● ● ●

Özet Kamu malları genellikle bir piyasa başarısızlığı olarak ortaya konulan ve bu nedenle devlet

müdahalesini gerektiren bir konu olarak görülmektedir. Fakat anaakım kamu malları teorileri derinlemesine incelendiğinde kamu mallarının devlet sunumuna gerekçe oluşturacak özellikleri konusunda bir uzlaşma olmadığı ve genellikle kamusal sunumun onaylanmadığı görülmektedir. Çalışmanın temel tezi, kamu malı kavramının malların kamusallığını açıklamada yetersiz olduğu ve kamu malı teorilerinin açıklamayı amaçladığı konularda bile yeterli bir açıklama getiremediğidir. Bu tezi araştırmak üzere, malların kamusallığı, kamu mallarının optimum üretim düzeyi, piyasa dışı karar alma süreçleri ve piyasa başarısızlıkları konularında kamu malları teorisinin yeterli açıklama getirip getirmediği incelenmektedir. Kamu malları konusunda katkıda bulunmuş olan farklı iktisat okullarının -geleneksel neoklasik iktisat, kamu tercihi okulu ve yeni kurumsalcı iktisadın- bu konulardaki yaklaşımları karşılaştırmalı bir şekilde ele alınmakta, son olarak da teorilerin ortaklaştığı temeller üzerinden eleştirel bir değerlendirme yapılmaktadır.

Anahtar Sözcükler: Kamu malları kavramı, bedavacılık, gönüllü katkı, piyasa başarısızlığı, kolektif karar alma

Public Goods: Market Failure or the Failure of the Theories?

Abstract Public goods are generally perceived as market failure and consequently are thought to be subject to

public intervention. However, when mainstream theories are closely examined, one can see that there is no consensus on the characteristics of public goods that would justify public provision, hence there are many objections to the public provision of such goods. The main thesis of this study is that the concept of public goods is inadequate to describe the publicness of goods, and corresponding theories also fail to clearly explain even what they themselves theoretically devised. To investigate this thesis, it is examined whether public goods theory has a satisfactory explanation about publicness of goods as well as optimal provision, collective decision making processes and market failure. These are comparatively studied by the views of main economic schools of thought that contribute to the theory of public goods - traditional neoclassical economics, public choice school and new institutionalist economics. Finally, the basis common to all these theories are critically evaluated.

Keywords: Public goods concept, free riding, voluntary contribution, market failure, collective decision making

Ankara Üniversitesi SBF Dergisi,

Cilt 68, No. 4, 2013, s. 147 - 184

Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-4

148

Kamu Malları: Piyasa Başarısızlığı mı Teorilerin Başarısızlığı mı?

Giriş Kamu malları teriminin genellikle kamu kesiminin sunduğu, kişilerin

bundan bedelsiz olarak yararlandığı kamu hizmetlerini ifade ettiği düşünülür. Savunma, güvenlik, adalet, yollar, köprüler ile eğitim, sağlık gibi kamu yararı için devletin üstlendiği birtakım faaliyetler kamu mallarının çağrıştırdığı şeylerdir. Fakat kamu malları, anaakım iktisatta daha dar bir çerçevede tanımlanmakta ve genellikle bir piyasa başarısızlığı olarak ele alınmaktadır. Kamu mal ve hizmetleri, sadece akademik değil, aynı zamanda pratik sonuçları olan ve politik bir konudur. Eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik gibi alanlarda yapılan reformlar, geleneksel olarak kamu hizmeti olarak sunulan hizmetlerin özelleştirilmesi, katkı payları uygulamaları gibi politika değişiklikleri kamu malları teorileri çerçevesinde tartışılır. Kısacası kamu malları teorisi özel sektör ile kamu sektörünün sınırlarının belirlenmesi, özelleştirme, kamu hizmetlerinin piyasaya açılması ve kamu hizmetlerinin fiyatlandırılması tartışmalarında kritik bir öneme sahiptir.

Kamu malları kapitalist bir ekonomide devletin varlık nedenine ilişkin bir tartışmayı da beraberinde getirdiği için akademik alanda farklı iktisat okullarının en canlı tartışmalarına sahne olmuştur. İktisat Nobel ödülünü kazanan çok sayıda iktisatçının1 bu konuya doğrudan veya dolaylı şekilde katkıda bulunmuş olması da konunun önemini göstermektedir.

Kapitalist bir sistemde sermaye birikim süreçlerine bağlı olarak dönemin egemen paradigması da belirlendiğinden, ön plana çıkarılan kuramsal analizler 1Nobel iktisat ödülü alanlardan kamu malları konusuna katkıda bulunanlar arasında P. Samuelson, J. M. Buchanan, D. North, J. E. Stiglitz, D. Kahneman, V. L. Smith ve E. Ostrom sayılabilir.

Meltem Kayıran Kamu Malları: Piyasa Başarısızlığı mı Teorilerin Başarısızlığı mı?

149

zaman içerisinde farklılaşmaktadır. Bu açıdan en önemli devlet müdahalesi gerekçesi olarak görülen kamu malları konusunun ilk ortaya konulduğu zamandan günümüze kadar geçirdiği değişimi incelemek, sermayenin devletin dönüşümü konusunda anaakım paradigmayı nasıl belirlediğini ve sermayenin devlete biçtiği rolü göstermesi açısından önem taşımaktadır.

Kamu malları teorisinin tarihi çok eskilere dayandırılabilse de anaakım iktisatta konunun sistematik biçimde ilk olarak ele alınışının Samuelson’un 1950’li yılların ortalarında yazdığı makalelerle (1954, 1955) başladığı kabul edilir. Bu yıllar, ulusal ve uluslar arası düzeyde Keynesyen politikaların uygulandığı, işsizlik oranlarının çok düştüğü, hızlı büyüme artışlarının kaydedildiği, soğuk savaşın da etkisiyle refah devleti uygulamalarının yaygınlaştığı, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma hamleleri yaptığı bir döneme denk düşmektedir. Genel olarak devletin ekonomideki rolünün ve kamu harcamalarının arttığı bu dönemde kuramsal analizlerin de kamu harcamalarını açıklamaya yönelmesi şaşırtıcı değildir. 1945-1970 yılları arasında akademik alanda yaygın biçimde kabul edilen Keynesyen makroiktisatla Marshall’cı mikroiktisadı birleştiren neoklasik sentezin, P. Samuelson’un ve R. Musgrave’in çalışmalarında somutlaştığı söylenebilir. Bu dönem, kamu malları konusunun piyasa başarısızlığı olarak ele alındığı ve “iyiliksever devlet”in bu piyasa başarısızlığını ortadan kaldırmak üzere kamu mal ve hizmeti üretmesi gerektiği konusundaki teorilerin egemen olduğu dönemdir.

1960’ların sonlarından itibaren kapitalist birikim rejiminin sorunları, iktisadi krizler, yüksek işsizlik ve kronik enflasyonla görünür olmuş, buna toplumsal, ideolojik ve siyasi krizler de eşlik etmiştir. Bu dönemde Keynesyen politikaların ve devlet müdahalelerinin etkinliğine olan inanç sarsılmış, sorunların kaynağı olarak aşırı genişlemiş kamu kesimi görülmeye başlanmıştır. Bunun sonucunda 1970’lerden itibaren akademik alanda Avusturya ve Chicago okulları hakim olmuş, devletin rolüne ilişkin tartışmalarda ise bu yaklaşım Kamu Tercihi Okulu’nda vücut bulmuştur. Knut Wicksell’in görüşlerini temel alarak J. Buchanan, G. Tullock, A. Downs, M. Olson gibi iktisatçıların geliştirdikleri kamu tercihi okuluna mensup iktisatçılar, devletin işleyiş mekanizmasını ve kamu harcamalarının artışını açıklamak üzere yola çıktıklarını iddia ederek, Keynesyen dönemin “iyiliksever devlet” anlayışının yerini “Leviathan devlet” anlayışının almasına yol açan teoriler ortaya koymuştur. Üretilen modellerde bireyler yalnızca piyasa alanında değil kamusal alanda da kendi çıkarını kollayan ajanlar olarak davranmakta, devlet de kendi çıkarını kollayan politikacı ve bürokratlardan oluşan bir yapı olarak kamu harcamalarının artmasının, etkinsizliğin ve istikrarsızlığın asıl nedeni olmaktadır. Kamu tercihi yazınının kamu malları teorisine ilişkin olarak ortaya koyduğu sonuçlar, oybirliği ilkesinin geçerli olmadığı durumda kamusal kararların olanaksızlığı/etkinsizliği ve kamu malları konusunda devletin


150

yapacağı müdahalelerin maliyetleri ve olumsuz sonuçları konularında yoğunlaşmış, Buchanan’ın geliştirdiği kulüp malları teorisi en çok tartışılan konulardan birisi olmuştur. 1970’lerin sonlarından 1990’lara kadar kamu harcamalarının kısıldığı, Kamu İktisadi Teşebbüsleri’nin özelleştirildiği, kuralsızlaştırma politikalarının uygulandığı, kısacası devletin alanının kısıtlanarak piyasaların önünün açılmaya çalışıldığı neoliberal dönemde akademik alanda bu bakış açısının ağırlık kazanması şaşırtıcı değildir.2

1980’ler boyunca uygulanan politikaların bir sonucu olarak ortaya çıkan istikrarsızlık, krizler, artan yoksulluk, işsizlik ve eşitsizlik, neoliberal politikalara güveni sarsmamış fakat küreselleşmenin sermaye için doğurduğu yeni ihtiyaçlar, daha farklı bir düzenlemeyi gerekli kılmıştır. “İyi yönetişim”, ve “kurumsal kapasitenin geliştirilmesi” konusu bütün alanlarda egemen olan bir anlayış halini almış, bu anlayışın devlete yansıması ise emreden veya dayatan değil sivil toplum kuruluşları ve piyasa aktörleriyle birlikte karar alan “yönetişimci devlet” olmuştur. Kuramsal alanda bu ihtiyaca cevap verecek çözüm, Chicago Okulu’nun temsilcilerinden R. Coase’ın mülkiyet hakkı, işlem maliyetleri ve özel piyasa çözümlerine dayalı çalışmalarını temel alan ve özellikle A. Alchian, H. Demsetz, D. North ve E. Ostrom’un katkılarıyla geliştirilen yeni kurumsalcı iktisatta bulunmuştur. Yeni kurumsalcı iktisat, bireylerin belirsizliği azaltmak ve kendi çevrelerini kontrol etmek için kullandığı yazılı ve yazılı olmayan kurallar, normlar ve sınırlamalar olarak tanımladıkları kurumları ve kurumların örgütsel düzenlemelerle ilişkisini inceleyen ve kamu tercihi, anayasal iktisat, mülkiyet hakları ve işlem maliyetleri okulu gibi iktisat okullarını bir araya getiren bir alandır. Yeni kurumsalcılar, anayasa, kanun, sözleşmeler gibi formel olan ve normlar, inançlar gibi formel olmayan kurumların nasıl ortaya çıktığını, nasıl işlediğini, değiştiğini ve bunların üretim ve mübadeleyi destekleyen farklı düzenlemeleri nasıl biçimlendirdiğini araştırmaktadırlar (Menard ve Shirley, 2005: 1-2). Bu açıdan işlem maliyetleri, mülkiyet hakları, örgütsel düzenlemeler, sosyal sermaye, yönetişim biçimleri, asimetrik bilgi, müşevvikler gibi konular en çok üzerinde durulan konulardır. Yeni kurumsalcı iktisat “kamu”yu firmalar, sivil toplum kuruluşları, devlet ve ailelerden oluşan bir topluluk olarak ele alarak, kamu mallarını kamusal alanda olan mallar olarak tanımlamakta, özel ile kamusalın sınırlarının muğlaklaştığı bu çerçevede devletin kamu malı sunumundan bahsetmek çok zor görünmektedir. 2Kamu hizmetlerinin kamusallığını azaltmak ve piyasa yanlısı reformlarla kamusal alanı dönüştürmek üzere siyasetçilerin söylemleriyle, kuramsal yaklaşımlarla ve IMF Dünya Bankası gibi örgütler eliyle egemen paradigmanın nasıl belirlendiğini ve kamuya olan güvenin nasıl azaltıldığını kamu yönetimi çerçevesinde ampirik olarak açıklayan bir çalışma için bkz. Haque (2001).


151

Görüldüğü gibi kamu malları teorisi Samuelson’un bu teoriyi ilk ortaya koyduğu günden bu yana her zaman iktisatçıların ele aldığı bir konu olmuş, yaşanan tarihsel ve kurumsal gelişmelerle birlikte teorinin odak noktası değişmiştir. Kamu malları konusunda ilk ortaya konulan çerçevede devletin rolü konusundaki yaklaşım piyasa başarısızlığından devlet başarısızlığına ve yönetişimci devlete doğru bir değişim göstermiştir. Fakat, kamu malının tanımlanması, etkinlik koşulları ve kamusal karar mekanizmaları konusundaki temel çerçeve çok fazla değişmemiş, birçok eksikliği, yetersizliği ve tutarsızlığı günümüze kadar getirmiştir.

Bu çalışma, anaakım kamu malları teorilerinin başarısı veya başarısızlığını tartışmak üzere yukarıda söz edilen farklı iktisat okullarının konuya yaklaşımlarını belli sorunsallar çerçevesinde eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutmayı amaçlamaktadır. Bu açıdan çalışmaya yön veren temel sorular şunlardır: Kamu malları teorisi malların kamusallığını ve buna bağlı olarak özel kesimle kamu kesiminin sınırlarını belirlemek açısından anlamlı bir ölçüt geliştirmiş midir? Kamu malları teorisi açıklamayı hedeflediği –kamu mallarının optimal düzeyi, piyasa başarısızlığı ve piyasa dışı karar süreçleri gibi- konularda başarılı olmuş mudur?

Bu çalışmanın temel tezi, kamu malları teorisinin hizmetlerin özel veya kamusal niteliklerini ayırt etmede ve açıklamayı amaçladığı diğer konularda başarısız olduğu ve üstelik, kamu mallarının özelleştirilmesi için ideolojik bir araç olarak işlev gördüğüdür. Kamu malları teorisi konusundaki eleştiriler genellikle bu teorinin kamusal sunumu meşrulaştırmak için yanlış bir şekilde kullanıldığı yönündedir. Oysa bu çalışma, tam tersi bir argümanı savunarak kamu malları teorisinin baştan itibaren kamu mal ve hizmetlerinin özelleştirilmesine ve ticarileştirilmesine zemin hazırlayacak şekilde tasarlandığını ve zaman içinde devlet sunumunu daha da sınırlandıracak şekilde dönüştürüldüğünü göstermeyi hedeflemektedir. Buna ek olarak, anaakım kamu malları teorilerinin açıklamayı hedeflediği konulardaki yetersizliği, tutarsızlığı veya yanlılığı gösterilerek bu teorilerin dayandığı liberal bakış açısının bu başarısızlıklardaki rolü sorgulanacaktır.

Bu amaçla planlanan çalışma, iki temel bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde farklı yaklaşımların ortaya koyduğu kamu malları tanımı ve bu tanımların özel olan ile kamusal olanı ayırt etmedeki açıklayıcılığı tartışılacaktır. İkinci bölümde kamu malları teorisinin açıklamayı amaçladığı konular olan etkinlik koşulu, piyasa başarısızlığı ve kamusal karar alma süreçleri konusunda yeterli bir açıklama getirip getiremediği araştırılacaktır. Sonuç bölümde ise farklı okulların görüşlerinin ortaklaşan yanları ele alınarak kamu malları teorilerinin başarısının değerlendirilmesinde genel bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır.


