kadinin boŞanma hakki baglaminda post modern...

r islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.15, 201 O, s. 209-240.

KADININ BOŞANMA HAKKI BAGLAMINDA

POST MODERN BiR YAKLAŞlM ÖRNEGi: iFTiDA

Dr. ibrahim YILMAZ*

An Example of Post Modern Approach to the Problem of Women's Right to Divorce: lftidii

Discussions related to "Position of Women in Islam" have started with Tanzimat in Ottoman Period and continued after the Republican E ra until taday. One of the topics being discussed in this cantext nowadays in our country is "women's right to divorce': This article aims to summarize the discussions about the topic started with Tanzimat, then to deal with new approachs to the topic and especially to make an assessment on iftidö which have been presented as a new approach and solution to the problem. Keywords: Tanzimat, women, divorce, iftida.

GİRİŞ

Türk-İslam kadınının bugün toplum içinde ulaşmış olduğu "siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel düzey'', içinde yaşadığımız son yüz elli-iki yüz yılın eseridir. Hiç şüphesiz, son yüz elli-iki yüz yıl içinde yaşanan tarihsel olaylar ve tarihsel süreçte işlenen "çağdaş" kavramların, dünya da olduğu gibi Türkiye'de de Müslüman-Türk kadım üzerinde önemli etkileri olmuştur.'

Bu nedenle, bugün Türk-İslam toplumunda tartışılan "kadın meselesi"nin daha iyi anlaşılabilmesi için, Cumhuriyet öncesi devirlerdeki gelişmelerin, özellilde II. Meşrutiyet dönemi "kadın konulu" tartışmaların gün ışığı-

* Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğrt., Melikgazi Mustafa Eminoğlu Anadolu Lisesi, Kayseri, ibrh.yilmaz@ hotmail.com

Osmanlı-Müslüman kadınının son yüz elli-iki yüz yıllık serüveni için bkz. Leyla Kırkpınar, Tiirlı.iye 'de Toplumsal Değişme ve Ka dm, Kültür Bak. Yay., Ankara 200 I.

21 O Dr. ibrahim YILMAZ

na çıkarılması ve günümüzdeki tartışmaların sağlam bir zeminde yapılması gerelan ektedir. 2

Günümüzde İslam hukukunda boşanma konusuyla ilgili yapılan tartışmaların temelini "kadının boşanma hak ve yetldsi" oluşturmal<tadır. Bilindiği gibi, Osmanlı devletinde İslam hukuku esas alındığından, evlenme ve boşanma ile ilgili esas ve hükümler de İslam aile hukukuna göre, yani Osmanlı devletinin resmi mezhep kabul etmiş olduğu Hanefi mezhebi dol<trin ve ictihadlarına göre düzenlenmiştir.3 Bu nedenle Osmanlı aile hukukuna göre, İslam Hukukunda olduğu gibi erkeğin "talô.k/boşama" yetkisine karşılık kadının da "tefviz-i talô.k!boşama yetkisi'; "hul'/ eşiyle anlaşarak boşanma" ve tefrik/hô.kim kararıyla-yargı yoluyla boşanma" yollarıyla boşanma hak ve iml<anı vardır. 4

Osmanlı'da III. Selim'in (1789-1807) "Nizam-ı Cedfd"hareketiyle başlatmış olduğu yenilikçi anlayış5 II. Mamud (ı8o8-1839) ile devam etmiş, 1789 Fransız ihtilalinin ve sanayi devriminin ardından Batı'daki sosyal, siyasal ve hul<ul<sal gelişme ve değişiklilderden etkilenen Osmanlı aydınları, devletin ve toplumun her alanda bir yenilenmesini ve değişim geçirmesi gerektiğini düşünmüştür.6

Nihayet I. Abdulmecid (1839-1871) döneminde, "Osmanlı devletine

Bu konuda yapılan çalışmalara örnek olarak bkz. Serpil Çakır, Osmanlı Ka dm Hareketi, İstanbul 1994; Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadmı, (1839-1923), MEB Yay, İstanbul 1992; a.mlf., II. Meşnıtiyet Döneminde Türk Kadmı, MEB Yay., İstanbul 1996; Cihan Aktaş, Kadımn Seniveni, s. 153-154; SadıkAlbayrak, Meşniliyet İstanbul'unda Kadm ve Sosyal Değişim, Yeditepe Yay., İstanbul 2002; Hüseyin Kılıç, Kadm Sorunsaimm Osmanlıcası, Prospero Yay., Ankara 1995. Aynca bkz. Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaş/aşma, Bilgi Yay., Ankara ty., s. 362 vd.

Sabri Şakir Ansay, Eski Aile Hukuf..:ımwza Bir N azar, Ankara 1952, s. 1; Halil Cin, Es/d Hulruf..-ımmzda Boşanma, Konya 1988., s. 122-133; M. Akif Aydın, İslam-Osmanlı Aile Huf..-ııf..-ıı, İstanbul 1985, s. 5 9; Gül Akyılmaz, İsitim ve Osmanlı Hukuf..-ımda Kadımn Statüsü , Konya 2000, s. 25; Hasan Tabsin Fendoğlu, "Tanzimat Sonrası Huf..-ıiki Düzenlemeler ve Huf..-ııkta Düalizm ", Türkler XIV, s. 731. İlber Ortay lı, hukuk tarihi çalışmalarının bir kısmında özellikle konu ile ilgili en önemli kaynaklar olan "şer'iyye sicilleri" incelenmeden, mevcut olmayan bir "Osmanlı Aile Hukuku" çizildiğini veya sadece belirli büyük şehirlerdeki siciliere balalarak Osmanlıda genellikle İslam hukuku hükümlerinin uygulandığının söylendiğini belirtmektedir. Oysa O'na göre Osmanlıda aile ve evlilik İslam'ın hüküm, kural ve ictibadları dışında önemli ölçüde eski gelenekleri de izlemef..1edir (bkz. İlber Ortay lı, "Osmanlı Aile Huf..-ı1f..-ımda Gelenek, Şeriat ve Öıf'', Sosyokültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992, s. 456-457'den naklen Akyılmaz, Kadı mn Statüsü, s. 25-26).

Cin, Boşamna, s. 123, 128-131; Aydın, Aile Huf..-ııf..?.l,s. 109-123; Akyılmaz, Ka dm m Statüsü, 44-50; Akgündüz, Ahmet -Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yay., İstanbull999, s. 421.

B k. Y unaz Öztuna, Türkiye Tarihi, Hayat Yay., b.y. 1970, s. 220; Nuri Ünlü, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, İstanbul 1984, s.299-302. Kelime olarak "yeni düzen" anlamına gelen Nizam-ı Cedid, Osmanlıda III. Selim döneminde (1789-1 807) başlayan "Yenileşme Hareketi" için kullam lmaktadır. Osmanlı İmparatorluğunda "Yenileşme Hareketi"nin somut bir şekil aldığı dönem III. Selim döneminde, "başta askeri alanda olmak üzere devletin sosyal, ekonomik, idari alanında geri kalmışlığın yarattığı olumsuz sonuçları gidermek amacıyla Nizam-ı Cedit Hareketleri" adı verilen birçok yeni uygulama Osmanlı idari yapısına girmiştir. Bkz. Başak Arslanlı, III. Selim Dönemi Nizam1 Cedid Hareketlerinin Getirdikleri, Önsöz, http://www.geocities.comlbegunay/Z48. htm, 08. 09.2007.

Berkes, Çağdaş/aşma, s. 343, Kurnaz, II. Meşnıtiyet Döneminde TürkKadım, s. 15, 1 7; Kırkpınar, Kadm, s. 22, 74, 75;· Çakır, Osmanlı Ka dm Hareketi, s. 18-21; Ali Bulaç, İsliim Dünyasmda Toplumsal Değişme, İstanbul 1990, s. 50 vd, 61 vd ..

Kadının Boşanma Hakkı Bağlamında Post Modern BirYaklaşım Örneği: iftida 211

Avrupai bir idare tarzı verme gayreti''"~ olarak tanımlanan Tanzimat Fermanı (ı839) ile Osmanlı'da Batı örneğinde yeni düzenlemeler yapılması taahhüt edilmiş ve bu Ferman, Osmanlı devlet ve toplum yapısında "zihinsel ve yapısal" anlamda hızlı bir değişimi getirmiştir.8

Tanzimat'la birlil<te Osmanlı'da her alanda görülen bu zihinsel ve yapısal değişim isteklerine paralel olarak, "kadın" konusu da tartışılmaya başlamış9 ve kadınlarla ilgili birtakım hukiıki düzenlemeler yapılmıştır.'0 Bu dönemle birlikte Osmanlı'da "kadının eğitimi, aile içindeki konumu, kıyafeti, görücü usulü ile evlilik, çok kadınla evlilik, boşanma hakkı, sosyal hayata katılması, siyaset hakkı, tesettür ... gibi"kadın meseleleri edebi ve fikri eserlerde işlenerek tartışılmıştır. 11

Tanzimat'tan II. Meşrutiyetekadar olan süreçte (ı83g-ıgo8) kadının boşanma hakkı ile ilgili kayda değer önemli bir tartışma olmamıştır.12

Ancak Il. Meşrutiyet (ıgo8) ile başlayan süreçte edebi ve fikri eserlerde

İlısan Süreyya Sırına, Tanzimatın Götürdükleri, Beyan Yay., İstanbul1988, s. 19.

Enver Berhan Şapolyo, Mustafd Reşid Paşa ve Tanzimat Devri Tarihi, Güven Yay., İstanbul ty., s. 154; Bilal Eryılmaz, Tanzimat ve Yönelimde Modernleşme, işaret Yay., İstanbul1992, s. 91 vd., s. 224-237; Suma, Tanzimatın Götürdükleri, 105-131; Dilaver Cebeci, Tanzimat ve Türk Ailesi, Ötüken Yay., İstanbul1993., s. 51, 121; Orhan O kay, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Mithat Efendi, M.B. Basım evi, İstanbul I 989, s. 6 I; Kırkpınar, Kadm, s. 92-94. 9 A.Afet İnan, Atatürk ve TürkKadın Haklarınlll Kazam/ması-Tari/ı Boyunca Türk Kadı m mn Hak ve Görevleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1975, Ankara 1964, s. 85; Okay, Ahmet Midhat Efendi, 159; Abdullah Saydam, "Tanzimat Devri Reformları", Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, Cilt:7,s. 271; Kurnaz, 1/.Meş111tiyet, 20; Kırkpınar, Kadm, s. 23, 95. 10 Bkz. Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadmı, s. 51 vd.; a.mlf., 1/.Meşrıttiyet, 20 vd.; Aktaş, Kadmm Serüveni, s. 153-154; Kırkpınar, Kadm,s. 74, 92 vd.,95 vd:.102 vd.; Kılıç, Kadm Sorunsaimm Osmanlıcası, s. 15 vd. 11 Kurnaz, Cumhuriyet, s. 58 vd.; Okay, Alunet Midhat Efendi, s. 159-234; Çakır, Osmanlı Kadm Hareketi, s.I36 vd.; Aynur Demirdirek, Osmanlı Kadmlarmm Hayat Hakkt,Arayışmm Bir Hikayesi, İmge Kitabevi, Ankara 1993, s. 105-125; Aktaş, Kadımn Serı7veni, 155 vd.; Aydın, Aile Hukttktt, s. 160; Afet İnan, Türk Kadm Haklarmm Kazam/mas ı, 86 vd.; Kırkpınar, Kadm, 94; Sema Uğurcan, "Tanzimat Devrinde Kadmm Statüsü", 150. Yılında Tanzimat, (Yayma Haz: Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1992, s. 497-510. 12 Bkz. Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadım s. 51 vd .. Bu dönemin önemli yazarianndan biri olan Şemseddin Sami (1850-1904), "Kadmlar" isimli kitabında "boşanrna", konusunda şöyle demektedir; "Birbiriyle geçinemeyen ve sevişemeyen bir zevc ile zevcenin geçirdikleri ö~üı; cehennem azabmdan beterdiı: İnsanlarm böyle azaplardan tahliyesi (1..-urtulması) için taldktan başka çare yoktw:" (Bkz. Kılıç, Kadm Sonmsalmm Osmanlıcası, s. 21). Ahmed Midbat Efendi (1844-1912) ise, Katolik Hıristiyan hukukunda boşanmanın yasak olmasını eleştirerek, İsliim Hukukunun gerektiğinde boşanmaya ceviiz vermesinin insan fıtratına ve toplumun abiiiki değerlerine daha uygun olduğundan övgüyle bahseder ve I 875 'de neşrettiği "Karı-Koca Masalı" isimli eserinde boşaıımada tarqflarm arzusumm esas olduğu kanaatini şöyle ifade eder: "Ale/husus hamden sümme şükren bir dine tabiim ki hiçbir hürriyetime duvar çekmediği gibi bu bapta (boşanma) yani keyfim hususımda dahi beni bir daire-i esaret içinde bulımdımnuyor. ..... kendime karı ederim. O benden ben ondan usamrsam ve iki taraf razı olursak ayrı/abiliriz de. O kendisine daha başka istediği gibi bir koca bulur. Ben de bir karı bulunım. Elhamdülillah Hıristiyan değilim Iri bir karınm esiri olayım veyalııtt karı benim esirim olsun. " (Bkz. Okay, Batı Medeniyeti Karşısmda Ahmet Mithat Efendi, s. 221.)

212 Dr. ibrahim YILMAZ

kadının boşanına hakkıyla ilgili yoğun ve sert tartışmalar olmuştur.'3 Peyarnİ Safa, bu dönemde (Meşrutiyet) aile hukukuna ve kadının sosyal durumuna yaklaşan kesimleri, "Batıcılar, Türkçüler ve İslamcılar" adıyla üç ayrı grupta toplamıştır.14

Boşanma konusunda, Batıcılar ile Türkçüler, benzer görüşler ileri sürerek bu konuda da eşitlik getirilmesini istemektedirler. İslamcılardan daha muhafazal<ar kanat ise, klasik doktrinde var olan erkeğin "talak/boşama" hal<kını savunaral< -teoride- kadının da boşanına hakianın olduğunu söylemişlerdir. Ancak, Ahmet Cevdet Paşa'nın lazı FatmaAliye Hanım (ı864-1936), kadınların da boşanma haldarının bulunmasını, onların bu konuda toplum baslasından kurtarılmasını ister.'s

"Batıcılar, Türkçüler ve İslamcılar" arasınciald tartışmanın başlamasına asıl sebep ise Batıcıların İslam'da boşanına konusuna yönelttiideri sert eleştirileri ve yaldaşımları olmuştur.

