kader,yaşamın zorluklarıyla başa çıkmada kader inancının rolü-65s-tez,elif batman

7/31/2019 kader,Yaşamın zorluklarıyla başa çıkmada kader inancının rolü-65s-tez,elif batman

http://slidepdf.com/reader/full/kaderyasamin-zorluklariyla-basa-cikmada-kader-inancinin-rolue-65s-tezelif 1/65

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLER İ ANABİLİM DALI

YAŞAMIN ZORLUKLARIYLA BAŞA ÇIKMADA KADER İNANCININ

ROLÜ

Elif BATMAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA 2008



ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE ve DİN BİLİMLER İ ANABİLİM DALI

YAŞAMIN ZORLUKLARIYLA BAŞA ÇIKMADA KADER İNANCININ

ROLÜ

Elif BATMAN

Danışman: Doç. Dr. Asım YAPICI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA 2008



Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne

Bu çalışma, jürimiz taraf ından Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalında

YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Doç. Dr. Asım YAPICI

(Danışman)

Üye: Prof. Dr. Kerim YAVUZ

Üye: Yrd. Doç. Dr. İsmail YÖRÜK

ONAY

Yukar ıdaki imzalar ın, adı geçen öğretim elemanlar ına ait olduklar ını onaylar ım.

/ /2008

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ

Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil

ve fotoğraflar ın kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri

Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.



ÖZET

YAŞAMIN ZORLUKLARIYLA BAŞA ÇIKMADA

KADER İNANCININ ROLÜ

Elif BATMAN

Yüksek Lisans Tezi, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

Danışman: Doç. Dr. Asım YAPICI

Eylül 2008, VI+56 sayfa

Bu çalışmamızda atıf kuramı çerçevesinde “kader inancına” yüklenen anlamlar ı ve bu

inancın günlük hayatta kar şılaşılan problemlerin üstesinden gelebilme hususunda bireye nasıl

bir destek sağladığını tespite çalıştık. Örneklemimiz Malatya/Battalgazi ve

Kahramanmaraş/Andır ın ilçelerinde 20-50 yaşlar ı arası bayan Kur’an Kursu öğrencilerinden

oluşmaktadır. Battalgazi’den 16, Andır ın’dan 14 olmak üzere bu çalışmaya 30 öğrenci

katılmıştır. Çalışmamızda yar ı yapılandır ılmış mülakat tekniğini kullandık. Bu çalışma

sonucunda da öğrenciler sorulan sorulara geleneksel müslüman kültürün değer yargılar ıyla

büyük oranda uyumlu cevap vermişlerdir. Öğrencilerin hayatın zorluklar ıyla başa çıkarken

kader inancından büyük bir destek aldıklar ı görülmüştur. Onlar için kader inancı psikolojik

olarak rahatlatıcı bir görev üstlenmektedir. Çünkü kendi hayatını devam ettirirken tamamen

pasif olan insan, yaşadıklar ını anlamlı k ılabilmek için “yazılanı yaşadığını” ifade ederek

zorluklar ın, çaresizliklerin üstesinden gelmeye çalışmaktadırlar.

Anahtar Kelimeler: Allah, Kader, Atfetme, Başa çıkma, Anlam arama



ii

ABSTRACT

THE ROLE OF BELIEF IN COPING WITH DIFFICULTES OF LIFE

Elif BATMAN

Master Thesis, The Department of The Philosophic and Religious Sciences

Supervisor: Doç. Dr. Asım YAPICI

September 2008, VI+56 pages

Let’s try to learn what the meanings depended an the faith of destiny and this fate to

come over problems that are faced on life time and how to support the individual. Our

examplitications have been consisted of the female students between 20-50 years old from the

Quranic schools in Battalgazi-Malatya and Andır ın-K.maraş. 16 individeals of them in

Battalgazi the rests are 14 in Andır ın-K.Maraş. Totally 30 students have intended to this

polling. İn our study we have examined semi-configurated dialogaue tecnigue in and of the

study the students have harmonically replied to these questions with traditional İslamic

values. We have seen that thestudents have taken a great contribution from the fate destiny

enable to overcome the life difficulties. The faith destiny psyclogically under takes a great

charge to get them easy. Hence entrely passive man straggle to get things meant while he/she

has lived in his/her life by seeking in to the fate destiny while he/she lusting his/her life.

Key Words: God, fate, attribution, coping, meaning search.



iii

ÖNSÖZ

Bu çalışma, yükleme kuramı çerçevesinde “kader inancına” atfedilen anlamlar ı ve bu

inancın gündelik hayatta kar şılaşılan problemlerin üstesinden gelebilme hususunda bireye

nasıl bir destek sağladığını din psikolojik bir yaklaşımla ele almaktan ibarettir.

Bilindiği üzere kader meselesi çok tartışılan bir konudur. Ancak konunun tartışılması,

genelde teoloji ve din felsefesi çerçevesinde yapılmaktadır. Fakat konunun psikolojik

boyutlar ı üzerinde pek fazla durulmamıştır. Hatta tespit edebildiğimiz kadar ıyla kader inancı

konusunda gerek yükleme kuramı gerekse başa çıkma kuramı çerçevesinde müstakil bir

araştırma mevcut değildir. İşte bu alandaki boşluğu doldurmaya katk ıda bulunmak amacıyla

gerçekleştirdiğimiz bu çalışma, Kur’an Kursu öğrencilerinin hayatın zorluklar ıyla başaçıkmada kader inancının rolü konusunda ne düşündüklerini incelemek istemektedir.

Bu çalışmada bana her türlü desteği sağlayan danışman Hocam Doç. Dr. Asım

YAPICI’ ya, sabırla anket sorular ını cevaplayan öğrencilerime ve aileme teşekkürü bir borç

bilirim.

Elif BATMAN

Adana 2008



iv

İÇİNDEK İLER

ÖZET.......................................................................................................................................... i

ABSTRACT.............................................................................................................................. ii

ÖNSÖZ.....................................................................................................................................iii

TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................................. v

BİR İNCİ BÖLÜM

GİR İŞ

1.1. Konunun Belirlenmesi ve Sınırlandır ılması ........................................................................ 1

1.2. Çalışmanın Amacı ve Önemi .............................................................................................. 2

İK İNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Yükleme Kuramı Çerçevesinde Dinî Atıflar ve Kader ....................................................... 3

2.1.1.Yükleme Kuramı ve Dayandığı Temeller ................................................................. 3

2.1.2.Bireysel ve Sosyal Hadiseleri Anlamlandırma Sürecinde Din................................ 11

2.1.3. Bir Anlamlandırma Biçimi Olarak Kader .............................................................. 16

2.2. Başa Çıkma Kuramı ve Kader İnancı................................................................................ 20

2.2.1 Başa Çıkma, Dinî Başa Çıkma ve Dinin Etki Boyutu............................................. 20

2.2.2. Olumlu ve Olumsuz Başa Çıkma Tarzı Olarak Kader İnancı ................................ 30

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ARAŞTIRMA VE YÖNTEM

3.1. Araştırmanın Temel Problemi ve Cevap Aranan Sorular ................................................. 34

3.2. Evren ve Örneklem............................................................................................................34

3.3. Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi........................................................................... 35

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BULGULARIN ANALİZİ

4.1. Kader Kavramının Yaptığı Çağr ışımlar ............................................................................ 37

4.2. Kader İnancının İnsanı Etkilemesi .................................................................................... 39

4.3. Hayata Anlam Verme ve Din ............................................................................................ 40

4.4. Zorluklarla Başa çıkmada Dinin Etkisi ve Önemi ............................................................ 41SONUÇ.................................................................................................................................... 49

KAYNAKÇA ..........................................................................................................................51

EK ............................................................................................................................................55

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................................ 57



v

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Örneklemin Şehirlere Dağılımı 34

Tablo 2: Kader Kavramının Yaptığı Çağr ışımlar 36

Tablo 3: Zorluklarla Başa çıkmada Dinin Rolü 41

Tablo 4: Kaderin Değişip Değişmezliğine Yönelik İnançlar 42

Tablo 5: Sorun Algılanması ve Dini Başa Çıkma 43

Tablo 6: Dua Etme Sebepleri 44

Tablo 7: Ağır Hastalık Durumu ve Dini Başa Çıkma 45



1

BİR İNCİ BÖLÜM

GİR İŞ

1.1. Konunun Belirlenmesi ve Sınırlandırılması

Belirli bir alan ve dönemle sınırlı tutulan bu çalışma, hayatın zorluklar ıyla başa

çıkmada kader inancının rolünü yükleme teorisi çerçevesinde incelenmekten ibarettir.