152

1. Kamu Malları Kavramı Kamu malları (public goods) terimi için başlangıçta Samuelson (1954),

“kolektif tüketim malları”, Musgrave (1959) “sosyal ihtiyaçlar” ve “sosyal mallar” (1969) kavramını kullansa da zaman içinde bu kavram literatürde “kamu malları” olarak yerleşmiştir. Kavramı oluşturan mal sözcüğü iktisatta goods sözcüğünün karşılığı olarak genellikle mal ve hizmetler yerine kullanılmaktadır, fakat sözcük Türkçeye çevrilirken kamu hizmeti yerine kamu malı kavramı tercih edilmiştir.3 “Kamu” sözcüğü ise bir yandan bir ortaklığı, kolektifliği, topluluğu, bir yandan da kamu kesimini ve devlet organlarını ifade etmektedir. Kamu sözcüğünün içerdiği bu ikili anlam kamu malları teorisine de yansımış, kamu kimi zaman devleti, kimi zaman -yeni kurumsalcı iktisatta olduğu gibi- bir kolektifliği ima etmiştir.

Kamu malları kavramının malların kamusallığını açıklamadaki yeterliliğini tartışabilmek için öncelikle kamu malını tanımlamak gerekmektedir. İktisat yazınında birbirinden çok farklı kamu malı tanımlamalarının mevcut olduğunu, fakat genelde kamu mallarının tanımlanmasında iki farklı yol izlendiğini söyleyebiliriz. Birincisi, malın özelliklerine bağlı olarak bir belirleme yapılmasıdır. İkinci yoldan giden iktisatçılar ise kamu mallarının belirlenmesinde kurumsal yapıların önemini vurgulamakta, toplumca kamusal olarak sunulmasına karar verilmiş olan malların kamu malı olduğunu iddia etmekte ve ne tür bir kurumsal yapının bu malların etkin sunumunu sağlayacağını araştırmaktadırlar.

1.1. Malların Teknik Özellikleriyle Açıklama Kamu ekonomisi, kamu maliyesi ve mikroiktisat kitaplarında kamu

mallarının standartlaştırılmış bir tanımı vardır. Neoklasik iktisatta mallar, teknik veya içsel özelliklerine göre bir sınıflandırmaya tabi tutulmakta ve belirlenen bu özellik veya ölçütler malların kamusallığını belirlemektedir. Kamu malları genellikle tüketiminde rekabet olmayan ve faydasından kimsenin dışlanamadığı mallar olarak tanımlanır. Fakat ders kitaplarının ötesine geçilip konuya katkıda bulunan iktisatçıların yayınları incelendiğinde kamu malını tanımlamak için çok sayıda özellikten bahsedildiği ve üzerinde uzlaşılmış net

3Çeviriyle ilgili bir başka tercih, “failure” sözcüğünün Türkçeye çevrilmesiyle ilgilidir. Bu sözcük market failure için genellikle “piyasa aksaklıkları”, government failure için kullanıldığında ise “devlet başarısızlığı” şeklinde çevrilmektedir. Bu çalışmada failure sözcüğünün doğru karşılığı olması açısından piyasa başarısızlığı kavramının kullanılması tercih edilmiştir.


153

bir tanım bulmanın neredeyse olanaksız olduğu, teorinin sorunlarla dolu olduğu görülmektedir.

Kamu mallarını tanımlamak için farklı kaynaklarda saptadığımız özellikler arasında tüketimde rakip olmama, bölünemezlik, azalan üretim maliyetleri, toplu arz (joint supply), toplu tüketim (joint consumption), dışta tutulamama, bedavacılık, fayda yayılmaları, tıkanıklığa konu olmamak gibi özellikler sayılabilir. Bunun yanı sıra telafiye zorlanamama, dışsallıklar, reddetmenin olanaksızlığı, ölçek ekonomileri, sahiplenilememe, çok kullanıcılılık (multiple user) gibi bazen birbiriyle çelişebilen özelliklerden yola çıkılarak kamu mallarının tanımlandığı da görülmektedir. Farklı biçimde adlandırılan bazı özelliklerin aynı anlamda kullanılması söz konusu olabildiği gibi, aynı kavramın farklı şekilde tarif edilmesi durumuna da rastlanmaktadır.4 Bu nedenle kamu malının ayırt edici özelliğinin ne olduğunu saptamak, buna ilişkin net bir karar vermek olanaksız görünmektedir. Bu kavram bolluğuna ek olarak bazı iktisatçılar bir tek özelliğe vurgu yapmış, bazıları ise iki ya da üç özellik öne sürerek bunlardan birisinin daha önemli olduğunu iddia etmiştir. Bu durumda öncelikle kamu malları konusunu ilk geliştiren Samuelson ve Musgrave’in çalışmalarında kamu mallarının nasıl tanımlandığını incelemek anlamlı olacaktır.

Samuelson, bu konudaki ilk makalesinde özel tüketim malları ve kolektif tüketim malları şeklinde ikili bir ayrım yapmış, özel tüketim mallarını farklı bireyler arasında bölünebilen mallar olarak, kolektif tüketim mallarını ise “herkesin toplu olarak yararlandığı, bir bireyin bu maldan tüketiminin diğer bireyin tüketiminde bir azalmaya yol açmadığı mallar” olarak tanımlamıştır (Samuelson, 1954: 387). X1 özel malı için bu malın toplam miktarı 1 ve 2 nolu bireyin tüketimlerinin toplamı iken (X1= X1

1 + X12) ; X2 kamu malı için bu

malın toplam miktarı bireylerin tüketimleri açısından eşitlik olarak ifade edilmektedir. (X2= X2

1 = X22 ) (Samuelson, 1955: 350). Bu tanımlama, kamu

mallarını eşit ve toplu tüketime konu olan mallar olarak ele almakta, dışlanamazlık özelliğinden bahsedilmemektedir.

Samuelson, ilk makalesinde hiç örnek vermediği kamu mallarına ikinci makalesinde (1955) açık hava sirki ve milli savunma örneklerini vermiş ancak örnekler üzerinden bir açıklama yapmamıştır. İlk makalesinde iki kutuplu bir ayrım yapması konusundaki eleştiriler doğrultusunda, 1955’te devlet faaliyetinin reel örneklerinin birçoğunun bu iki uç durum arasında kaldığını

4Kamu mallarının ayrıntılı bir analizi ve bu özelliklerden bazılarının açıklaması için Head (1974)’e bakılabilir. Ver Eecke, (1999), Head’in kitabında en azından onüç tane özellik saydığını belirtiyor. Bu kavramların bir kısmının dökümünü yaptığı ve bir sınıflandırmaya tabi tutarak açıkladığı çalışması için bkz. Ver Eecke(1999).


154

belirtmiştir. Daha sonra yazdığı bir makalesinde, 1955’te yaptığı düzeltmenin “uygun bir semantik” olup olmadığından endişe duyduğunu ifade ederek başlangıçtaki iki kutuplu tanımını savunmuş, fakat bu kez tüketim dışsallıklarına vurgu yapmıştır (Samuelson, 1969: 108-109).

“Bir kamu malı, iki veya daha fazla kişinin faydasına giren bir maldır. Elimizde ne var? İki kutup ve bunlar arasında bir süreklilik mi? Hayır. Özel mallar için bir bıçak sırtı durum ve dünyanın geri kalanında “tüketim dışsallığı” içermesi dolayısıyla bir kamu malları alanı. … Bu yüzden, bu alandaki kullanışlı terminolojinin şu olduğunu düşünüyorum: piyasa mekanizmasının optimal işlediği özel mallar, ve …bunun karşısında bütün bir tüketim dışsallıkları veya kamu malları alanı.”

Görüldüğü gibi Samuelson kamu mallarını açıklarken konuyu tüketim yönden ele almakta, kamu mallarının ayırt edici özelliği olarak toplu tüketim, bölünemezlik ve tüketim dışsallıklarından bahsetmekte, aynı zamanda kamu mallarının eşit tüketime konu olduğunu belirtmektedir.

Samuelson (1954)’un kamu malları tanımında en çok eleştirilen noktalardan birisi eşit tüketim konusudur. Her ne kadar Samuelson eşit tüketimin bireylerin bundan eşit fayda elde etmesi anlamına gelmediğini, bireylerin o malla ilgili değerlendirmelerinin farklı olabileceğini, hatta o malı istemeyen kişilerin faydasının negatif olacağını belirtse de esas eleştirilen nokta eşit miktarda tüketim konusudur. Örneğin Buchanan (1999b) bir kamu malı sunulduğunda bireylerin bunu eşit tüketmesinin söz konusu olmadığını söyleyerek bireylerin bu maldan yararlanma miktarlarının, arz edilen malların mekânsal ve teknolojik özelliklerine bağlı olduğunu ifade etmektedir. Örneğin itfaiye merkezine daha yakın yerde oturan birisi yangından korunma hizmetinden daha çok yararlanacak, benzer şekilde karakola yakın yerde oturan kişinin evine hırsız girme ihtimali daha az olacaktır. Bu konuda Musgrave de ilk başta -kendi deyimiyle- sosyal ihtiyaçları “herkes tarafından eşit miktarda tüketilmek zorunda olan hizmetlerle karşılanan ihtiyaçlar” olarak tanımlamış (Musgrave, 1959: 8), fakat daha sonra (1969: 126) bir düzeltme yaparak herkes için “aynı ürün kalitesinin mevcut olmayacağını” savunmuştur.

Kamu mallarının ayırt edici özelliği olarak tüketimde rekabet olmaması ve bölünemezlik ölçütünü eleştiren iktisatçıların bir kısmı konunun tüketim değil, üretim yönünden ele alınması gerektiğini savunmaktadırlar. Örneğin Buchanan (1999b)’a göre “kamu malları teorisi ancak birimler, toplu arz edilen birimler olarak tanımlandığında, ve ‘eşit mevcudiyet’ ve, daha az doğrusu ‘eşit tüketim’ yalnızca topluca arz edilen üretim birimlerini veya girdilerini işaret ettiğinde, …. anlamlı bir şekilde tartışılabilir.” Fakat Head (1974:168), toplu


155

tüketimin toplu arzı5 işaret ettiğini, bu nedenle bu kavramlar arasında bir çelişki olmadığını savunmaktadır. Aslında toplu tüketim ve toplu arzın bir arada mevcut olduğu durumlar söz konusu olabilir ancak her zaman bu özelliklerin aynı şeyi anlatmadığı durumlar da olabilir. Toplu tüketimin toplu arzı işaret etmesi, sunulan kamu mallarından topluca yararlanan kişilerin malın arzına da topluca katılması durumunda mümkündür6. Ayrıca ortak mallar olarak kabul edilen hava, okyanus, vs. toplu tüketime konu iken burada bir toplu arz durumu söz konusu değildir.

Kısacası, Samuelson’un ortaya koyduğu şekliyle bile kolektif tüketim mallarının ayırt edici özelliğinin toplu tüketim mi, tüketim dışsallıkları mı olduğu belirli değildir. Üstelik, toplu arz yerine toplu tüketim açısından konuya yaklaşılması ve kamu mallarının eşit tüketimi ciddi biçimde eleştirilmiştir.

Samuelson, dışta tutulamama özelliğinden bahsetmemiş, kamu mallarının özelliklerine dışta tutulamamayı ekleyen, Musgrave (1959) olmuştur. Özel mallarda tüketiciler istedikleri mallar için bir ödeme yaparak bu mallar hakkındaki tercihlerini ortaya koymuş olurlar. Yani bir mal veya hizmet için ödeme yapmadıkça onun faydasının dışında kalırlar (dışlama ilkesi). Oysa sosyal ihtiyaçları karşılayan hizmetlerde bu hizmetler için ödeme yapmayanlar bu hizmetlerin faydasından dışlanamazlar; faydalardan dışlanamadıkları için de gönüllü ödemelere tabi tutulamazlar (Musgrave,1959: 8-9).

Musgrave (1959)’un kamu malları tanımında dışta tutulamazlık özelliğinin yanı sıra toplu tüketim özelliği de yer almakta, ancak toplu tüketimin kamu mallarını (Musgrave’in deyimiyle sosyal ihtiyaçları) kapsaması gerekmediği belirtilmektedir (Musgrave, 1959: 10):

“Bir sirk gösterisi buna katılanlar için toplu tüketim [özelliği] içerir. Fakat giriş ücreti uygulanabilir, farklı kişilerce farklı miktarlar tüketilebilir ve hizmet piyasa yoluyla sunulabilir. Talep eğrileri yatay olarak toplanabilir. Sosyal ihtiyacın ortaya çıkması için, ödeme yapsın-yapmasın eşit tüketim koşulu herkese uygulanmalıdır. Diğer bir deyişle, toplu tüketim koşulunu dışta tutma ilkesinin uygulanamazlığı ile birleştirmemiz gerekir.”

5Burada kastedilen toplu arz terimi, Marshall’cı anlamda bir üretim sürecinde birden fazla ürün üretilmesi anlamına gelmemektedir. Bu iki terim arasındaki farkın ayrıntılı açıklaması için bkz. Sönmez (1987:111-113).

6Kamu malları teorisinde son dönemdeki tartışmalar bireylerin kamu malı finansmanına gönüllü katkısı üzerinde yoğunlaştığından, toplu arz kavramının daha çok tercih edildiği görülmektedir.


156

Bu anlamda dışta tutulamama özelliği kamu malının ayırt edici özelliği olarak vurgulanmakta, dışta tutma sorununun toplu tüketimi içerdiği iddia edilmektedir. Musgrave (1969) daha sonra toplu tüketim yerine tüketimde rakip olmama7 (ve yararlı tüketim dışsallığı)8 kavramını kullanmış, yine dışta tutulamamanın daha önemli bir özellik olduğunu belirtmiş, ancak bu kez rakip olmamanın dışta tutulamamaya yol açtığını savunmuştur.

Kısacası Musgrave kamu mallarını eşit tüketim, tüketimde rakip olmama, yararlı tüketim dışsallıkları ve dışta tutulamama özellikleriyle tanımlamakta, saf kamu mallarının, tüketiminde rekabet olmayan ve dışta tutulamayan mallar olduğunu ifade etmektedir. Buna ek olarak Musgrave (1969), Samuelson’un kolektif tüketim malları ve özel tüketim malları şeklindeki iki kutuplu tanımını genişleterek yarı kamusal malları da bu çerçeveye oturtmaya çalışmıştır. Mal ve hizmetlerin yarattığı pozitif dışsallıklar ve fayda yayılmalarına dayalı bir analiz çerçevesinde “karma durumlar” başlığı altında sınırlı yayılmalı sosyal mallar, ikame edilemeyen dışsallıklar ve karma faydalı mallar gibi kategoriler ortaya koymuştur.9

Şimdiye kadar kamu malları konusunda en çok referans verilen iki önemli iktisatçının bile kamu mallarını açıklamak için toplu tüketim, toplu arz, bölünememe, tüketim dışsallıkları, eşit tüketim, tüketimde rekabetin olmaması gibi çok sayıda kavram kullandığını göstermeye çalıştık. Üstelik Samuelson saf kamu mallarını tek bir özellikle açıklarken Musgrave iki özelliğin birden geçerli olması gerektiğini savunmuştur. Ancak, tanım çeşitliliği bu kadarla da sınırlı değildir. Örneğin Demsetz (1970), kamu malları ve kolektif mallar arasında bir ayrım yapmış; kamu mallarını maliyete yol açmadan ek alıcıların aynı birim kamu malından yararlanmasının mümkün olduğu mallar, kolektif malları ise malı satın almayanları onu tüketmenin dışında tutmanın olanaksız olduğu mallar olarak tanımlamıştır. Barr (1987: 83)’e göre kamu malları tüketiminde rekabet olmayan, dışta tutulamaz ve reddedilemeyen mallardır. 7Samuelson (1969), kendisinin “tüketim dışsallığı” olarak adlandırdığı özelliği Musgrave’in şüpheli bir kavram olan tüketimde rakip olmama olarak adlandırdığını ifade etmiştir. (1969:110 dipnot)

8Musgrave (1969:126), “yararlı tüketim dışsallıklarının varlığı”nın (beneficial consumption externalities) “tüketimde rakip olmama”yla aynı şeyi ifade ettiğini ve aynı fiziksel çıktıdan herkesin yararlanması anlamına geldiğini belirtmektedir.