Batıcılar'dan Abdullah Cevdet (ı869-1932):, "İctihad" dergisinde yayınladığı "Pek uyanık bir uyku" yazısında, "Avrupa Medeni Kanunu kabul edilerek, bugünidi evlenme ve boşanma şartları tamamıyla değiştirilecektir."ı6

demektedir. Selahaddin Asım'a göre ise, boşanınada kadın ve erkek arasında eşitliği sağlanıak için önce kocanın elinden tek taraflı boşama hak ve yetkisi

13 Bkz. Afet İnan, Türk Kadın Haklarımil Kazamlması, 94 vd.; Nilüfer Göle, Modern Mahrem-Medeniyet ve Örtünme, Metis Yay., İstanbul 1992, 14 vd.; Kurnaz, II. Meşr11fiyet s. 23 vd. Ömer Çaba, Sivil Kadın, Vadi Yay., İstanbull996, s.92-106. Bu dönem kadın tartışmalannı içeren kitaplara örnek olarak bkz. Celal Nuri İleri, Kadın/arm11z, Osmalıca'dan aktaran Prof. Dr. Özer Ozonkaya, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1993; Halil Hamit, Müsavat-ı Tamme: İs/amda Feminizm, Okumuş Adam Yayınlan, İstanbul200 1, s. 47-92; Selahaddin Asım, Osmanlıda Kadmlığm Dummu, (Haz. Metin Martı), Arba Yay. İst. 1989; Ferid Vecdi, el-Mer 'etü '1-Müslime: Müslüman Kadın, tre. M. A. Ersoy, Sinan Yay., İstanbul 1972; Hüseyin Kılıç, Kadm Sonmsalınm Osmanlıcası, Ankara 1995. (Şu kitaplar özet olarak Hüseyin Kılıç'ın, Kadm So111nsa/mm Osmantıcası isimli kitabının içinde yer almaktadır; Harnit Halil, Müsavat-ı Tamme, Hukuku Nisvan kiitph., İstanbul1328/1910; Kilsım Emin, Tahriru'/-mer'e/Hürriyet-i nisvan, çev. Zeki Megamiz, Kitaphane-i İntibah, Dersaadet 1329/1911; Mehmet Ferit Vecdi, Müslüman Kadım, çev. M. AkifErsoy, İstanbul, 32511907; Fatrna Aliye, Nisvan-ı İs/dm, İstanbl 1309; Necip Asım, Kadm Hukulaı, Ankara 1931) 14 Peyarnİ Safa, Türk İnkılabma Bakış/ar, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1988, s. 30 vd.; Aynca bkz. Berkes, Çağdaş/aşma, s. 362 vd.; Kırkpınar, Kadm, s. 106. Gazeteci-yazar Sadık Albayrak, bu üç grup (Batıcılar, Türkçüler ve İsliimcılar) arasında geçen tartışmalan, "Meşnıtiyet İstanbul'unda Kadm ve Sosyal Değişim" (Yeditepe Yay., İstanbul2002) isimli bir kitapta Osmanlıca' dan sadeleştirerek derlemiştir. Bu dönemde İslfımcılar kadın konusu ile ilgili görüş ve düşüncelerini Beyanü'1-Hakkve Sebilürreşad'isimli gazetelerde (s.l-282}, Türkçüler, Tiirk Yıwduve İslam Mecmuası'nda (s.283-359) Batıcılar ise, İctihad, Hürriyet-i Fi!..Tiye ve Yeni Mecmua isimli gazetelerde (s.359-471) dile getirmişlerdir. On dokuzuncu yüzyılın sorılanndan itibaren boşanma konusunda Mısır' da da benzer tartışmalar yaşanmış, erkeğin çok evlilik ve boşama hakkının kısıtlanması ve böyle bir uygulamanın İslam hukukuna aylan olmayacağı ifade edilmeye başlanınış, fakat bu yöndeki görüşler dlni çevrelerden şiddetli bir tepkiyle karşılaştığı için fazla taraftar bulamamıştır. Mısırda kadının boşanma hakkıyla ilgili tartışmalan ilk olarak gündeme getiren Kasını Emin, görüşlerini "Tahriru '1-mer 'e" isirrıli eserinde ortaya koymuştıır. (Bu dönem Mısırdaki tartışmalarla ilgili bilgi için bkz. Kasım Emin, Talıriru'l-nıer'e/Hürriyet-i nisvan, çev. Zeki Megamiz Kitaphane-i İntibah, Dersaadet 133l/l913; Muhanırned Biltiici, Mekan e tü '1-mer 'efi '/-Kur 'ani '1-Kerimi ve 's-Sünneti 's-Salıilıati, Diiru's-Seliim, Kilbire 2000, s. 115-142.) 15 Kurnaz, II. Meşnıtiyet, s. 47-48. 16 Kurnaz, Cunılıuriyet,s. 98; Kırkpınar, K ad m, s. ll O-lll.

Kadının Boşanma Hakkı Bağlamında Post Modern BirYaklaşım örneği: iftida 213

olan "talfik" hakkı alınmalıdır. Bundan sonra ise aile, sosyal ve toplumsal yönü daha ağır olan bir kurum olduğuna göre, eşierin birlikte yaşamalarında kişisel ve toplumsal bir menfaat kalmadığına toplum adına yetldli kurumlar karar vermelidir. Bu nedenle boşanma davaları da diğer davalar gibi mahkemelerde çözüme kavuşturulmalıdır. Yalıuz, bu davalar ister mahkemelerde ister belediyelerde olsun mutlaka gizli celsede olmalı ve aile sırları ifşa edilmemelidir.'7

"Talfik yoluyla boşanma usulü mutlal<a ıslah edilmelidir" diyen'8 II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinin önde gelen batıcı fıldr adamlarından Celal Nuri (İleri) (ı870-1939) ise şöyle demektedir:

"Önce sebepsiz boşanmalara son verilmeli, erkekler ancak hfikimce kabul edilebilecek bir sebebe dayanarak karılarııu boşayabilmelidir. Sonra bu boşanmalarda kadııun bir kusuru yoksa sadece mehirle iktifa edilmemeli, münasip bir tazminata da hükmolunmalıdır. Ayrıca ild taraf anlaşmış olsalar bile, küçük çoculdarı varsa onların durumlarııu dild<ate alarak boşanmaya imkan verilmemelidir."•9

Yukarıda özetlemeye çalıştığımız Osmanlı'da Tanzimat'tan sonra görülen bütün bu gelişmeleri, Türldye'nin sosyal ve siyasal yaşantısındald gelişmelerden soyutlamaıun imkarn yoktur. Öyle ld, bir anlamda Türldye Cumhuriyetinde siyasal teoriler açısından tepeden inme ve devlet merkezli bir zorlama olarak görülse de, kadııun radikal niteliidi hak kazaıumlarına Tanzimat ile başlayan bu dönem adeta bir zemin hazırlamıştır. Yani, söz konusu dönemde yaşanan deneyimler ve bu deneyimlerle ortaya konulan birildm, Cumhuriyet Türldye'sine aktarılan önemli bir miras özelliği taşımaktadır. 20

Niteldm, Osmanlı'da Tanzimat'la (ı839) birlikte başlayan ve Cumhuriyetin kuruluşuna kadar (1923) devam eden "İs lam'da kadın" konulu tartışmalar, yeni Türk Medeni Kanunu'nun yürürlüğe girmesiyle birlikte bitmemiştir. Cumhuriyetten sonra da, "evlenme ve boşanma" konusu başta olmak üzere, İslam hukukunda "kadının sosyal, siyasal ve ekonomik hakları" ile

17 Asım, Osmanlıda Kadmlığm Dunmw, s. 129. 18 Celal Nuri, Kadmlarımız, s. 86-88, 1 O!. Aynca bkz. Aydın, Aile Hukulcu, s. 168; Kılıç, Ka dm Sorunsainmı Osmanlıcası, s. 85. 19 Celal Nuri, Kadmlarımız, s. 1 O 1-102. Aynca bkz. Aydın, Aile HuJ..-uku, s. 168. 20 Kırkpınar, Kadm, s. 24-25.


ilgili konular tartışılmaya devam etmiştie•

Tanzimat'tan günümüze, İslam aleminde ve ülkemizde "İslam'da boşanma hukuku" ile ilgili lehte ve aleyhte çok sayıda kitap, makale ve tez çalışmaları yapılmıştır. Bunlara İslam hukukunda "kadın hakları" konusunu işleyen çalışmalar da ilave edildiğinde, "İslam'da boşanma hukuku" ile ilgili oldukça zengin bir çağdaş literatür ortaya çıkmaktadır. Sadece ilgili literatürün zenginliği bile, konunun çağdaş Müslüman toplumlar açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

Son dönemlerde ülkemizde "İslam hukukunda boşanma" konusunda yapılan çalışmalar içerisinde Doç. Dr. Nihat Dalgın'ın İslam Hukukunda Boşama Yetkisi (Samsun, 1999) ve Prof. Dr. Halil İbralıim Acar'ın İslô.m Hukukunda Evliliğin Sona Ermesi (Erzurum, 2000) adlı eserleri ile Fa tma Yıldız'ın Kur'an ve Sünnete Göre Kadının Evliliği Sona Erdirme Hakkı adlı yüksek lisans tezi (Danışman: Doç. Dr. Abdiliaziz Bayındır, İstanbul üniversitesi, 2ooo.)22 oldukça önemli ve dild<at çekilmesi gereken çalışmalardır.

Bu arada, Prof. Dr. Hamza Aktan'ın Mehir Vak:fi tarafından düzenlenmiş olan (Konya, 1998) "I. Ulusal Kadın ve Aile Sempozyumu"nda tebliğ olara!< sunmuş olduğu "Kur'ô.n'a Göre Boşanma Prosedürü"23 adlı çalışmasın

da, "boşanmada hukuld prosedürün gerekliliği" konusu üzerinde durduğunu ve günümüzde boşanmaların "yargı yoluyla" olması gerektiği konusunda önemli teldifler getirdiğini belirtmeliyiz. Prof. Dr. Ali Bardal<Oğlu'nun aynı sempozyumda sunmuş olduğu "İslam Hukukunda Boşama Yetkisi, Bu Yetkinin Sınırlandırzlması ve Devri" (I. Ulusal Kadın ve Aile Sempozyumu, Mehir Vak:fi, Konya 1998) adlı çalışması ile "Hukuki ve Sosyal Açıdan Boşanma" (Türk Aile Ansildopedisi-I, T.C. Başbal<anlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, Ankara 1991) adlı yazıları da bu açıdan önemli bir boşluğu doldurmal<tadır.

Ayrıca Diyanet İşleri Başkanlığının düzenlemiş olduğu "Güncel Dini

21 Bu tartışmalan içeren kİtapiara örnek olarak bkz. A. Afet İnan, Atatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazamlması-Tarih Boyunca Türk Kadının Hak ve Görevleri, 3. bsk. Milli Eğitim Basımevi, İstanbul-1975; Gülnihai Bozkurt, "Cımılıuriyet Öncesinde ve Sonrasında Türk kadını", Kastamonu'da İlk Kadın Mitinginin 75. yıl Dönümü Uluslararası Sempozyurnu, (Kastamonu 10-11 Aralık 1 994) Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ap.kara 1994; Leyla Kırkpınar, Tür!..iye 'de Toplumsal Değişme ve Kadın, Kültür Bakanlığı yay.,Ankara 2001; Cemi! Sena Ongun, Yeni Kadın (Modern Kadın), İstanbul 1936; HıfZı Veldet Velidedeoğlu, Atatürk İlkeleri ve Türk Kadınlığımn Çilesi, İzmir Meslek Kadınlan Kulübü Yay.,İzmir 1970; NeclaArat, Kadın Sonmu, İ.Ü. Edb. Fak. Yay. İstanbul 1 980; Emel Doğramacı, Tür!..iye 'de Kadının D ünü ve Bugünü, İş Barıkas ı Yay., Ankara 1983:

u Bu tez internette yayımlanmıştır. Bkz. http://www.suleymaniyevakfi.orglarastirmalar/kadinin-bosanma-yetkisi-master-tezi.html, 20. 02. 201 O. 23 Aktan' ın, 1998 yılında Konya' da düzenlenen I. Ulusal Kadın ve Aile Sempozyurnu 'nda sunmuş olduğu "Kur 'an'a Göre Boşanma Prosedürü" isimli tebliğinin ilk kısımlan, metni değiştirİlıneden (s. 1 -16) aynı başlık altında 2002 yılında Dini Araştırmalar Dergisi'nde (Sayı: 14, Cilt: 5, s. 5-15) makale olarak da yayınlanmıştır. Ancak bu makale eksiktir. Dolayısıyla Aktan'ın, "Kur 'an'a Göre Boşanma Prosedürü" konusundaki görüşlerini tam olarak görebilınek için I. Ulusal Kadın ve Aile Sempozyurnu'nda sunmuş olduğu tebliğine bakılınası gerekın ektedir.


Meseleler İstişare Toplantısı-I'; (T.C. Başbakanlık DİB, ıs-ıS Mayıs 2002 İstanbul, DİB Yay., 2004.) ve "Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-II" (ı6-ı8 Kasım 2007 Ankara/Kızılcahamam, DİB Yay., Ankara 2008) başlıklı sempozyumun da, Müslüman-Türk toplumunda sosyal bir sorun haline gelen boşanma konusunda, İslam hukukçularımn yapmış olduldarı tartışma ve değerlendirmeleri bir arada vermesi ve özelilde "kadının boşanma hakla ile günümüzde boşanmalarm yargı yoluyla olması" ve "TMK'ya göre gerçekleşen boşanmalarm değerlendirilmesi" gibi boşanmayla ilgili konularda yeni yal<laşımlar içermesi açısından önemli toplantılar olduklarım düşünmekteyiz.

Prof. Dr. Mehmet Erdoğan'ın, ldasik doktrindeki ve tarihi süreçte uygulamada görülen evlilik ve boşanma anlayışını eleştirerek, günümüzde aile kurumunun ve eşierin sorumluluklarımn değiştiğine, dolayısıyla "boşa/ n/ma hak ve yetldsine sahip olma ve bunu kullanma" konusunda sosyal, kültürel ve ekonomik yapının/ şartlarm belirleyici olduğuna vurgu yapan "Ta !ak: Millc-i Müt'a Malilayetinin Sona Erdirilmesi ve Kadının Özgürlüğe Kavuşturulması Ya da Kadının Yuvasının Yzkılması (İslam Düşüncesinde Yeni Arayışlar, Yayına Haz. Abdurrahman Dodurgalı-Rahmi Yarar, Rağbet yay., İstanbul 2000, s.ı37-149; Tesettür Meselesinden Türhan Sorununa, İz yayıncılık, İstanbul 2008, s.167-ı77)24 isimli makalesi de konumuz açısından önem arz etmektedir.

Aşağıda son dönemlerde "İslam'da Kadının Boşanma Hakla" bağlamında yapılan yeni yaklaşımlar ild başlık altında ele alınacalctır. Önce "İslam'da Boşanma" konusuna genel olarak değinen modern yaldaşımla ilgili bir değerlendirme ve örnelciere yer verilecektir.

Sonra kadımn boşanma haldu bağlamında klasik doktrinde ihmal edildiği ifade edilen ve modern yaldaşım içerisinde ayrı bir konumda değerlendirilmesi gerektiğini düşündüğümüz, "yeni ve farklı" olduğu iddia/ifade edilen "iftida" kavramı çerçevesincielci yaldaşımla ilgili bir değerlendirme yapılacaktır.

I. İSLAMDA KADININ BOŞANMA HAKKI ÜZERİNE YENİ YAKLAŞlMLAR

A. GENEL DEGERLENDİRME

Kur'an'da boşanma ile ilgili olarak geçeiı ayetler bir bütün olarak incelendiğinde, bu ayetlerin çoğunda "talak/boşama" eylemini erkeğe isnad edildiği, 2s ild yerde, "Boşanmış kadın" manasında "ism-i meftıl" siygasıyla "el-mutallekatü ~ıa!h!r" 26 kelimesinin kullamldığı ve iki yerde ise boşan-24 Erdoğan'ın bu makalesi için aynca bkz. http://dingorevlileri.blogcu.com/talak-milk-i-mut-a-malikiyetininsona-erdirilmesi/231369, 25.02. 201 O. 25 Örnek olarak bkz. Bakara. 2/227,230,231,232,236, 237; Ahzab, 33/49; Talak, 65/1; Tahrim, 66/5. 26 Bakara, 2/228, 241.

T


ma eylemi için mastar siygasıyla "talak/ J;ı.kıı"27 kelimesinin kullanıldığı görülür.