Akademik anlamda tartışmalı olsa da, bilindiği üzere “kader ” inancı

Müslümanlar taraf ından temel inanç esaslar ından biri olarak benimsenmiş durumdadır.

Bununla birlikte, konu hakk ında, yani kaderin ne olduğu hakk ında İslam bilginlerinin

zaman zaman birbirini destekleyen zaman zaman birbiriyle çelişen açıklamalarda

bulunduklar ını söylemek durumundayız. Hatta pek çok itikadı mezhebin oluşmasında

kaderle ilgili tartışmalar ın önemli bir rol oynadığını hatırlamak gerekir.

Aslında “kader” meselesi sadece Müslüman teologlar ın ve filozoflar ın dikkatini

çekmemiştir. Öyle ki farklı din ve kültürlere mensup çok sayıda düşünür bu konuyla şu

ya da bu şekilde yak ından ilgilenmiş, özellikle de Tanr ı’nın bilgisi ve yaratması ile

insanın hürriyeti arasında nasıl bir bağlantı olduğu meselesi sürekli tartışma konusu

yapılmıştır (Aydın, 2005). Başka bir deyişle, ilk çağlardan beri pek çok teolog ve

filozof, insanlar ın yaptıklar ı şeylerin önceden yazılı p yazılmadığı, dolayısıyla insanın

fiillerinin Tanr ı taraf ından önceden belirlenip belirlenmediği ya da bilinip bilinmediği

konusunda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir (Keskin,1997). Bu noktada şunu

vurgulamak gerekir ki, kader inancının bir taraf ında insan diğer taraf ında ise Tanr ı

bulunmaktadır. Kelâmî çalışmalarda bu mesele daha ziyade dinî ve ilahî boyutüzerinden ele alınırken din psikolojisi araştırmalar ında insanî taraf ın ön plana

çıkar ılması gerekmektedir. Bu sebeple biz burada konunun teolojik, yani kelâmî yönünü

değil, Müslüman kimliğine sahip insanlar ın kaderi nasıl algıladığı ve anlamlandırdığını

meselesini araştırmak istiyoruz.

Hayatın zorluklar ıyla başa çıkma sürecinde kader inancının nasıl bir rol

oynadığına odaklanan bu çalışma, hem teorik anlamda sosyal psikoloji ve din psikolojisinin bak ış açılar ıyla hem de uygulama yapılan evren ve örneklemlerin spesifik

özellikleriyle sınırlıdır. Çünkü insanlar ın kader hakk ında ne düşündükleri, yani kader

inancını nasıl anlayı p yorumladıklar ı meselesi hem “yükleme/atıf teorisi” hem de “başa



2

çıkma teorisi” bağlamında ele alınmaktadır. Bu bağlamda Kur’an Kursuna devam eden

kadınlar ın “hayatlar ında kar şılaştıklar ı sorunlar kar şısında kadere ne gibi yüklemeler

yaparak problemleriyle başa çıkmaya çalıştıklar ı” meselesini irdelemek istiyoruz.

Çünkü kader deyince üzerinde vurgu yapılan nitelendirmeler dini algılama ve yaşama

biçimlerine göre farklılık arz etse de Müslüman kültür içerisinde doğan, büyüyen,

dahası geleneksel İslamî kültürün etkisi altında yaşayan kadınlar ın “kader” kavramına

yükledikleri anlamlar, onlar ın yaşadıklar ı olaylar ı nasıl ve ne yönde anlamlandırdıklar ı

ile yak ından ilişkilidir. Aslında insanlar ın gerek bireysel özellikleri gerekse sosyo-

kültürel ve dinî yapının etkisiyle şekillenen kader anlayışlar ı -ister olumlu isterse

olumsuz olsun- onlar ın yaşadıklar ı pek çok olaya nasıl anlam yüklediklerini, dolayısıyla

olan biteni izahta ne gibi sebeplere müracaat ettiklerini anlamaya zemin hazırlayıcıdır.İşte bu süreçte yaşanan çok çeşitli felaketlerin, ölümlerin, açlıklar ın, hastalıklar ın,

sık ıntılar ın, kaygılar ın, korkular ın, endişelerin vs. üstesinden gelebilmede kadere

inanmanın nasıl bir etkiye sahip olduğunu araştırmak istiyoruz.

1.2. Çalışmanın Amacı ve Önemi

Tespit edebildiğimiz kadar ıyla atıf/yükleme kuramı çerçevesinde kader

meselesinin nasıl ele alındığını din psikolojik bir perspektifle ele alan müstakil bir

çalışma mevcut değildir. İşte biz bu alandaki boşluğu doldurma düşüncesinden yola

çıkmış bulunuyoruz. Asıl amacımız ve hedefimiz bu konuda belirlediğimiz bak ış

açısından hareketle kader inancının bireyin ruhsal ve zihinsel dünyasında nasıl tezahür

ettiği ve nasıl bir işlev üstlendiğini araştırmaktır. Çalışmamız tecrübî bir nitelik arz

etmektedir. Bu sebeple kavramsal çerçevemizi belirledikten sonra, elde ettiğimiz

bulgular ı belli bir bak ış açısıyla yorumlayarak tartışmaya açmak istiyoruz. Buna göre, bu çalışmada, temel inanç esaslar ından biri olarak kabul edilen kader inancının Kur’an

Kursu öğrencilerinden hareketle inanan insan üzerindeki etkinliği araştır ılmaktadır.

Kuşkusuz kader inancının bireysel açıdan nasıl içselleştirildiği meselesi, kişinin

kendisiyle ve inandığı varlıkla ilişkisini biçimlendiren bir husustur. İslam dininin

müntesiplerine nasıl bir birey anlayışı sunduğu meselesi dikkate alınacak olursa kadere,

dolayısıyla metafizik unsurlara yapılan atıflar ın önemi daha iyi anlaşılabilir. İşte bu

çalışma, bu husus üzerinde yoğunlaşarak kader inancının Kur’an Kursu öğrencilerindeki

yansımalar ını araştırmak istemektedir. Bir başka amacımız da kader konusu üzerinde,

özellikle din psikolojik bir bak ışla yeni çalışmalar ın yapılmasına zemin hazırlamaktır.



3

İK İNCİ BÖLÜM

KURAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Yükleme Kuramı Çerçevesinde Dinî Atıflar ve Kader

2.1.1.Yükleme Kuramı ve Dayandığı Temeller

Son yıllarda ABD ve İngiltere başta olmak üzere pek çok ülkede gerçekleştirilen

din psikolojik araştırmalarda üç teorinin ön plana çıktığı görülmektedir. Bunlar;

“bağlanma teorisi”, “başa çıkma teorisi” ve “yükleme teorisi”dir. Bağlanma teorisi

psikanalizden ödünç aldığı kavramlarla inancın oluşmasında bireyin Tanr ı’ya güvenli,

kaçınmalı ve kaygılı bağlanma biçimlerinin var olduğunu ve bunlar ın, kişinin hem inanç

gelişimini hem de ruh sağlığını etkilediği fikri üzerine kuruludur (Kirkpatrick, 2006,

135–137). Başa çıkma teorisi gündelik hayat içerisinde gerek ruhsal gerekse bedensel

olsun yaşanan sık ıntılar, zorluklar ve problemlerin üstesinden gelme sürecinde dinden

nasıl ve ne düzeyde destek alındığını ön plana çıkartmaktadır. Eğer birey sorunlar ıyla

başa çıkarken Tanr ıyla iş birliğine dayalı olumlu bir yaklaşım benimsiyorsa, bunun o

kişinin bedensel ve ruhsal sağlı

ğı

na pozitif katk ı

sağladı

ğı

ileri sürülmektedir. Eğer birey olumsuz bir başa çıkma süreci benimsemişse bu durumda dinin bedensel ve ruhsal

sağlık üzerinde etkisinin olacağı söylenebilir. Sosyal psikolojiden ödünç alınan yükleme

teorisi ise bireylerin iç ve dış dünyalar ında cereyan eden hadiseleri nasıl

anlamlandırdığı, ne tür gerekçelerle izaha çalıştığı, neticede bu durumun onlar ın bilişsel

dengesini kurmasına nasıl katk ı sağladığı üzerinde odaklanmaktadır (Pargament, 2005,

281-306).

