kafshe ne zhdukje

7/22/2019 Kafshe Ne Zhdukje

1/18

Punoi: ENIS NDOJ

ORANGUTANGU

Orangutangu i Sumatrs sht ndr speciet m trrezikuara midis majmunve. Gjendet vetm nprovincat veriore dhe perndimore t Sumatrs, n

Indonezi. Fatkeqsisht ai po humb shpejt habitatin e tijnatyror, pr shkak t vendbanimeve t njerzve.

GORILLA

Gorilla e maleve sht zbuluar ngashkenctart n vitin 1902 dhe shtnj nga dy nnspeciet e Gorillslindore.

PESHKU I KUQ

Peshku i kuq i Atlantikut ndoshta sht viktima m e madhe e peshqve t parregullt dhe tkontrolluar. Numri i peshqve t kuq sht zvogluar n mnyr alarmante n dekadat e fundit.


2/18

Punoi: ENIS NDOJ

BRESHKA

Breshka leatherback ka mbijetuar pr mshum se njqind milion vjet, por tani sht nrrezik zhdukjeje. Analizat e fundit numerike

demonstrojn nj rnie alarmante t mostravegjat viteve.

TIGRI

M pak se 3200 kopje tigrash kan mbetur t lir n natyr.Kemi humbur 97% t tigrave tan t egr n pak m shum senj shekull.

LEOPARDI

N natyr jan deri n 6000 leopard

nga 12 vende, por numri i tyre shtgradualisht n rnie, pr shkak thabitatit dhe t gjuetis.


3/18

Punoi: ENIS NDOJ

DELFINI VAQUITA

Vaquita sht nj delfin shum i vogl,q jeton ekskluzivisht n gjirin eKalifornis n Meksik. Specia sht

n rrezik zhdukjeje, mbi t gjitha prshkak t rrjetave t prdorura prpeshkim n ato zona.

DELFINI IRRAWADDY

Nj pjes e popullats s tyre jan drejtrrugs s zhdukjes, si pr shembull ata qndodhen n Mekong. Edhe pr takrcnimi kryesor sht kapjaaksidentale gjat peshkimit, si dhehumbja e habitatit.

RINOCERONTI

Rinoqeronti i Giavas sht ndoshta gjitarim i rrall dhe m i madh i planetit, n jom shum se 50 kopje t ln n gjendjet egr dhe jo n robri.


4/18

Punoi: ENIS NDOJ

ELEFANTI

Elefanti aziatik ka qen i adhuruar prej shekujshdhe sht akoma sot i prdorshm pr qllimeceremoniale dhe fetare.


5/18

Punoi: ENIS NDOJ

NDOTJA E PLAZHEVE

NDOTJA NGA UZINAT


6/18

Punoi: ENIS NDOJ

NDOTJA NGA GAZRAT E MAKINAVE

NDOTJE LUMENJSH


7/18

Punoi: ENIS NDOJ

MJEDIS I NDOTUR


8/18

Punoi: ENIS NDOJ

TE MBROJME MJEDISIN TONE


9/18

Punoi: ENIS NDOJ

sht n t vrtet historia gojore?

Ajo sht burim t dhnash q i ka shrbyer gjithher shkencs s historis por

edhe shkencave tjera, dhe vet njerzimit duke ruajtur dhe transmetuar kujtimet,

prvojat, traditat, zakonet dhe kulturat e popujve apo grupeve shoqrore n koh

dhe hapsira t ndryshme.

Ndrsa historia gojore moderne ka rolin e ruajtjes, regjistrimit, transkriptimit dhe

interpretimit t informacionit historik, bazuar n prvojat dhe opinionet personale, t

ish-pjesmarrsve n ngjarje t caktuara, kurse tani n rolin e folsve t intervistuar.

Ajo merr formn e dshmive q dshmojn t kaluarn.

Por bn edhe mbledhjen dhe ruajtjen e folklorit, miteve, dhe tregimeve q barten

gjat viteve nga fjala e gojs. Metodologjia e historis gojore sht mnyra m

origjinale e ruajtjes s njohurive dhe t t kuptuarit e njerzve t vjetr. Por nuk do

t thot se prjashton edhe intervistimin e brezave t rinj. T cilt tani jan t

angazhuar n fusha t ndryshme, duke fituar dhe krijuar prvoj t re, n aktivitetet

e prditshme jetsore si n: aspektin e gjr social, procesin edukativo arsimor

dhe zhvillimet teknologjiko - shkencore etj.