Kur'an'da konuyla ilgili geçen ayetlerin zahiri, talak/boşama eyleminin erkeğe ait olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Geleneksel dönemler boyunca da bu istikamette yorumlar yapılmış ve evliliğin sona erdirilmesi işlemi, esas itibarıyla erkeğin inisiyatifinde görülmüştür. Kadına her ne kadar haksızlığa uğradığı durumlarda "tefviz-i talô.k/kadma boşama yetkisinin verilmesi", "muhô.lea/eşlerin anlaşarak boşanması" ve "tefrik/yargı yoluyla boşanması" gibi hukuki bir takım çıkış yolları gösterilmişse de asırlarca evliliğin sona ermesinde, erkeğin tek taraflı iradesi ile gerçeldeşen boşanma yöntemi belirleyici olmuştur.28

Ancak, ıg. asrın sonlarından itibaren, Batıda kadın haldarıyla ilgili gelişmelere paralel olarak Osmanlı'da ve İslam dünyasında da "kadmm boşanma ha/da" çerçevesinde farldı yorumlar yapılmış ve erkeğin "talô.k/boşama yetkisi" tartışılmaya başlanmıştır. Bu tartışmalarda Batıdaki gelişmeleri esas alan Batıcılar, kadının da erkek gibi boşanma hak ve yetkisine sahip olması gerektiğini söylerken/9 bu konuda daha muhafazakar davranan İslamcılar, ldasik döneme ait delil ve argümanları üslup farldılığıyla yeniden ele alaral<, geleneksel İslami tecrübeye işlerlik kazandırmayı tercih etmişler ve böylece, bu konuda İslam hukukuna yöneltilen itirazları cevaplandırmaya çalışmışlardır.3°

20. asrın ikinci yarısından itibaren ise, ldasik dönem fakih ve müfessirlerinin, evliliğin sona erdirilmesi hususunda kadına çıkış yolları temin eden "muhô.lea: eşierin anlaşarak boşanması': "tefviz-i talô.k: kadına boşama yetkisinin verilmesi" ve "tejrfk: hô.ldm kararz/yargı yoluyla boşanma" yöntemlerine ayrı bir önem atfedildiği görülmektedir. Böylece, ailede erkekten gelebilecek hal<sızlıldara ve eşler arasında baş gösterecek muhtemel geçimsizlildere karşı, iddia edildiğinin aksine, kadının mağdur edilmediği ve "muhô.lea", "tefvlz-i talô.k"ve "tejrfk" gibi boşanma yollarıyla haldarının korunduğu vurgulanmıştır.3'

17 Bakara, 2/227, 229. 18 H. İbrahim Karsh, Kur 'an Yonmı/armda Kadm, Rağbet Yay., İstanbul 2003, s. 192. 19 Bkz. Selahaddin Asım, Osmanltda Kadmltğm Durumu, s. 128-129; Celal Nuri, Kadmlarımız, s. 86-88, I O I; Kurnaz, Cumhuriyet, s. 98 vd.; Kurnaz, II.Meşmtiyet, s. 47 vd.; Kırkpınar, Kadm, s. ll O vd. 30 Bkz. Konyalı Mehmet Vehbi, Alıkdm-ı Kur 'an iye, Bahar Yay., İstanbul 1966. s.l45-l56; Ömer Nasuhi Bilmen, Hulmk-u İslamiyye ve /stıla!ıatı Fıklııyye Kamusu, İstanbul t.y., II, 193 vd.; Mustafil Sabri Efendi, Meseleler Hakkmda Cevap/m; (İslamda 1\-fiinakaşaya Hedef 0/anJ\!/ese/e/er), Osmanlıcadan sadeleştiren: Osman Nuri Gürsoy, İstanbul !984, s. 89; Ferhat Koca, Şelıiilislam Mıisa Kazım Efendi, Kiilliyat:Dini ve İctimai Makaleler, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002, s.328-334; Kurnaz, Cumhuriyet, s. 93 vd.; Kurnaz, If. Meşrutiyet, s. 46 vd.; Mübeccel Kızıl tan, Fa/ma Aliye Hamm: Yaşamı, Sanatı, Yapıtları ve Hisvan-ı İslam, İstanbul 1993, s. 94-95. 3' Bkz. Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hulcuk, İstanbul 1986, I, 293-334; Harndi Döndüren, Delilleriyle Aile İ/mi hali, ·İstanbul 1995, s. 361, 423-441; Süleyman Ateş, Yüce Kur 'an'm Çağdaş Teftiri,İstanbul !988-89, I; 409 vd.


Günümüz İslam hukukçuları, ilahiyatçılar ve din adamlarının "İslam hukukunda boşanma" konusundaki yaldaşımları temelde aynı zeminde olmalda birlikte, detayda farldılık arz etmektedir. Konuyla ilgili görüş ve değerlendirmelerin, İslam'ın temel kaynağı olan Kur'an ve Sünnet'e dayandırıldığı detaydaki bu tartışma, temelde "klasik ve modern" yaldaşım diye isimlendirebileceğiıniz iki ana gruba ayrılmal<tadır.

Klasik yaklaşım; daha önce İslam hukukunun ldasik doktrininde ifade edilen görüş ve yorumları savunmal<tadır. Klasik dol<trinde hakim olan temel görüş, kadının ve haltirnin de boşanınada rolü olmalda birlikte, öncelik erkeğe/kocaya verilmiştir. Erkek, sahip olduğu "talô.k/boşama" hak ve yetldsi ile, eşinin rızasına ve mahkemeye başvurmadan tek taraflı irada beyanı ile evliliğe son verebilmektedir.

Modern yaklaşım ise; genel olaral< değişen sosyal şartlar ve ihtiyaçlara göre İslam'ın temel kaynaldarında yer alan boşanınayla ilgili esas ve kuraların yeniden yorumlanarak boşanmanın, kocanın veya eşierin iradesine bırakılmaması gerel<tiğini, bu konuda gereldi hukuki düzenlernelerin yapılarak devletin boşanmaya müdahale etmesi gerektiğini ve boşanmaların yargı yoluyla olması gerel<tiğini vurgulamal<tadır.

B. GÜNÜMÜZDE İSLAM'DA BOŞANMA KONUSUNA DEGİNEN MODERN YAKLAŞlMLAR

Geleneksel boşa/n/ma usulünde koca, "Allah'a en sevimsiz gelen heldl talô.ktzr"32 gibi Hz. Peygamber'in hadislerinden hareketle ahlal<i düzeyde gerçeldeşen bazı uyarılarla, eşinden ayrılmaması konusunda bilinçlendirilip yönlendirilmeye çalışılmıştır. Bununla beraber, evliliğin sona erdirilmesinde erkeğe bu yetldnin verilmesi onun, eşler arası ilişldler açısından önemli bir inisiyatife sahip olması sonucunu doğurmuştur. Bundan dolayıdır ld erkelder, kendi insiyatiflerine bırakılan boşama konusunu çoğu kere istismar etmişler, bunun sonucunda ise ekonomik özgürlüğü olmayan kadınlar mağdur olmuşlardır. Özellilde aile fertleri arasında dini duyarlılığın ve ahlal<i değerlerin zayıftadığı günümüzde, erkek tarafından kullanılacal< bu insiyatifın, kadın hak ve hürriyetleri açısından arzu edilmeyen sonuçlar doğuracağını söylemek mümkündür33

Günümüzde yaşanan bu tür sosyal sorun ve sıkıntılardan dolayı, İslam hukukçuları ve din adamları yeni yorum veyaldaşımlarla yaşanan sorun ve sıkıntılara çözüm önerileri getirmeye çalışmışlardır.

Son zamanlarda, modern anlamda İslam'da boşanma konusuna değinen bir çok araştırmacı, akadeınisyen ve din adamı vardır. Burada bunların tümünün görüşlerine ayrı ayrı değinmek mümkün değildir. Dolayısıyla

32 EbüDavı1d., "Taliilf', 3; İbn Mace, "Taliilf',!.. 33 Karslı,Kur'iin YommlarmdaKadm, s. 193.


boşanma konusunda modern yaldaşımı temsil ettiğini düşündüğümüz bazı akademisyenlerin görüşlerini özet olaral< vermek istiyoruz.

(ı) Harndi Döndüren'in yaklaşımı:34

Döndüren, boşanınada kadın haldarının korunması için "tefv'iz-i talak" yönteminin günümüz şartlarına göre geliştirilerek bu konuda hukUki düzenleme yapılabileceğim söylemekte ve eşler arasında boşanınada eşitliğin bu şeldlde gerçeldeşeceğine işaret etmektedir.35

Günümüz şartlarında boşanmaların mahkeme kanalıyla olması ve tescil edilmesi gerektiğine dild<at çeken Döndüren şöyle demektedir:

"Bir İslam toplumunda evlenmenin, mehir, nafaka, boşanma gibi karşıiıkiz hak ve görevler yükleyen muamele/erin belgeye bağlanması ve resmi kayıtlarının tutulması da haklarm korunması balamından önemli bir noktadır. 1917 tarihli Osmanlı HAK bu konuda önemli bir Kanun metnidir"36

"Tahkim usylü/hakem yolu ile boşanma" yönteminin de kadını erkelde boşanınada ~şit duruma getirdiğini37 ifade eden Döndüren, boşanmanın tamamen eşierin irade ve tal<dirine bırakılınasını doğru bulmamakta, "Kanaatimizce bir İsltlm toplumunda devlet, eşini boşayanlarm maksatlarını araştırarak, bu konuda bir düzenleme yapabilir. Özellikle günümüzde evlenme ve boşanma, çeşitli mali sonuçlar doğuran muamelelerden olduğu için müminlerin kendi isteklerine bıralalamaz. Aksi durumda haklar kaybolur ve insanlar haksızlzğa uğrarlar"38 diyerek, resmi otoritenin/ devletin ve yargının boşanmaya müdahale etmesi gerektiğini söylemektedir.

(2) Hüseyin Atay'ın yaldaşımı:39

Boşanma iradesinin/yetldsinin erkeğin veya kadının elinde olmadığını söyleyen Atay, boşanma öncesi hakem heyetine/tahlam usulüne gitmeyi emreden ayetin (Nisa, 4/35) farz/zorunluluk ifade ettiğini söylemektedir. Bu nedenle, boşanmal< isteyen eşierden her birinin mahkemeye (hakem heyeti'ne) başvurup boşanma talebinde bulunması gerekmektedir. Buna göre, bir geçimsizlik ortaya çıktığında her ild taraf birer hal<em tayin eder. Geçimsizlik bu yolla çözülmeye çalışılır, uyuşma sağlanamazsa ve geçimsizlik giderilemezse, dava hakime intil<al eder ve ild şahidin huzurunda boşanmaya karar verilir. Buna ters düşen fıkhın bütün hükümleri geçersiz sayılır.4°

34 Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam HukukuAnabilim Dalı Öğretim Üyesi, Prof. Dr. (Emekli) 35 Bkz. Döndüren, Aile İlmilıali, s. 419-420; a.mlf., İslam Hu/.:ıı!.:-zı, s. 388. 36 Döndüren, Aile İlmilıali, s. 451. 37 Döndüren, Aile İlmilıali, s. 430. 38 Döndüren, Aile İlmilıa!i, s. 387. 39 Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Kelam Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Prof. Dr. (Emekli) 40 Bkz. Atay, Kur'iin'a Göre Araştırmalar, Ankara 1993, I, 15, 19; a.m1f., İsliim Hu!.:-zık Felsefesi-Giriş, (AbdiilvelılıiibHalliif'm Usul-ii Fı/..7/ı Tercemesine Yazdığı Giriş), Ankara 1985, s. 13-14.

Kadının Boşanma Hakkı Bağlamında Post Modern Bir Yaklaşım Örneği: iftida 219

Tahkim" ayetinin günümüz açısından önemine dikkat çeken Atay şöyle demektedir;

"Şô:yet fokaha 'tahkim' ayetine hukUki bir işlerlik kazandzrzp boşanmaların bu yolla gerçekleşmesi şartını getirmiş olsalardı, modern hukuka da öncülük etmiş olacaklardz. Ancak, İslclm'ın ilk dönemlerinde bugünkü anlamda bir hukuk mantığı ve uygulaması olmadığından, içinde bulundukları şartlardan dolayı tahkim ayetine hukuki bir düzenleme getirememişlerdir"41

(3) Yunus Vehbi Yavuz42 ve Hamza Aktan'ın yaklaşıınları:43

Yavuz ve Aktan, Diyanet İşleri Başkanlığının ıs-ı8 Mayıs 2002 tarihinde İstanbul'da düzenlemiş olduğu "Güncel Dfni Meseleler İstişare Toplantzsz-f' isimli sempozyumda, Hüseyin Atay ile benzer görüşleri dile getirmekte ve konuya Kur'an çerçevesinde yaldaşmanın gereğini vurgulayarak, tek taraflı irade beyanıyla evlilik birliğinin sona erdirilemeyeceği ve boşanmaların mahkeme aracılığı ve kararı ile olmasının zorunlu hale getirilerek hukuki bir prosedüre bağlanması gerektiğini ifade etmektedirler. Bu toplantıdald konuşmalarında Aktan ve Yavuz, "üçten dokuza" vs. tarzındald boşamaların geçersiz olduğunu, hiçbir hüküm doğurmayacağını söylemektedirler. 44

Alttan boşanma konusunda yasal bir düzenleme yapılması ile ilgili görüşlerini bir dergide çıkan makalesinde şöyle özetlemektedir:

"Evlilik birliğini birden sona erdirme hususunda kocanın keyfi davranışını önlemek ve Kur'an'da belirtilen sürecin işlemesini sağlamak için boşanma kararlarının eşleri n isteğiyle fakat mahkeme kararz ile olmasını sağlamak üzere yasal bir düzenleme yapılması Kur'an'ın esprisine uygun düşer diyebiliriz. Sözgelimi arabulucu hakemierin tayin edilmesini, boşamanın belirtilen süre içerisinde yapılmasını sağlama adına mahkemelerin olaya müdahil olması gerektiği söylenebilir. Bu paralelde yargıya başvurmaksızın vaki olacak talcllan geçersiz sayılacağı hükmü getirilebilir. Ancak bu konunun detayına girmek makale boyutunu aşacak ölçüde sözü u_zatmak olur. "4s

41 Atay, İsliim Huf..:uk Felsefesi-Giriş, s. 14. 42 Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Prof. Dr. 43 Atatürk Üniversitesi ilahiyat İslam Hukuku Anabilim Dalı Ögretim Üyesi, Prof. Dr. (Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanı) 44 Bkz. Güncel Dini Meseleler İstişiil·e Toplantısı-I. (Aktan'ın görüşleri, s. 249-250; Yavuz'un görüşleri, s. 251-252); Aynca bkz. Aktan, "Kur'iin'a Göre Boşanma Prosediirii", I. Ulusal Kadın ve Aile Sempozyumu, Mehir Vakfı, Konya 1998. (Tebliğ-Fotokopi) s. 30-32. 45 Bkz. Aktan, "Kur'an'a Göre Boşanma Prosediinl", Dini Araştırmalar, Sayı: 14,Cilt: 5, Yıl: 2002, s. 15. Aktan, gerekli hukilld düzenlemenin yapılarak "boşanmalamı yargı yoluyla olması gere!.:tiği" konusundaki görüşlerini, M ehir Vakfı'nın düzenlemiş olduğu I. Ulusal Kadın ve Aile Sempozyumu'nda (Konya, 1998) sunduğu "Kur 'an'a Göre Boşanma Prosediinl" isimli tebliğinde detaylı bir şekilde dile getirmektedir. (Bkz./. Ulusal Kadm ve Aile Sempozyımw, MehirVakfı, Konya 1998. (Tebliğ-Fotokopi) s. 29-33.)