Yükleme teorisine geçmeden önce bağlanma teorisine k ısaca değinmekte fayda

olacağını düşünüyoruz. İlk olarak John Bowlby taraf ından ortaya atılan bu teori genel

olarak bireyleri birbirine bağlayan çeşitli faktörleri açıklamaya yönelik olarak

geliştirilmiştir. Özel anlamda ise bireyin, bebeklik döneminde bebek ile annesi veya

bak ıcısı arasında kurduğu ilk bağlanmanın erişkinlik döneminde başkalar ıyla veya

bizim konumuz açısından Tanr ı’yla olan ilişkilerindeki beklentilerinin temelini

oluşturur. Tanr ı’ya güvenli bağlanan insanlar her durumda ona yönelir, kendilerini

değerli hissederler. Onlar, Tanr ı taraf ından sevildikleri duygusunu iç dünyalar ında canlı

bir şekilde hissederler. Güvenli bağlanmaya kar şın iki tip sak ıncalı bağlanma tarzının

olduğu saptanmıştır. Bunlardan biri kaçınmalı bağlanma, diğeri ise kaygılı bağlanmadır.



4

Kaçınmalı bağlanma kişinin Tanr ı’ya yak ın olma çabalar ının boşa çıkması sonucunda

bağlanma ihtiyaçlar ının bastır ılmasıyla tezahür eder. Bu durumda kişi güvenlik

ihtiyacına ilişkin farklı arayışlarda olduğundan Tanr ı’yı güvenli bir sığınak olarak

görmez. Kaygılı bağlanmada ise bireyin Tanr ı’yla kurduğu ilişkide kar şılık

bulamayacağı kaygısının ön plana çıktığı görülmektedir. Dindar bireyin normal ve

sağlıklı yaşamını tehdit eden durumlarda bir bağlanma figürü olan Tanr ı’dan korunma

ve güvenlik talep etmesi önemlidir. Dolayısıyla bağlanma sisteminin fonksiyonel bir

duruma gelmesi demek, bu sistemin bireyin korunma ve güvenlik ihtiyacına cevap

vermesi demektir. Bu durumda birey kendini her zaman korkunç tehlikelerden koruyan,

ona huzur veren Tanr ı’ya inanmaya devam eder. O, Tanr ı’nın huzurunda boyun eğerek

günlük yaşamın problemleri ve zorluklar ına ilişkin sırlar ını O’na açar ve O’ndan yardımdiler (Kirkpatrick, 2006, 140-166).

Din psikolojisi araştırmalar ına ilk kez 1975’te Proudfoot ve Shaver taraf ından

taşınmış olan yükleme kuramı ve bununla ilgili kavramlar söz konusu tarihten itibaren

din psikologlar ı taraf ından dindarlık ve yükleme davranışı arasındaki ilişkiyi anlamaya

yönelik araştırmalarda sıklıkla kullanılmıştır (Küçükcan & Köse, 2000, 70).

Bilindiği gibi bireyin yaşadığı olaylara yaptığı atıflar, özellikle olumsuzyaşantılara yaptığı yüklemeler, onun dış dünyayı anlamasına ve anlamlandırmasına

hizmet etmektedir. Özellikle son zamanlarda sosyal psikologlar, insanlar ın yaşadıklar ı

değişik türden günlük sosyal olaylar ı nasıl açıkladıklar ını anlama konusunda dikkat

çekici derecede ilerleme kaydetmişlerdir. Hem teorik hem de ampirik düzeylerde

yürütülen bu çalışmalar günümüzde “Yükleme veya Atıf Kuramı” adı altında ele

alı

nmaktadı

r (Yaparel, 1994, 275). İnsanoğlu üstesinden gelmekte zorlandı

ğı

olaylar ı

anlama ve açıklama ihtiyacıyla güdülendiği için “niçin” sorusunu sorarak gerek

kendisinin yaşadığı gerekse dış dünyada gözlemlediği hadiseleri anlamlandırmaya

çalışır. Bu çerçevede atfetmenin kişinin iç ve dış dünyasını anlamlandırma süreci

olduğu söylenebilir. Neticede atıfta bulunan kişiler olumsuz sonuçlar ın etkisinden

kurtulmuş olmaktadır. Çünkü olumsuz olaylar başkasının üzerine atfedilmiştir. Bu

durumda kişi olumsuz olayı başkasının üzerine atarak kendisini aldatsa da bu yapılan

şey kişinin kendisini onurlandırma ve ruh sağlığını korumada önemlidir (Kuşat, 2006,

142).

Entelektüel birikimin bireyler üzerindeki etkisinin göz ardı edilmemesi gerekir.

Çünkü okuyan, düşünen, yazan ve sorgulayan insanlar çoğu zaman hayatın anlamı



5

konusunda kuşkular taşırlar. Bu kuşkuyla birlikte yaşamak da insanın iç dünyasında

ciddi gerilimlere neden olabilir. İşte bu gerilimlere cevap bulabilmenin yollar ından

birisi de yaşamın anlamına ilişkin sorulara tatmin edici cevaplar üretebilmektir. Var

oluşsal problemler adı verilen bu sorulara istenen cevabı dinî inançlar vermektedir

(Kayıklık, 2002, 29). Bundan dolayı atıflar ı/yüklemeleri etkileyen faktörlerden biri de

dinî inançlardır. Çünkü dinler belirli bir dünya görüşü ortaya koyarak, inananlar ın

fiziksel ve sosyal dünyalar ında meydana gelen olaylar ın “niçin” belirli bir yapı

içerisinde tezahür ettiğini oldukça ikna edici bir tarzda söylemektedir. Dinle

harmanlanarak şekillenen kültürel yapılarda da bazen doğrudan bazen de dolaylı bir

şekilde dinî inançlara dayalı atıflar ı bulabilmek mümkündür. Aslında bu durum dinlerin

yaşanan hadiselere bir neden arama ve bulma özelliğinden kaynaklanmaktadır. Ziradünya genelinde düşünürsek, yazılı tarihin bütün evrelerinde ortaya çıkan kutsal

metinler ve buradan hareketle oluşturulan ilahiyat sistemleri; evren nasıl yaratıldı, varlık

içerisinde insanın neden özel bir yeri vardır, doğal afetler niçin meydana gelir, bazı

toplumlar gelişirken bazılar ı neden geri kalmaktadır, bazı insanlar sağlıklı ve

sıhhatliyken bazılar ı niçin hastadır gibi sorulara cevap aramakta, hatta inananlara göre

kendi dinleri bu hususlarda oldukça açık, kesin ve kabul edilmesi gereken cevaplar

ortaya koymaktadır (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 181-182; Yaparel, 1994, 277;

Yapıcı, 2003, 129). Çünkü atıf sürecini teşvik eden anlamlandırma arzusu inanç

sistemini tehdit eden olaylarda kendisini açıkça gösterir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick,

2001, 177-178). Özellikle yeni, ani, beklenmedik bir biçimde ve daha önce yapılan

planlar ın dışında meydana gelen olaylar (deprem, iflas, felaket, kaza vb.) inanç

sistemini tehdit eder ve insan böyle bir tehditle uzun süre yaşamaya tahammül edemez.

Zira o, yoğun strese maruz kalmakta ve bundan kurtulmayı arzulamaktadır. Neticede

“neden” ve “niçin”li sorularla yükleme süreci başlar. Bu süreçte insan içten içe

kendisine sorduğu ya da dıştan ona yöneltilen “neden?” veya “niçin?” sorular ına makul

bir cevap bulma arayışına girişir. Hadiselere bir tak ım nedenler ve sebepler arayarak

açıklama bulmaya çalışan kişi için olaylar ın doğru bir şekilde analiz edilmesi ve bu

olaylar ın temelinde yatan kalıcı ve değişmez faktörlerin bulunması ya da öyle olduğuna

inanı

lan yanı

tlar ı

n üretilmesi oldukça önemlidir. Çünkü verilecek cevaplar bireye bir yandan tahmin ve kontrol edilebilir bir çevre oluştururken bir yandan da onun çevreye

uyum sağlamasını mümkün k ılmaktadır (Yaparel, 1994, 276; Küçükcan & Köse, 2000,

66).