Por a mund t mbshtetemi n t dhnat e historis gojore?

Q nga periudhat m t hershme t historis njerzore, para fillimit t prdorimit t

shkrimit ose thn m saktsisht para prdorimit t gjer t tij, nga shtresat e gjra

t shoqris njerzore, informacioni pr ngjarjet e s kaluars transmetohej, vetm

me an t tregimeve gojore.

Ndrsa n antikitet historiani grek, Herodoti 484 425 p.e.r bnte kt renditje

burimesh: At q ju kan thn, pastaj at q ju keni par, ose at q ju keni lexuar

si format m t besueshme t dshmive historike. Po ashtu q nga shek. VII

hadithet e profetit Muhamed a.s transmetoheshin n mnyr gojore dhe shum t

sakt nga shokt e tij, te gjeneratat e reja. Pastaj u zhvillua shkenca e hadithit e cila

njihet nga institucione relevante shkencore botrore pr metodologjin dhe

saktsin e lart t krahasimit dhe verifikimit t burimeve. Studiuesi m i madh i

ktyre burimeve n shekullin e kaluar ishte shqiptari Muhamed Nasirudin Albani

(1914 1999).

Cila sht vlera e historis gojore moderne?

Historia gojore shpesh her mbetet mnyra e vetme pr t msuar rreth s

kaluars, duke pyetur dik q di n lidhje me ngjarje t caktuara, me an t


10/18

Punoi: ENIS NDOJ

intervistimit t planifikuar. Ndrsa prparsi tjetr e historis gojore sht se, fjala e

folur mund t prcjell ndjenjat dhe emocionet e menjhershme dhe t ket ndikim

m t madh se fjala e shkruar. Historia gojore sht nj form shum subjektive

dhe personale e fakteve por mu kjo sht nj nga prparsit e saj t mdha.

Megjithat si fushe mbetet ende e mbrapa, veanrisht n vendet e pa zhvilluaradhe ato n zhvillim. Duke prfshir ktu edhe vendin ton dhe vendet ish-komuniste

t cilat ende nuk kan arritur zhvillimin e nj tradite t prdorimit t gjer, dhe

shfrytzimit t mjeteve t teknologjis informative n metodat dhe teknikat

hulumtuese shkencore. Pastaj mungon edhe aplikimi i praktikave m t mira. Por

duke marr n konsiderat zhvillimin e teknologjis digjitale informative

bashkkohore, do dit e m shum po hapen mundsi dhe perspektiva t reja pr

t gjith. Mirpo s bashku me to edhe sfida t prshtatjes dhe haprimit me kto

zhvillime.


11/18

Punoi: ENIS NDOJ

Arkeologjia n Shqipri

Interesi pr vlerat arkeologjike t Shqipris nis qysh n shek. XIX kur studiues t gjeografis

historike iu kushtuan lokalizimit dhe identifikimit t t dhnave nga burimet antike.

Kshtu sht i pari q viziton Shqiprin francezi Pouqueville, Anglezi Martin Leake, ngashtitja q bri n Shqiprin e Jugut deri n Apoloni, botoi nj prshkrim t hollsishm t

rrnojave t objekteve arkeologjike q i ran n sy. M von arkeologu francez L. Heuzey vizitoi

Shqiprin dhe n studimin e tij u ndal kryesisht mbi Durrsin e Apolonin. N fillim t shek.

XX vizitoi Apolonin dhe rrethinat e Vlors ballkanologu C. Patsch. Ai sht i pari q zbuloi

qytetin e Amantias dhe m pas botoi nj studim t hollsishm mbi antikitetet q pa n Bylis,

Klos, Berat etj.

M 1924 nj mision arkeologjik francez, nn drejtimin e Leon Rey, fillon grmimet sistematike

n Apoloni. Nj mision tjetr arkeologjik italian m 1926 filloi grmimet n qytetin antik tFoinikes dhe m von n Butrint. Pas Lufts s dyt botrore deri m1990krkimet e studimet

arkeologjike u bn nga arkeolog shqiptar. M 1948 u krijua n Tiran Muzeu Arkeologjik-

Etnografik, m pas u krijua Sektori shkencor i krkimeve arkeologjike.