9Buna ek olarak Musgrave’in ortaya koyduğu, tüketici tercihlerine göre arz edilmeyen, empoze edilmiş tercihlere dayanan erdemli mallar kategorisinden de söz edilebilir. Fakat erdemli mallar, birçok iktisatçı tarafından tüketici egemenliği varsayımını ortadan kaldırması, paternalist devlet görüşüne dayanması gibi nedenlerle çok eleştirilmiş bir kategoridir. Bu konu, ayrı bir çalışmanın konusu olacak kadar geniş bir tartışmayı hak ettiğinden, burada üzerinde durulmayacaktır.


157

Çok kullanılan ders kitaplarından birisi olan Stiglitz’in Kamu Sektörü Ekonomisi kitabında saf kamu mallarının iki temel özelliği olduğu belirtilmiştir: “Birincisi, bunların kullanımını tayınlamak (rationing) mümkün değildir. İkincisi bunların kullanımını tayınlamak istenir değildir.” (Stiglitz, 1988: 119). Görüldüğü gibi kamu malını tanımlayan özelliğin ne olduğu, kamu malları için bir özelliğin mi birden çok özelliğin mi geçerli olduğu konusunda bir uzlaşma yoktur.

1.2. “Pozitif” Kamu Malları Teorisi Geleneksel neoklasik kamu malı tanımını ve “hangi mallar kamu malı

olmalı” sorusunun normatif karakterini eleştiren iktisatçılar, aralarında farklılıklar olsa da genel olarak konuya pozitif analiz çerçevesinde yaklaşılması gerektiğini savunmaktadırlar. Siyasi süreçlerin ve kamu tercihi konusunun kamu malları teorisine dâhil edilmesi gerektiğini savunarak kamu malları konusunda yazdığı bir kitapla kamu malı tartışmalarına katkıda bulunan J. Buchanan, bu çerçevede en çok referans verilen yazarlardan birisidir. Buchanan’ın çalışmaları, kamu tercihi, anayasal iktisat, hukuk ve iktisat ve yeni kurumsalcı iktisat okuluna dahil iktisatçıların çalışmalarında önemli bir etkiye sahiptir.

J. Buchanan’ın kamu malları konusunda esas olarak üzerinde durduğu konu mal ve hizmetleri özelliklerine göre sınıflandırmak değil, fiilen malların arz edilme tarzıdır. Bu yaklaşımda bir mal veya hizmeti kamu malı yapan şey onun teknik, fiziksel veya içsel özellikleri değildir. Örgütlenme biçiminin bizzat kendisi birçok mal ve hizmetin teknik özelliklerini belirlediği için kurumsal yapıdan bağımsız bir kamu malları tanımı yapılamaz. Buchanan (1999b: 49), malların özelliklerinden yola çıkarak bunların sunumunda –piyasa ve devlet gibi- farklı kurumsal düzenlemelerin uygunluğunu araştıran geleneksel modeli tersine çevirdiğini, herhangi bir nedenle kamusal olarak sunulan ve örgütlenen bütün mallar için bir kamu malları teorisi geliştirdiğini iddia etmektedir.

Buchanan, 1967’deki çalışmasında kamu mallarını “Bireyler grubu ya da topluluğunun herhangi bir nedenle kolektif örgütlenme yoluyla sağlanmasına karar verdiği herhangi bir mal veya hizmet kamu malıdır”10 (Buchanan, 1999a: 11) şeklinde tanımlamıştır. 1968 yılında yayınladığı “Kamu Malları Arz ve Talebi” adlı kitapta ise özel mallar ve kamu malları ayrımını benzer biçimde ortaya koymuştur: “Bireylerin belli mal ve hizmetleri piyasa kurumları aracılığıyla arz ve talep ettikleri gözlenmektedir. Bireylerin diğer mal ve

10Vurgular Buchanan’a aittir.


158

hizmetleri ise siyasi kurumlar yoluyla arz ve talep ettikleri gözlenmektedir. Birincisi özel mallar, ikincisi kamu malları olarak adlandırılır” (Buchanan, 1999b: 3).

Bir mal veya hizmetin kamusal olması siyasi süreçlerle belirlenmiş bir durumdur ve mal ve hizmetleri, kurumlardan ve örgütlenme yapısından bağımsız olarak ele almak mümkün değildir. Bu anlamda araştırılması gereken şey, hangi malların kamu malı olarak nitelendirilmesi gerektiği değil, kamu malı sunumundaki örgütlenme biçimleridir. Fakat Buchanan hangi malların kamusal sunuma konu olduğunu araştırırken geleneksel analizin kullandığı özelliklere başvurmakta, bölünemezlik derecesi ve -bölünemezliğin geçerli olduğu alan anlamında- grup hacmine bağlı olarak malların kamusallığını tartışmaktadır. Örneğin Buchanan’ın geliştirdiği kulüp malları, sınırlı sayıda kişi için tamamen bölünemeyen ve bu anlamda saf kamusal nitelik gösteren, ancak bu grubun dışına çıkıldığında kamusallık özelliğinin tamamen ortadan kalktığı mallar olarak tanımlanmaktadır11. Saf kamusal mallar ise sınırsız sayıda üyesi olan bir grup için faydası tamamen bölünemez olan mallardır (Buchanan, 1999b: 164-167). Yalnız, bu sınıflandırmanın, hangi mal ve hizmetlerin kolektif olarak örgütlenmesi gerektiğini belirleyecek bir araç olarak ele alınmaması gerekiyor12. Bu yaklaşımda özel kesim ile kamu kesiminin sınırlarının belirlenmesi, kamusal sunum ve finansman anayasal bir tercihtir; hangi mal ve hizmetlerin kamu tarafından örgütleneceği tercihi kesin değildir ve zaman içinde değişebilir. Bu konuda Marmolo (1999) da Buchanan’ı izleyerek kamu malları konusunu anayasal bir tercih süreci çerçevesinde ele almakta, fakat kamusal sunumun nedenini bireylerin faydalarının karşılıklı bağımlılığına veya bu inanca bağlamaktadır. Holcombe (1997) ise devletin kamu malı sunumunun devleti idare edenlerin özel çıkarlarını geliştirdiği için yapıldığını iddia ederek, savunma hizmetinin bile devlet tarafından sunulma nedeninin devleti yönetenlerin kendi refahlarını korumak ve geliştirmek olduğunu iddia etmektedir13.

11Buchanan, kulüp malları için üyelik esasına göre işleyen yüzme havuzu örneğini

vermektedir. 12Buchanan(1999b: 49), en azından kamu mallarının sunumu açısından böyle bir

ayrımdan kaçınılması gerektiğini açıkça ifade etmektedir. 13Kamu malları teorisinin en keskin eleştirisini libertarian iktisatçılar yapmaktadır. Bu

konuda Hoppe (1989:27)’un eleştirisi çarpıcıdır: “Birçok takipçisi olmasına rağmen bütün kamu malları teorisi yanlıştır, göz boyayan bir mantık yürütmedir, içsel tutarsızlıklar ve mantıksız sözlerle idare edilmekte, popüler önyargılar ve tahmini inançlar üzerinden oynamakta, fakat herhangi bir bilimsel değer içermemektedir.”


159

Yeni kurumsalcı iktisatçıların kamu mallarına bakış açısı, yine pozitif bir kamu malları teorisi ortaya koyma iddiasıyla Buchanan’ın çerçevesini daha da genişletmiştir. Geleneksel kamu malları teorisindeki “kamu” sözcüğü ile “devlet”in kastedildiği ve bu nedenle devletin bu malları sunmasının özendirildiği, bu iktisatçıların en önemli eleştirilerinden birisidir. Desai (2003), mevcut kamu malları teorisinin devletçi olduğunu, artık kamu ile özel arasındaki sınırların belirsizleştiğini, kamu-özel ortaklıklarının ve kamu mallarının özel ve gönüllü sunumunun daha yaygın olduğunu belirterek kamusal mal sunumuna devlet dışı aktörlerin de katıldığını belirtmektedir. Bu nedenle yeni kurumsalcı iktisadın çerçevesine uygun olarak kamusallık, artık devletle özdeşleştirilmemekte, kamusal alanın devlet, işletmeler, sivil toplum kuruluşları ve hanehalklarından oluştuğu savunulmaktadır (Kaul ve Mendoza, 2003).

Kaul ve Mendoza (2003), gerçek hayatta kamu malı olarak sunulan mallarla potansiyel olarak kamu malı olabilecek malları betimlemek üzere iki tür kamu malından söz etmektedir. Birincisi, “Dışta tutulamaz faydalara, rakip olmayan faydalara veya her ikisine sahip malların kamusal olması için özel bir potansiyeli vardır.” Burada yine geleneksel tanımdaki özellikler gündeme gelmekte fakat bu özelliklerin o malları otomatik olarak özel veya kamusal yapmadığı öne sürülmektedir. Ayrıca bu özelliklerin politika tercihine bağlı olarak biçimlendirilebileceği ve değişebileceği ifade edilmektedir. Kamu malları için ikinci tanım, “dışta tutulamaz ve herkesin tüketimi için mevcut mallar fiilen kamu malıdır” şeklindedir. Fiilen kamusal alanda olan malların da zaman içinde değişebileceği, kamusallığın esas belirleyicisinin kapsayıcılık olduğu belirtilmektedir. “Özetle, kamu malları teknik olarak dışta tutulamaz olduğu için, politika tercihi nedeniyle oraya yerleştirilmiş veya bırakılmış olduğu için, veya bilmeden orada olmasına izin verilmiş olduğu için kamusal alanda olan mallardır. Erişim sınırlamaları bu malların tüketimini kısıtladığı ölçüde bunlar kısmen kamusaldır” (Kaul ve Mendoza, 2003: 89). Görüldüğü gibi, kamusal alanda olan malların kamu malı olduğunu, ancak bu durumun da değişebileceğini söyleyen bir perspektifle konuya yaklaşılmaktadır.

Kısacası, kamu malları ve bunları tarif eden özelliklerinin, o malların içsel özelliği olmadığı, sosyal olarak inşa edildiği, genellikle politikalarla ve kolektif eylemlerle belirlendiği iddia edilmektedir. Bu anlamda yeni kurumsalcı iktisadın konuya yaklaşımı malların özelliklerine dayanarak bir tanım yapmadığını iddia etmesi, kamusallığı geniş anlamda ve anayasal seçim, siyasi tercih veya sosyal inşa süreci olarak açıklaması ve bu kamusallığın zaman içinde değişebileceğini vurgulaması açısından geleneksel kamu malları teorisinden farklılık göstermekte fakat konu, hangi malların kamusal olduğunu


160

tartışmaya gelince bölünemezlik, dışlanamazlık, faydaların karşılıklı bağımlılığı gibi tartışmalı özellikler tekrar gündeme gelmektedir. 14

1.3. Saf Kamu Malı Var mı? Kamu mallarını tanımlamak için ister malların içsel-teknik

özelliklerinden hareket edilsin, isterse pozitif bir yaklaşımla kamusallık tartışması yapılsın, mallar için öne sürülen özelliklerin kamusallık tartışmasında kritik bir öneme sahip olduğu görülmektedir. Bu nedenle öncelikle bu özellikler üzerinden bir tartışma yürütmek anlamlı olacaktır.

Eğer malların kamusallığını belirleyen şey, onların içsel veya teknik özellikleri ise hangi özellik veya özellikler kamu malını tanımlamaktadır? Tüketimde rakip olmama, toplu arz, toplu tüketim, fayda yayılmaları, sahiplenilememe,…vs. ölçütlerinden hangisi kamu malının ayırt edici özelliğidir? Bu konudaki kavram bolluğundan ve iktisatçılar arasında bir anlaşma olmadığından önceki bölümde söz etmiştik. Eğer ders kitaplarında yer alan standartlaşmış tanımı kabul edersek, tüketimde rakip olmama ve/veya dışta tutulamama özellikleri malların kamusallığını belirliyor mu? Bu soruya verilecek cevap aynı zamanda fiyat mekanizmasına ve piyasaya dayalı bir sunumun mümkün olup olmadığını göstereceğinden hangi malları kamu kesiminin, hangi malları özel kesimin sunacağını belirlemek açısından büyük önem taşıyor.

Tüketimde rekabetin olmaması, bir mal sunulduğunda herkesin bundan topluca yararlanması, o malı ek bir kişiye daha sunmanın marjinal maliyetinin sıfır olması ise15 bu özelliğe uygun bir mal veya hizmet var mıdır? Samuelson (1955)’in verdiği açık hava sirki ve savunma örneğini ele alalım. Sirk gösterisini izlemekten elde edilecek fayda, bunu izlemeye gelen kişilerin sayısından bağımsız mıdır? Belli bir noktadan sonra ek izleyicilerin gelmesi bir kalabalığa, izdihama yol açıp diğerlerinin yararlanacağı miktarı azaltmaz mı? Aynı şey kalabalık yollar, köprüler, hastaneler, mahkemeler,…vs. için de geçerlidir. Aslında bütün kamu malları veya hizmetleri için bir kapasite sınırı vardır ve bu sınır aşıldıktan sonra, bir kişinin tüketimi diğer kişinin tüketimini (veya o hizmetten yararlanmasını) azaltacaktır. Tartışmasız şekilde saf kamu 14Cornes ve Sandler (1994), kurumsal yapılar kamu mallarının özelliklerini

belirlemede bir etkiye sahip olsa bile, bir malın kamusallığının her zaman sosyal olarak içsel olmadığını iddia etmekte, bu anlamda rakip olmama ve dışlanamama özelliklerinin hala geçerli ve önemli olduğunu savunmaktadır.

15Bu tanımın ilk kısmını konuyu tüketim yönünden, ikinci kısmının ise üretim yönünden ele aldığına dikkat etmek gerekiyor. Ancak bu konuyu daha önce tartıştığımız için şimdilik bu ayrımın önemsiz olduğunu varsayıyoruz.


161

malı kabul edilen milli savunma için bile bu durum geçerli olabilir. Ülkenin topraklarının genişlediği, nüfusun öngörülemez oranda arttığı veya bir sınırda ciddi bir tehditle karşılaşıldığı örneklerde milli savunma hizmetinden yararlanmada kişilerin birbirine rakip olacağı açıktır.

Bu konuyu Samuelson kamu malları teorisini henüz ortaya attığında Margolis (1955), Colm (1956) ve diğer bazı iktisatçılar gündeme getirmiş, fakat dönemin iktisatçıları tarafından tartışma konusu bile yapılmamıştır. Margolis (1955: 347), bu konudaki görüşlerini şöyle açıklamaktadır:

“Kolektif tüketim malı var mıdır? Bunlar tipik kamu hizmetleri midir? (…) Samuelson kolektif malların tayınlanmayacağını, A’nın bir malı kullanmasının B’ye bir maliyet yüklemeyeceğini belirtmiştir. Açıkçası, bu durum, kapasite sınırlamaları ve tıkanıklığın gazetelere konu olduğu eğitim, hastaneler ve otoyollar gibi tipik kamu hizmetleri için geçerli değildir. Peki bu durum egemenliğe dayanan adalet ve polis gibi fonksiyonlar için geçerli midir? Mahkemelerin kalabalık takvimleri, A’ya sunulan bir hizmetin B’ye sunulacak miktarı azalttığını göstermektedir. Benzer şekilde polise yapılan bir şikâyet, memurları tartışmalar, doldurulacak formlar, katılınacak duruşmalarla bağlayacağından, diğerlerine sunulacak miktarı azaltacaktır.”