6

Bireylerin “naif bir psikolog” olarak değerlendirildiği insan modelinden hareket

eden atıf teorisi, kişinin hem bugünü kontrol etme duygusundan hem de geleceği

kestirebilme arzusundan beslenmektedir. Esasen bireyin iç ve dış dünyasında cereyan

eden hadiseleri anlama arzusu sebep arayışını ateşler. Eğer atıf yapan kişi başka birisine

gelecekte olacak şeyler için bağımlı olduğunu anlarsa, o zaman o kişinin kabiliyetleri

konusunda atıf yapılması muhtemeldir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, Yapıcı,

2003). Bireyin özsaygısında önemli bir değişiklik yapan olaylar da atıf sürecini teşvik

eder. Nitekim deprem, sel, savaş, trafik kazalar ı, yangın vb. trajik olaylar ın özsaygıya

zarar verdiğini söyleyen araştırmacılar atıf sürecinin olumlu bir öz kavramı geliştirmeye

destek sağladığını ifade etmektedirler (Küçükcan & Köse, 2000; Spilka, Shaver &

Kirkpatrick, 2001, Yapıcı, 2003).

Temelde motivasyonel bir arka planı olsa da, dile getirilen tüm atıflar, zihinsel

süreçlerin bir ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. Atıf teorisine göre, kişiler sosyal olduğu

kadar, fiziksel açıdan da çevrelerini kontrol etme ihtiyacı ile güdülenmişlerdir. Bu

sebepten onlar yaşadıklar ı ya da gözledikleri hadiselerin nedenlerini bulmak ve

çözümlemek isterler. Bu da onlar ı çeşitli şekillerde nedensel açıklamalar aramaya

götürür. Aksi takdirde çevrelerinde olup bitenleri anlama ve açı

klama sı

k ı

ntı

sı

çekecek olan insan, kendisini bir boşlukta hissedebileceği gibi bir tak ım zihinsel rahatsızlıklar

içerisine de girebilir. Bu durumda olan kişinin var oluşsal bir boşluk yaşaması

muhtemeldir (Yapıcı, 2003, 132-133). Zira var oluşsal boşluk anlam isteminin

engellenmesi durumunda ortaya çıkar. İnsanlar ı kendi tercihlerinin değil de toplumsal

etkilerin yönlendirdiği durumlarda var oluşsal boşluk artar. Anlamsızlığın oluşumunda

yanlış anlamlandırmanın, anlamı geçici amaçlara bağlamanın da önemli bir etkisi

vardır. Mesela, kişi bazen anlamı ekonomik refaha ulaşmak için erdemsiz davranışlar

göstermekte arayabilir. Böyle bir kişi ekonomik refaha ulaşsa da anlamsızlık

yaşayamaya devam eder (Bahadır, 2002). Bazen de araç ile amaç ayr ımını yapamayan

birey geçici anlamlara bağlanır, fakat geçici anlam kaybolunca anlamsızlık sorunu

yeniden kendisini hissettirir (Ayten, 2006, 131-134). Anlamsızlık duygusu yaşayan

birey içindeki bu boşluğu doldurmaya çalışmaktadır. Esasen atıf teorisi de bu boşluğun

nasıl doldurulduğunu açıklamaya çalışmaktadır. Zira bu teoriye göre, bireylerin yaptığı atıflar, aslında onlar ın yaşadıklar ı dünyayı tanımlamalar ına ve ileriye yönelik

öngörülerde bulunabilmelerine imkan vermektedir (Yapıcı, 2003, 133).



7

Bir atf ın dinî ya da seküler olmasını etkileyen faktörler a) atfedenin özellikleri,

b) atfedenin içerisinde bulunduğu durum, c) olayın özellikleri, d) olayın gerçekleştiği

ortam olmak üzere dört temel kategoride ele alınabilir (Yaparel, 1994, 278; Spilka,

Shaver & Kirkpatrick, 2001, Yapıcı, 2003). Bu kategorilerden her birisi bir anlam,

kontrol ve özsaygı parçalar ını ihtiva eder. Gerçekten bu parçalar ın içsel etkileşimleri her

gün özel bir durumda dinî ve dinî olmayan atıf olayının yapılmasını sağlar. Atıf yapan

birisi bir duruma, olaylar ı izah için dinî atıflar ı ya kullanma veya kullanmama eğilimi

ile girer. Atfedenin içerisinde bulunduğu o anki durum atf ın yönünü belirler. Sonuçta

birey içinde bulunduğu sosyo-kültürel şartlara ve psikolojik koşullara bağlı olarak en

kolay nasıl atıf yapabilirse ona müracaat eder. Dolayısıyla benimsenen anlam ve inanç

sisteminin yönlendirmesiyle atıflar ın tezahür ettiği söylenebilir (Yaparel, 1987, 68).Çünkü şartlar eşit olduğu zaman birey üzerinde etkili olan neyse muhtemel sistemi ona

göre şekillenmektedir. Bu süreçte atfedilen olayın içeriğini şekillendiren olayın yapısı

hesaba katılır. Eğer daha önce üstün olan sistem hazır bir şekilde tatmin edici bir izah

temin ederse, seçilen atıf bu tipe uygun olur. Mevcut atıf sistemi kabul edinilebilir bir

izah sunmakta yetersiz kalıncaya kadar kullanılır. Bundan sonra atıf yapan gerektiğinde

başka bir izah tarzına yönelir (Küçükcan & Köse, 2000, 76-77).

1) Atfedenin Özellikleri: İnsanlar dinî ve doğal izah tarzlar ını kullanma

konusunda birbirinden farklı eğilim içerisindedirler. Genelde, dinî ve doğal

anlamlandırma sisteminden hangisinin ön plana çıkacağı, kişinin çocukluk döneminden

itibaren aldığı eğitim ve sosyalleşme süreciyle yak ından ilişkilidir. Başka bir deyişle bu

durum bireyin yetiştirilmesi ve eğitimi gibi farklı sosyal etkilerin bir fonksiyonudur.

İnsanlar küçük yaştan itibaren gelecekte yaşayacaklar ı benzer olaylar üzerinde kontrol

duygusu kazandıran atıflar yapmaya meylederler. Özellikle açık ya da örtük bir şekilde

dinî kültürel atmosferi teneffüs eden bireylerin atıflar ında dini bir dil ve buna bağlı

olarak dinî gerekçeler kullanma ihtimalleri artış gösterir. Çünkü dinî bir dünya görüşü

geliştiren kişiler yaşadıklar ı hadiseleri anlamlandırma süreçlerinde seküler izahlar ı

yetersiz görürler. Gerçekten de insanlar ın stresli ve problemli zamanlar ında dine daha

sık müracaat ettikleri; inanca sığınarak ibadet ve dua gibi dinsel pratiklere daha fazla

yöneldikleri görülmektedir. Stres anında yaşanan durum veya olayla baş edebilmek içininsanlar ın dine yönelmeleri bilinçli bir yönelmedir. Zira stresli durumda insanlar ın var

oluşu anlama, hayatı anlamlandırma, davranışlar ı kontrol edebilme ve güven duygular ı



8

tehlikeye düşmektedir. İnsanlar, bu tür durumlarla baş edebilmenin yolunu ararlarken

çoğu kere dine yönelmekten başka çare bulamayabilirler (Kula, 2005, 226-227).

Ancak dine ilgisi zayıf veya dine tamamen ilgisiz olanlar, her ne kadar kültürde

hazır kalı p olarak bulunan dinî atıflar ı zaman zaman kullanma eğilimi gösterseler de

bunlar dindar insanlara nispetle seküler atıflar yapmaya daha meyyaldirler. Mesala,

bireyler deprem sonucunda insanlar ın binalar ın altında kalarak ölmesini, binalar ın

sağlam yapılmamasına veya fay hattı üzerinde yapılması gibi sebeplere bağlayabilirler.

Doğal atfa kar şı dinî atıflar kullanma eğilimi k ısmen dinî ve dinî olmayan

faktörlerin ferdin kişilik yapısını nasıl etkilediğiyle de ilişkilidir. Başka bir deyişle

bireyin pozitif bir kişilik gerçekleştirmesinde inançlar ın oynadığı rol, yapılacak atıflar ın

dinî ya da seküler bir karakter kazanmasını etkiler. Konuyu biraz daha açacak olursak,

bir kimsenin özsaygısı, Tanr ı taraf ından sevilmesi veya kişinin dinî anlamda gerçekten

ahlakî değerlere sahip birisi olduğuna inanması gibi dinî inanışlara bağlı olabilir.