Vitet 1991-1999 prbjn nj etap t re pr arkeologjin shqiptare, at t bashkpunimit me

arkeolog t huaj.

Rezultatet e krkimeve, grmimeve e studimeve arkeologjike, mse njqindvjeare, t bra n

Shqipri, mund t'i prmblidhnim n :

N fushn e prehistoris. Gjurmt m t hershme t banimit t territorit t Shqipris jan

zbuluar n Xar (Sarand) dhe n Gajtan (Shkodr) t cilat i takojn epoks s paleolitit (rreth

100.000 vjet m par). Periudhs s paleolitit t von (30.000-10.000) vjet, i takojn nj numr

m i madh vendbanimesh (Xar, Konispol, Shn Marin, Kryegjat, Rrz Dajti, Gajtan etj) t

cilat mbulojn gjith territorin e Shqipris s sotme.

Gjat epoks s neolitit (7000-3000 p.e.s) territori i vendit ton ka qen shum m i banuar, gj

q e dshmojn me dhjetra vendbanime t zbuluara, t cilat kan qen ngritur n fusha pjellore,

n tarraca lumore dhe n shpella. Banesat e tyre ishin kasolle t thjeshta t lyera dhe t shtruara

me balt. N Dunavec e Maliq jan zbuluar banesa t ngritura mbi hunj (palafite) t cilatkrkonin nj teknik t lart t ndrtimit t banesave. Por n jetn e banorve neolitik vend

qendror zinte bujqsia dhe blegtoria si edhe prgatitja e prodhimi i enve prej balte. Nga fundi i

epoks neolitike mjeshtrat e punimit t poaris arrijn t prodhojn jo vetm en cilsore e me

forma t shumllojshme, por edhe me vlera artistike.
http://sq.wikipedia.org/wiki/1990http://sq.wikipedia.org/wiki/1990http://sq.wikipedia.org/wiki/1990http://sq.wikipedia.org/wiki/1990


12/18

Punoi: ENIS NDOJ

N fillim t epoks s metaleve (mijvjeari i tret p.e.s.) n pjesn perndimore t Gadishullit

Ballkanik ndodhn ndryshime t rndsishme si rezultat i dyndjes s popujve baritor,

indoevropian, t ardhur nga lindja. Nj shfaqie e re ishte kulti i varrimit n tuma (Pazhok t

Elbasanit, Bar t Kors, Piskov t Prmetit etj). Ky rit varrimi n tuma do t prdoret pa

ndrprerje gjat tr epoks s bronzit dhe do t bhet karakteristik pr popullsin ilire t epokss hekurit. Nga fundi i mijvjearit t dyt dhe gjat tr gjysms s par t mijvjearit t par

p.e.s., ilirt fillojn dhe i vendosin vendbanimet e tyre n kodra t ngritura me pozicion

dominues mbi zonn prreth, dhe gradualisht (i prforcojn) i rrethojn me mure t fuqishme

(Gajtan-Shkodr, Tren-Kor, Kalivo-Sarand etj).

DYRRAHU ose Epidamni, qysh n shek. V p.e.s. kishte punishte t punimit t qeramiks, t

metaleve, t plhurave e lkurs, kantier pr ndrtimin e anijeve etj. Dshmi e zhvillimit t

tregtis jan monedhat prej bronzi e argjendi q pret Dyrrahu, kurse pr lulzimin urbanistik t

shek. IV p.e.s dshmon mozaiku i nj dyshemeje me gur lumi, i ashtuquajturi Bukuroshja eDurrsit.

N vitin 229 p.e.s. Dyrrahu kaloi n vartsi t Roms dhe m von u kthye n koloni romake. N

shek. I-III t e.s. prjeton nj periudh lulzimi, u b qendr dhe porti kryesor i brigjeve t

Adriatikut lindor. Ksaj kohe i takon ndrtimi i amfiteatrit, i termave, biblioteks, ujsjellsit etj.