Benzer şekilde Colm (1956: 408) da “bölünebilirlik kriterinin ekonomideki özel sektör ve kamu sektörü arasındaki ayrımı ortaya koymadığını”, sadece üretim ve tüketimin belirlenmesinde fiyatların ne ölçüde kullanılabileceğini gösteren mal ve hizmetler hakkında bir ayrım yapıldığını belirtmektedir.

Bir kez sunulduğunda bundan herkesin eşit biçimde yararlanacağı bir kamu hizmeti var mıdır? Eşit tüketim konusunda gelen eleştiriler doğrultusunda genellikle eşit tüketim yerine “eşit mevcudiyet” (equal availability) veya “eşzamanlı tüketim” (simultaneous consumption) gibi terimlerin kullanıldığı görülmektedir. Fakat eşit mevcudiyet gibi başka bir kavram kullanılsa da optimalite için yapılan analizler eşit tüketime dayanmaktadır. Çünkü günümüzde hala geçerli olarak kabul edilen kamu mallarında optimalite koşulunun elde edilebilmesi için, açıkça ifade edilmese de X2= X2

1 = X22 denkliği kullanılmak zorundadır. Eşit mevcudiyet terimiyle

ifade edilen şey pek net olmamakla birlikte eğer bir mal veya hizmetin herkesin yararlanmasına açık olduğu kastediliyorsa, özel kesimin sunduğu çok sayıda hizmet bu kriteri karşılamaktadır. Radyo ve televizyon yayınları, sokaklara özel şahıs veya firmaların yaptırdığı çeşmeler, internette paylaşılan bilgiler…

Bu noktada Musgrave’den alıntıladığımız sirk örneğindeki gibi toplu tüketimin kendi başına kamu mallarını açıklamadığı, dışta tutulamama özelliğinin kamu malının ayırt edici özelliği olduğu düşünülebilir. Dışta


162

tutulamama özelliğinin, tüketimde rekabetin olmaması özelliğinden farklı olduğu, her zaman bu iki özelliğin bir arada bulunması gerekmediği genel kabul görmekte ve televizyon yayınlarının kablolu hale getirilerek veya sirk gösterisini izleyenlerden para alınması örneklerinde olduğu gibi tüketimlerinde rekabet olmayan bu iki maldan tüketicilerin dışlanabilmesi mümkün olabilmektedir. Fakat kamu mallarının tanımlanması konusunda bazı yazarların tüketimde rekabet olmaması bazılarının ise dışta tutulamama özelliğine vurgu yaptığı, bazılarının ise iki özelliğin birden geçerli olması gerektiğini savunduğu görülmektedir. Birinci özelliği taşıyan neredeyse hiç kamu malı olmadığına göre iki özelliği birden taşıyan bir kamu malından bahsetmek imkânsız görünmektedir. Bu durumda sadece dışta tutulamama özelliğini taşıyan bir kamu malı olup olmadığını tartışmak bile anlamlı olacaktır.

Dışta tutulamama özelliği bedelini ödemeyenlerin o mal veya hizmetin faydasından dışlanmasının mümkün olmaması veya çok maliyetli olması olarak tanımlandığına göre öncelikle dışta tutmanın olanaksız olduğu durumları ele almamız gerekiyor. Bu özelliği anlatmak için verilen klasik örnekler deniz feneri ve havai fişek gösterisidir. Deniz fenerinden yararlanmak için bir bedel ödemeyenler bile bu fenerin sağladığı ışıktan faydalanabilirler. Fakat, deniz fenerlerinin sunduğu hizmet bir yol yardımı olarak düşünüldüğünde artık bu yardımın GPS sinyalleriyle sadece o hizmet için ödeme yapanların yararlanmasına sunulmasının mümkün olduğu görülecektir16. Bu anlamda havai fişek gösterisini sadece ödeme yapanların izleyebileceği bir teknoloji geliştirilmesi de çok uzak görünmemektedir. Bu örnekler geleneksel olarak kamu hizmeti olarak sunulan hizmetleri kapsamadığından, kamu kesiminin sunduğu hizmetlerden dışta tutmanın olanaksız olduğu bir kamu hizmeti olup olmadığına bakalım: Bir hırsızlık veya trafik kazası durumunda polis çağırmak için bir ödeme yapıldığı durumlar, mahkemelere dava açılması için yatırılması gereken dava harçları, okullara kaydolmak için yatırılan kayıt bedelleri, özel güvenlik şirketleri yoluyla verilen güvenlik hizmeti, parklara giriş ücreti konulması,…vs. mümkün olmayan uygulamalar gibi görünmemektedir. Dışta tutmanın çok maliyetli olması kriteri ise maliyetin yüksekliğini saptayacak bir kriter olmaması nedeniyle ve gelişen teknolojilerin her geçen gün dışta tutmaya olanak sağlayacak yeni araçlar geliştirmesiyle geçerli bir kriter olma özelliği göstermemektedir.

16Deniz feneri örneği konusunda Hoppe (1989) okyanusun belli bölgelere ayrılıp

buralarda mülkiyet hakkı kurulması durumunda deniz fenerinin sadece o bölgeden geçen gemilere hizmet verebileceğini ifade ediyor.


163

Dışta tutulamama özelliği için bir tek milli savunma örneği kalmış gibi görünmektedir. Bu konuda Malkin ve Wildawsky (1991: 363) savunmanın bile dışta tutulabilir olduğunu şu şekilde savunuyor:

“Birincisi, bir kişi, kendisini korumanın dışında tutabilir. Son zamanlarda San Francisco’lular bir zırhlının limanlarına bağlanmasına izin vermediklerinde benzer bir durum yaşanmıştı. İkincisi, birisi başka bir kişiyi korumanın dışında tutabilir. Örneğin ödeme yapmayanları ülkeden sınır dışı ederek dışta tutmak mümkündür. Üstelik, Mary Douglas’ın iddia ettiği gibi, ‘askeri tarih, savunma zorunluluklarına göre sınır bölgelerden korumanın çekildiği durumları kaydetmektedir’..”

Özetle, eğer dışta tutulamama kamu mallarının ayırt edici özelliği ise dışta tutmanın mümkün olmadığı bir kamu hizmetinden bahsetmek çok zor görünüyor. Ödeme yapmayanlar dışta tutulmak istenirse, birçok hizmet için dışta tutmaya olanak sağlayacak yöntemler geliştirmek mümkündür. Anaakım iktisat literatürü, özellikle kamu tercihi okuluna yakın iktisatçıların bu konuda verdiği tarihi, güncel veya olası örneklerle doludur.17

Kamu tercihi ve yeni kurumsalcı iktisat okullarına dahil iktisatçıların neoklasik kamu malları teorisine yönelttikleri en önemli eleştirilerden birisi, kamu malı-özel mal arasındaki ayrımın devletin geleneksel olarak sunduğu hizmetleri açıklamadığı yönündedir. Devletin sunduğu bazı hizmetlerin aslında özel mal niteliği gösterdiği, buna karşılık özel kesimce sunulan bazı hizmetlerin de kamu malı özelliği gösterdiği belirtilmektedir. Örneğin eğitim, kamu televizyonculuğu gibi hizmetler18 tüketiminde rekabet olmayan ve dışlanabilir hizmetler olmasına rağmen devlet tarafından sunulmakta, bazı bilgisayar yazılımları19, internetten bedava indirilen müzikler… rakip olmayan ve dışta tutulamaz olmasına rağmen özel kesim tarafından sunulmaktadır.

Neoklasik kamu malları teorisini savunmak üzere geliştirilecek son bir argüman kamu mallarının kamusallık özelliğinin tüketim dışsallıklarından

17Farklı örnekler için bkz. Holcombe (1997), Block (1983), Malkin ve Wildavsky

(1991), Hoppe (1989). 18Kaul ve Mendoza (2003) bu örnekleri tablolar biçiminde göstermektedir. Aynı

tablolar için Göker (2008)’e de bakılabilir. 19Hoppe (1989:7), özel kesimin de kamu malı sunabilmesine örnek olarak bilgisayar

yazılımlarını göstermekte ve bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Bir program yazıldığında ek kullanıcılar programı kopyalayabilir, bu mal mevcut kullanıcılara ek bir maliyet yüklemeksizin diğerleri için de mevcut hale gelir; böylece bilgisayar yazılımları Samuelson’cu kamu malıdır. Bu kopyalamayı önlemek çok maliyetli olduğu için aynı zamanda dışta tutulamaz. Fakat, Bill Gates bir kamu malı satarak yaklaşık 10 yıldır dünyanın en zengin adamı olmuştur. ”!


164

kaynaklandığı olabilir. Bu durumda bir kamu malının %100 dışsallık içermesinin (eşit tüketim) mümkün olmadığını gösterdiğimize göre, bir malın kamu malı olması için hangi düzeyde dışsallık içermesi gerektiği sorusu gündeme gelebilir. Bunu belirlemek olanaksız olduğu gibi özel kesim faaliyetlerinde de önemli ölçüde tüketim dışsallıkları veya fayda yayılmaları yaratan hizmetler söz konusu olabilir. Bu nedenle bu özellik de kamu mallarının ayırt edici özelliği olarak görülemez. Üstelik, elimizde sadece tüketim dışsallıkları kriteri kaldıysa piyasa aksaklıkları teorisinde dışsallıklar dışında ayrı bir kamu malları kategorisine neden gerek olduğu sorgulanmalıdır.

Sonuç olarak neoklasik kamu malları teorisi kamu malı özel mal ayrımını bu malların içsel özelliklerine dayandırmış fakat kamu malları yazınında hangi özelliğin kamu malını tanımladığı konusunda bir anlaşma sağlanamamıştır. Bu özellikleri tüketimde rekabetin olmaması ve/veya dışta tutulamazlık olarak alsak bile bu özellikleri sağlayan saf bir kamu malı bulmak olanaksız görünmektedir. Genellikle kamu malları literatüründe bu özellikleri açıklamak için sirk, TV yayını, havai fişek gösterisi gibi gerçek anlamda kamu hizmetini yansıtmayan örneklerin verilmesi daha da büyük karışıklık yaratmaktadır. Hatta özel mal-kamu malı karşılaştırması yapılırken en temel kamu hizmeti sayılan savunma örneğinin verildiği durumda da bunun karşısına özel kesimin sunduğu bir hizmet değil, özel bir mal olan “ekmek” konulmaktadır. Hizmetlerle malları değil de kamu kesiminin sunduğu hizmetlerle özel kesimin sunduğu hizmetleri karşılaştırmaya çalışsak öne sürülen kriterlerin iyice anlamsızlaşacağı açıktır.

Kamu tercihi ve yeni kurumsalcı iktisat okuluna mensup iktisatçıların neoklasik kamu malları teorisinin malları özelliklerine göre sınıflandırma konusunda yaptıkları eleştirileri doğru olmakla birlikte, bu yaklaşımlara göre yapılan tanımlardan da kamu mallarının ne olduğu anlaşılamamaktadır. Kamu mallarını toplumun kamusal olarak sunulmasını istediği veya kamusal alanda olan mallar olarak tarif etmek totolojik bir ifade olduğu gibi, buradaki “kamu”yu da neredeyse herkesten oluşan bir grup olarak tanımlamak konuyu iyice bulanıklaştırmaktadır. Öyleyse toplum, neyin kamu malı olacağına nasıl ve neden karar vermektedir? Bunu açıklamak için toplu arz, bölünememe gibi kriterler ortaya konulduğu andan itibaren başlangıç noktasına dönmüş oluyoruz.

Bir kamu malları teorisinin kamusal olanla özel olanı ayırt etmesi, bazı hizmetlerin neden devlet, bazı hizmetlerin neden kamu kesimi tarafından sunulduğunu, kamusal faaliyetlerin en azından iktisadi temellerini açıklayabilmesi gerekir. Aynı zamanda bir kamu malları teorisinin bazı kamu hizmetlerinin neden zorunlu, tayınlanmış veya bedava sunulduğunu açıklaması beklenir. Oysa ne geleneksel neoklasik iktisat, ne kamu tercihi ne de yeni kurumsalcı iktisat malların kamusallığının belirlenmesi için anlamlı bir kriter


165

öne sürememiştir. Belirtilen özellikleri taşıyan saf bir kamu malı olmadığına veya “kamu” herkesi kapsayan bir kolektifliği temsil ettiğine göre kamu mallarını devletin sunması da gerekmemektedir. Bu durum, başlangıçta iddia ettiğimiz gibi kamu malları teorisinin kamusal sunuma bir gerekçe oluşturamadığını açık biçimde göstermektedir. Bu konudaki tartışmayı kamu mallarının belki de en önemli ortaya konuluş nedeni olarak gösterilen piyasa başarısızlıkları bölümünde detaylandıracağız. Bu noktada, kamu malları kavramlaştırmasının malların kamusallığını belirlemede başarısız olduğunu gördüğümüze göre, bu teorinin neden ortaya konulduğunu araştırmak anlamlı olacaktır.

2. Kamu Malları Teorisinin Amaçları Kamu malları teorisinin ortaya konulma amacı nedir? Kamu malları

konusunda bir milat kabul edilen Samuelson’un makalesinde ilk cümle optimal kamu harcamaları teorisinin ihmal edildiğini söyleyerek başlamaktadır: “Sax, Wicksell, Lindahl, Musgrave ve Bowen hariç, iktisatçılar optimal kamu harcamaları teorisini ihmal etmiş, enerjilerinin çoğunu vergileme teorisine harcamışlardır.” (Samuelson, 1954:387). Samuelson, buradan hareketle özel tüketim malları ve kolektif tüketim malları şeklinde bir ayrıma giderek Pareto optimumu çerçevesinde kamu malları için20 optimum koşulları ortaya koyacağını ifade etmektedir. Gerçekten, Samuelson’un bu konudaki çalışmalarına bakıldığında kamu harcamaları veya kamu mallarını tartışmaktan çok optimal koşullar üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Pickhardt (2006) da Samuelson’u bu makaleyi (1954) yazmaya iten nedenlerin, matematiğin iktisatta kullanışlı bir yöntem olduğunu göstermek, tercih açıklama sorunu hakkında Lindahl’in modelinin yetersizliğini göstermek ve daha önce çalışmasını yaptığı yeni refah iktisadı konusunu genişletmek olduğunu; Samuelson’un kamu harcamalarını açıklama gibi temel bir amacı olmadığını iddia etmektedir.

Zaman içinde gelişen kamu malları teorisini incelediğimizde kamu malları analizinin üç farklı amaçtan yola çıktığını söyleyebiliriz. Bunlardan 20Samuelson’un bu konudaki ilk makalesinin başlığı “The Pure Theory of Public

Expenditure” yani Kamu Harcamalarının Saf Teorisi’dir. Samuelson, aslında kolektif tüketim malları olarak adlandırdığı mal ve hizmet kategorisi için etkinlik koşullarını ortaya koymasına rağmen makalesinin başlığında kamu harcamaları kavramını kullanmıştır. Daha sonra bütün kamu harcamalarının kolektif tüketim harcamaları olmadığı yönünde gelen eleştiriler doğrultusunda bu konuda bir açıklama yapmış, fakat daha sonra bu konudaki çalışmalarının başlığında kamu harcamaları sözcüğünü kullanmaktan vazgeçmemiştir.