(4) Yaşar Nuri Öztürk'ün yaldaşımı:46

Öztürk, Bakara 229. ayetinde geçen "Boşama iki defadır. Bunun ardından ya iyilikle tutmak ya da güzelce serbest bırakmak gerekir. ... " ifadelerinde, boşanma hakkının kime ait olduğu konusunda kadın-erkek arasmda her hangi bir ayzrzma gidilmediğini söylemektedir. Ona göre nikah, tarafların "icab ve kabul"leriyle yani kendi irade beyanlarıyla gerçeldeştiğine göre, nikah akdinin kalkmasında da aynı irade sahiplerinin ortak hakları olması gerekmektedir. Bu nedenle, akdin yapılmasında iki tarafin, bozulmasında ise yalnız bir tarafin söz sahibi olduğunu ileri sürmek, hukuk mantığına ve ilahi adalete ters düşer. Çünl<Ü aksine bir delil olmadığı sürece, her ild cins arasında fırsat ve haiclarda eşitliğin bozulmayacağı hususu, bütün mezhepler tarafından kabul edilen temel bir ilkedir.47

Öztürk, Bal<ara suresi 2/229. ayetin yukarıda verilen bölümünden sonra gelen kısımlarının, erkeğin boşanınası ile ilgili bir düzenleme olduğunu söylemektedir. Ona göre, bu soruald düzenlemeye bal<aral< ayetin birinci !asınında konan genel prensibi erkeğin yetldsi haline dönüştürmek bir saptırmadır. Dolayısıyla erkeğe tanınan ve esası bakımından tüm müfessirlerve fıkıhçılar tarafindan kabul edilen "boşama" haldrmın, usul zorlaştırmalarına gitmeden, kadına da tanınması Kur'an'ın ruhuna en uygun şeldldir. Kısaca erkeğin kadını boşama halcia olduğu gibi, kadznzn da erkeği boşama hakla vardır.48

Boşanınada yöntem/sistem konusuna da değinen Öztürk, Kur'an'ın, boşanmanın nasıl olacağı konusuna yani boşanınada usule ve prosedüre yönelik bir düzenleme getirmediğini söylemektedir. Bu demektir Id, yöntem, eşierin yaşadıldarı zaman ve çevrenin şartlarına bıralulmıştır. Bu şartlar kullanılaral< ild defa boşanmış eşler, tekrar birbirlerine dönebilirler. Dönmezlerse nikahları bitmiş olur.49

(5) M. Akif Aydın'ın yaldaşımı: so

İslam-Osmanlı hukuku alarundald çalışmalarıyla bilinen Aydın, Idasik İslam hukuku doktrinindeld boşanma siteminin bozulmaması gerektiği vurgulayarak şöyle demektedir;

"Klasik İslam hukuku anlayışmda talak, hul ve tefr'ik olmak üzere üç türlü boşanma şekli vardır. Taldk, erkeğin tek taraflı iradesi ile eviili ği sona erdirmesi dir. Hul, eşierin anlaşarak boşanmasıdır. Bu iki durumda mahkemeye ve hô.kim kararına gerek yoktur. Tefrfk ise hô.kim kararıyla boşanma şeklidir. Bu üçlü sistemi bozmamak gerekir."s• 46 İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Prof. Dr. (Emekli)

47 Bkz. Yaşar Nuri Öztürk, Kuran 'dalı.i İsliim, Yeni Boyut, İstanbul 1995, s. 434.

48 Öztürk, Kuran'daki İsliim, s. 434. 49 Öztürk, Kuran'dalı.i İsliim, s. 437. 50 Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi, Prof. Dr.

51 Bkz. Güncel Dini Meseleler İstişiire Toplantısı-I, 265.


Aydın'a göre tarihte ve günümüzde boşanmayı zorlaştıran ve kolaylaştıran iki farldı yaldaşım vardır. Hıristiyan hukuku ve ondan etldlenen hukuk sistemleri boşanmayı zorlaştırmaktadır. İslam hukuku ise boşanmayı dinen (hüküm olarak) zorlaştırma/aa fakat hukuken (prosedür olarak) kolaylaştırmald:adır. Talal</boşama yetldsini erkeğin elinden almak yerine kadının boşanma haldcr olan "muhalaa" konusuna işlerlik kazandırma!< gereldr. Yürümeyen bir evlilikte erkek mali yükümlülüğe katlanmak istiyorsa talakyoluyla, kadın mali yükümlülüğe katlanmal< istiyorsa muhalea yoluyla boşanabilmeli ve boşanmalar kolaylaştırılmalıdırY

Aydın'ın tespitine göre boşanmaların zorlaştırılması insanları evlilikten uzaldaştırmaktadır. Nitekim haldm kararıyla boşanmanın geçerli olduğu ABD'de her iki evlilikten biri boşanma ile sonuçlanmal<tadır. ABD'de boşanmaların çoğalmasını önlemek için çok yüklü miktarda boşanma tazminatları getirilmiştir. Bu ağır şartlar ise insanları, resmi evlilik yerine, maddi ve manevi sorumlulukyüldemeyen "birlild:e yaşama" ya zorlamıştır.53

( 6) Mehmet Erdoğan'ın yaklaşıını:s4

Tarihi süreçte "evlilik anlayışında ve aile kurumunda" meydana gelen değişikliğe dikkat çeken Erdoğan, artık günümüzde evlilik ile ilgili sorumluluğu eşierin her ilasinin birden üstlendiğiııi, bu yüzden boşanma sürecinde de eşierin müşterek hak ve yetkiye sahip olması gerektiğine vurgu yaparak şöyle demektedir:

"Davulun eşierin müştereken boynunda olduğu bir evlilik anlayışında, to km ağın sadece koca elinde olması ve kadının rızasını aramaksızın tek taraf lı evliliğe son vermesi şeklindeki anlayış, adaletli, insaflı, hikmetli gözükmüyor. Zira bu, sorumsuz kişinin yetldli /alınması gibi bir anlama geliyor. Bugün yuva içindeki kadının sorumluluğu oldukça fazla iken, aileyi temsil etme ve ailenin geleceği hakkında karar verme noktasında onun gözardı edilmesi uygun düşmüyor. Aile sorumluluğunu büyük ölçüde eşiyle paylaşmış olan kocanın, eskiden olduğu gibi hala tokmağı sadece ,kendi elinde tu tm ası, değişen bu ild mahiyetin dikkate alınmayıp, sadece isim ve görüntüZere ta/alıp kalma, ona hak etmediği bir yetkiyi kullandırma anlamına geliyor.

Hal böyle olunca, bu yetkinin yalnızca kadına verilmesi doğru olmadığı gibi, yalnızca kocaya kullandırılması da isabetli, hikmetli, maslahata uygun gözükmemeld:edir. O zaman hal çaresi ne olmalıdır?

Erkeğin, bu evliliğin gerçekten çekilmez olduğuna inanması ve eşinin rızasının bulunmaması halinde yapacağı iş, boşanma isteğini hakime iletmek olmalıdır. Ancak, boşama yetldsi haldme de verilmemeli, bu yolla aile mahre-52 Bkz. Güncel D1ni Meseleler İstişare Toplantısı-I, 265-266. 53 Bkz. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-I, 266-267, 274.

s.ı Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Prof. Dr.

0 1


miyet ve sırları mahkeme salonlarına taşınmamalzdzr." 55

Olayın mahkemeye intikal etmesi ile Aile Hukuk Kararnamesi'nde öngörüldüğü şekilde bir "aile meclisi"nin oluşturulması gerektiğini ve hakimin görevlendirmiş olduğu "hakem heyeti" nin gerekli inceleme ve araştırınayı yaptıktan sonra eşierin birlikte kalmalarına veya boşanınalarma karar verebileceklerini, hakimin de hakem heyetinin kararım uygulamaya koyacağım ifade eden Erdoğan şöyle demektedir:

"Boşamanzn bu şekilde (hakemlerin/hakimin kararz ile) kullamlması halinde, ne sarhoşun talô.kznzn geçerli olup olmayacağı, birden verilen üç talô.kzn bir sayılıp sayılmaya cağı, talô.k esnasında şahit bulunduru/up bulunduru/mayacağı gibi öteden beri süre gelen tartışmalar da anlamını yitirir, bu yüzden ortaya çıkan mağduriyetler sona erer."s6

Boşanma olayımn mahkemeye intikal ettirilerek gerekli araştırma yapıldıktan sonra hakem heyetinin/hakimin boşanmaya hükmetmesi ile ilgili "İmdi bufikha uygun olur mu? Bizce olur, zatenfıkıh hali hazırda uygulamada olsaydı, şimdiye kadar çoktan bu aşamaya da gelinirdi." diyen Erdoğan, 1917 tarihli Aile Hukuku Kararnamesi ile başlayan ve 1923 ve 1924 tarihli Aile Hukuku Kararname Layihaları/Taslakları ile devam ede gelen devletin boşanmaya müdahale etmesi ve boşanmaların mahkemede gerçekleşmesi süreci ile ilgili olarak da değerlendirmeyi yapmaktadır:

"Eğer bu süreç devam etseydi, nihaf adımda kanaatimizce bu yetki, szrfbu işler için oluşturulacak özel bir mahkemeye tevdi edilecek ve o da oluşturacağı aile meclisleri maharetiyle bu işleri yürütecek, bir karara bağlayacaktz. Karar sürecine ailelerin katılımı da sağlandığı, eşler birbirine nispetle eşit konumda tutulduğu için varılan sonuç herkes tarafindan daha kolay kabul edilebilecek, hakka ve hakkaniyete, hikmet ve maslahata daha uygun bulunacaktz."57

Devletin/malıkemeııin toplum adına boşanmaya müdahale etmesi gerektiğini söyleyen Erdoğan, bu konudaki düşüncelerini şöyle gerekçelendirmektedir:

"Kur'ô.n'daki boşanma ile ilgili naslar istikraya tabi tutulduğu zaman genelde "İzô. tallaktümü'n-nisô. fetallikO.hünne li'zdetihinne ... = Kadınları boşadığınzz zaman, iddetlerini dikkate alarak boşayın!" (Talô.k, 65/ı) gibi üm-

55 Bkz. Mehmet Erdoğan, "Taldk: Milk-i Miit 'a Mdlikiyetinin Sona Erdirilmesi ve Kadmın Özgürlüğe Kavuştunılması Ya da Kadının Yıtvasmm Yıla/ması", Yeni Arayışlar-III, s. 145; Tesettür Meselesinden Türhan Sorunııoa, İz yayıncılık, İstanbul 2008, s.l 73-174. 56 Bkz. Erdoğan, ,;Ta/dk", Yeni Arayışlar -III, s. 146; Tesettür, s. 174-175. 57 Bkz. Erdoğan, "Taldk", Yeni Arayışlar -III, s. 147; Tesettür, s. 175.

Kadının Boşanma Hakkı Bağlamında Post Modern Bir Yaklaşım Örneği: iftida 223

mete yönelik genel bir 'üslup kullanıldığı görülmektedir. Bu üslup, bu konuda bize ışık tutacak, atılacak nihai adım için cesaret verecek mahiyettedir, zira ümmete yönelik bir hitaptır, evlilik ve boşanma gibi son derece önemli olan toplumsal olaylarm bizzat toplumun insiyatifkullanılmasıyla vücut bulması kadar tab if bir şey olamaz. Buna mukabil, boşama fiili sadece iki ayette (birisi Tahrfm,66/5, Hz. Peygamber'le ilgilidir) kocaya nispet edilmektedir. "Fe in tallakahô.fela tahillü lehu min ba'dü hatta tenkiha zevcen gayrahu ... " (2/230) ayetinde "tallaka"fiilinin kocaya isnadı gibi, "nekaha"fiilinin de sadece kadına nispeti söz konusudur. Bu isnaddan hareketle, nasıl ki tek başına kadının nikahı mümkün değilse, benzer bir hitaptan "talak"zn da tek başına kocanın tasarrufunda olması manası lazım gelmez, denilebilir. Pekaza her ild isnad da burada, eşierin sürecin birer parçası olmaları hasebiyle mecaz! anlamda kullanılmış olabilir. Dolayısıyla bu gibi ifadeler, vaktiyle koca tarafindan re'sen kullanılan bu yetkin in, yerine göre kamu adına hareket edecek bir birime devredilmesini imkansız kzlmaz."sB

II. İFTİDA: KADININ BOŞANMA HAKKI BAGLAMINDA YENİ VE FARKLI BİR YÖNTEM MİDİR?

Boşanınada post modern bir yaldaşım örneği olarak ifade edebileceğimiz Kur'an ve Sünnete Göre Kadının Evliliği Sona Erdirme Hakla (İftida) (Fa tma Yıldız, İstanbul 2000) isimli çalışmada, fıldıi mezhepler tarafından ihmal edildiği söylenen,s9 "iftida" kavramı çerçevesinde İslam'da kadının boşanma halda bağlamında "yeni ve farklı" yaklaşımlar getirildiği iddia edilmektedir.

Aşağıda önce "iftida" kavramı çerçevesinde gündeme getirilen görüşler özetlenerek, iddia edildiği gibi, kadının boşama halda bağlamında "iftida"nın "yeni ve farklz" bir boşanma haldalyöntemi olup olmadığı ile ilgili bir değerlendirme yapılacaktır.

A. İFTİDA KAVRAMI İLE İLGİtİ GÜNDEME GETiRiLEN GÖRÜŞLER

ı. İftida Kavramının Gündeme Gelmesi

58 Bkz. Erdoğan, "Taliik", Yeni Arayışlar-III, s. 148-149; Tesettür, ~· 176-171. Erdoğan, Nisii, 4/34. ayetinde geçen "erkeğin kavviimhğı" konusunu işlediği makalesinde de günümÜZde ekonomik sorumluluğıın eşierin her ikisinde olduğıınu söyleyerek, boşanma konusunda da eşierin eşit haklara sahip olması gerektiğini vurgulamakta ve şöyle demektedir: "Giiniimiizde yaygm şekliyle evli kadm/aJ; biiyük ölçüde evin ümımmulişlerini üstlenmiş ve evi, yuva olarak salıip/enmiş durımıdadırla1: Boşanmaları, özgüriiik/erinin iade edilmesi ve iktisadi açıdan da mal varlıklarm m artması ve yeni yeni imkanlarm doğması aniamma gelmek şöyle dursun, tam anlamıyla yuvalarmm yıkı/ması ve kendilerinin de çoğu zaman çocuklanyla birli!..te yıkılan yuvanm enkazı altmda kalmaları demektil: Bu itibarla evliliğin tek tarqflı olarak erkeğin iradesiyle sona erdirilmesi artık eşitlik olmadığı gibi adalet/i de o/mamaktadu: Hele nafaka yiikümlüliiğiine de eşit olarak ya da tümüyle katılan ve üstlenen kadmm durumu bu konuda daha da dikkati ca/iptil:" Bkz. "Erkeklerin Kavvamlığı: Yetki ve Sorımı/u/u/Ç', Tesettür, s. 152. Aynca bkz. Erdoğan, "Ta/dk", Yeni Yaklaşımlar, s. 145. 59 Yıldız, s. 38.