N shek. IV Dyrrahu bie ekonomikisht dhe trmeti i vitit 345 e.s. e rnon edhe m tej duke e br

t kthehet n nj qendr t vogl tregtare. Pozita e tij gjeografike e bri Dyrrahun q gjat shek.

V-VI e.s. ai t kthehet n nj nga qytetet e rndsishme t perandoris bizantine. N kohn e

perandorit Anastas (me origjin nga Durrsi) u ndrtuan shum godina t reja, hipodromi dhe treradh muresh rrethues shum t fuqishm.

APOLONIA Qytet antik ndr m t mdhenjt n pellgun e Adriatikut dhe m i prmenduri

ndr 30 qytetet e tjera me t njjtin emr t kohs antike. U ngrit mbi nj kodr (me dy maja t

larta 101 e 103 m mbi nivelin e detit) me nj pozicion q zotron tr zonn dhe nprmjet

lugins s lumit Aqos (Vjos) lidhej me detin Adriatik. N shekujt e par t jets, Apolonia

mbante lidhje t ngushta me Korinthin dhe Korkyrn dhe luante rolin e ndrmjetsit n tregtin e

helenve me ilirt. N shek. V p.e.s. u b qendr e zhvilluar ekonomike me punishte t shumta

zejtare, zgjeroi marrdhniet me botn ilire si edhe me Atikn e m von edhe me MagnaGrecian (Italin e Jugut).

Lulzimin m t madh qyteti e njohu n shek. IV-III p.e.s. N kt koh qyteti u shtri n t gjith

faqen perndimore t kodrs dhe u rrethua me nj mur mbrojts 4km t gjat duke prfshir nj

hapsir t qytetit prej 138 ha. Apolonia u ndrtua sipas nj plani q mbshtetej n sistemin

ortogonal t Hipodamit ; prshkohej nga rrug t drejta, kryesore e dytsore, q kryqzoheshin


13/18

Punoi: ENIS NDOJ

me njera-tjetrn duke kufizuar lagje t veanta. Nga ndrtimet kryesore ve mureve rrethuese u

ndrtua portiku i qendrs s qytetit (agoras), teatri, nj ezm monumentale, gjimnazi etj.

Shtitorja e Apolonis shquhet pr planimetrin e zhvilluar dhe arkitekturn solide. Ajo sht me

dy kalime dhe dy kate (70,2 x 10,50 m). Muri i pasm q ka nj rol mbajts sht me 17 kamare

obsidale, ku vendoseshin shtatoret, kolonada e brendshme dhe e jashtme e katit t par formohejnga kolona tetkndore. N shek. I-III t e.s. qyteti prjetoi nj periudh t dyt ndrtimesh

intensive, si tempullin e Agonotetve, odeonin, bibliotekn dhe nj sr vilash t zbukuruara me

mozaik. Apolonia n kohn e Augustit u shpall qytet i lir dhe i paprekshm dhe vazhdoi t

mbetej nj qendr e rndsishme ekonomike e kulturore. Lulzoi arkitektura dhe deg t tjera t

artit, e sidomos skulptura. Ndaj me t drejt Ciceroni e quajti "Magna urbs et gravis" (qytet i

madh e hije rnd).

BUTRINTIT dhnat arkeologjike dshmojn se n shek. VII-VI p.e.s. Butrinti ishte nj qendr

protourbane, kurse n shek. V p.e.s. arriti t marr tiparet e plota t nj qyteti. N fund t shek.IV fillim i shek. III p.e.s. u ndrtua agoraja e qytetit, nj portik (shtitore), nj tempull i vogl

dhe teatri me 1500 vende i cili sht ruajtur i plot deri n ditt tona. Ai bashk me ndrtimet e

tjera pran si tempullin e Asklepit, portikun, banjat etj, prbnin pjesn m t bukur t qytetit

antik.

N periudhn e von antike e mesjets s hershme Butrinti prjetoi nj periudh lulzimi. Ksaj

kohe i takon ndrtimi i Baptisterit i cili sht monumenti m i rndsishm i periudhs

paleokristiane. Salla e pagzimit n form rrethore me diametr 13,50 m sht shtruar me

mozaik shumngjyrsh, me motive nga bota shtazore e figura gjeometrike, t cilat kan vler tveant artistike. Salla prshkohet nga dy radh kolonash granite mbi t cilat kan qen

mbshtetur qemert e atia.