166

birincisi kamu mallarının normatif teorisini oluşturan kamu mallarının etkin sunum koşullarının belirlenmesine yöneliktir. İkincisi, piyasa aksaklıkları teorileri çerçevesinde, kamu mallarını piyasa mekanizmasının etkin olarak üretememe nedenlerinin araştırılmasıdır (Head, 1974: 69). Üçüncüsü ise piyasa dışı karar alma süreçleri ve kurumsal düzenlemelerle kamu mallarının nasıl sunulduğunun ve etkin sunumunu sağlamaya yönelik yöntemlerin araştırılmasıdır. İlk iki amaç refah iktisadı, üçüncü amaç ise kamusal tercih, kurumsalcı iktisat ve deneysel iktisat yoluyla incelenmeye çalışılmaktadır. Bu bölümde kamu malları teorilerinin başarısını değerlendirmek üzere bu üç konuda yeterli açıklama getirip getirmediği tartışılmaya çalışılacaktır.

2. 1. Optimum Üretim Koşulları Neoklasik iktisadın piyasanın etkinliğini göstermede mihenk taşı kabul

edilen Pareto optimumu, kamu malları konusunda da bir etkinlik kriteri olarak ele alınmaktadır. Pareto etkinlik kriteri tam rekabetçi piyasaların kaynak tahsisinde etkinliği sağlaması için gereken koşulları ortaya koymaktadır.

Pareto optimumunun elde edilebilmesi için çok sayıda varsayımdan yola çıkılmaktadır. Tam ve mükemmel rekabet, tam bilgi, üretim faktörlerinin ve malların tam bölünebilirliği, malların ve üretim faktörlerinin tam akışkanlığı, tüketici kayıtsızlık eğrilerinin orijine dışbükey olması, ölçeğe göre artan getirinin olmaması….vs. etkinlik koşullarının elde edilmesi için gerekli başlangıç varsayımlarıdır (Sönmez, 1987: 56-57). Buna ek olarak dışsallıkların ve devletin (dolayısıyla kamu mallarının) olmadığı bir ekonomide şu üç koşulun aynı anda yerine gelmesi durumunda “kimsenin durumunu kötüleştirmeden bir kişinin bile durumunun iyileştirilemeyeceği” Pareto optimumu elde edilir:

Mübadelede etkinlik: Bu koşul, X ve Y gibi iki malın A ve B gibi iki tüketici için marjinal ikame oranlarının (MRS) aynı olmasını gerektirir. MRSA

xy = MRSBxy = Px/Py

Üretimde etkinlik: Bu iki malın üretimi için, K ve L gibi iki üretim faktörünün marjinal teknik ikame oranlarının (MRTS) aynı olması gerekmektedir. MRTSX

LK = MRTSYLK = w/r

Üst düzey optimum: Bireylerin 2 mal için marjinal ikame oranlarının ekonominin tümü için üretim olanaklarını işaret eden marjinal dönüşüm oranına (MRT) eşitlenmesi, yani talep ve arzın eşitlenmesi gerekmektedir: MRSA

xy = MRSBxy = MRTxy = Px/Py

Kamu mallarının optimum üretim koşullarını ortaya koyan Samuelson (1954) de bu çerçeveden hareket ederek kamu malları için Pareto optimumuyla uyumlu bir etkinlik koşulu geliştirmiştir. İlk makalesinde matematiksel


167

terimlerle ifade ettiği etkinlik koşulunu ikinci makalesinde (Samuelson, 1955) daha anlaşılır kılmak için grafiklerle açıklamıştır. Samuelson, daha önce Bowen’in kısmi denge modeliyle gösterdiği, Musgrave’in ve Lindahl’in gönüllü değişim modelleriyle ipuçlarını verdiği kamu mallarına ilişkin denge koşulunu, Pareto optimumu çerçevesine yerleştirmiştir. Samuelson’un denge koşulu günümüzde kamu malları için hala kullanılan bir etkinlik kriteridir. Özel (X) ve kamusal (G) iki mal ve A ve B gibi iki bireyin olduğu bir ekonomide kamu malları için etkinlik koşulu21:

MRSAXG + MRSB

XG = MRTXG

olarak elde edilmektedir. Bunun anlamı, bireylerin özel ve kamusal mal arasındaki marjinal ikame hadleri toplamının bu iki mal arasındaki marjinal dönüşüm haddine eşit olmasıdır. Yani bireylerin ek bir birim kamu malı elde etmek için vazgeçmek isteyecekleri özel mal miktarlarının toplamı, ek bir birim kamu malı üretilmesi için vazgeçilmesi gereken özel mal miktarına eşit olmalıdır. Özel mal miktarlarını bir hesap birimi (numeraire) olarak ele aldığımızda marjinal ikame haddi, bireyin kamu malının bir birim artırılmasından elde edeceği marjinal faydayı vermekte ve optimalite koşulu bireylerin kamu malından elde ettikleri marjinal faydaların (MF) toplamının marjinal maliyete (MC) eşitlenmesi olarak karşımıza çıkmaktadır ( MFA

G + MFB

G = MC). Özel mallarda marjinal ikame hadlerinin birbirine eşit olmasını

gerektiren koşulun burada bu hadlerin toplamı olarak karşımıza çıkma nedeni, kamu mallarının bölünemezlik özelliğidir. Kamu malları bir kez sunulduğunda bundan herkesin eşit olarak yararlanması bireylerin kamu malı miktarını veri olarak almasına ve bireyler için farklılaştırılmış bir fiyat uygulanması yoluyla dengenin sağlanmasına yol açmaktadır22. Oysa tam rekabetçi piyasaların geçerli olduğu özel mallarda fiyat veri olarak alınmakta ve tüketiciler miktar ayarlaması yapmaktadır. İdealize edilmiş hayali bir dünyada özel mallar için gerekli olan koşul kamu mallarına çok benzer bir şekilde uyarlanmış, böylece sorun çözülmüş görülmektedir. Ancak esas sorun burada başlamaktadır.

Neoklasik iktisatta talep eğrilerinin veya bu eğrilerin elde edilmesini sağlayan kayıtsızlık eğrilerinin bireylerin o mal veya hizmete atfettikleri değeri gösterdiğini biliyoruz. Kamu mallarının olduğu durumda da denge, bireylerin

21Aynı koşul, Buchanan’ın analizinde refah bağlamında bir Pareto etkinlik koşulu

olarak değil, az sayıda kişiyle kamu malları için bir gönüllü değişim modeli olarak elde edilmektedir (Head, 1974:153).

22Samuelson (1955)’in kamu mallarını tanımlamak için kullandığı (X2= X21 = X2

2 ) eşitliği, bu koşulun elde edilmesini sağlamaktadır.


168

kamu mallarından elde ettikleri marjinal faydalardan23 yola çıkılarak elde edilmektedir. En basit biçimiyle bu analiz, bireylerin kamu mallarından elde ettikleri marjinal faydaları toplayıp marjinal maliyete eşitlediğimizde optimal kamu malı miktarını bulacağımızı söylemektedir.

Bu noktada bunun totolojik bir çözüm olup olmadığı sorusu bir yana, iki temel soruyla karşı karşıyayız: Birincisi kamu malları, tanımı gereği (toplu tüketim ya da dışlanamazlık özelliği nedeniyle) bireylerin tercihlerini açıklamadıkları mallar olduğuna göre, analizin bireylerin marjinal değerlendirmelerinden başlaması ne derece anlamlıdır? Diğer bir deyişle bireylerin taleplerini açıklamadıkları bir dünyada, kamu malları talebi belirliymiş gibi varsayıp sonra bunu arza eşitlemek bir çözüm müdür? İkincisi, piyasa fiyatlarının olmadığı bir durumda marjinal faydaları nasıl ölçeceğimiz ve bunlara göre bir ödemenin nasıl yapılacağı sorusudur. Sorunun çözümü, bireylerin kamu malları için gönüllülük esasına göre fiyat benzeri bir ödemede bulunmasını gerektirmektedir. Bireylerin kamu malları için kendi değerlendirmelerine göre bir fiyat belirlemeleri söz konusu olamayacağından her şeyi bilen bir hakemin veya plancının24 bu denge koşulunu sağlayacak farklılaştırılmış bir vergi fiyatı uygulaması gerekecektir. Bu ise bireylerin yararlanma ilkesine göre vergi ödedikleri bir durumu işaret etmektedir. Bireylerin topluca yararlandığı ve tüketiminden dışlanamadığı saf kamusal mallarda, yararlanma ilkesi uyarınca vergi almak mümkün müdür? Samuelson (1954: 389)’un bu soruya cevabı, yararlanma ilkesine göre vergilemenin hesaplama problemlerini merkezi olmayan bir tarzda çözemeyeceği, fakat “ütopik oylama ve sinyal formları”nın düşünülebileceği şeklindedir. Samuelson, “çözüm mevcuttur; sorun bunu nasıl bulacağımızdır” diyerek ortaya koyduğu denklemin bir çözümü gösterdiğini, ancak bunun nasıl elde edileceğinin belirli olmadığını söylüyor. Musgrave (1969: 125-6) ise özel ve sosyal mallar arasındaki kaynak tahsisinin bireysel tüketici tercihlerine göre yapılması gerektiğini ve sosyal malların bireysel tercihlerle bağlantılı bir grup kararı gerektiren mallar olduğunu ifade ediyor. Musgrave (1969: 134), sosyal mallar durumunda fiyatlama kuralı uygulamak dışta tutulamazlık ve tercih açıklama sorunları nedeniyle zor olmasına rağmen bunun etkinlik için önemli 23Bireylerin özel mal ile kamu malı arasındaki marjinal ikame hadlerinin, bireylerin bu

mallara atfettikleri göreli değerleri yansıttığı kabul edilmektedir. Kayıtsızlık eğrilerinin miktar-fiyat eksenine aktarılmasıyla bireylerin talep eğrileri elde edilir. Talep eğrileri ise bireylerin o maldan elde ettikleri marjinal faydaları, dolayısıyla ödeme istekliliğini gösterir.

24Samuelson (1954:388)’un ifadesiyle “etik gözlemcinin memuru” (the servant of the ethical observer) veya “planlama otoritesi tarafından atanan hakem” (Samuelson, 1969:103).


169

olduğunu, bu alandaki çalışmalar hakkında Samuelson kadar nihilist olmadığını belirtiyor. Samuelson (1969), daha sonraki bir makalesinde genel denge, talep, vergi fiyatı ve çözüm sözcüklerinin başına sahte, hayali, gölge anlamlarına gelen pseudo sözcüğünü ekleyerek bu konudaki karamsarlığını sürdürüyor. Hatta siyasi süreçlerin Arrow’un olanaksızlık teoremine takılacağını, oyun teorisinin ise sorunu çözmekten çok paradokslar yaratacağını öne sürüyor (1969: 106).

Sorun burada da bitmemektedir. Taleplerin açıklanması sorununu çözsek bile klasik Pareto optimumu analizinde olduğu gibi sonsuz sayıda Pareto optimum nokta karşımıza çıkmaktadır ve bunlardan birisini seçmek için bir kritere ihtiyacımız vardır. Samuelson, bunun için “tutarlı bir etik tercih kümesini yansıtan bir sosyal refah fonksiyonuna” ihtiyacımız olduğunu fakat bu tür bir fonksiyon oluşturmanın, iktisatçının “bilimsel” bir görevi olmadığını ifade etmektedir (Samuelson, 1954: 387). Böylece sorunun etikle, siyasetle ve bölüşümle ilgili kısmını bilimsel olmadığı ve iktisatçının işi olmadığı gerekçesiyle analizin dışına atmaktadır.

Kamu malları için özel malların bir tür hesap birimi olarak ele alınması, özel mallarla kamu malları arasında bir ikame ilişkisi kurulması konusuna da dikkatle yaklaşmak gerekir. Bu analizde kamu mal ve hizmetlerinin sunulmasının özel mallar açısından bir tür bedeli olduğu varsayılmaktadır. Daha açık bir ifadeyle eğer daha fazla adalet, güvenlik, savunma istiyorsanız daha az ekmek, giysi, otomobil gibi özel mal alabileceğinizi söyleyen bir mantık çerçevesinde kurgulanmış bir analiz söz konusudur. Neoklasik iktisadın piyasa-devlet ikiliği şeklindeki düşünce biçiminin bir yansıması burada da karşımıza çıkmaktadır. Oysa özel ve kamusal mallar arasında bir tamamlayıcılık ilişkisinin olduğu pek çok durum mevcuttur. Ayrıca bu mantık, her tür kamusal mal üretiminin özel piyasadan çekilecek bir kaynak olarak görüldüğünü göstermektedir.

Sonuç olarak, kamu mallarının optimal düzeyde üretimi için elimizde kamu malı tanımıyla çelişen bir varsayım yapılarak elde edilen ve çözümü olmayan bir formülden başka bir şey yoktur. Farklılaştırılmış fiyat uygulaması yapılamadığından ne kadar kamu malı üretileceği sorunu da çözülememektedir.

Kamu malları için denge koşulu, hala bir etkinlik koşulu olarak varlığını sürdürmekte, Samuelson’un tahmin ettiği gibi oyun teorisi ve deneysel iktisat yazarları, gönüllü katkılara dayanan kamu malı sunumunun Samuelson’un formülündeki etkinlik koşulundan daha düşük düzeyde bir kamu malları sunumunu gerçekleştirdiğini kanıtlayan veya Buchanan’ın kulüp malları kategorisindeki gibi gönüllü katkılarla sunumun olanaklılığını araştıran


170

çalışmalar ortaya koymaktadır25. Hirschleifer (1983)’ün ortaya koyduğu kamu malı sunum koşullarına ilişkin toplama (aggregation), en iyi vuruş (best shot) ve en zayıf halka (weakest link) teknolojileri konusundaki çalışmalarda da optimal çözümün elde edilemediği görülmektedir. Kamu malı sunumunda siyasi süreçleri ele alan kamu tercihi yazarları ise pozitif bir kamu malları analizi yaptıklarını iddia ederek devletin kamu malı sunumunun da etkinlik kaybına yol açtığını göstermektedirler.

2.2. Piyasa Başarısızlığı Piyasa başarısızlıkları, Pareto optimumunun sağlanmasını engelleyen

koşulların varlığında devlet müdahalesinin bir gerekçesi olarak ortaya çıkar ve kamu malları en önemli piyasa başarısızlıklarından birisi olarak görülür. Bu durumda öncelikle kamu mallarının neden bir piyasa başarısızlığı olduğuna, daha sonra ise bu durumda devletin rolüne ilişkin bir tartışma yürütmek gerekiyor.

Kamu mallarının piyasa başarısızlığı olması, taşıdığı öne sürülen özelliklerle ve tutuklunun çıkmazı oyunu çerçevesinde açıklanmaktadır. Kamu mallarının neden bir piyasa başarısızlığı oluşturduğunu tartışmak için bir zemine ihtiyacımız olduğundan kamu malı tanımındaki bütün karmaşıklığa rağmen en yaygın olarak kullanılan iki temel özelliği dikkate alacağız.

Toplu arz: Bölünememe, tüketimde rekabetin olmaması gibi birbirinden farklı ve tartışmalı kavramlar çerçevesinde ele alınsa da literatürde en çok kabul gören birinci özelliğin toplu arz (joint supply) olduğunu söyleyebiliriz. Genellikle “bir bireyin bu maldan tüketiminin diğer bireyin tüketiminde bir azalmaya yol açmaması veya ek bir maliyete yol açmaması” olarak tanımlanan bu özellik, kamu mallarından topluca yararlanıldığını belirtmektedir. Mal bir kez sunulduğunda bireylerin bundan eşit biçimde yararlanması, bireylerin taleplerini daha düşük göstererek “yanlış sinyaller vermesine” yol açmaktadır (Samuelson, 1954: 387). Tercih açıklamayla ilgili bu sorun nedeniyle bireylerin marjinal değerlendirmelerine bağlı, piyasa fiyatı benzeri farklılaştırılmış bir fiyat uygulanmasının imkânı yoktur. Bir kez bu malı sunduğunda bundan bütün bireylerin eşit bir biçimde yararlanacağını bilen ikinci bir üretici piyasaya girmeyecektir. Bu durum mümkün olsa bile mal hakkında daha yüksek marjinal değerlendirmeye sahip kişi, sürekli başka arz edicilere yönelecektir. Bu noktada tam rekabetçi bir piyasa işlemeyecektir. Bu kamu malının üretimini

25Bu konuda yapılmış çok sayıda çalışma mevcuttur. Bunlardan bazıları için

Hirschleifer (1983), Bergstrom, Blume, Varian (1986) ve Ledyard(1994)’e bakılabilir.