Bununla birlikte, bir başkasının özsaygısı diğer insanlar taraf ından sevilmek, başar ılı

olmak veya toplumun kabul ettiği ahlakî değerlere sahip olma gibi dinî olmayan

faktörlerden beslenebilir. Başka bir deyişle kişiliği ve özsaygısı dinî kaynaklara bağlı

olanlar dinî atıflar ı kabule daha yak ındırlar. Ancak burada şu ayr ımı da yapmakta faydavardır: İçe dönük yapıya sahip kişiler Tanr ı’yı iyiliksever, tolerans sahibi ve ihtiyaç

duyduklar ında ihtiyaçlar ını kar şılıyor olarak görürler. Bunun tersine, daha sert ve katı

bir tanr ı tasavvuruna sahip olan dışa dönük dindarlar, çoğu zaman tehdit edildikleri

duygusuna kapılabilirler, bu da onlar ın özsaygılar ının düşüş göstermesine neden

olabilir. Dolayısıyla bu tür kişiler Tanr ı’ya daha ziyade şartlı atıf yaparlar. Mesela,

“Tanr ı

’nı

n yardı

mı

istenildiği zaman değil de sadece kriz döneminde yetişir” düşüncesi bu tür şartlı atıflara örnek olarak verilebilir.

2) Atfedenin İçerisinde Bulunduğu Durum: Sınırlı bir süre içerisinde sadece

belirli miktarda kavram veya fikir k ısa süreli bellekte tutulabilir. İnsanlar problem

çözerken psikolojik olarak en kolay ve hızlı şekilde ulaşılabilecek bilgilere dayanarak

karar verirler. Bu süreçte sık sık “eldeki mevcut tecrübeye” müracaat edilir. Eğer dinî

yorum belirgin hale gelirse ve bu atfeden için müsait çerçeve oluşturursa, atıflarda dinî

gerekçelerin kullanılma ihtimali artar. Sadece denekler taraf ından bilimsel bir düzenek

olduğu anlaşılan psikoloji laboratuar ı değil, psikolojik araştırmalarda kullanılan anketler

ve diğer düzenekler, hatta bazen sessizlik bile dinî atıf potansiyelini yükseltebilir.

Algılar ı geçici olarak etkileyen durumsal faktörler de çoğu kez aynı şekilde atıf sürecini



9

etkiler. Bunun en açık örneği, atfedenin dinî veya gayri dinî vasıtalar ı kullanarak sonucu

kontrol etmek için göstermiş olduğu ortamdır.

3) Olayın Özellikleri: Dinî inanç sistemleri, zahiren çelişik görünen bilgileri izah

etmede oldukça kullanışlıdır. Mesela, pratik olarak herhangi bir olay “Tanr ı’nın gizli

sırlar ından birisi” olarak yorumlanabilir. Hem dinî hem de seküler yollarla izahı

mümkün olan olaylar için, atfedenin bunlar hakk ında sahip olduğu bilgi miktar ı da

önemli hale gelmektedir. Çünkü eldeki mevcut bilgi miktar ı olayın nasıl algılanacağını

etkileyebileceği gibi atıflarda dinî ve dinî olmayan izah tarzlar ına müracaat etme

durumunu da etkiler. Böylece, tipik olarak dinle alakası olmayan bir kimse bile çok az

bilgi sahibi olduğu tı bbi alandaki bir olayı izah için dinî atf ı seçebilir. Diğer taraftan

dindar kimseler, sahip olduklar ı seven ve güçlü Tanr ı tasavvuruyla uyuşmuyor görünen

bir olayı doğal bir olay olarak izah edebilirler.

Yüksek derecede dindar kimselerin yaşadıklar ı kazalar, belalar, ölümler,

sakatlanmalar, hastalıklar, yokluklar vs. kar şısında gösterdikleri kendilerini suçlama

eğilimleri dindarlık düzeyi düşük olanlardan daha fazla olabilir. Çünkü eğer bu kötü

olaylar Allah’a atfedilirse bu durum ilahî cezalandırma fikrini beraberinde getirebilir.

Bu da onlar ın kendilerini Allah nazar ında günahkâr, dolaysıyla kötü bir insan olarak algılamaya götürebilir. Ama süreç her zaman bu şekilde tek yönlü ilerlemez.

Yaşadıklar ı çok çeşitli musibetleri izah için ilahi iradeyi ön plana çıkaran kişiler ise her

şeyin Allah’tan geldiğine, Allah’ın kendilerini seçtiğine inanırlar. Zira onlar bazı

hususlarda kendilerini “özel” kabul ettikleri için yaşadıklar ı her acı tecrübenin

kendilerini daha iyi ve daha olgun bir insan haline getirdiğini düşünürler. Esasen bu

düşünce “Her şey Tanr ı

’nı

n planı

dâhilindedir” inancı

ndan beslenmektedir. Ayr ı

ca, çok arzulanan bir sonucu Tanr ı’ya atfetmek dindarlar ı Tanr ı katında değerli olduklar ı

inancına götürebilir. Zira bu tür olaylar onlar ın benlik yükselişlerini etkilemektedir.

Hastalık korkusu ve önceden bilinmeyen diğer felaketler toplum hayatının bir

parçasıdırlar ve insanlar ı bir kaygı içerisine iterler. Günümüzde de modern dünyanın

problemlerine (stres, anlam arayışı vb.) yönelik olarak bir tak ım popüler inanç ve

uygulamalara rastlanmaktadır. Dolayısıyla problemlerini gidermek ve geleceğe yönelik

kaygılar ını yenmek için, insanlar (kehanet, büyüsel uygulamalar, okuma, cinlerle temas

ve medyumculuk, falcılık vb. gibi) bir tak ım şeylere başvurur. Kişi kendisi için önemli

olan farklı kaynaklardan o anki sorununa, sık ıntısına ya da ihtiyacına bir çare

bulmaktadır (Arslan, 2006, 295).



10

4) Olayın İçerisinde Bulunduğu Durum: Sağduyu ve araştırma bulgular ının her

ikisi de bir olayın birden fazla sebebi olabileceğine işaret etmektedir. Bu durumda

atfedenin gayesi bunlardan birini seçmektir veya onlar ı önem derecesine ya da etki

gücüne göre sıralamaktır (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 174 -175). Eğer sebep

bir insan veya insan benzeri bir şey ise böyle durumlar sosyal psikologlar için büyük

öneme sahiptir ve bu atıf çalışmalar ı için temel nokta niteliğindedir. Bu tür durumlarda

atıflar çoğu kez, daimi özeliklere (kader, dünya nizamı) veya aktörün diğer özelliklerine

yapılır. Atfedenin davranışı açıklamada devam edip giden düzen faktörünü öne çıkarma

ve çevresel güçlerin önemini azaltma eğilimleri o kadar yaygın ki, buna “temel atıf

hatası“ adı verilir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 175; Yapıcı, 2004, 96). Burada

gözlemcinin atıflar ında yanlı davranması söz konusudur. İşi yapan ve gözlemcininellerindeki bilgiler farklı, bu yüzden onlar ellerinde bulunan bilgilerden yola çıkarak

eylemi farklı şekillerde yorumlayabilmektedirler. Belki o anda ikisinin de bak ış açısı

farklıdır. Bu durumda ikisi de eylemleri farklı farklı değerlendirmektedirler. Bu tür

yanlılıklar kişinin benliğini destekleyen ve onun öz saygısını koruyan yanlılıklardır. Atıf

sürecinde ortaya çıkan diğer bir yanlılık ise, kişinin kendisinin ait olduğu grubunu

dünyanın merkezine koyarak diğerlerini de buradan haraketle değerlendirmesi olarak

bilinen gruba ait tarafgirliktir. Buradaki asıl amaç ise grubun değerini ve prestijini

koruyarak devam ettirme arzusudur. Bu durumda her grup aynı durumu kendi bak ış

açısından farklı farklı algılamakta ve ona göre değerlendirmektedir. “Son atıf hatası“

olarak değerlendirilen bu süreç bireyin hem kendi guruplar ına hem de başka başka

guruplara yönelik atıflar önemli bir rol oynamaktadır. Ancak yargıda hatalı davranmak

sadece geniş kitlelere özgü değildir, bilakis toplumda üst tabaka olarak adlandır ılan,

hatta yargı konusunda çalışma yapan psikologlar bile, sosyal yargılarda bulunurken

hatalı davranabilmektedirler (Arkonaç, 1993; 1998; Bilgin, 1996; Harlak, 2000; Yapıcı,

2003; 2004).