Görebildiğimiz kadarıyla klasik doktrinde yer alan "talô.k, hul ve tefrlk" terimlerinden farklı olarak kadının boşanına haklu bağlaınında günümüzde ilk olarale bilimsel bir araştırmada "iftida" kavramını Fatma Yıldız60

gündeme getirmiştir. Yıldız, "Kur'em ve Sünnete Göre Kadının Evliliği Sona Erdirme Hakkı (İftidô.)" (Danışman: Doç. Dr. Abdülaziz Bayındır, İstanbul Üniversitesi, 2ooo)6

' isimli tez çalışmasında, Kur'an'da kadının boşanına haldu bağlamında geçen "..:.ı~ı liftedet" kelimesinden (Bakara, 2/229) hareketle, Kur'an'a göre kadının boşanınada başvurması gereken yöntemin adının "iftidô." olduğunu söylemektedir. Yıldız, Kur'an'ın kadına vermiş olduğu boşanma haldcı ile ilgili bu kavramın/yöntemin "geçmiş ulemô. ve fukahô. 1 fıkıh mezhepleri" tarafından ihmal edildiğini söylemekte62 ve "iftida" kavramının, ldasik fıl<lh kitaplarında ve doktrinde yer alan "talô.k, hul' ve tefrlk" yöntemlerinden hiç birine benzemeyen kadın için "yeni ve farklı" bir boşanma yöntemi olduğunu iddia etmektedir.63

Diğer taraftan Yıldız çalışmasının önsözünde, "kaynağı belirtilmeyen ve yeni olan tüm görüşlerin" danışman hocası Abdülaziz Bayındır'a ait olduğunu belirtmektedir. Bayındır da Yıldız'ın bu çalışmasını bir takdim yazısı ile kendisine ait olan Internet sitesinde yayınlamıştır.64 Sitede, "İftidô.: Kadının Evliliğe Son Verme Yetldsi" başlığını taşıyan Bayındır'a ait bir de makale bulunmaktadır.6s Ayrıca Bayındır "suleymaniyevakfi.org" isimli sitesinin "fetva" bölümünde, kadının boşanma haldcı ile ilgili kendisine yöneltilen soruları yukarıda isimleri geçen tez çalışmasına ve kendi makalesine yönlendirmektedir. 66

Bayındır, "Kur'an'da erkeğin talô.k halduna karşılık kadına da iftidô. haklu verilmiştir", şeklindeki görüşlerini Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından ı6-ı8 Kasım 2007 tarihleri arasında Ankara/Kızılcahamam'da düzenlenen "Güncel Dini meseleler istişô.re Toplantısı-If' isimli ilmi İstişare toplantısında da gündeme getirerek şöyle demektedir:

"Kur'an'da "Talô.k" adını taşıyan bir sure vardır. Orada " .... izô. tallaktümü'n-nisô.e ... " (Talô.k, 65/ı) buyrularak kadınlar talô.k fiilinin mef'Cılü, erkekler de faili yapıyor. Kur'an'da bir de "iftidô." vardır. İftidô., kadının boşanma 60 Tez, Fatma Yıldız ismi ile savunamaya girip kabul edilmiştir. Yıldız, evlendikten sonra Güllüoğlu soyadını da almıştır. İnternette yayınlanan tezde/yazıda ise isim olarak Fatma Yıldız Güllüoğlu geçmektedir. Biz değerlendirme yazımızda, tezin savunmaya girdiği şeklini esas aldığımız için "Yıldız" soyadını kullanmayı ve teze bu şekilde atıfta bulunmayı tercih ettik. 61 Bu tezin tam metni, Kadımn Boşanma Yetkisi (Master Tezi) başlığı ile Alıdulaziz Bayıdır' a ait olan internet sitesinde yayınlanmıştır. bkz. lıttp://www.suleymaniyevakfi.org/arastirmalar/kadinin-bosanma-yetkisi-ınastertezi.html, 20. 02. 20ıo. 62 Bkz. Y ıldtz, s. 38. 63 Bkz. Yıldız, s. 8, 38.

"' Bkz. http:/ /www.suleymaniyevakfi.org/arastirmalar!kadinin-bosanma-yetkisi-master-tezi.htnıl, 20. 02. 20 ı O. 65 Bkz. http:/ /www.suleymaniyevakfi.org/arastirmalar/kadinin-bosanmasi.lıtnıl, 20.02.20 ı O. 66 Bkz. http://www.fetva.net/yazili-fetvalar/kadinin-bosanma-lıakki-var-midir.lıtml, 20. 02.20 ı o.

r 1


hakkzdır. Peygamberimiz ve sahabe onu uygulamıştır. Sonra bu hak kadznzn elinden almarak yerine "hul" diye bir şey verilmiştir. Bu kelime ne Kitapta ne Sünnette vardır." 67

Yukarıdaki bilgilerden Yıldız'ın tez çalışmasında gündem getirilen ve "yeni ve farldı" olduğu ifade edilen "iftida" kavramı ile ilgili yaldaşımın tez danışmanı Bayındır tarafından da benimsendiği anlaşılmal<tadır. Dolayısıyla Yıldız'ın tez çalışmasında "iftida" ile ilgili "yeni ve farklı olduğu ifade edilen yaklaşımlar" Bayındır'ın görüşlerini de yansıtmal<tadır, diyebiliriz.

2. Yıldız'ın "Kur'ô.n ve Sünnete Göre Kadlmn Evliliği Sona Erdirme Hakkı (İftidô.)" isimli Çalışması

Yıldız'ın çalışması bir giriş, üç bölüm ve sonuç değerlendirmesinden oluşmal<tadır. Çalışmada üzerinde durulan temel kavram "iftidô'' olduğu için, her bölümde bu kavramla ilgili bilgilere yer verilmiştir. Bu durum bir çok yerde aynı bilgilerin tekrar edilmesine sebebiyet vermiştir. Biz burada -mümkün olduğu kadar- tekrara düşmeden Yıldız'ın "iftida" kavramıyla gündeme getirmiş olduğu görüşleri kısaca vermek istiyoruz.

Yıldız, çalışmasının önsözünde bu konuyu alış gerekçesini şöyle ifade etmektedir:

"Konuyla ilgili -daha önce çalışılmış-eserlerin bir kısmında kadznzn da erkek gibi boşanma hakkına sahip olduğu ifade edilmesine rağmen kadının sahip olduğu bu hak ne söyledikleri gibi karşılıklı hak ve sorumluluk dengesine uygun görünmekte, ne de kadın bu ha/da bir engelle karşılaşmadan kullanabilmekteydi. Kadına boşanma ha!c!G sağladığı ifade edilen bu yollar ya kadının erkeği razı etmesi, ya da nikahta kocasından talak haklam alması şartlarına bağlanmakta idi. Talak ise erkeğin halcia olup bunu herhangi bir kayda bağlı olmadan kullanabiliyordu. Biz Allah'ın kullarına daima adil davrandığzna inanmaktayız. Fakat evliliği sona erdirme şekilleri olarak çizilen bu tablo söylenildiği gibi dengeli gözükmemekte idi. Allah'ın kullarına ô.dil davrandığında en ufak bir şüphemiz olmadığına göre bu dengesizlik ya bizim konuyu tam idrale edemeyişimizden, ya da bu tabloda bir eksiklik olmasmdan kaynaklanmaktaydı. Bu sebeple her iki ihtimali de dikkate alarak konuyu araştırmayı uygun gördük."

Giriş bölümünde, "Günümüzde Kadının Evlifiği Sona Erdirme Yetkisine Değinen Çalışmalar" başlığı altında, "Değindiğimiz yazılarda genellikle Kur'an'ın kadına hul ve tefvzz-i talak halcia vermiş olduğu ifade edilmektedir. Fakat söylenildiği gibi Kur'an bunları kadına vermiş değildir ... Sonuçta talak erkeğin hakkzdır. Bunu kadına vermesi kabul edilse bile kendisinin hakkı olmaktan çıkarıp kadına temelde verilmiş bir hak sayılmaz. Biz her hangi bir

67 Bkz. Güncel Dini meseleler istişôre Toplantısı-I!, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlan, Ankara 2008, s.71.


şarta bağlı olmadan kadının başvuracağı yolu ortaya koymaya çalışacağız."68

şeklinde iddialı sayılabilecek ifadelere yer verilmiştir.

"Kur'an'a Göre Evliliği Sona Erdirme Şekilleri" başlığı altında ise: "Bu tezde, ilim adamlannın görüşlerini bir tarafa bırakarak sırfayet ve sahih hadisiere dayanmak suretiyle evliliği sona erdirme yetkisi üzerinde duru/muş ve bir sonuca vanlmaya çalışılmıştır. Buna göre evliliği sona erdirme şekilleri kocanın talakyetldsi, kadının iftida yetldsi, eşierin ortak karan (muhô.lea), mahkeme veya hakem heyetinin tefrlld olmak üzere dört şeldldir. Bunlan lasaca ele aldıktan sonra asıl konu olan "iftida" konusuna geçilecektir'69 denilmektedir.

Böylece ldasik doktrinde yer alan "ta! ak~ "hul/muhalea" ve "tefrilC' şeklindeki üçlü sisteme "iftida" kavramı da eldenerek evliliği sona erdirmede dört farldı yöntemin olduğu ifade edilmiştir. İftida kavramının diğer kavramlardan farlanı belirtmek için bu dört kavram kısaca açıldanmıştır. Bu bağlamda;

(ı) "Talô.k, tek taraflı iradeyle kocanın evliliği sona erdirmesidir"7o denilerek ilgili ayetler (Bakara, 226-232, Talal<, 6s/ı) verilmiş ve tala.I<'ın kocanın haldu olduğu ifade edilmiştir.71

(2) "İftida, Evliliğin sürdürülememesi endişesi ortaya çıkar, mahkeme veya hakem heyeti de bu endişeye katılırsa kadın için kocasına fidye vererek evliliğe son verme hakkı tanınır. Buna iftida denir"72 şeldinde tanımlanarak bu konuda tez içerisinde geniş bilgi verileceği belirtilmiştir.

(3) "Hul, karı-kocanın aralarznda anlaşmalarına bağlı olarak kadının kocasından aldığı mehrin tamamını veya bir kısmını vermesiyle evliliği sona erdirmeleridir"73 şeldinde tanımlanınıştır. Kadının hul halduna sahip olmasına Bal<ara suresinde geçen "Kadınlara verdiklerinizden (mehirden) bir şey almanız size helal olmaz. Ancak karı-koca Allah'ın hududunu yerine getiremeyecelderinden korkarlarsa o başka ... "74ayetinin ilgili !Gsmı delil olara!< gösterilmiştir. 75

"Sünnette Hul" başlığı altında hadislerde "hul" kelimesinin geçmediği76 ifade edildikten sonra hul ve iftida arasındili farka dikkat çekilerek şu değerlendirme yapılmıştır:

" Yıldız, s. 16. 69 Yıldız, s. 18. 70 Yıldız, s. 18. 71 Yıldız, s. 20. 72 Yıldız, s. 25. 73 Yıldız, s. 26. 74 Bakara 2/229. 75 Yıldız, s. 26. 76 Yıldız, s. 27.

1


"(İlgili) hadiste77 anlaşma karı-koca arasında olmayıp durum Rasulullah'a intikal etmiştir. Rasulullah Sabite razı olup olmadığını sormamış, kadın mehri iade ettikten sonra ailesinin yanına dönmüştür. Oysa karşılıklı rıza ile olan ayrılıkta durum eşler arasında sonuca bağlanır. Her ne kadar iftida ve hul' kadının mehrini iade etmesiyle evlilik hayatının sona ermesi olsa da aralarznda fark vardır. İftidada karı-kocanın karşılıklı rızası söz konusu olmayıp evliliği sürdürmek istemeyen kadının durumu hakime bildirerek mehrini iade etmesi ve bunun üzerine ayrılığın meydana gelmesi mevzu bahistir. Hul'de ise olayın hakime intikali söz konusu olmayıp karıkoca arasında yapılan anlaşmayla evlilik sona ermekte ve burada her iki tarafın rızası bulunmaktadır." 78

"Hul'ün Mahkemede Olması" başlığı altında ise Bakara, 2/229. ayetin ilgili kısmı delil olarak gösterilerek talak'ın geçerli olması için mahkeme kararına gerek olmadığı gibi hul'ün geçerli olması için de mahkeme kararına gerek olmadığı ifade edilmiştir.79

(4) "Mahkeme veya Hakem Heyetinin Tefriki" başlığı altında iftidanın tefrik'ten farkına dild<at çelcilerek şöyle denilmektedir:

"Talô.k kocanın [ı iliyle, muhalaa eşierin ortak kararıyla mahkemeye gerek kalmadan evlifiği sona erdirmektedir. İftida ise kadının isteği ve fiili ile evlifiği sona erdirmek için baş vurduğu bir yoldur. Ancak kadının bu hakla kullanabilmesi için hakem veya mahkemenin kararına ihtiyaç vardır. Burada bu durumlardan hiç birine girmeyen boşanma sebeplerine dayanarak mahkemenin ve hakemierin ayrılığa karar vermesinden bahsedilecektir:' 80

Kadının tefrik yoluyla boşanma haldana sahip olması ile ilgili, "Karıkocanın aralarznın açılmasından korktuğunuzda bir hakem koca tarafından ve bir hakem de kadın tarafından gönderin. Eğer aralarznın düzeZmesini isterlerse Allah aralarznda uyuşma sağlar."8' ~yeti delil olaral< getirilerek konuyla ilgili mezheplerin görüşlerine yer verilmiştir. 82 ·

Malild mezhebinin "tefrik" yoluyla ayrılma konusunciald görüşü verilerek tefrik ile iftida arasınciald fark şöyle ifade ·edilmiştir:

"Malik! mezhebi hakim ve hakemZere evliliğe son verme yetkisi verdiği için zulüm gören kadın delil varsa bu hakimin kararıyla, yoksa hakemierin

77 Bu hadisin değişik rivayetleri için bkz. Buhfui, "Tafd!Ç', 12-13; Nesai, "Tafd/Ç', 34-53; Ebu Diiviid, "Tafd/Ç', 17-18; Tirmizi, "Tafd/Ç', 10; İbn Miice, "Tafd/Ç', 22; Diirimi, "Tafd/Ç', 7; Muvana, "Tafd!Ç', ll; Müsned, VI, 433, 434. 78 yıldız, s. 28. 79 Yıldız, s. 30. 80 Yıldız, s. 32.

" Nisa4/35. 82 Yıldız, s. 32-35.


olayz tetldki ile ortaya çıktığında kocasından ayrzlabilmektedir. Bu durumda bir talô.ka hükmedilir. Onda kocanın ricat ha/da olmaz. 83

Burada (mahkeme kararz ile yani tefrzk yoluyla boşanmada) ayrılma talebinde bulunan kadznzn kocasının zulmünü ispatlaması gerekmektedir. Bu sebeple kadznzn kullandığı evliliği sona erdi rm e yetkisi olan iftidô. bu konudan farklıdır. Onda kocasının zulmü olmamasma rağmen, evlilik hayatını sürdüremeyecek olan kadının mehrini iade ederek ayrılmayı istemesi söz konusudur. Mahkeme veya hakem konusunda ise ayrzlmada kadının talebi olsa da ayrzlzk mahkemenin kararıyla gerçekleşmekte ve kararz etidieyen somut bir durum bulunmaktadzr."84

Yıldız, Osmanlı'nın son dönemlerinde yürürlüğe giren ve Maliki mezhebini görüşleri esas alınarak hazırlanan 1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi'nin ilgili maddesini vererek (md:130) kararnameye göre eşierin mahl<emeye başvuraral< boşanma talebinde bulunabilecelderine dild<at çekmiştir.8s

Çalışmanın Birinci Bölümü, "KADININ iFTiDA YETKiSi" başlığını taşımaktadır.

Bu bölümün giriş kısmında şöyle denilmektedir:

"Eşlerin eviili ği sürdürememe endişesi ortaya çıkar mahkeme veya hakem heyeti de bu endişeye katzlzrsa ka d zn için kocasma fidye vererek evliliğe son verme hakla tanınır: Ayetin ifadesine uyarak buna iftidô. demeyi uygun gördük. Bu konunun fikzh mezhebieri tarafindan ihmal edildiği anlaşılmaktadır. Bu bölümde ilgili ô.yet hadisler ve sahabi uygulaması ele almarak konuya açıklık getirilmeye ve ihmal edilmiş önemli bir hükmün yeniden ortaya çıkarzlmasına çalzşzlacaktır." 86

"Kur'an'da İftidô." başlığı altında Bakara suresi 2/228. ayetten hareketle "kadının da, erkeğin boşanma halduna benzer bir hakka sahip olması gerektiği" konusu üzerinde durulmuştur.87 Bu temel yaldaşım ortaya konulduktan sonra Bal<ara, 2/229. ayette "talô.k, hul ve iftidô." olmal< üzere üç farkiz olayiyöntem ve hükmün olduğu belirtilmiştir.88

Ayette (Bakara, 2/229) geçen "O talô.k iki keredir. Bundan sonrası ya iyilikle tutmak (evlilik hayatma devam etmek) veya güzellik (ihsan) ile ser-

83 Millik b. Enes, el-Miidevenetii'f-J,:übrii, Dam sadr, Mısır, t.y., II, 371-372.

"' Yıldız, s. 35. 85 Yıldız, s. 35-36. 86 Yıldız, s. 38. 87 Yıldız, s. 38-41. 88 Yıldız, s~ 42-50.