171

tek bir üreticiye vererek bir tekel oluşturulsa bile bu tekelcinin bireylerin marjinal değerlendirmelerini bilerek buna göre bir fiyat uygulaması, bilgi sorunları nedeniyle olanaksızdır (Head, 1974: 79).

Bir kişinin kamu malından yararlanmasının marjinal maliyeti sıfır olduğu sürece, bu hizmetten yararlanmaktan marjinal fayda elde edecek bir kişiyi dışlamak Pareto koşulunu ihlal edecektir. Bu nedenle toplu arz kendi başına Pareto optimumunu sağlamayı olanaksız kılan bir durum olarak görülmektedir.

Dışlanamazlık: Dışta tutulamama, dışsallık, fayda yayılmaları şeklinde ele alınan ikinci özellik, ödeme yapmayanların belli bir mal veya hizmetin faydalarının dışında tutulamaması olarak tanımlanmaktadır. Bu özellik, Musgrave (1959) tarafından tüketimden dışlamanın olanaksızlığı şeklinde ifade edilse de dışta tutmanın çok maliyetli olması da bu çerçevede ele alınmaktadır. Bir mal veya hizmet sunulduğunda bundan eşit bir biçimde yararlanacağını bilen bireylerin o mal veya hizmetin finansmanına katkı yapması için hiçbir neden olmadığı savunulmaktadır. Dışlanamazlık özelliği, bireylerin kamu mallarına olan taleplerini açıklamamalarına, bu mallardan kimin ne ölçüde yararlandığının bilinememesine ve bedavacılığa yol açmaktadır. Özellikle grup hacmi arttıkça bu sorun daha da çözülemez bir boyut almakta, dışlanamazlık özelliği gösteren malların bireylerin fiyat benzeri gönüllü katkılarına dayanan bir yöntemle sunulması olanaksız olmaktadır. Tam rekabetçi piyasalarda kişiler mallara olan taleplerini o mala bir bedel ödeyerek göstermekte, fiyatlar da malın azlığı, çokluğu ve kalitesi hakkında bir bilgi sunmaktadır. Tercihlerin açıklanmadığı ve fiyatlandırmanın yapılamadığı kamu mallarında Pareto etkinlik koşulları da ortadan kalkmakta, bir piyasa başarısızlığı ortaya çıkmaktadır.

Kısacası, her iki özelliğin de bir piyasa başarısızlığına yol açma nedeni esas olarak bireylerin tercihlerini açıklaması sorunuyla ilgilidir. Bireylerin kamu mallarına olan tercihlerini açıklamamaları, taleplerini belirleyecek bir mekanizma olmaması, kendi çıkarını düşünen bireylerin bedavacılık yapmasına neden olmakta, bu nedenle fiyat gibi gönüllü katkılara dayanan bir sistem işlememektedir. Sonuçta bu durum piyasanın saf kamu mallarını arz etmemesine, yarı kamusal malları ise etkin düzeyin altında arz etmesine yol açmaktadır. Samuelson (1954: 388)’un “adem-i merkezi, kendiliğinden bir çözümün olanaksızlığı” sonucuna varmasındaki neden de rasyonel ve kendi çıkarını düşünen bireylerin kamu malları konusunda tercihlerini açıklamamaları ve kamu mallarının finansmanına gönüllü katkıda bulunmamalarıdır. Musgrave (1969) ise rakip olamama ve dışta tutulamama özelliklerini bir arada ele almakta ve dışta tutulamama özelliğine vurgu yaparak bunun yol açtığı bedavacılık sorununun piyasa başarısızlığına neden olduğunu belirtmektedir.


172

Günümüzde kamu mallarının bir piyasa başarısızlığına yol açtığı genellikle tutuklunun çıkmazı oyunu çerçevesinde açıklanmaktadırlar. A ve B gibi iki kişinin bahçeleri arasına çit yaptırmasının bu iki kişi için bir kamu malı niteliğinde olduğunu düşünelim. Bu çiti yaptırmanın maliyeti 100, faydası 80 olduğu durumda aşağıdaki matristeki her bir hücre bu bireylerin çit yapımına katkı yapması veya yapmaması durumunda elde edecekleri kazancı vermektedir.

Tablo.1. Tutuklunun çıkmazı ve kamu malları

Katkı yapma Katkı yapmama

Katkı yapma 1

(30, 30) 4

(-20, 80)

Katkı yapmama 2

(80, -20) 3

(0, 0)

Kişisel çıkar güdüsü nedeniyle işbirliği yapmamak, her iki birey için de

baskın strateji olduğundan iki birey de katkı yapmamayı seçeceklerdir. Diğer bireyin durumunu dikkate almadan yaptıkları bu seçim sonucunda ikisinin de katkı yapmadığı durumda (3 no’lu hücrede) denge oluşur. Tutuklunun çıkmazı oyununda Cournot-Nash dengesi olarak adlandırılan tek denge noktası budur ve bu, Pareto optimal olmayan bir noktadır. Bu örnek, bedavacılık nedeniyle kamu mallarının gönüllü katkılarla sunulamadığını ve kamu malları durumunda neden piyasa başarısızlığı olduğunu göstermektedir.

Kamu malları sunumu, eğer piyasanın başarısız olduğu veya fiyatlara dayalı bir sistemin çözemediği bir sorun yaratıyorsa, kamu mallarını devletin sunması sonucunu çıkarmamız gerekmez mi? Samuelson, ilk iki makalesinde (1954, 1955) bu konuya ilişkin bir açıklama yapmamış, yalnızca bu durumun bir piyasa başarısızlığı oluşturduğunu belirtmiştir. Fakat daha sonra (1969: 108) bu konudaki fikrini bir dipnotta ifade etmektedir: “(n+1) inci kez şu uyarımı tekrar etmek isterim ki bir kamu malının özel işletme yerine kamu işletmesi tarafından sunulması gerekli değildir.” Kısacası Samuelson, kamu mallarını piyasanın sunamayacağını göstermekte, fakat kamu kesiminin de sunması gerekmediğini ifade etmektedir. Musgrave (1969: 124) ise bu konuda nettir:

“Kamu sunumu belli malların tüketicilere … bütçe süreci yoluyla doğrudan ödemeler olmaksızın sağlanması anlamına gelir. … Özel ve sosyal mallar arasındaki kaynak tahsisi (özel veya kamusal olarak üretilsin) sorunu ... kamu maliyesi veya kamu ekonomisinin merkezi teorik sorunudur. Bu, üretimin özel veya kamu tarafından yönetiminden

A B


173

(özel veya kamu malı olsa da) yani sosyalizm ve kapitalizm arasındaki geleneksel ayrımdan tamamen bağımsız ve ilgisizdir. … Sosyal malların bazı özellikleri bütçe süreci yoluyla kamu sunumunu gerektirir.”

Musgrave (1969)’un tüketiminde rekabet olmayan ve dışta tutulamayan malları devletin sunması gerektiğine ilişkin çıkarımı da gerçekte fazla bir anlam ifade etmemektedir. Daha önce tartıştığımız gibi eğer kamu mallarını bu iki özelliği taşıyan mallar olarak tanımlarsak gerçek hayatta buna uygun bir kamu mal veya hizmeti bulmak neredeyse olanaksızdır. Kamu malları teorisinde Musgrave-Samuelson çizgisini devlet sunumunu özendirmek ve kamu harcamalarının artışına yol açmakla eleştirenlerin26 gözden kaçırdıkları veya tutarsızlığa düştükleri nokta burasıdır. Birincisi, Samuelson’un çalışmalarında kamu mallarını devletin sunması gerektiğine ilişkin doğrudan bir ifade bulunmadığı için Musgrave-Samuelson çizgisi gibi bir yaklaşımdan bahsedilmesi tartışmalıdır. İkincisi, Musgrave’in kamu mallarını iki özelliği birden taşıyan mallar olarak dar bir çerçeveye hapsetmesi, kamusal sunumu özendirmemekte, aksine bu özellikleri taşımayan malların özel kesim tarafından da sunulabileceğini ima etmektedir. Üçüncüsü ise bir yandan malları içsel özelliklerine göre tanımlamanın doğru olmadığı ve gerçek hayatta bu özellikleri taşıyan kamu malları olmadığı iddia edilmesine rağmen, bu yaklaşımın devlet sunumunu özendirdiğini savunmak ciddi bir tutarsızlık içermektedir.

Tutuklunun çıkmazı oyununda ortaya çıkan durum, bazı iktisatçılar tarafından bu malların devlet tarafından sunulması ve finansmanının vergilerle yapılmasının nedeni olarak gösterilmektedir. Fakat, libertarian ve kamu tercihi okuluna yakın iktisatçılar, bu piyasa başarısızlığından devletin bu malları sunması için bir sonuç çıkarılmaması gerektiğini, devlet müdahalesinin de maliyetleri olduğunu öne sürmektedirler. Kamu tercihi okuluna göre politikacılar oy, bürokratlar gelir ve yetki alanı maksimizasyonu çerçevesinde hareket ettiklerinden kamu malları sunumu optimal düzeyin çok üzerinde gerçekleşmektedir.27 Yeni kurumsalcı iktisatçılar ise optimal düzeyde kamu malı üretimi yerine yeterli düzeyde kamu malı üretiminin temel alınması gerektiğini öne sürmekte ve bu amaçla bedavacılık durumunda kamu malları 26Örneğin Malkin ve Wildawsky (1991), Holcombe (1997), Block (1983), Hoppe

(1989). 27Özellikle kamu mallarının sunumunda bürokrasi teorisini ortaya koyan Niskanen

(1971)’in, bürokratik üretim modelinin kamu harcamalarının artışına nasıl yol açtığını gösteren çalışması önemlidir.


174

sunumu için en iyi örgütlenme biçiminin ve kamu mallarının gönüllü katkılarla finansmanının ne olacağı üzerinde çalışmaktadırlar.

Görüldüğü gibi kamu mallarının bir piyasa başarısızlığı olduğu gösterilse bile buradan kamusal sunum ve finansman sonucu çıkarılamamakta, bu sonucun çıkarılmaması gerektiği önemle vurgulanmaktadır. Bu durum, kamu malları teorisinin devlet sunumuna gerekçe oluşturmak için değil, tam tersine kamu hizmetlerinin ticarileştirilmesine zemin hazırlayacak şekilde tasarlandığını göstermektedir. Kamu malları için denge koşulunun sağlanması da ancak kamu mallarının fiyatlandırılabilmesi durumunda mümkündür. Bu durum, ilk formülasyonun neden hala geçerli bir koşul olarak görüldüğünü ve son zamanlarda iktisat yazınının neden kamu mallarının gönüllü katkılarla finansmanı sorununa yöneldiğini de açıklamaktadır.

2.3. Kamu Malları Sunumunda Piyasa Dışı Karar

Süreçleri ve Kurumlar Kamu malları teorisinde tercih açıklama ve bedavacılık sorunları

nedeniyle denge koşulunun elde edilememesi ve piyasa başarısızlığının ortaya çıkması, kamu malları yazınının odak noktasını değiştirmiştir. Bu sorunlar, kamu malları çalışmalarının farklı kamu mallarının sunumunda fiyat benzeri bir piyasa dışı karar almanın olanaklılığı, bireylerin gönüllü katkılarla kamu malı sunumuna katılmaları için gerekli müşevviklerin nasıl oluşturulacağı, bu konuda kurumsal yapıların nasıl oluştuğu ve bu kurumsal yapıların en etkin biçiminin ne olacağı konularına yönelmesine yol açmıştır. Aynı zamanda bireylerin bedavacılık davranışları ve gönüllü katkıyı teşvik eden mekanizmaların neler olduğu üzerine geniş bir deneysel iktisat yazını oluşmuştur. Kamu tercihi okulu, anayasal iktisat, davranışçı iktisat, oyun teorisi, bilgi ekonomisi ve nihayet yeni kurumsalcı iktisat kamu mallarında tercih açıklama, siyasi süreçler ve üretim koşullarına yönelik kuramlar geliştirmişlerdir. Bu alandaki çalışmalar çok geniş bir yelpazeyi içerdiğinden ve bunları özetlemek yazının sınırlarını aşacağından, yalnızca bu çalışmaların bazı sonuçları üzerinde kısaca durulacaktır.

Tutuklunun çıkmazı oyununda bireyler için en iyi durum işbirliği yapılan 1 no’lu hücre olmasına rağmen 3 no’lu hücrede dengenin oluşması, kolektif bir eylemin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu işbirlikçi çözümün ortaya çıkması için farklı seçim-oylama sistemlerinin veya kurumsal yapıların araştırılması kamu tercihi yazınının araştırma alanlarından birisini oluşturmaktadır. Aynı zamanda kamu tercihi okulu, rasyonel ve kendi çıkarını düşünen birey


175

varsayımını politikacılar, bürokratlar ve seçmenler için genişleterek karar alma mekanizmalarını kişisel çıkar motifi çerçevesinde incelemektedir.28

Kamu tercihi yazarlarının en çok başvurduğu Knut Wicksell ve onun çalışmalarını geliştiren Buchanan ve Tullock (1962), Pareto etkin kamu malı miktarı sunumunun ancak oybirliği durumunda mümkün olduğunu ifade etmiştir (Mueller, 1984: 24). Bir kamu malı sunulduğunda bireylerin bu malın finansmanına zorlanması, bunu istemeyen veya yaptığı katkıdan daha az fayda elde eden bireylerin daha kötü duruma geçmesine neden olacak, bu da Pareto koşulunu ihlal edecektir. Ancak oybirliği ilkesinin tek bir bireye veto hakkı vermesi, oybirliğine ulaşmanın neden olacağı maliyetler ve bu nedenle bu kuralın uygulanmasının zorluğu, kamu tercihi yazınının oyçokluğu sistemi konusunda yoğunlaşmasına neden olmuştur.

Oyçokluğu sistemine yönelik araştırmalar, oylama sonucunun irrasyonelliği ve bir kısır döngü oluşturması, Arrow’un olanaksızlık teoreminde olduğu gibi bireysel tercihlerin sosyal tercihlere aktarılmasının olanaksızlığı, stratejik davranış ve oy ticareti nedeniyle tercihlerin doğru yansıtılmaması, medyan seçmenin tercihlerinin seçim sonucunu belirlemesi gibi genellikle çözümsüzlüğü işaret eden sonuçlar ortaya koymuştur.

Temsili demokrasilerde karar alma süreçlerine ilişkin çalışmalarda ise genellikle Downs (1957)’nin öne sürdüğü model temel alınmış, rasyonel ve kendi çıkarını kollayan politikacı, seçmen ve bürokratların olduğu bir sistemde temsili demokrasilerin kamu harcamalarının artışına, etkinsizliğe, israfa ve istikrarsızlığa nasıl yol açtığı gösterilmiştir.

Dışta tutmanın mümkün olduğu, üyelerinin gönüllü katkılarına dayanan ve optimalite koşullarının sağlanabildiği kulüp malları (Buchanan,1965), bazı kamu malları için devlet dışı bir alternatif sunduğundan, en çok rağbet gören konulardan biri olmuştur29. Daha sonra kulüp malları teorisi, Tiebout hipotezi30 ve Olson’un çalışmaları31 grup hacmi, tahsis kararları, işlem

28Kamu tercihi yazınının geniş bir taraması için bkz. Mueller (2003). 29Kulüp mallarının kamu mallarıyla karşılaştırmalı bir şekilde detaylı analizi için bkz.