Düşünülen etkileyici şeyin bir aktör olduğu durumlarda, atıflar çoğu kez aktörün

maksatlar ına ve niyetlerine göre yapılanmaktadır. Bu konuda Bulman ve Worthman

taraf ından yar ı felç ve k ısmî felçlilerin yapmış olduklar ı kazalar ile ilgili yapılan

mülakattan elde edilen bulgular oldukça dikkat çekicidir. Zira kaza kurbanlar ınınçoğunluğu yaşadıklar ı kazalar ın kendilerine bir ders verme veya diğer insanlar için bir

ibret olma gibi sebeplerle izaha çalışmışlardır. Dahası onlar kaderlerinin birçok

sebepten veya gayeden dolayı Allah taraf ından idare edildiğini söylemişlerdir ( Spilka,



11

Shaver & Kirkpatrick, 2001, 175). Başka bir deyişle onlar kendilerini felç eden

kazalar ın bir amaç ve plan dâhilinde gerçekleştiğine inanmaktadırlar.

Aslında insanlar ın gerek bireysel gerekse sosyal ilişkilerinde sık sık nedensel

atıflar kullanması onlar ı psikolojik olarak rahatlatmakta fiziksel ve sosyal çevrelerinde

cereyan eden olaylar ı anlama ve anlamlandırmalar ına hizmet etmektedir. Böylece

özsaygılar ı yükselen bireylerde çevre üzerinde hâkimiyet kurmuş olduklar ı izlenimini

oluşturmaktadır. Hem bugüne hem de geleceğe yönelik öngörülerin temelini oluşturan

bu durum, onlara çevreleriyle ilişkilerinde uyumlu davranabilme f ırsatı vermektedir.

Öyleyse, gözlemlenen olaylar ın sebepleri hakk ında, genellikle toplumsal bellekte

mevcut olarak bulunan, bununla birlikte çoğu kere öznel inançlar olarak dile getirilen

nedensel atıflar ın, insanlar ın “anlam arama”, ”sonuçlar ı kontrol altına alma” ve “öz

saygı” ihtiyaçlar ına cevap verdiğini söyleyebiliriz. İleride de bahsedileceği üzere, bunlar

başa çıkma sürecinin meydana gelişinde de önemlidir. Zira burada söz konusu edilen bu

üç sebep atıf ve başa çıkma teorileri için uygun bir teorik çerçeve oluşturur (Küçükcan

& Köse, 2000, 63-64; Pargament, 2003, 220; Spilka, Shaver & Kirkpatrick, 2001, 173;

Yapıcı, 2003, 137).

Burada şu hususu da belirtmekte fayda vardır: Araştırmacılardan bir k ısmı anlam aramayı ve anlamayı nihai bir sonuç olarak izah ederken bir k ısmı ise bilgi

aramadaki gerçek gayenin, çevre üzerinde ve böylece kişinin tecrübeleri veya yaptıklar ı

üzerinde etkili bir kontrol kurma arzusundan beslendiği kanaatindedirler (Yaparel,

1994, 275-276). Gelecekte olacaklar ı kontrol ve tahmin etmek için organizmanın,

özellikle tehdit edildiği zaman, çevresi hakk ında bilgi elde etme çabası, psikolojide çok

geniş şekilde incelenmiştir. Bu bazı

araştı

rmacı

lar bilgi elde etmeye güdülenmiş içedönük güdülenmenin dışa dönük güdülenmeden daha fazla atfa yatk ın olduğu

kanaatindedirler. Atıfsal faaliyetler k ısmen ferdin olumlu sonuçlar ını ortaya çıkarma

ihtimalini yükseltmek veya olumsuz sonuçlardan da kaçınmak için, olaylar ve yaşantılar

üzerindeki kontrolünü etkili hale getirme gayretini içerir (Spilka, Shaver & Kirkpatrick,

2001, 176; Bahadır, 2002, 24; Yaparel, 1994, 275).

2.1.2.Bireysel ve Sosyal Hadiseleri Anlamlandırma Sürecinde Din

Dinin ne olduğunu anlama hususunda birbirinden az çok farklılaşan çok çeşitli

tanımlamalar mevcuttur. Bununla birlikte dinin “bir problem çözme yolu ve kutsalla

ilişkili anlam arayışı” (Pargament, 2003, 215) olarak tanımlanması özellikle çalışmamız



12

açısından oldukça işlevseldir. Bu noktada özellikle belirtmek gerekir ki, dinin kökenleri

hususunda atıfsal bir perspektif geliştirmek evrensel olsa da, ilk ortaya çık ışı veya tabiat

üstü güçlere atıf arzusu hemen her toplumda görülmektedir (Küçükcan & Köse, 2000;

Spilka Shaver, Kirkpatrick, 2001, 179; Yaparel, 1994).

Din, anlam arayışında önemli rol oynar. Birçok insan din ve inançla hayatına

anlam yükleyebilmektedir (Yapıcı, 2007, 97). Acı veren ve hayrete düşüren hayat

tecrübeleriyle, başka bir deyişle zor ve ıstırap veren olaylarla kar şılaşan kişi için din,

kaygılar ının yatışmasını sağlayarak koruyucu bir işlev icra eden, kaygıyı azaltan bir

anlamlandırma ve yorumlama çerçevesi sunar (Ek şi, 2001, 29-32; Kula, 2005, 227;

Karaca, 2003, 77; ayr ıca bk. Yapıcı, 2007). Bu sebeple din anlam kaynağının temelidir.

Bu gerçek özellikle, trajik olaylarda ve krizlerde kendisini göstermektedir. Dinî

kavramlar kişiyi kapsamlı, anlaşılır ve ahenkli bir inanç sistemiyle donatır ki bu sistem

dünyadaki olaylar ı izah etmede ve yerli yerine oturtmada çok kullanışlıdır(Küçükcan &

Köse, 2000, 70-71; Pargament, 2003, 217; Spilka Shaver, Kirkpatrick, 2001, 180;

Yaparel, 1994, 278; Akgül, 2004, 22). Buna ek olarak din, bir başka şekilde

cevaplanamayacak gibi gözüken var oluş nedeni ve hayat ile ilgili pek çok soruyu

cevaplamakla bireyin zihinsel ve ruhsal dünyası

nda belirsizlik yaratan pek çok problemin ortadan kalmasına yol açar. Bu nedenle dini, anlamın ve anlamanın başlıca

kaynaklar ından biri olarak kabul etmek mümkündür (Bahadır, 2002, 152; Küçükcan &

Köse, 2000, 67; Yapıcı, 2003, 137-148). Örneğin ülkemizde 17 Ağustos 1999 yılında

meydana gelen Marmara depremi birçok mal ve can kaybına neden olmuştur. İnsanlar

üzerinde belirsizlik yaratmış, dolayısıyla bu felaketi yaşayanlar yüksek stres ve

gerilimle kar şı kar şıya kalmıştır. Marmara depremi üzerinde psikolojik bir araştırma

yapan Küçükcan ve Köse (2000) dinî inançlar ın söz konusu gerilimi azaltmada oldukça

işlevsel olduğu sonucuna varmışlardır.