-Kadının Boşanma Hakkı Bağlamında Post Modern BirYaklaşım Örneği: iftida 229

best bırakmaktır" kısmı erkeğin "talak" haldana, 89 " Kadınlara verdiğinizden geri almanız size helal değildir. Ancak eşierden ikisi de Allah'ın sınırlarını yerine getirememekten korkarsa o başka" lasmı kadının kocası ile anlaşarak boşanınası olan "hul" yöntemine,90 "Karı-kocanın Allah'ın. hududunu yerine getiremeyeceklerinden siz korkarsanız kadının fidye vermesinde her ikisine de bir günah yoktur." lasrnı ise kadının "iftida" yolu ile boşanma haldana9ı işaret ettiği belirtilmiştir.

Çalışmada hul ve iftidada, kadının boşanma karşılığında kocasına vermesi gereken bedelierin miktarı halcianda hulda bedelin mehirle sınırlı olmasına karşılık, iftidada bedelin sınırsız olduğu belirttirilerek, bu durumun ayetten açıkça anlaşıldığı, dolayısıyla iftidanın hul'den farldı bir boşanma yöntemi olması gerektiği belirtilmiştir. 92

"İftida kelimesini delaleti" başlığı altında ise ayete geçen "iftedet" kelimesinden hareketle şu değerlendirmelere yer verilmiştir:

"Kur'an'da evliliği sona erdirme haklanda kadının faili olduğu kelime sadece "iftida" dır. Bu kelime kadınınfidye verip kendini evlilik sorumluluğundan kurtarması demektir. Bunun için aranan şart eşierin Allah'ın sınırlarını koruyamayacakları korkusunu hdldm veya üçüncü şahısların hissetmesidir. Burada hudud iyi geçinme ve nikah haklarını yerine getirmedir. Bunları yerine getirip getirmediğinin ispatı değil, yerine getiremeyeceğinden korkulması esastır. Bu tespit edildikten sonra kadın fidye vererek kendisini kurtarabilir. Kelime kurtulma manasını içerdiği için kadının istemediği evlilikten kurtulabileceği bu kelimeden de anlaşılır."93

"Sünnette İftida" başlığı altında, kadının boşanma halcianın olduğıınu bildiren Sabit b. Kays (r.a.) olayını anlatan hadisin farldı rivayetleri verilerek,94 bu hadislerde anlatılan olayın, Kur'an'da "iftedet" kelimesi ile ifade edilen "iftida" olayının bir uygulaması olduğıı belirtilmiştir.9'

89 Yıldız, s. 42. 90 Yıldız, s. 42. 91 Yıldız, s. 43 92 Yıldız, s. 44. 93 Yıldız, s. 45. Bir başka yerde "İjiedet" kelimesinden hareketle şu değerlendirmelere yer verilmiştir: "Ayette geçen "ijiedet" fiilinin fiiili kadındır. İftida fiilini yapan kadın olduğundan bunun kocanın hul'e razı olmadığı durumla ilgili olmaması gerekir. Evliliğin sorumluluklarını yerine gelirememe endişesine kapılan kadın durumu yetkili bir makama bildirir. Ayetten bu husus açıkça anlaşılır. Ayetteki " .. Siz korkarsamz ... "ifadesi eşierin Allah' ın hududunu yerine gelirememe korkusunu başkalannın da du yınasını gerektirmektedir. İşte bu başkalan ya mahkeme ya da hakem heyetidir. Bu korkunun tespitinden sonra kadına iftidada bulunabileceği bildirilir. Bundan sonrası kadına kalmıştır. İster iftida da bulunarak evliliğe son verir isterse evliliğe devam eder . . . . . Ta i akın gerçekleşmesi nasıl kadının onayına bağlı değilse iftidanın gerçekleşmesi de kocanın onayına bağlı değildir. Böylece bir önceki ayette belirtilen haklardaki denklik sağlanmış olur ..... " (Bkz. Yıldız, s. 43.) 94 Buhari, "Ta/dk", 12-13; Nesai, "Ta/dk:', 34-53; Ebu Davı1d, "Ta/dk:', 17-18; Tirmizi, "Ta/dk:', 10; İbn Miice, "Ta/dk:', 22; Diirirni, "Ta/dk:', 7; Muvatta, "Ta/dk:', ll; Müsned, VI, 433, 434. 95 Yıldız, s. 51-63.


"Sahabe Döneminde Uygulama" başlığı altında ise hadis ve fikıh ldtaplarında kadının muhalea/hul yoluyla boşanmasına örnek olarak verilen olaylara yer verilmiştir. 96

Çalışmanın ikinci bölümü, "İFTİDA AYETİ VE HADİSİYLE İLGİLİ YORUMLAR" başlığını taşımal<1:adır.

"Tefsirlerde İftidô. Ayeti" başlığı altında Bakara suresi 2/228-229 ayetleri ile ilgili müfessirlerin görüşlerine yer verilmiştir. "Hul ve İftidô.nzn Ayırt Edilmemesi" alt başlığında, ayette "hul ve iftidô." şeklinde ild farldı olay bulunmasına rağmen, müfessirlerin bu ild farldı olayı tek bir olay olaral< kabul ederek "hul" diye isimlendirdilderine değinilmiş97 ve "hul'da bedelin miktarı" konusu ile ilgili görüşlere yer verilerek ayette hul ile iftidarun bedellerinin farklı olduğuna dild<at çeldlmiştir.98

"Hul'de Halamin Müdahalesi" başlığı altında ise hul' ile boşanınada mahkemenin/lıaldmin müdahalesinin şart olup olmaması ile ilgili müfessirlerin görüşlerine yer verilmiş ve hul' yoluyla boşanabilmek için ha.ldmin müdahalesini/kararını şart koşanlar, iftida ile ilgili hükmü hul için uygulamalda eleştirilmiştir.99

"Hadis Şerhlerinde İftidô. Hadisi" başlığı altında Sabit b. Kays'ın (r.a.) hanımının kocasından boşanma olayını bildiren hadisin100 hadis ldtaplarında "Babu'l-hul" başlığı altında yer verildiğine ve şarihler tarafindan hul ile boşanmanın "talak" olaral< vasıflandırıldığına değinilerek hadis ldtaplarında Sabit b. Kays {ra) olayına "hul" başlığı altında yerverilmesi eleştirilmiştir.101

Çalışmanın üçüncü bölümü, "MEZHEPLERİN İFTİDA KONUSUNA YAKLAŞlMI" başlığını taşımaktadır.

Hanefi, Hanbeli, Malild, Şafii ve Zahiri mezheplerin, "hulün tanımı, mübah olmasının şartı, hô.kimin müdahalesi, hükmü" gibi konulara nasıl yaklaştıldarı ayrı ayrı ele alınmış ve ilgili ayet {Bakara, 2/229) ve Sabit b. Kays {ra) olayına "hul'' başlığı altında yer vermelerinden dolayı mezheplerin yaklaşımı eleştirilmiştir.102

Sonuç bölümünde yer alan şu ifadelerle çalışmaya son verilmiştir.:

96 Yıldız, s. 66-67. 97 Yıldız, s. 72. 98 Yıldız, s. 72-73. 99 Yıldız, s. 74-77. 100 Buhiiıi, "Ta/ılk'', 12-13; N esai, "Ta/ılk'', 34-53; Ebı1 Diivfid, "Ta/ılk'', 1 7-18; Tirmizi, "Ta/ılk'', 10; İbn Miice, "Ta/ılk'', 22; Diirimi, "Ta/ılk'', 7; Muvatta, "Ta/ılk'', ll; Müsned, VI, 433,434. 101 yıldız, s. 80-83. 102 Yıldız, s. 85-103.


"Hul', Allah'ın-koyduğu sınırları yerine getirememe endişesi olduğunda karı-kocanın anlaşarak kadının mehirden vermesiyle evlilik hayatına son vermeleridir. Ayette öncelikle, eşierin evlilik hayatını sürdürememe endişesini taşımalarz durumunda mehirde anlaşabilecekleri beyan edilmiş Burada karşılıklı anlaşma ile evliliğe son verme söz konusudur. İftidô. ise karşılıklı bir anlaşma değildir. A.yete göre halamin eşierin Allah'ın hududunu yerine getiremeyeceklerini tespiti şartıyla kadın fidye vererek evlilik bağından kurtulabilecektir. Bu iftidô.yı hul'den ayırır. İftidô. ise gerekli işlemlerden sonra Icadının evliliği sona erdirmesinin farklı bir yoludur. Hul', eşierin karşılıklı rzzalarzyla, (ftidô. ise tek taraflı olarak evliliği sona erdirmektir. Sonuç olarak tezimizde talak, hul', mahkemenin tefrild dışında bir de iftidô. ile evliliğin sona erdirilebileceğini ortaya koymaya çalıştık. Rızô.f bir akit olan nikah aledini kendi iradesiyle yapan kadın, evliliği sürdüremeyecek olduğunda kocasının razı olmaması gibi bir engelle karşılaşmadan iftida haklanı kullanabilecektir. Aksi takdirde kadını, kocasını razı etmek veya mahkemede çeşitli yollarla kocasının haksızlığını, geçimsizliğini, ailevf problemlerini açıklayarak ispat etmek zorunda bırakmak haksızlık olacaktır."

B. "İFTİDA'' KAVRAMI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLERiN DEGERLENDİRİLMESİ

Yıldız'ın "Kur'ô.n ve Sünnete Göre Kadının Evliliği Sona Erdirme Halcia (İftidô.) isimli çalışmasında ortaya koyduğu görüşleri "kavram': "tek taraflı olarak evliliği sona erdirme': "yöntem': "hul ve iftidô.da bedelin farklı olması"ve" kadının boşanma halefa bağlamında getirilen çözüm" olmak üzere beş başlık altında değerlendirmeye çalışcağzz.

(ı) Kavram açısından:

Ayette (Bal<ara, 2/229) kadının boşanma haldu bağlamında "iftedet..;.,_ciı" kelimesinin kullanılması kadının· istemediği ve kendisi için çekilmez hale gelen bir evlilikten kurtulması anlamında manidardır.

Sözlükte ''fidye ve fıdô." kelimeleri, "kişinin kendisine yönelen kötü bir durumdan kurtulması için vermiş olduğu bedel"ıo3 veya " bir kimseyi bulunduğu sılemtılı durumdan kurtarmak için ödenen bedel" ıo4 anlamına gelmektedir. Bakara 229. ayette geçen "iftedet" kelimesi de kadının, bir bedel/fidye vererek (mehir haldundan vazgeçerek veya bir başka bedel vererek) kendisi için çekilmez olan evlilik bağından kurtulması durumunu ifade etmektedir. ıo;

103 Bkz. Seyyid Şerif Cürcilıü, Ta 'rifat, "fdy" md. 104 Bkz. Salim Öğüt, "Fidye" md., DİA, XIII, 55. 105 Bkz. Ebu Zebre, Alıval, 332-333; Seyyid Sabık, Fzklıu's-sünne, II, 263; Aynca bkz. İsfehilıü, Miifreddt,

''fdy" md.


Ayette geçen "iftedet" kavramından hareketle Yıldız'ın çalışmasında kadımn boşanma haldana vurgu yapılması ve bunun "iftida" kavramı ile ifade edilmiş olması ayette geçen kavrama uygunluk açısından isabetli gözükmektedir. An cal< ayete geçen "iftedet" kelimesinin önemine dild<at çeken ilk kişi Yıldız olmadığı gibi, bunu kavram olarak kullanan ilk ldşi de kendisi değildir.

Niteldm fılah ldtaplarımızda "Kitô.bü'l-hul" veya "Bô.bü'l-hul" başlığı altında kadının "hul/muhalea" yoluyla boşanma halda konusu işienirken "eşler arasında geçimsizlik çıktığında kadının vereceği bir bedel karşılzğında kendisini evlilik bağından kurtarması" anlamında ayette geçen ifadeye (Bakara, 2/229) uygun olarak "iftedet"ve "iftidô." kelimeleri kullamlmıştır.106

Bu konuda Malild fakihi İbn Rüşd (ö. 595/ıı98) "fida" kavramını kullanarak şöyle demektedir: "İslô.m hukukunda erkeğin boşama yetldsine (talô.k) karşılzk kadına da bedel mukô.bili boşanma hakkı olanfidô. hakla verilmiştir. Bu nedenle erkek nasıl ki, talô.k yetkisini kullanarak kadını evlilik bağından çıkarabiliyorsa, kadın da hul yetkisini/haklam kullanarak erkeği evlilik bağından çıkarabilir"ıo7

Muhalddk İbnü'l-Hümam (ö. 86ı/ı457) ise "bô.bü'l-hul" başlığı altında hul'ün lüğat manasım verirken "iftedet" kelimesini kullanmış108 ve Bakara, 2/229. ayeti çerçevesinde muhalea yoluyla boşanmamn "talô.k mı fesih mi" olduğu konusunu tartışırken de "iftidô."yı bir kavram olarak kullanarak şu değerlendirmeyi yapmıştır: "Ayetin nüzul gayesi ve ter/dbine balalzrsa iftida yoluyla boşanma talô.k değil firkattir. (Yani muhô.lea, yöntem olarak "talô.k"tanfarklz bir boşanma çeşididir.r09

Modern dönem İslam hukukçularında Muhammed Ebu Zehre da (ö 1974), geçimsizliğin kadından olması durumunda hul'de kadının vereceği bedelin miktarının kocasının evienirken kendisine mehir olarak verdiği meblağdan fazla olabileceği ile ilgili Bakara, 2/229. ayette geçen " .. .Kan-kocanın Allah'ın hududunu yerine getiremeyeceklerinden siz korkarsanız kadımn fidye vermesinde her ilasine de bir günah yoktur ... " ifadeleri delil olarak getirmekte ve kadının vereceği bedel ile evlilik bağından kurtulmasını "iftedet!iftidô." kavramları ile ifade ederek şöyle demektedir:

106 Örnek olarak bkz. Mevsıli, İhtiyar, Dam '1-hayr, Beyrut ı 998, III, 204; Merğiniini, Hidiiye, Il, 13; İbnü '1-Hümiim, Fetlıu '1-Kadir, IV, 2 ı O, 213; Ebu Zekeriya Muhyiddin b. Şeref en-Nevevi, Ravdatii '!-ta 'li bin, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud- Ali Muhammed Muavved. Diiru'1-Kütübi'1-İlmiyye, Beyrfit 1992, V, 681; Cezlri, Meziihibü'1-erbea, IV, 342. 107 İbn Rüşd, Bidtiyetii '1-miictelıid ve nilıiiyetii '1-muktesid, thk. TiihAbdurraufSa'd, Diiru '1-Cey1, Beyrut 2004,

Il, 113. 103 "Hul, 1üğatte çıkarmak manasınadır. 'Ha1ea sevbehü ve na 'lehü:E1bisesini ve ayakkabısını çıkardı', d enilir. Kadının kocasına fidye vererek (iftedet minlıii) onunla muhii1ea yapması da yine bu manadadır." Bkz. İbnü'1-Hümiirn, Fetlut '1-Kadir, IV, 21 O. 109 Bkz. İbnü'1-Hümiirn, Fetlw '1-Kadir, IV, 213.