Mc Nutt (2000). 30“Voting by the feet” olarak da bilinen Tiebout (1956) hipotezi, bireylerin kendilerine

en uygun vergi-harcama bileşimini sunan bölgelere yerleşerek faydalarını maksimize ettikleri ve böylece Pareto etkinliğe ulaşıldığı esasına dayanır.

31M. Olson (1965)’un “The Logic of Collective Action” isimli çalışması kamu tercihi yazınının temel çalışmalarından birisidir. Kolektif eylemin örgütlenmesi, grup hacmi, çıkar ve baskı gruplarının oluşumu konusundaki çalışmaları bedavacılık davranışının kolektif eylemlerin örgütlenmesinde de ortaya çıkabileceğini göstermesi açısından bu alanda çok referans verilen çalışmalardan biri olmuştur.


176

maliyetleri ve bilgi sorunlarını da kapsayacak şekilde geliştirilerek birçok alana uygulanmıştır. Askeri ittifaklar, uluslararası örgütler, dinlenme tesisleri, ulusal parklar, hastaneler, sağlık kulüpleri, kütüphaneler, tiyatrolar, telefon sistemleri ve toplu taşımacılık bunlar arasında sayılmaktadır (Sandler ve Tschirhart, 1997: 335-336).

Yeni kurumsalcı iktisatta ise siyasal karar alma süreçleri devlet-kamu özdeşliğinin bir kenara bırakılmasının bir sonucu olarak, “paydaşlar”ın hangi malların üretileceğine, bunların ne kadar üretileceğine ve net faydalarının nasıl dağıtılacağına karar verme süreçleri olarak ele alınmaktadır. Kamu malları sunumunda siyasi karar almanın iki önemli yönü olduğu belirtilmektedir (Desai, 2003). Birincisi, “kamu”nun, hangi malların kamusal alanda olmasını istediği ve onların bu mallar için ödeme yapmak istemesini sağlayan şey nedir sorusuna yönelik olarak tercih açıklama konusudur. İkincisi, siyasi pazarlık sürecini ele almaktadır. Burada hangi malların kamusal alanda içerileceğine dair kararların nasıl alındığı, bu malların ne kadarının kapsanacağı ve bunlara herkesin erişiminin nasıl sağlanacağı (müzakere yapan siyasi partilerin uygulayabilecekleri oy ticareti, bedavacılık, yolsuzluk ve diğer stratejileri de kapsayacak şekilde) araştırılmaktadır. Ayrıca karar alma konusunda farklı aktör ve paydaş gruplarının siyasi katılımı da incelenen konular arasındadır.

Deneysel iktisat ise, farklı kurumsal bağlamlarda kamu mallarının varlığı durumunda bireylerin davranışlarını incelemeye yönelmiştir. Bu açıdan insan doğasının bencil mi paylaşımcı mı olduğu, bireylerin özel mal ve kamusal mal kararlarını alırken farklı davranıp davranmadıkları, kamu mallarının istenen düzeyde sunumu için kurumsal düzenlemelerin nasıl yapılacağı ve kurumsal değişikliklerin bireysel tercihleri nasıl değiştirdiği gibi konularda deneyler yapılmaktadır.

En basit şekliyle kamu malları deneylerinde32, deneklere belli miktarda bir para verilmekte ve isterlerse bu paranın bir miktarını ortak havuza (kamu malı) yatırmaları istenmektedir. Bu işlemin sonucunda ortak havuzda toplanan paralar bir katsayıyla çarpılarak kimin katkıda bulunduğuna bakılmaksızın denekler arasında paylaştırılmaktadır. Burada araştırılan, kamu mallarının dayandığı tutuklunun çıkmazı oyunundaki bedavacılık güdüsünün ne kadar geçerli olduğudur. Saf kamu malları durumunda herkesin bedavacılık yapacağı ve havuzda toplanan paranın sıfır olacağı kabul edilmektedir. Oysa deneylerin sonuçları, çok farklı bulgular ortaya koymaktadır. Bunun nedeni, deney dizaynlarının birbirinden çok farklı olması ve bunların her birinin, sonuçları önemli ölçüde etkilemesidir. Ledyard (1995: 115), deneyler tasarlanırken en azından 12 temel tercihin yapıldığını belirtmektedir. Bunlardan bazıları denek 32Kamu malları deneylerinin ayrıntılı bir derlemesi için bkz. Ledyard (1995).


177

sayısı, deneklerin eğitim durumu, bireylerin birbiriyle yüzyüze ilişkide bulunup bulunmamaları, başlangıçta herkese ne kadar ve hangi biçimde ne (nakit, pul, söz..) verileceği, tartışmaya izin verilip verilmeyeceği, havuzda toplanan miktarın nasıl paylaşılacağı, vs.’dir.

Kamu malları konusundaki deneyler dört temel başlık altında incelenebilir. Bunlar, 1) gönüllü katkı mekanizmaları ve bedavacılık davranışı üzerine yapılan deneyler, 2) bireylerin temel müşevvikleri tersine olsa da sosyal olarak optimal sonuçları elde etmeye yönelik mekanizmaları araştıran deneyler, 3) siyasi çevrelerde karşılıklı pazarlık süreci çerçevesinde karar alma süreçlerini araştıran deneyler ve 4) gündelik hayattaki politika sorunlarını ve uygulamaları konu alan deneylerdir (Ledyard, 2003: 119-120).

Kamu malları deneylerinde çok farklı deney dizaynları ve çok farklı sonuçlar elde edildiği için bu konuda ancak birkaç genelleme yapmakla yetineceğiz. Yapılan deneylerin ortak sonucu, bedavacılık davranışının tahmin edildiği gibi %100 olmadığı, oyun bir kez oynandığında deneklerin %50 civarında bir işbirliğine gittikleridir. Fakat oyunun aynı oyuncularla oynanması durumunda katkının giderek azaldığı, oyuncu sayısı arttıkça bedavacılığın arttığı gözlenmiştir (Mueller, 2003: 40-42).

Deneylerde farklı kurumsal yapıları temsil etmek üzere farklı dizaynların yapılması ve ceza/ödül sistemlerinin devreye sokulması gerçek hayatta kamu mallarının gönüllü katkılarla sunumuna ilişkin arayışı göstermektedir. Bu açıdan gönüllü katkılarla sunulan bir özel mal olan kulüp mallarının referans noktası olması şaşırtıcı değildir. Son dönemde tercihlerin açıklanması ve gönüllü katkı mekanizmalarının araştırılması, kamu malları yazınının en önemli sorun alanı haline gelmiş, oyun teorisi ve deneysel iktisat bu konunun araştırılmasında en çok kullanılan yöntemler olmuştur.

Sonuç olarak, piyasa dışı karar alma konusundaki çalışmalar ve bunların yöntemleri ve amaçları birbirinden bir hayli farklıdır. Kamu tercihi teorisyenleri, piyasa dışı karar alma sürecinin nasıl etkinsizlik, istikrarsızlık ve israf yarattığını gösteren çalışmalar ortaya koyarak piyasa aksaklığı durumunda devlet müdahalesini savunanların tezlerini çürütmüştür. Kamu tercihi teorisine göre kamu malları ve bunları sunmak için gerekli karar mekanizması sorunlarla doludur ve ancak devlet dışında, katkıda bulunmayanların dışlanabileceği kurumsal yapılar (kulüp malları gibi) etkin çözüm sunacaktır. Yeni kurumsalcı iktisat ve deneysel iktisat ise teorilerde ve deney tasarımlarında grup hacmi, işlem maliyetleri, asimetrik bilgi, müşevvikler, pazarlık süreçleri, mülkiyet hakları gibi konuları dikkate alarak karar süreçlerini incelemektedirler. Bu konularda yapılan araştırmaların, kamu malları sunumuna ilişkin kararlar ve buna uygun kurumsal yapıların örgütlenmesi açısından genel bir sonuca ulaştığını söylemek çok zordur. Günümüzde kamu mallarıyla ilgili en önemli


178

sorun bireylerin tercihlerini açıklamaması olarak görülmekte ve gönüllü katkılara dayanan kolektif bir çözümün nasıl mümkün olacağına dair araştırmalar sürmektedir.

Sonuç: Kamu Malları Teorilerinin Başarısı veya Başarısızlığı Üzerine

Kamu malları teorilerinin değerlendirilmeye çalışıldığı bu çalışmada yanıtlanmamış birçok soru kalmış gibi görünmektedir. Kamu malı deyince ne anlaşılması gerekir? Bunlar eğer kamu hizmetleri ise kamu hizmetlerini özel kesimin sunduğu hizmetlerden ayırt etmek için elimizde herhangi bir ölçüt var mıdır? Çalışmanın ilk bölümünde yanıt aradığımız bu soruların doyurucu bir yanıtı olmadığını, kamu malı tanımının farklı okullarca farklı biçimlerde tanımlanması bir yana, tanımların birçok belirsizliği, karmaşayı ve tutarsızlığı içerdiğini ve buradan devlet sunumu için bir sonuç çıkarılamayacağını göstermeye çalıştık. Bu durumda gündeme gelmesi gereken ikinci soru “öyleyse kamu malları teorisinin amaçları nelerdir” sorusu olmalıydı. Bu konuda anaakım kamu malları kuramcılarının kendi ortaya koydukları nedenler üzerinden üç başlık altında bir sınıflandırma yaparak bu kuramların açıklamayı amaçladıkları konulardaki yanıtlarını ortaya koymaya çalıştık. Bunlar, kamu mallarının optimal üretim düzeyleri, piyasa başarısızlığı ve kamusal karar süreçleridir.

Kamu mallarının optimum üretim düzeylerinin belirlenmesi için Samuelson (1954)’ün geliştirdiği ve hâlâ kullanılan koşul, kamu mallarında tercihlerin açıklandığı şeklinde kamu malı tanımıyla çelişen bir varsayımdan yola çıkılarak oluşturulmuş bir denklem ortaya koyduğundan, daha en baştan bir tutarsızlık taşımaktadır. Formülü olan ama çözümü olmayan bu denklem, anaakım iktisatta hala çözülmeye çalışılmakta, çözümü sağlamak için de tercihlerin nasıl açıklanacağı ve bu sayede kamu mallarının gönüllü katkılarla finansmanı sorununun nasıl çözüleceği araştırılmaktadır. Kısacası, denklemin çözümü bulunamadığından etkin miktarda kamu malı sunumu ne olmalıdır sorusu da yanıtsız kalmaktadır.

Kamu malları en çok piyasa başarısızlığı olarak gündeme gelen bir konudur. Yukarıda bahsettiğimiz denklemin çözümsüzlüğü, tüketiminde rekabetin olmadığı ve dışta tutulamayan mallarda fiyat sisteminin işlememesinden kaynaklanmaktadır. Birinci bölümde bu özelliklerin kamu malının ayırt edici özelliği olmadığını ve iki özelliği birden taşıyan bir kamu malı olmadığını gösterdiğimizden piyasa başarısızlığı konusu yalnızca bazı özellikleri taşıyan mal veya hizmetlerde fiyatlama sorunuyla ilgili gibi görünmektedir. Üstelik teoride bu özelliklerin bir piyasa başarısızlığı olduğu iddia edilmesine rağmen buradan devletin bu malları sunmasına ilişkin bir


179

sonuç çıkarılmaması gerektiği (Musgrave hariç) ısrarla vurgulanmaktadır. Öyleyse geleneksel kamu hizmetlerinin piyasa başarısızlığına yol açıp açmadığı ve bu durumda devletin bu durumu düzeltip düzeltemeyeceği sorusunun cevabı da açık değildir.

Üçüncü soru, kamu mallarında piyasa dışı bir karar mekanizmasının nasıl oluştuğu ve ne olması gerektiğine ilişkindir. Bu konuda yapılan çalışmalardan çıkarılabilecek en temel sonuçlar, kamusal kararların alınmasında uygun bir çoğunluk yönteminin olmaması, kamu mallarının miktarının belirlenmesi, sunumu ve finansmanında devletin yarattığı etkinsizlikler ve bedavacılık sorununun çözülememiş olmasıdır denilebilir.

Bütün bu sorular yanıtsız kaldığına veya yanıtları yeterince açık olmadığına göre anaakım literatürde yer alan teorilerin dayanakları ve özüne ilişkin bir tartışma yürütmenin gerekli olduğu açıktır. Her ne kadar anaakım içerisindeki okulların konuya yaklaşımları ve yöntemleri birbirinden farklı olsa da bu yaklaşımların ortaklaştığı bazı temel noktalar da vardır. Bu temelleri ortaya koyduğumuzda belki de kamu malları teorisinin neden bu kadar cevapsız soruyu barındırdığı anlaşılabilir.

Kapitalist bir sistemde anaakım haline gelmiş bir teorinin, sistemin ihtiyaçlarından bağımsız bir çerçeve üretmemesi düşünülemez. Giriş kısmında da görüldüğü gibi geleneksel neoklasik teorinin Keynesyen yorumu, 1970’lere kadar genişleyen bir kamu kesiminin gerekçelerini oluşturmakta, 1980’lerden itibaren uygulanan serbestleştirme, kuralsızlaştırma ve özelleştirme politikaları kamu tercihi yazınından destek almakta, 1990’lara gelindiğinde ise tamamen serbestleştirilmiş ve küreselleştirilmiş piyasaların düzenlenme ihtiyacı, devlet dışı kurumların önemini vurgulayan yeni kurumsalcı iktisadı gündeme getirmekteydi. Anaakım iktisattaki bu farklılıklara rağmen hepsinin ortak noktası, kapitalist bir sistem için üretilecek bir teorinin vazgeçilmez öğeleri olan özel mülkiyetin önemi, metodolojik bireycilik (bencil, kendi çıkarı peşinde koşan homoeconomicus) ve serbest piyasa idealidir. Bu üç öğenin bir arada bulunduğu bir durum devlete gerek olmaksızın kapitalist bir sistemin doğal evrensel uyumunun gösterilmesine yaramaktadır.

Özel mülkiyet, kapitalist sistemin özünde yer alan bir konudur. Hobbes’cu doğal anarşi durumundan bireylerin birbirlerine ve birbirlerinin mallarına zarar vermemek için anlaşmalarına ve kendilerini bağlamalarına geçiş, mülkiyet haklarının kurulması için yapılmış bir tür anayasal sözleşme gibi görülmektedir. Bu hakların varlığı, gönüllü mübadelenin sağlanabilmesi için bir ön koşuldur. Bireylerin mübadeleye girişmesi, ancak piyasanın kendilerine adil bir şekilde dağıttığı kazançların sahiplenilebilmesiyle mümkündür. Samuelson’un modelinde kamu mallarının ortak tüketime konu olması ve kamu tercihinde bölünemezlik özelliğiyle anlatılan, aslında bunların


180

üzerinde özel mülkiyet hakkının kurulamamasıdır. Anayasal iktisat, kamu tercihi ve yeni kurumsalcı iktisatta bu konu özellikle vurgulanmakta, ortak malların ve kolektif tüketimin, kaynakların aşırı kullanımına ve etkinsizliğe nasıl yol açtığı gösterilmektedir. Bu noktada kamu mallarının sunumu için genellikle R. Coase’ın ortaya koyduğu işlem maliyetleri ve mülkiyet hakları konusundaki çalışmalar temel alınarak özel piyasa çözümleri araştırılmaktadır.