Dinî inançlar kişiye yardım eli uzatarak ona başka hiçbir yerde bulamayacağı bir

güvenlik duygusu verir. Kendini güvende hisseden birey pek çok psikolojik

rahatsızlıktan korunacağı için başkalar ıyla daha sağlıklı ilişkiler kurabilir. Dinî inançlar,

insanlar ın hayatın gidişatına dair sorular ına cevap verir, onlar ın yaşam boyu yaptıklar ını

ve ölümü anlamlandırmalar ına yardımcı olur. Başka bir deyişle dinî inançlar özellikle

acının ve ıstırabın anlam kazanmasında bireye moral motivasyon vererek manevî destek

sağlar (Ayten, 2006, 142-146). Kuşkusuz inanan insan için olaylar ın meydana gelişi,

kaynağı veya gerisindeki güce ilişkin açıklamayı anlamlı k ılan şey, temelde dinî içerikli



13

kavramlardır. Bu anlamda dinî semboller ve inanç sistemleri önemli birer anlam

kaynağı pozisyonundadır. Bu sebeple din anlam arayışında güçlü bir motivasyon

konumundadır. Örneğin, ABD’de 2000’den fazla insana niçin dindar olduklar ı

sorulduğu zaman onlar: “Din hayatımıza anlam katıyor.” cevabını vermişlerdir

(Küçükcan & Köse, 2000, 16; Karaca, 2006, 482). Buradan hareketle anlam aray ışında

çok önemli rol oynayan dinî inançlar ın anlam kaynağının başlangıcını oluşturduğunu

söylemek mümkündür. Bu durum özellikle trajik olaylarda ve krizlerde kendisini açıkça

hissettirir. Acı veren ve hayrete düşüren hayat tecrübeleriyle kar şılaşıldığında dinî

inançlar bir anlamlandırma ve yorumlama çerçevesi sunmaktadır. Dinî kavramlar kişiyi

kapsamlı, anlaşılır ve ahenkli bir inanç sistemiyle donatır ki bu sistem dünyadaki

olaylar ı izah etmede ve yerli yerine oturtmada oldukça kullanışlıdır (Ek şi, 2001, 29-32;Kula, 2005, 227; Küçükcan & Köse, 2000, 70-71; Pargament, 2003, 217; Spilka, Shaver

& Kirkpatrick, 2001, 180; Yaparel, 1994, 278; Yapıcı, 2007, 139).

Yaratılışı gereği insanoğlu hem bireysel varlığına hem de fiziksel ve sosyal

çevresinde olup bitenlere bir “anlam” verme ihtiyacı ile güdülenmiştir. Bu noktada

“anlam” ihtiyacı, insanüstü, yani metafizik-manevî bir kategoride yer alır. İnsanın nefes

aldı

ğı

sürece olumlu-olumsuz, iradeli-iradesiz tüm tutum ve davranı

şlar ı

“anlam” bulmaya yöneliktir. Çalışma, üretme ve hayatın güzelliklerini değerlendirme yeteneğini

kaybettiğimiz zaman bile hayatta bir anlam bulabilecek olmamız, hayatın

anlamlılığındaki istikrar ın göstergesidir. Örneğin huzurevi yaşlılar ı üzerinde yapılan bir

çalışmada yaşlılara; “yaşanan hayatı anlamlı bulup bulmadıklar ı” sorulmuş, onlar ın

çoğunun hayatı anlamlı ve yaşanılabilir gördükleri tespit edilmiştir (Akgül, 2004, 43).

Öyleyse çekilen sık ıntı ne kadar yoğun olursa olsun, hatta ölümle yüz yüze kalınsa bile,

buna bir anlam yüklenebilir. Böylece en yoğun acılara bile katlanmak mümkün hale

gelebilir. Bu noktada şu hususu özellikle vurgulamak gerekir ki, insanlar hayatın

anlamlı olduğunu kavramak için trafik kazası yaparak acı çekmemeli; ama kaza olmuşsa

bunun travmatik etkisinden kurtulabilmek için o hadiseden anlam çıkarabilmelidir.

Öyleyse insanın yaşadıklar ından ders alarak trajediyi anlamlı hale getirebileceğini

söylemek mümkündür. Çünkü hayat her zaman anlamlıdır, daha doğrusu anlamlı olmak

zorundadır (Ayten, 2006, 131-134). Yapılan çalışmalar göstermiştir ki, intihar teşebbüsünde bulunan kişiler bile, ölümle sonuçlanabilecek bu hareketlerine bir

“anlam” yüklemiştir. Yani kişi için yaşamak ne kadar anlamsızlaşmışsa, ölmek de o

kadar anlamlı hale gelmiştir. İnsanda doğuştan var olan anlam arzusu, onu en acımasız



14

ve en korkutucu şartlar içerisinde bile sar ılabileceği bir değere, bir amaca veya hedefe

yöneltebilir. Ancak anlam arzusu engellendiği ve anlamın önünde set olan bariyerler

kaldır ılamadığı ya da yok edilemediği durumda birey ruhsal bunalma ve kaygı altında

anlamsızlığa düşebilir. İşte tam da bu noktada ferdin içine düştüğü var oluşsal boşluktan

kurtulabilmesi için anlam arzusunun yeniden işlerlik kazanması gerekir. Hiç bir güç

insana anlam devşiremediği gibi anlam tecrübesi, bireyin olumlu mücadelesi olmadan

kendi kendine de ortaya çıkamaz. İnsan kendi çabasıyla anlamı keşfetmek zorundadır.

Anlam bir şeye duyulan sevgide ya da icra edilen bir iş ve meslekte; hatta acı ve

dramatik tecrübelerin derinliklerinde saklı olabilir. Onu aramak insanın en büyük

sorumluluklar ından birisidir (Bahadır, 2002, 15). Çünkü insanın gerek kendisinin

yaşadığı hadiselere gerekse çevresinde gözlediği olaylara bir anlam yüklemeye ya daolup biten olaylara bir tak ım sebepler atfederek onlar ı açıklamaya çalışması, dolayısıyla

dış dünyada cereyan eden hadiseler üzerinde kontrol duygusu sağlayan psikolojik bir

mekanizma oluşturmaya gayret etmesi, onun hem en önemli görevlerinden hem de

kognitif (zihinsel) eğilimlerindendir (Pargament, 2003, 208; Küçükcan & Köse, 2000,

15-63; Yaparel, 1994, 275; Hökelekli, 2001, 115; Yapıcı, 2003, 127-128).

Bilindiği gibi, yaşadı

ğı

tecrübeleri ve gözlemlediği olaylar ı

anlama ve açı

klamaihtiyacıyla güdülenen kişi büyük ölçüde kendisini tatmin edecek bir tak ım açıklamalar ı

arama, bulma ve bunlar ı sınama ile meşguldür. Çünkü o, gerek fiziksel gerekse sosyal

çevresinde olup biten olaylara anlam vermek zorundadır. Esasen kişi bu şekilde

çevresine uyum göstererek çeşitli davranışlarda bulunabilir. Aksi takdirde kendisini

psikolojik bir boşlukta hissederek ruhsal veya zihinsel bir tak ım rahatsızlıklarla kar şı

kar şıya kalabilir. Kuşkusuz bu durum, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle iyi giden

ilişkilerini alt-üst eden bir durumdur. Bundan dolayı bireyler hem fiziksel dünyada

cereyan eden olaylar ı hem de kişileri, gruplar ı ve sosyal hayatta meydana gelen

hadiseleri kendileri için anlamlı k ılacak açıklamalara ihtiyaç duyarlar. Bu ihtiyaç ise

onlar ı harekete geçirerek çeşitli nedensel atıflar yapmaya, yani “Bunun sebebi

nedir?”sorusunu sorarak cevap aramaya götürmektedir (Yapıcı, 2003, 128; Küçükcan &

Köse, 2000, 63-64). Frankl “logoterapi”* ismini verdiği psikiyatrik yaklaşımıyla

insanlar ın hayatını yeniden anlamlandırmayı ve onlara dünyada yaşamalar ı için bir neden göstermeyi amaçlar. Ona göre insan hayatı küçümsenemeyecek kadar anlamlıdır

ve bu anlam her zaman keşfedilebilir bir halde mevcuttur. Eğer insanlar Nazi

* Logoterapi, anlamı merkeze alan ya da anlam yoluyla terapi şeklinde açıklanabilir (Bk. Ayten, 2006:134-135).



15

kamplar ının kötü şartlar ı içerisinde bile anlam bulabiliyorsa anlama ulaşılamayacak

hiçbir yer yoktur. O halde anlam her zaman bulunabilir. Çünkü insanın yaşadığı

boşluktan kurtulabilmesi bir tak ım anlamlara sar ılması ile mümkün olabilmektedir

(Ayten, 2006: 128-129).