. "Muhakkak ki, .-mehirle sınırlı olmaksızın- kadın için kendisini evlilik bağından kurtaracak her şeyi vermesi caizdir. Ve kadının fidye olarak verdiği her şey iftidadzr."uo

Şu halde, kaynaldarda kadının boşanma haldu bağlamında "fıda, iftedet ve iftida" kelimelerinin kullanılmış olması ve kadının "hul" yoluyla boşanma halduna Bal<ara, 2/229. ayetin "kadının bedel/fidye vererek boşanmasında karı-kocaya bir günah yoktur" lusmının delil olarak gösterilmesi geçmişteki alimlerimizin bu kavramları kullanmayı ihmal etmedilderini gösterdiği gibi, kadının istemediği bir evlilikten, evienirken nikah al<diyle kocasından almayı hak ettiği mehrinden vazgeçerek veya fidye (ilave başka şeyler) vererek boşanma haldunasahip olduğunun önemine dild<at çektiklerini de göstermektedir. w

Bu nedenle Yıldız'ın "Kur'em ve Sünnete Göre Kadının Evliliği Sona Erdirme Hakkı (İfztdô)" isimli çalışmasında "Kur'an'da geçen "iftedet- .::.~1" kelimesinden hareketle sosyal bir mesele olan "kadının boşanma hak/anın" İslam'ın temel kaynaldan Kur'an ve Sünnet çerçevesinde gündem getirmiş olması önemli bir çalışma olmalda birlikte kavram ve ifade ettiği anlam olarak yeni değildir.

Diğer taraftan Yıldız, "Hul kelimesi ne Kur'an'da ne de hadislerde geçer. Alimler ayette geçen iftida kelimesini bırakarak hul kelimesini kullanmışlar'~12 "Sabit hadisi fakihlerin hul'un cevazı konusunda temel dayanaklarındandır. Kütüb-ü sittenin tamamında "talô.k" kitabında "hul"' bô.bı altında zikredilmiştir. Abdurrezzak San'an'i ise hadise ''fzda" babında yer vermiştir.'~ı3 demek suretiyle, iftida ile hul'ün aynı naslara dayanan farldı İsimlendirme ve yorumlar olduğunu ifade etmiş olmal<tadır.

(2) Tek taraflı olaral< evliliği sona erdirme açısından:

Yıldız çalışmasında, "ilim adamlarının görüşlerini bir tarafa bırakarak"ıl4 "hiçbir şarta bağlı olmaksızın"us kadının boşanma halduna sahip olmasını ortaya koyacağım iddia etmiştir. Bu iddialı ifadelerden sonra ise iftida'yı "Evliliğin sürdürülememesi endişesi ortaya çıkar, mahkeme veya hakem heyeti de bu endişeye katılırsa kadın için kocasına fidye vererek evliliğe son

llo Bkz. Ebfi Zehre, Alıvtil, 332-333. Aynca Seyyid Siibık, Fıklıu 's-siinne, II, 263.

ı ll Bkz. Merğiniini, Hidtiye, II, 13; İbnü'l-Hümiim, Fetlıu'l-Kadir, IV, 21 1; İbn Rüşd, Bidtiyet'iil-miictelıid, II, 113.

llZ Yıldız, s. 63. 113 Yıldız, 62. Hadisler için bkz. Buhiiri, "Taltilf', 12-13; Nesiii, "Taltilf', 34-53; Ebfi Diivfid, "Taltilf', 17-18; Tirmizi, "Taltilf', 10; İbn Miice, "Taltilf', 22; Diirimi, "Taltilf', 7; Muvatta, "Taltilf', ll; Müsned, VI, 433, 434; Abdurrezziik, Musamıef, VI, 482 (Hadis no: 1 1 757).

ll4 Yıldız, s. 18.

llS Yıldız, s. 16.


verme hakkı tanznzr. Buna iftidô. denir"116 şeldinde tanımlayaral< kadının boşanabilme haldam "mahkemeye başvurma, hakimin kadznzn endişesine katılma ve kadznzn kocasma fidye verme şartına" bağlamıştır.

Her ne kadar Yıldız, çalışmasının sonuç bölümünde "iftida tek taraflı olarak evlifiği sona erdirmektir" demiş olsa da, yapmış olduğu tanımlardan ve açıldamalardan iftida'nın, talak'ta olduğu gibi tek taraflı olaral< evliliği sona erdirme hak ve yetkisi olmadığı anlaşılmalctadır.

Şayet ifade edildiği gibi, iftida ile boşanma yönteminde "kadının boşanma endişesine/isteğine mahkeme veya hakemierin katılması" gereldi ise, kadının bu isteğine veya endişesine hakim veya mahkeme katılmadığı takdirde kadın boşanma haldunı "tek taraflı olarak" nasıl kullanınış olacal<tır? Bir başka ifade ile halcimler kadının boşanma endişesine katılmadıldarı tal<dirde, kadın mahkemeye/haldme sadece "boşanma talebinde bulunmak" için mi başvurmuş olacalttır? Bu sorulara, ldasik doktrindeld "hul ve tefrlk" yönteminden farldı olduğu iddia edilen "iftida" yönteminde bir açıldık getirilmemiştir.

(3) Yöntem açısından:

Kadının boşanma haldu bağlamında başvurabileceği bir yöntem olaral< baktığımızda Yıldız'ın "iftida" ile ortaya Immaya çalıştığı yaldaşım, "muhô.leada mahkemeyi şart koşanlar"117 ile "tahkim" ayeti118 çerçevesinde "şikak/şiddetli geçimsizlik" halinde hakemierin tefrlke hükmetıneye yetldli olduğunu söyleyen Malild ve Hanbeli hukukçuların ııg ve Malild mezhebinin görüşlerini esas alan 1917 tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesi'nin120 kabul ettiği bir görüştür.

Niteldm muhaleada mahkemenin şart olduğunu söyleyen tabiinden Said b. Cübeyr (ö.gs/714), Hasan-ı Basri (ö.ııo/728) ve İbn Sirin'e (ö.ııo/728) göre, muhalea yoluyla boşanınada haltirnin müdahalesi ve kararı şarttır. Alcsi halde caiz değildir.121 Çünlill, hul' ile boşanmaya cevaz veren ayette " ..... şayet karı kocanznAllah'zn sznırlarzna uyamayacaklarzndan korkarsanız fı~i, ~ ı)~ ~j.ıı ;9~ ı <i!~~ ~f .... " buyrularal< devletin yetldli mercii olan hô.ldmlere hitap eailmiştir. Bu da hul' ile boşanmaya karar vermenin haldmlerin yetldsinde 116 Yıldız, s. 25. 117 Bkz. Cessfı.s,Aiıkiimii '1-Kur"tin, II, 94, III, 151; İbn Kudfı.me, el-Muğni, X, 268; Kurtubi, el-Cami', III,l38;

Alfısi, Rfilıu'l-meani, II, 140. 118 Bkz.Nisfı., 4/34-35. 119 İbn Rüşd, Biddye, II, 165; İbnü'l-Arabi, Alıktim, I, 424; Kurtubl, el-Cami',V, 176-178; İbn Kudfı.ıne, eli'vfuğni, (thk. Abdullah b. Abdu'l-Hasen et-Türki-Abdu'l-Fettiih Muhammed el-Huluv), Kfı.hire 1989, X, 264 vd.; Zerkeşi, Şerlıu 'z-Zerkeşi alti mulıtasn '1-Hzraki, Riyad 1993, V, 352-353; Bilmen, Hulruk, II, 363-365; Elmalılı, Hak Dini, II, 1352; Zühayli, el-Fzklııi'l-İsltimive edilletiilıii,Dti111'l-jil..7; Dzmeşk 1989, VII, 527. 120 Bkz. HAK, md.l30-l3l. 121 Cessfı.s, Alıktim, II, 94; Kurtubl, el-Cami', III, 138; İbn Kudfı.ıne, el-Muğni, X, 268; İbnü'l-Hürniiın, Fet lı u '1-

Kadir, IV, 212; Ayni, Umdetii'l-ktiri, XVII, 43; Kal' aci, Mevsuatiifiklıi Hasan el-Basri, I, 385.


olduğunu, hakimler karar vermeden hul' ile boşanmanın gerçeldeşemeyeceğini göstermektedir.=

Bu görüşe göre, muhalea yoluyla boşanma "bir nevi kazaf boşanma çeşidi" olup, haldmin kararı şarttır. Yani, kadın ile erkek aile hukukundald Allah'ın emirlerini çiğnemekten korkarlarsa, durumu mahkemeye intikal ettirmelidirler. Yetldliler aynı kuşkuyu tespit ettilderinde muhalea yapılabileceğine karar verirler. Bu sürecin dışında kadın ile erkeğin vereceği kararla muhalea olmaz.123

Muhaleada mahkemenin kararının şart olduğunu söyleyen tabiinden Said b. Cübeyr (Ö.95/714) şöyle demektedir:

"Kadın geçimsizlik çıkarıp hul' ile boşanmak isterse, erkek önce kadına nasihatte bulunur. Kadın nasihatten anlamazsa yatağını terk eder, yine devam ederse hafifçe döver. Kadının geçimsizlikte ısrar etmesi halinde ise, eşler durumu mahkemeye intikal ettirir. Hakim, eşierin ailelerinden birer hakem göndererek durumu araştırır. Hakemierin verdiği bilgiler doğrultusunda ayrılmalarını gerekli görürse (hul' ile) tefrzke/boşanmaya hükmeder. Birlikte kalmalarını uygun görürse evliliğin devam etmesine hükmeder".I24

Malild mezhebinin görüşlerini esas alaral< geçimsizlik halinde eşierin tefrik/yargı yoluyla boşanma haldundan bahseden Hukuk-ı Aile Kararnamesi'ndelci düzenleme ise şöyledir:

"Zevceyn beyninde niza ve şikak zuhur edip de tarafeynden biri hakime müracaat ederse hô.kim tarafeyn ailelerinden birer hakem tayin eder. Bir veya iki taraf ailesinden tayin olunacak ldmse bulunamaz veya bulunup da hakem olacak evsafı haiz olmazsa hariçten münasiplerini tayin eyler. Bu suretle teşekkül eden aile meclisi tarafeynin ifadat ve müdafaatını tedldk ile aralarını ısiaha çalışır. Kabil olmadığı sQrette kusur zevcde ise beynierini tef rik eder. Ve zevcede ise mehrin tamamı veya bir kısmı üzerine muhalaa eyler. Hakemler ittifak edemezlerse ha/dm evsafı lazimeyi hô.iz diğer bir heyet-i hakemiyye veya tarafeyne karabeti olmayan iiçüncü bir hakem tayin eyler. Hakemierin verecekleri hüküm kat'i ve na kabil'-i itirazdır."us

Durum böyle olunca Yıldız' ın, Bal<ara 2/229. ayetten hareketle ortaya koymaya çalıştığı "iftida" ile ilgili yaldaşımı iddia edildiği şeldlde, erkeğin

122 Alı1si, Rıllıu'l-meani, II, 140. 123 Cessiis, Alıkama '!-Kur 'an, II, 94; İbn Kudiiıne, Muğnf, X, 269. 124 Cessiis, Alıkiimıi'l-Kur'an, II, 94, ID,151. Günümüz İslam hukukçulanndan bazılan muhiileayı, "nikalı akdi ile erkeğin kadma verdiği melıir mi!..1armdan fazla olmamak şartıyla, kadmm erkeğe vereceği bir bedel karşılığmda, eş! er arasmda karşılıklı rıza ile veya Jıôkim kararıyla evlilik hayatma son vermek" şeklinde tarif ederek muhalea yoluyla boşanınada kadının mahkemeye başvurabileceğinden bahsetınektedirler. (Bkz. Abdurrahman, es-Siibilni, Meda lııirriyeti'z-zevceynjH-talak, Beyrfit 1983. II, 495.) 125 Bkz. HAK, md. BO.


"talak" yetkisine karşılık kadına da müstaldllen126 boşan!na hal< ve yetldsi vermediği gibi yeni de değildir. Çüııl<Ü, Yıldız'ın da ifade ettiği gibi kadın, boşanma halduna ancal< mahkemeye başvurması ve hakimin veya hakemierin kadının endişesine katılması ve boşanmaya hükmetmesi/izin vermesi halinde sahip olabilmektedir.127 Bu durum ise kadının boşama haldunı kullanmal< istediğinde başvurabileceği ldasik doktrindeld "tefrik" yönteminden farldı bir şey değildir.

(4) Hul ve iftdada bedelierin farldı olması açısından:

Yıldız, iftidanın hul ile boşanınadan farldı olduğuna gerekçe olarak kadının boşanınası olayı ile ilgili Bal<ara, 2/229. ayette "i/d farklı bedelden" bahsedildiğini söylemekte ve "hulda bedelin mehirle sımriz olmasına karşılık, iftidada bedel sınırsızdır"128 şeldinde bir açıldama getirmektedir.

Muhalea bedelinin mehirle sınırlı olması konusu, bütün İslam hukukçularının ittifal< ettiideri bir görüş/hüküm değildir. Muhalea bedelinin ınil<tarı, eşierin aıılaşmalarına bağlıdır. Niteldm cumhur, geçimsizlik sebebinin kadın olması halinde muhalea bedelinin, evienirken erkeğin kadına verdiği m ehir mil<tarından fazla olabileceğini söylemel<tedir. ug

Dolayısıyla, ayetteld muhô.lea bedeliyle ilgili farldı yorumlardan "iftida" ismiyle yeni bir boşanma yöntemi çıkarmaya gerek olmadığı gibi, ifade ettiği anlam ve önem açısından kadın için yeni ve gereldi de değildir.

Ayette (Bakara, 2/229) ild farldı bedelden bahsedilmiş olsa bile, bu durum kadının boşanınası ile ilgili ild farldı olayın/yöntemin olmasını gerel<tirmez. İld bedel de hul (veya iftida) ile ilgili olabilir. Mehirle sınırianan birinci bedel, erkeğin en fazla isteyebileceği bedeli gösterebilir.'3° Ayette 'fi ma iftedet bih" cümlesinde geçen (ma) edatından hareketle sınırsız (olduğu söylenen) bedel ise hul ile boşanınada kadının kendi rızası ile (mehrin dışında) verebileceği bedeli gösterebilir.'31

(s) Kadının hoşanına halda bağlamında getirilen çözüm açısından:

Yukarıda verilen açıldamalardan da anlaşıldığı gibi, yeni ve farldı olduğu iddia edilen "iftida" kavramı, doktrinde kadının boşanma halduİıı düzenleyen "hul" veya "te.frfk" başlığı altında işlenen konuların farldı isim

'26 Bkz. Yıldız, s. 16, Sonuç.

127 Bkz. Yıldız, s. 25, 27, 28. 128 Yıldız, s. 44, 72-73. 129 Bkz. İbn Rüşd, Bidiiye, II, 112; Nevev'i, Ravdatii'l-tiilibin, V, 681; Şirbini, Muğni'l-mulıtiic, III, 265; Şev

kani, Ney!ı7 'l-evtii1; VI, 282; Zühayli, el-Fıkhii '1-İsliinıi , VII, 498; Sabfıni, Medii lıiin·iyeti 'z-zevceyn, II, 571.

130 Bkz. Siibfıni, Medii lıiirriyeti'z-zevceynfi't-taliik, II, 495. 131 Bkz. Cessas, Alıkiimii '!-Kur 'an, Ii, 92; Ebü Zehre, Alıviil, s. 332-333

l


altında ifade edilmesinden öte biryenilik içermemektedir. Dolayısıyla İslam hukuİru doktrininde "hul/muhô.lea" kavramıyla ifade edilmiş olsa da, Bal<ara 229. ayette ifade edilen "kadının boşanma hakla"na'32 ve Nisa, 4/35. ayette ifade edilen "tahkim/hakem olayıl aile meclisi" olayına işlerlil< kazandırmal<'33 daha isabetli bir yaldaşım olacaktır.