ANTIGONEAQytet i themeluar n shek. III p.e.s. me nj mur 4000 m t gjat, sht ndrtuar

me nj sistem urbanistik t tipit hipodamik, me rrug t drejta e t kryqzuara q ndajn qytetin

n insula me gjersi 200 kmb dhe n ndarje t tjera m t vogla.

AMANTIAsht e vendosur n faqen e nj kodre t lart dhe kishte t fortifikuar me nj mur t

gjat 2200 m, vetm akropolin. Emri i qytetit pr her t par prmendet n shek. IV p.e.s. N

shek. III p.e.s. qyteti fuqizohet ekonomikisht dhe arrin t pres monedhat e veta. Kt edshmojn ndrtimi i tempullit t Afrdits, rrnojat e nj teatri dhe veanrisht ndrtimi i

stadiumit, i cili sht ruajtur i plot deri n ditt tona. Stadiumi ka formn tipike t stadiumeve

greke me dy kraht e gjata q kufizojn pistn me gjatsi 184,8 m dhe gjersi 12,25 m. Njri

krah i shkallares i ndrtuar me blloqe gursh glqeror ka 17 radh, kurse krahu tjetr ka 8 radh.


14/18

Punoi: ENIS NDOJ

BYLISINj nga qytetet m t mdha ilire u zhvillua n shek. IV p.e.s. si kryeqendr e fisit ilir t

bylinve. Ai kishte nj siprfaqe prej 30ha t rrethuar me mur t mbrojtur nga 7 hyrje e 7 kulla.

N shek. III p.e.s. qyteti u fuqizua ekonomikisht, koh kur ndrtohet agoraja (qendra e qytetit)

prej 4ha, ku ngrihet teatri me rreth 9000 vende, stadiumi, gjimnazi etj. N shek. I e.s. Bylisi u

kthye n koloni romake.

N shek. IV t e.s. qyteti rrethohet me mure t fuqishme, dhe m pas n shek. V-VI u b nj

qendr e rndsishme peshkopale. Pr kt flet zbulimi i gjasht bazilikave, dyshemet e t

cilave jan shtruar me mozaik me motive paleokristiane t nj cilsie t lart.

N Shqipri sht ruajtur deri n ditt tona vetm nj mozaik parietal (i vendosur n mur), ai

sht mozaiku i kapels s Durrsit, i ngritur brenda amfiteatrit t qytetit. Ai paraqet figura

shnjtorsh dhe i prket periudhs s hershme bizantine.


15/18

Punoi: ENIS NDOJ

Burimet e shkruara greke dhe romake per Ilirine

Lajmet e para mbi fiset Ilire dhe vendin e tyre igjejm q n monumentet m t hershme tletrsis helene, q n poemat e Homerit e tHesiodit.N poemat e Homerit gjejm edhe disa q kanpr subjekt historin e Iliris, p.sh. poema mbipjesmarrjen e paioneve n luften e Trojes ,pr lokalizimin e vendbanimeve t tyre, prpjellorin e toks s thespoteve (Epirit), etj.Duke folur pr pjesmarrjen e ilirve paionn luftn e Trojs kundr ahejve, Homeri ibarazon prijsit e tyre ushtarak, q vinin nga Paionia pjellore me prijsit e ahejve dhe t

trojanve. N nj vend t poems Odisea flitet pr Feidonin, prijsin me origjin fisnike tthesprotve, i cili pasi strehoi dhe mirpriti n pallatin e vet Odisen, gjat kthimit pr n atdhe,prgatiti nj nga anijet e tij t shpejta pr ta drguar at n Itak.

Interesi i shkrimtarve grek pr trevat e Iliris dhe ilirt u shtua sidomos n shek. VI-V parae.son, kur n brigjet lindore t Adriatikut u themeluan kolonit e para helene si Dyrrahu,Apollonia, Buthroti, etj. Lidhjet e ngushta q mbanin kto qytete me metropolet, si edhe ardhjet eshpeshta t udhtarve e tregtarve grek pr t'u njohur e tregtuar me vendet e pasura meminerale si edhe me prodhime blegtorale e bujqsore t Iliris, bn q n kt koh bota greket merrte njohuri m t plota e t sakta pr ilirt e Ilirin. Burimet e shkruara dhe atoarkeologjike dshmojn se, gjat ksaj periudhe, ilirt merreshin si dhe m par kryesisht me

bujqsi dhe me blegtori.