Mübadelenin, tarafların karşılıklı yarar sağladıkları bir süreç olması ve rekabetçi piyasaların her zaman dengeyi ve etkinliği sağlayacağı inancı, kapitalist bir ekonomide serbest piyasa savunusu için vazgeçilmezdir. Gerçek dışı varsayımlara dayalı, güç ilişkilerinden bağımsız, herkesin tam bilgiye ve eşit güce sahip olduğu piyasalarda kendi çıkarını maksimize eden üretici ve tüketicilerin dengeyi ve etkinliği sağlayacağı, anaakım teorilerin referans noktasını oluşturmaktadır. Mükemmel işleyen bu makinenin sırrı, üreticilerin kar, tüketicilerin fayda peşinde koşmaları ve piyasalara hiç bir müdahalenin olmamasıdır. Böylece iktisadi analizlerdeki referans noktası, devletin olmadığı bir ekonominin mükemmel işlediği konusundaki ideolojik bir tercihten başlamaktadır. Müdahaleci devleti savunduğu iddia edilen Musgrave’in yaklaşımında bile piyasalar başat bir role sahiptir, devlet ancak etkinlik durumundan bir sapma olduğunda piyasa dışı bir çözüm olarak gündeme gelmektedir. Avusturya ve Chicago okullarından beslenen kamu tercihi ve yeni kurumsalcı iktisat savunucuları için piyasalar neredeyse doğal bir düzeni temsil etmektedir. Değer yargısından bağımsız, pozitif bir kamu malları teorisi ortaya koyduğunu öne süren iktisatçıların analizlerinde piyasa konusundaki bu ideolojik tercih, objektiflik maskesi altına gizlenmektedir. Kamu malları alanında devlete gerek olmadan piyasanın sağlayacağı müşevvikler sayesinde piyasa fiyatlarına dayalı bir çözümün nasıl mümkün olacağı gösterilmeye çalışılmaktadır.

Kendi çıkarını kollayan, bencil ve rasyonel birey, anaakım iktisat teorisinin dayandığı en önemli varsayımlardan birisidir33. Bireylerin her zaman fayda maksimizasyonu peşinde koştuğu, faydasını değerlendirecek en iyi yargıcın kendisi olduğu, faydanın ise tüketilen mal ve hizmetlere bağlı olduğu bir sistem, rekabetçi kapitalist sistemin etkinliğini ve verimliliğini sağlamaktadır. Adam Smith’in kendi çıkarı peşinde koşan bireyin toplumsal refahı artıran sanki “görünmez bir el” tarafından yönlendirildiği konusundaki yaklaşımı hala en geçerli anlayıştır. Kamu malları teorisinde bireylerin

33Günümüzde deneysel iktisat ve bazı yeni kurumsalcı iktisat yazarları bireylerin tam

bilgiye sahip olmadıkları ve sınırlı bir rasyonelliğe sahip oldukları varsayımını yapmaktadır (Menard ve Shirley, 2005). Fakat bu durum henüz anaakım iktisatta yeterince yer bulmamıştır.


181

tercihlerini açıklamaması, bedavacılık yapmaları ve kamu mallarının finansmanına katkıda bulunmaktan kaçınmalarının temel nedeni bencil, rasyonel ve kişisel çıkarından başka bir şey düşünmeyen birey varsayımıdır.34 Bireyleri yönlendiren temel güdü daha çok tüketmek ve kendi çıkarını düşünmek olunca böyle bir sonucun çıkması doğaldır. Kamu tercihi yazınına dayanarak politikacı ve bürokratların da sadece kendi çıkarını düşünen bireyler olduğu temel modele eklenince, bedavacılık sorununun çözümünün devlet müdahalesi olamayacağı kanıtlanmış olmaktadır. Oysa, gerek gündelik yaşamımızda gerekse kamu malları deneylerinde bireylerin yalnızca kişisel çıkar güdüsüyle hareket etmediği gözlemlenen bir olgu olmuştur. Buna rağmen bireyin bu şekilde modellenmesinin bireyin ne olduğunu tarif etmekten çok ne olması gerektiğini ve kapitalist bir sistem için gerekli insan tipini ortaya koyduğunu iddia edebiliriz. Kamu malları deneylerinin aynı grupla tekrarlanması durumunda bireylerin bedavacılık davranışını öğrenmesi ve iktisat öğrencilerinin35 daha çok bedavacılık eğiliminde olduğu şeklinde ortaya çıkan sonuçlar, bunun öğrenilen bir davranış olduğu şeklinde yorumlanmakta ve iddiamızı desteklemektedir.

Kamu malları teorisi ister normatif refah iktisadına dayansın, ister değer yargısından bağımsız pür bilim yaptığını iddia eden iktisatçıların pozitif analizine dayansın piyasaların üstünlüğü, bireyin bencilliği ve özel mülkiyetin vazgeçilmezliği konusundaki ön kabullerden yola çıkılmaktadır. Durum böyle olunca devlet ya piyasanın aksaklıklarını düzelten bir aletler bütünü, ya Leviathan, ya da işlem maliyetlerini azaltan bir tür kulüp (Mueller, 2003: 40) olarak karşımıza çıkmaktadır. Ne yazık ki kamu ekonomisi kitaplarında veya kamu mallarıyla ilgili makalelerde devletin ne olduğuna ve nasıl kurgulandığına ilişkin bir tartışma yer almamaktadır. Araştırma biraz derinleştirilip bu alana katkıda bulunan yazarların referanslarına bakıldığında, toplumsal sözleşme çerçevesinde kurgulanmış, evrensel ve soyut bir devlet anlayışına sahip oldukları görülmektedir. Tarihten, güç ilişkilerinden, sınıf çatışmalarından ve kurumsal yapılardan soyutlanmış böyle bir devlet anlayışının kapitalist bir ekonomide bazı hizmetleri neden devletin sunduğunu, malların kamusallığını sağlayan şeyin ne olduğunu, kamusal olarak üretilen hizmetlerin değişik coğrafyalarda ve tarih içinde neden farklılaştığını açıklaması beklenemez (Kayıran, 2008: 657). Örneğin Margolis’in bundan yaklaşık 60 yıl önce ifade ettiği gibi bölünebilir olduğu için tamamen özel mal

34Kamu malları teorisinde kişisel çıkar konusunun analizi için bkz. Pickhardt (2005). 35İlk olarak Marvel ve Ames(1981) iktisat lisansüstü öğrencilerinin diğer öğrenci

gruplarına göre daha fazla bedavacılık yaptıklarını göstermiş, daha sonra bu konuda çok sayıda deney yapılarak benzer sonuçlara ulaşılmıştır.


182

niteliği gösterdiği iddia edilen eğitimin kamusal olarak sunulmasının nedeninin, “mülksüz sınıfların politik güç mücadelesinin bir sonucu” olması (Margolis, 1955: 348) veya sanayileşmenin gerektirdiği nitelikli işgücünün maliyetinin sosyalleştirilmesi olduğu düşünülemez mi? İktisat teorisi, iktisadi ve siyasi gücü, sınıf çatışmalarını ve kapitalist sistemin işleyiş dinamiklerini dikkate almadığı ve tarihsel bir perspektifle bir devlet tartışması yapmaktan kaçındığı sürece bazı soruları yanıtsız bırakmaya devam edecektir.

Görüldüğü gibi anaakım kamu malları teorisi objektif ve bilimsel bir analiz yaptığı iddiasında bulunduğu halde liberal iktisadın varsayımlarını, kavramlarını ve analiz araçlarını kullanarak ideolojik bir tercih yapmış olmaktadır. Bu açıdan bakıldığında kamu malları teorisinin, bencil ve kendi çıkarı peşinde koşan bireylerden yola çıkarak, piyasaları kutsayan, özel mülkiyetin vazgeçilmezliğini vurgulayan ve devlet tartışmasının üstünü örten kurgusuyla sistemin ihtiyaçlarına uygun teoriler ürettiği için başarılı olduğunu söyleyebiliriz. Üstelik, ortaya konulduğu 1950’lerden günümüze dek kapitalizmin değişik dönemlerinde teorinin odak noktasının değiştirilerek güncellenmesi anlamında da önemli ölçüde başarılı olunmuştur. Bu süreçte refah devleti ortadan kalkmış, zaten saf kamu malı olarak görülmeyen eğitim, sağlık, yollar, köprüler,.., özel piyasalara devredilerek fiyatlandırılmış, iç güvenliğin özel güvenlik şirketlerine, hapishanelerin özel işletmelere, dış güvenliğin özel askeri şirketlere devredilme süreci başlamıştır. Fakat henüz savunma, adalet, iç güvenlik gibi hizmetlerin vergiler yerine fiyat benzeri gönüllü katkılarla finansmanı başarılmamıştır. Bu nedenle son zamanlarda üzerinde en çok çalışılan gönüllü katkılarla finansman konusunda önümüzdeki dönemde de çalışmaların yoğunlaşarak süreceğini, bu alanda çalışma yapanların Nobel iktisat ödüllerine aday olacağını söyleyebiliriz.

Kaynakça Barr, Nicholas (1987), The Economics of the Welfare State, (California: Stanford University Press).

Bergstrom, Theodore, Lawrence Blume ve Hal R. Varian (1986), “On the Private Provision of Public Goods”, Journal of Public Economics, 29: 25-49.

Block, Walter (1983), “Public Goods and Externalities: The Case of Roads”, The Journal of Libertarian Studies, 11: 1-34.

Buchanan, James M. (1965), “An EconomicTheory of Clubs”, Economica 32(1): 1–14.


183

Buchanan, James M. (1999a), Public Finance in Democratic Process, The Collected Works of ]ames M. Buchanan Cilt 4, (USA: Liberty Fund), (Orijinal baskı: Chapel Hill : University of North Carolina Press, 1967).

Buchanan, James M. (1999b), The Demand and Supply of Public Goods, The Collected Works of ]ames M. Buchanan Cilt 5, (USA: Liberty Fund), (Orijinal baskı: Chicago: Rand McNally, 1968).

Buchanan, James M. ve Gordon Tullock (1962), The Calculus of Consent, Ann Arbor: University of Michigan Press.

Coase, Ronald (1960), “The Problem of Social Cost”, Journal of Law and Economics, 3: 1-44.

Colm, Gerhard (1956), “Comments on Samuelson's Theory of Public Finance”, The Review of Economics and Statistics, 38(4): 408-412.

Cornes, Richard ve Sandler, Todd (1994), “Are Public Goods Myths?”, Journal of Theoretical Politics, 6(3): 369-385.

Demsetz, Harold (1970), “The Private Production of Public Goods”, Journal of Law and Economics, 13: 293-306.

Desai,Meghnad (2003), “Public Goods: A Historical Perspective” I. Kaul, P.Conceiçao, K.Goulven ve R.Mendoza (der.) Providing Global Public Goods: Managing Globalization içinde, (US: Oxford University Press): 63-77.

Downs, Anthony (1957), An Economic Theory of Democracy, (New York: Harper and Row).

Göker, Zeliha (2008), “Kamusal Mallar Tanımında Farklı Görüşler”, Maliye Dergisi, Sayı:155: 108-118.

Haque, M. S. (2001), “The Diminishing Publicness of Public Service under the Current Mode of Governance”, Public Administration Review, 61(1): 65-82.

Head, John G. (1974), Public Goods and Public Welfare, (Durham: Duke University Press).

Hirshleifer, Jack (1983), “From Weakest-Link to Best-Shot: The Voluntary Provision of Public Goods.” Public Choice 41, s.371-386.

Holcombe, Randall G. (1997), “A Theory of the Theory of Public Goods”, Review of Austrian Economics, 10(1): 1-22.

Hoppe, Hans-Hermann (1989), “Fallacies of the Public Goods Theory and the Production of Security”, The Journal of Libertarian Studies, 9 (1): 27-46.

Kaul, Inge. ve Ronald U. Mendoza (2003), “Advancing the Concept of Public Goods” I.Kaul, P.Conceiçao, K. Le Goulven ve R.U. Mendoza (der.) Providing Global Public Goods: Managing Globalization içinde, (US: Oxford University Press): 78-111.

Kayıran, Meltem (2008), “Kamu Maliyesi” F. Başkaya ve A. Ördek (ed) “Ekonomik Kurumlar ve Kavramlar Sözlüğü, Eleştirel Bir Giriş” içinde, (Ankara: Maki Basın Yayın): 651-658.

Ledyard, John O.(1995), "Public Goods: A Survey of Experimental Research", John Kagel and Alvin Roth, eds., Handbook of Experimental Economics.içinde, (Princeton: Princeton University Press): 111-194.

Malkin, Jesse ve Wildavsky, Aaron (1991), “Why the Traditional Distinction between Public and Private Goods Should be Abandoned?” Journal of Theoretical Politics, 3 (4): 355-78.

Margolis, Julius (1955), “A Comment on the Pure Theory of Public Expenditure”. The Review of Economics and Statistics, 37(4): 347-349.


184

Marvel, Gerald ve Ames, Ruth E. (1981) “Economists free ride, does anyone else?: Experiments on the provision of public goods, IV”, Journal of Public Economics, 15 (3): 295-310.

McNutt, Paddy (2000), “Public Goods and Club Goods”, Bouckaert, B., G. De Geest (Eds), Encyclopedia of Law and Economics, (Cheltenham: Edward Elgar Publishing), 1: 927-951.

Marmolo, Elisabetta (1998), “A Constitutional Theory of Public Goods”, Journal of Economic Behaviour and Organization, 38: 27-42.

Menard, Claude ve Mary M. Shirley (2005), Handbook of New Institutional Economics, (Netherlands: Springer).

Mueller, Dennis. C. (1984), “Public Choice: A Survey”, Buchanan, J. M. ve R. D. Tollison (ed) (1984), The Theory of Public Choice II, içinde, (USA: The University of Michigan Press): 23-67.

Mueller, Dennis C. (2003), Public Choice III, (Cambridge: Cambridge University Press).

Musgrave, Richard A. (1959), The Theory of Public Finance, (New York: McGraw Hill Book Company).

Musgrave, Richard A. (1969), “Provision for Public Goods”, Margolis, J ve H. Guitton (ed), Public Economics, içinde, (H. London: Mac Millan): 124-145.

Niskanen, William A. (1971), Bureaucracy and Representative Government, (Chicago: Aldine-Atherton).

Olson, Mancur Jr. (1965), The Logic of Collective Action, (Cambridge, Mass: Harvard University Press).

Pickhardt, Michael (2005), “Some Remarks on Self-Interest, The Historical Schools and the Evolution of the Theory of Public Goods”, Journal of Economic Studies, 32 (3): 275-293.

Pickhardt, Michael (2006), “Fifty Years After Samuelson’s ‘The Pure Theory of Public Expenditure’: What Are We Left With?” Journal of History of Economic Thought, 28(4): 439-460.

Samuelson, Paul A. (1954), “The Pure Theory of Public Expenditure”, The Review of Economics and Statistics, 36(4): 387-389.

Samuelson, Paul A. (1955), “Diagrammatic Exposition of a Theory of Public Expenditure”, The Review of Economics and Statistics, 37(4): 350-356.

Samuelson , Paul A. (1969), “Pure Theory of Public Expenditure and Taxation”, Margolis, J ve H. Guitton (ed), Public Economics, içinde, (H. London: Mac Millan): 98-123.

Sandler, Todd ve John Tschirhart (1997), “Club Theory: Thirty Years Later”, Public Choice, 93: 335-355.

Sönmez, Sinan (1987), Kamu Ekonomisi Teorisi, Kamu Harcamalarında Etkinlik Arayışı, (Ankara: V Yayınları-Teori).

Stiglitz, Jozeph (1988), Economics of the Public Sector. Second Edition. (New York: W.W. Norton and Company).

Tiebout, Charles M. (1956), “A Pure Theory of Local Expenditures”, Journal of Political Economy, 64: 416-424.

Ver Eecke, Wilfried (1999), “Public Goods: An Ideal Concept”, Journal of Socio-Economics, 28 (2): 139-156.

kamu malları

Documents