Hiç şüphesiz, "iftidô" kavramı lrullanılmarnış olsa bile, bu kavram ile kadın boşanma haldana sahip olması konusunda ifade edilmek istenilen haldar, ldasik doktrinde yer alan "tefviz-i talôk, hul ve tefrik" kavramları ile teorik olaral< açık ve net bir şekilde ifade edilrniştir.'34 Ancal<, bir haldan teoride var olması onun uygularnada da var olduğunu göstermez. Nitekim geçmişte olduğu gibi günümüzde de çoğu kadın İslam'ın kendilerinevermiş olduğu boşanma haldam bilmediği gibi, bilenler de sosyal, kültürel ve ekonomik sebeplerden dolayı bu haldam kullanamamaktadır.

Dolayısıyla kadın, sahip olduğu haldan gerektiğinde kullanabileceği sosyal ve ekonomik güvenceye sahip olmadan boşanınada başvurabileceği yönternin adının "hul'; "tejrfk" veya "iftidô'' olması bir anlam ifade etmeyecektir. Sosyo-ekonomik güvencesi olamayan kadın, dün olduğu gibi bugün de İslam'ın kendine verdiği boşanma haldGnı mutlal< olarak yine kullanarnayacal<tır. Çünkü, tarihte veya günümüzde kadının, erkek gibi boşanma haldGnı kullanarnarnası, onun fıkhl/hukuk'i olarak "iftidô." veya "hul/muhô.lea" şeldinde bir boşanma haldnna sahip olmamasından değil, boşanma haldGnı kullanabileceği sosyo-kültürel ve ekonomik alt yapının olmamasından kaynaldanrnal<tadır.

Bundan dolayı önemli olan kadının, "şu veya bu isim altında" teorik olarak boşanma haldana sahip olması değildir. Yapılması gereken kadının, dol<trinde "tefvlz-i talak, hul ve tejrfk" ş eldinde ifade edilen Kur'an ve Sünnetin kendisine vermiş olduğu boşanma haldam gerektiğinde fiili olarak lrullanabilmesine imkan sağlayacak hulruki bir düzenlemenin ve güvencenin yürürlükte olmasıdır.

Nitekim son zamanlarda ülkemizde kadının boşanma haldana sahip olması ve bu haldam gereittiğinde kullanabilmesi için İslam hukukçuları ve ilahiyatçılar, boşanmaların devlet kontrolünde Ve yargı yoluyla olması gerel<tiğine vurgu yapmal<tadırlar.'3s

"' Bkz. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantisi-!, 265-266.(M.Akif Aydın'ın görüşleri) 133 Bkz. Döndüren, Delilleriyle Aile İlmilıali, s. 451. 134 İslam' da kadının boşanınada başvurabileceği yöntemlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Dalgın, Boşama Yet!..isi, Samsun 1 999; H. İbrahim Acar, İslam Hukukunda Evliliğin Sona Ennesi, Erzurum 2000; İbrahim Yılmaz, Yet!..i ve Sistem Açısmdan İslam Hu!..11kımda Boşanma, Kayseri 2007. 135 Döndüren, Aile İlmilıali, 387; Atay, Kur 'an 'a Göre Araştirmalar, Ankara 1993, I, 15, 19; a.mlf., İslam HuhikFelsefesi-Giriş, (Abdiilvelılıab Hallaf'm Usul-ü Fihlı Tercemesine Yazd1ğz Giriş), Ankara 1985, s. 13-14; Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-I, (Hazma Aktan 'ın görüşleri, s. 249-250; Yunus Vehbi Yavuz'un görüşleri, s. 251-252); Erdoğan, "Talak", Yeni Yaklaşımlar, s. 146-149; Tesettür Meselesinden Türban Sorununa, s. 167-177. Aynca bkz. Makale, Günümüzde İslamda Boşanma Konuna Değine Modem Yaklaşımlar.


III. SONUÇ

Türk-İslam toplumunda kadının konumu ile ilgili Tanzimat'la başlayan ve günümüze kadar gelen tartışmaların, dünyadaki "sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik'' değişildilderden bağımsız olarak düşünülmesi mümkün değildir. Teknolojinin gelişmesi ile küçük bir köy haline gelen dünyamızın her hangi bir ülkesinde/bölgesinde meydana gelen yeni anlayış ve oluşumlar bütün insanlığı eticilernekte ve sosyal değişiıni ere sebep olmaktadır. Türk-İslam toplumunda Tanzimat'la başlayan kadın konulu tartışmaları da bu zaviyeden değerlendirmek gerekmektedir. Çünlcii sosyolojik ve kültürel anlamda, değişim ve etidieşim kaçınılmazdır. Bu anlamda tarihi süreçte kadının konumuyla ilgili yapılan tartışmaların da kendi içerisinde bir haldılık payı vardır.

Ülkemizde "kadının konumu" ile ilgili yaşanan tartışma ve arayışlada ilgili ild öneınli hususa öncelik verilmesi gereidr diye düşünmekteyiz;

Birincisi, bütün toplumlarda diğer alanlara göre daha muhafazal<ar136

bir özelli!< taşıyan "aile hukukunun", Türk toplumunun dini ve ahiald değerlerine iınl<an verecek şeldlde hazırlanmasıdır.137 Çünlcii, sosyal düzen kuralları olan din, ahlô.k, görgü kuralları ve hukuk1

38 ile toplumun değer yargıla

rı/davranışları arasında genel anlamda bir ilişld olduğu gibiı39 her toplumda aile kurumunun, o toplumun kültür yapısını oluşturan dini ve ahiald değerlerle de yakından bir ilişldsi vardır.14o

ilcineisi ise, İslam dininin ana kaynaldarında yer alan değişimle ilgili dinamik ve dayanaldarın harekete geçirilerek, "İslam hukukunda boşanma" konusuna çağın şartlarına uygun yeni yaldaşıınlar ve yorumlar getirmektir. Çünkü, İslô.m, evrensel ve her hangi bir zaman dilimiyle sınırlı olmaksızın

136 Cin, Es/d Hulrukımwzda Ev/emne, Ankara Ünv. Basımevi 1974, s. 5. 137 Cumhuriyet döneminin önde gelen hukukçulanndan HıfZı Veldet Velidedeoğlu (1904-1992), "resmi nikah" ile evlenme konusunda yaşanan sorunlann çözümü için, köy memurlanna "dini nikah yapma" yetkisinin de verilmesini önennekte ve bunu "laiklik" ilkesine aykın gönnemektedir. Bkz. Velidedeoğlu, Ailenin Çilesi Boşanma, İstanbul 1976, s. 184-185.

138 Bkz. Necip Bilge, Huf...?.tk Başlangıcı-Hulmf...?.m Temel İlkel eri, Turhan Kitabevi, Ankara 1992, s.25-33; TurgutAkıntürk, lviedeni Hukuk, Ankara 1991, s. 7-15.

139 Atay, Hulmk Felsefesi-Giriş, 17. Din, ahlak, örf-iıdet ve hukuk gibi sosyal dÜZen kurallan arasındaki ilişkinin değerlendirmesi için bkz. Akıntürk, Medeni Huf...?.ık, 14; Bilge, Huf...7.1k Başlangıcı, 31; Sulhi Dönmezer, Sosyaloji, 31; Nureddin Şazi Kösemihal, Sosyaloji Tarihi, İstanbul 1993, s. 263 vd.

140 Ali Bardakoğlu, "Huf...'11ki ve Sosyal Açıdan Boşamna", Türk Aile Ansiklopedisi, Başbakanlık Aile Araştınna Kurumu Başkanlığı, Ankara 1991, I, 204-205; Cahit Can, Hukuk Sosya/ojisinin Gelişim Yönü, Ankara 1997, s. 70-72. "Aile Huf...?.ıf...?.ı"nun bir millet için ifade ettiği anlam ve önem konusunda HAK Esbtib-ı Mzicibe Layhasmda/Gerekçe/i Kararmda şöyle denilmektedir: "Aile teşkilatı insanlar için o kadar tabii bir ihtiyaçtır ki, tarihin en eski zamanlarına bile irca-ı nazar edilse bu husuta mektup ve gayr-ı mektup adetlere veya kanunlara tesadüf olunabilir. Ve bir milletin seeiye-i ilm-u İrfanının siıha-yı medeniyetıe işgal ettiği mevkii teşkilat-ı ailesini tetebbu ve tedkik ile temyiz ve tayin etmek pek mürnkindir. İş bu teşkilatın rUh-i milletle işgal ettiği mevki-i mühim sebebiyledir ki, her şeyden ziyade bütün milletler fevkalede muhafazakarlık etmeye ve bu biıbtaki müessesat-ı milliye veya riıezhebiyyesini tebdilde son derece dikkat ve itina sarf etmeğe mecburdurlar." Bkz. Çeker, Osmanlı Huf...?.ık-u Aile Kararnamesi, 69-70.


bütün insanlığın ihtiyacını giderebilecek bir din olduğuna göre, İslô.m hukuku adına boşanma konusundaki yaklaşımlarm evrensel içerikli ve çağın hukuk diline/anlayışına uygun olması gerekmektedir.

Bugün herkesin kabul ettiği bir gerçektir ki bir zamanlar, fertler arasınciald münasebetleri/maslahatları tanzim eden ve yaptırımını fertlerin din ve vicdanİ değer yargılarından alan din, ahlô.k, örfve adet gibi sosyal düzen kuralları, sosyal münasebetlerin gelişmesi ve değişmesiyle, yaptırımını kanunlardan alan hukuki kurallara dönüşmüştür. Artık kanunlar, yazılı olmayan ve hukuki bir müeyyidesi bulunmayan din, ahlak, örf ve adetlerden daha etldn bir yaptırıma sahip konuma gelmiştir.141

Bu nedenle her devrin İslam hukukçusu, içinde bulunduğu ortaının sosyal ve hukuksal yapısına göre Kur'an'ı anlamalı ve zamanında yaşanan olay ve sorunlara, Kur'an'da yer alan temel esas ve hüküınler çerçevesinde, toplumsal maslahatı en üst seviyede gerçeldeştirecek hukuki çözümler üretmelidir. 142

Bu konuda özellilde kadını, kocasının zulmüne ve haksız baskısına karşı korumayı, kendisi için çeldlmez bir hal alınış bulunan evlilik bağından kurtarınayı ve bu konuda haldmi de devreye sokarak makul bir objektifliği sağlamayı hedef alan ve 9ı7 tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesi'ne de kaynal<lık eden Malild hukuk ekolünün "zarar ve şikô.k sebebiyle tefrzk" konusundald esnek ve hoşgörülü tavrının, gerçekten, çağdaş kanunlardan on lcüsur asırlık bir önceliğe sahip ileri bir yaldaşım olduğunu ifade etmek gereldr.'43

Buna göre İslam hukuku içerisinde kalınarak devletin, sahip olduğu yasama hal< ve yetkisine dayanaral<, siyaset-i şer'iyye, maslahat, sedd-i zerô.yi, istihsan ve öifgibi İslam hukuk doktrinindeyer alan temel dinamizmleri'44

devreye sokması, toplumsal maslahat doğrultusunda, tarafların mağduriyetini en aza indiren, boşanınada gereldi hukuki düzenlemeleri yapması ve boşanmaların sadece mahkeme kanalıyla/yargı yoluyla olmasını ve usulünce tescil edilmesini zorunlu hale getirmesi mümkündür.ı4;

141 Bilge, Hukuk Başlangıcı, 26 vd.; Mehmet Şener, İslam Hukukunda Ö1f, İzmir 1987, s. 95-96. 142 Aktan, "Boşanma Prosedürü", I; amlf., "Kur 'an 'a Göre Boşanma Prosedün'i," Dini Araştırmalar, Sayı: 14,

Cilt: 5, Yıl: 2002, s. 6; Aynca bkz. Güncel Dini }vfeseleler İstişare Toplantısı-I, (HazmaAktan'ın görüşleri;, s. 250; Y. Vehbi Yavuz'un görüşleri, s. 250-251.)

143 Bardakoğlu, "Boşanma", TAA, I, 230. 144 İslam hukukunun güncelliği açısından bu kavramiann önemine vurgu yapan değerlendirmeler için bkz. Harndi Döndüren, "Sosyal Değişme Karşısmda İsliim Hu!..-u!.:-ıı ve Yeni Yaklaşımlar", İsliiı:n Hukuku Araştırmalan Dergisi, Sayı:!, Yıl: 2003, s. 29-50; Ferhat Koca, "İslam Hııkıı!.:-ımda Alıkanım Değişmesi Üzerine Bazı Düşünceler", İsliiı:n Hukuku Araştinnalan Dergisi, Sayı: I, Yıl: 2003, s. 51-78. 145 Bkz. Zerkii, el-Fıklııı'l-İslami, I, 49, 107-!10, 200,202,206, 207-210; YusufKardiivi, Evrensellik-Süreklilik Açısmdan İslam Huku!.:-ıı, tre. Yusuflşıcık- Ahmet Yaman), Marifet Yay., İstanbul 1997, s. 63; Abdüsselam Muhammed Şerif, Nazariyyetü 's-siyii.seti'ş-şer'iyye: ed-davabit vet-tatbikat, Bingazi 1996, s. 155-156, 157-159; Ahmet Akgündüz, Eski Anayasa Hu!.:-ııkımıuz ve İslam Anayasası, İstanbul 1988, s. 24-25.


Bu nedenle günümüzde eşlerin, özellilde kadinın "tejvfz-i talô.k", "hul" veya "iftidô." adı altında boşa/n/ma hal< ve yetldsine sahip olmasının vurgulanmasından ziyade, eşierin sahip olduldarı boşanma hal< ve yetldlerinin, hak ve adalet ölçüsü içerisinde nasıl kullanmaları gerektiği daha büyük bir önem arz etmektedir. Çünl<Ü, boşa/n/ma hak ve yetldsini eşierin her ilasine vermelde belld kadın ve erkeği, boşa(n)ma haldam kullanınada "eşit" hale getirmiş olabiliriz. Ancak bu durum, haldan kötüye kullanılmasından kaynaldanan sosyal sorun ve sılantıları ortadan kaldırmayacal<tır.

Dolayısıyla boşa(n)ma hal< ve yetldsinin, objel<tif usullere/esaslara bağlanması ve boşanınada gereldi hukuki düzenlernelerin yapılarak günümüzde, İslami usullere göre boşanma olaylarının kanunda belirlenen "hukuki prosedüre" göre gerçeldeşmesinin daha önemli olduğunu vurgulamak istiyoruz.

Niteldm, bugün toplum olarak gelinen nol<tada, -her ne kadar ldasik İslam hukuku doktrininde yer alan esaslara göre olduğu söylenen boşanmalar(?!) devam etse de-, büyük bir çoğunluk, "erkeğin tek taraflı irade beyanı ile, kadının rızasına ve mahkemeye başvurmadan gerçekleşen boşanma" olaylarından rahatsız olmakta ve İslam hukuku açısından da boşanmaların devletin denetiminde ve kontrolünde (yargı yoluyla) olması gerektiği şeklindeld görüşlere katıldığını ifade etmel<tedir.146

146 Diyanet İşleri Başkanlığının 2002 tarihinde İstanbul'da düzenlemiş olduğu "Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-I" sempozyumunun sonuç bildirgesinin 16. maddesinde "Evlilik birliğinin devamı asıl gaye olmakla birlil..1e İslam dini, eş/erin, birbirleri ile uyuşamadığı ve ayrılmamn zaruretlıaline geldiği durumlarda, Kur 'an ve Hz. Peygamber 'in gözelliği amaçlar ve hukuki süreç dikkate almarak bu birliği sona erdirme lıaklarmm bulunduğunu kabul edeı:" (Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantisı-I, Sonuç Bildirgesi, (T.C. Başbakanlık DİB /15-18 Mayıs 2002 İstanbul), DİB Yay., 2004, s. 784, md.16.) deni1erek, eşierin hukuki süreci dikkate alarak boşanma hakliıruıı kullanabilecekleri karara bağlanmıştır. Ancak, "hukuki süreç"ten neyin kastedildiği açıkça ifade edilmemiştir

kadinin boŞanma hakki baglaminda post modern...

Documents