Tek ilirt ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje n krahinat e brendshme malore ajo prbntebazn kryesore t ekonomis s tyre. Ilirt shfrytzonin n kt periudh edhe blett, prej tcilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantt e prdornin mjaltin edhe pr tbr nj lloj pijeje t ngjashme me at t vers s mbl dhe t fort.Kujdesi q tregonin ilirt prmbarshtimin e bagtis vihet re edhe nga tregimi i Aristotelit pr kriporet e autariatve dheardianve. Konfliktet e shpeshta midis ktyre dy fiseve pr kt kripore, shprehin shqetsimet eblegtorve ilir lidhur me kt produkt shum t vlefshm pr jetn e gjs s gjall. Kripa, -thot Aristoteli, - u duhet atyre pr kafsht, t cilave ua japin dy her n vit, prndryshe shumicau ngordh.

Deti, liqenet si dhe lumenjt, q e prshkonin Ilirin n drejtime t ndryshme, u dhan mundsibanorve pran tyre t merreshin q hert edhe me peshkim. Kshtu, p.sh. ilirt q jetonin pranliqenit Prasiada t Peonis, zinin, sipas Herodotit, shum peshk.

Pr fat t keq nj pjes e madhe e veprave, q prmbanin kto t dhna kan humbur. T tillajan p.sh. veprat e Theopompit, Agatharhidit, historit e fushatave t Filipit II dhe Aleksandrit tMaqedonis kundr ilirve, Historia e Pompe Trogut, "Historia e Epirit" e Proksenit,
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Maccari-Cicero.jpg/330px-Maccari-Cicero.jpg


16/18

Punoi: ENIS NDOJ

bashkkohs i Pirros etj. Vlern e madhe q do t kishin kto vepra si burime t dors s par prhistorin e ilirve n epokn e lulzimit m t madh t tyre ekonomiko-shoqror e politik-kulturor e tregojn m s miri veprat e shkrimtarve t mvonshm si Diodori i Siqelis, KurtRufi, Plutarhu, Arriani, Atheneu, Justini, etj., t cilt kan shfrytzuar kta autor m t lashtdhe na kan kumtuar pjes t shkputura, shpesh her shum t shkurtuara e t gjymtuara, nga

shkrimet e tyre. Pr fat t keq nuk jan t pakta edhe ato raste kur nga veprat historike t ruajturakan humbur pikrisht ato libra e kapituj q trajtonin kryesisht ngjarje t zhvilluara n trevn eIliris n kt koh.N mes t veprave t historianve dhe gjeografve grek t kohs helenistike t arritura tek ne nform t plot ose t pjesshme, si jan ato t Aristotelit, Demostenit e Skylaksit, dallohet veprae shquar historike e Polibit qe na jep t dhna t rndsishme e t sakta mbi historin embretris ardiane.Ndr shkrimtart e von, ai q u interesua seriozisht pr historin e shekujve t mparshm dhen veprn e t cilit ne gjejm t dhna me vler pr qndresn e ilirve kundr pushtimit romakn kohn e Augustit, sht Dion Kasi, i cili megjithse nuk shklqen nga fryma kritike, mbetet

gjithmon nj gjurmues i mir.

N mes t shkrimtarve q na kan ln t dhna pr Ilirin e ksaj kohe, jan gjithashtugjeograft Pompon Mela e Klaud Ptolemeu. Vepra e ktij t fundit sht m e rndsishmja prepokn romake dhe njra nga m t rndsishmet e kohs antike. Megjithse n veprn e tij kashum pika t errta dhe pasaktsira, numri i madh i emrave t fiseve dhe vendbanimeve q na ikumton Ptolemeu, duke i shoqruar kto edhe me kordinatat prkatse gjeografike, prbn njbaz t rndsishme pr studimin e Iliris n shek. I-II t e. son.


17/18

Punoi: ENIS NDOJ

HARTAT HISTORIKE


18/18

Punoi: ENIS NDOJ

JUL CEZARI

kafshe ne zhdukje

Documents