Bu noktada şu hususu vurgulamak gerekirki, fiziksel ve sosyal hadiselere

yönelik nedensel açıklamalar ın iki temel nedeni vardır. Bunlardan birincisi tahmin

edilebilirlik, ikincisi ise kontroldür. Söz konusu bu iki sebep birleşince, insan zihinsel

yapısı gereği iki nesne veya iki olay arasında bir ilişki varmış gibi algılamakta,

bunlardan birini diğerinin sebebi ya da sonucu olarak değerlendirmektedir. Ekonominin

çöküntüsünün ahlakî yozlaşmaya, cinsel suçlar ın artmasının dinden uzaklaşmaya, geri

kalmışlığın emperyalist güçlerin faaliyetlerine bağlanması vb. ilişkiler bu hususa örnek

olarak verilebilir. Bu noktada hangi sonucun hangi sebebe bağlanacağı veya hangi

sebebin hangi sonuçla birlikte algılanacağını belirleyen unsurlar ın neler olduğu

sorusuyla kar şılaşmaktayız. Çünkü insanlar bazı olaylara getirdikleri açıklayıcı

sebepleri, benzer başka olaylara getirmektedirler. Bu ise, hem bireylerin aynı olayı

farklı algılayı p tanımlamalar ından, hem de tarifin değişmesine göre onlar ın dile

getirdiği açı

klamalar ı

n değişmesinden kaynaklanmaktadı

r (Yapı

cı

, 2003,128).Hayatın maddî şartlar ı, çeşitli felaket ve sık ıntılar içinde insanlar Allah’ın

umulmadık müdahalesine büyük önem vermektedirler. Zira dinî inançlar, diğer

etkileyici unsurlar yanında, insanın yaşadığı bu tür engellemeler kar şısında telafi edici

bir rol oynayabilir (Hökelekli, 2003, 90-91). Çünkü dinî inançlar hayatı yaşanılabilir

k ılan umut, iyimserlik gibi temel dinamiklerle birlikte sorumluluk ve üretkenlik gibi

insanı

insan yapan psiko-sosyal unsurlar ı

sürekli beslemektedir (Bahadı

r, 2002, 157;Kula, 2005, 222).

Yapılan çalışmalar göstermektedir ki dinî inançlar; fedakârlık, sabır, mücadele

ve umut duygular ını canlı tutarak çekilen acılar ı hafifletmekte, böylece umutsuzluk

duygusuna kar şı koruyucu bir işlev üstlenerek yaşama arzusunu kuvvetlendirmektedir.

Yani din, insanın acı ve ıstıraplar ını azaltan ve teselli veren bir umut kaynağı olarak

işlev görmektedir (Kimter, 2006, 223). Ancak, şu hususu önemle vurgulamak gerekir ki,

çaresizliğin insanı dine yönelmeye sevk edebilmesi için yaşama arzusunun sık ıntıya

üstün gelmesi gerekir. Çöküntü veya umutsuzluk gibi sırf olumsuz duygular Allah’a

doğru bir hareketi asla desteklemez. Aksine bunlar gerekli dinamizmi insandan

uzaklaştırdığı için böyle bir hareketin oluşumunu kesintiye uğratır veya tamamen yok



16

eder. Esasen çaresizlik tecrübesi bazı insanlarda dinî duygular ı canlandırabileceği ve

onlar ı dinî hayata yönlendirebileceği gibi bazılar ında ise tam tersine dine ilgisizlik ve

Allah’a isyan tepkilerini uyandırabilir (Hökelekli, 2003, 91-92; Kula, 2005, 221). Eğer

dinî temelli bir anlam arayışı devreye girerse, onun vereceği güç sayesinde kişi

çevresindeki olumsuz şartlar ı yenme mücadelesine girişebilir. Bu da onun hem kendi

hakk ında hem de çevre üzerinde belli bir bilgiye ulaşarak fark ındalık duygusu

kazanmasına sebep olabilir. Yani insan başa gelen bir olayı anlamlandır ınca yaşadığı

boşluktan kendisini çekip çıkaracak bir motivasyonla kendi hayatını yönlendirme

yeteneğine sahip olacaktır. Zira başa gelen felaketlere dinî bir anlam yükleme ya da en

azından bu felaketleri bazı dinî motif ve referanslarla açıklamaya çabalama hem

gündelik problemlerle hem de var oluşsal kaygılarla başa çıkmada olumlu etkiler yapma potansiyeli taşımaktadır (Küçükcan & Köse, 2000, 17-67; Bahadır, 2002, 152). Şunu da

söylemekte fayda vardır ki, elbette her anlam arayışı dinî değildir. Çünkü anlam

arayışının dinî bir karakter kazanabilmesi için yapılan atıflar ın ve izah tarzlar ının

kutsalla ilişkili bir biçimde ifade edilmesi gerekir (Pargament, 2005, 282).

2.1.3. Bir Anlamlandırma Biçimi Olarak Kader

Dinî inançlar kişiyi umutsuzluğa kar şı koruduğu gibi, realiteyi yorumlamak,

kimliğin bir tanımını yaparak bireyi oraya yerleştirmek ve gündelik hayata rehberlik

etmek gibi bir tak ım fonksiyonlara sahiptir (Vergote, 1999, 91; Hökelekli, 2003, 116;).

Gerçekten de hemen her din, var oluş içinde kendini bir yere yerleştirmeye çalışan

insana referans çerçeveleri hazırlayan zihni muhtevalar sistemi sunarak hayatta

kar şılaşılan olay ve durumlara hazır bütünsel cevaplar üretmekte ve nasıl yaşanması

gerektiği hususunda yol göstericiliği yapmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde açıkçagözlenmiştirki, bilimin insanı ve dünyayı bütünüyle anlamlandırmasını mümkün

değildir. Çünkü insanın anlamlandırma ihtiyacı duyduğu gerçekliğin bir bölümü tecrübî

değildir ve bilimin kaynaklar ıyla ulaşılacak bir mahiyet taşımamaktadır. Dolayısıyla

dinin yardımı olmaksızın bilimin insanlara aşk ın bir varlıkla, dünya sonrası hayatla

(ahiretle), anlam arayışıyla, var oluşsal konularla ilgili nihaî cevaplar sağlayabileceği

kuşkuludur (Mehmedoğlu, 2006, 467). İşte dinî inançlar, insanın kendisiyle, diğer

insanlarla tabiatla ve Tanr ı’yla ilişkilerinde önemli bir rol oynamakta ve hayatın

anlamına ilişkin bütüncül cevaplar sunarak bir dünya görüşü sağlamaktadır. Bunun en

azından ülkemiz insanı açısından böyle olduğu görülmektedir. Çeşitli araştırmalarda

elde edilen sonuçlara göre, insanımızın çoğunluğu dine inanmakta çok azının ise



17

inanmamaktadır. Dolayısıyla insanı bütünüyle anlama çabasındaki hiçbir psikoloji,

dinin, insanlar ın hayatlar ında ve kişiliklerinde, az ya da çok, düzenleyici ve yönlendirici

bir güç olduğu gerçeğini göz ardı edemez (Mehmedoğlu, 2006, 282). Dinin gerçekliğini

ister kabul, ister ret etsin pek çok düşünür inancın insan hayatını yönlendirdiğini açıkça

ifade etmektedir. Mesela Freud’a göre bir gerçekliğe sahip olmasa da dinin insan

hayatında etkin bir rolü vardır. Çünkü din gibi bir güce tutunmak hayatın tehlikelerine

kar şı insanın korkular ını dindirmektedir. İnsanın çaresizliği bitmediği için babaya ve

Tanr ıya ihtiyaç duymaktadır. Tabiatın getireceği felaketleri durdurma, kaderin

kaçınılmaz yönüyle özellikle ölümle insanı uzlaştırma ve acı, elem sık ıntı gibi

mahrumiyetlerin kar şılığını (cennet vb.) verme şeklinde insana üç farklı psikolojik

tatmin sağlayan Tanr ılar hala görevlerini sürdürmektedirler. K ısaca Freud’a göre bir yanılsama olan din, insanlar ın katlanılmaz sık ıntılar ına tahammüllerini

kolaylaştırmaktadır. Nihayette din hem yararsız hem de gelişime zarar vermektedir.

Çünkü insanlar sonsuza dek çocuk kalamazlar, sonuçta gerçekliğin ne olduğunu

öğrenmek durumundadırlar. Çocuktaki yüceltilen dışa vurumlar (mesela din gibi)

insanlar ın gerçekle muhatap olacaklar ı olgunlaşma sürecini geciktirir. Aklın,

içgüdülerin önüne geçtiği, yanılsamalar ın terk edildiği ideal seviyeye insan ırk ının

ulaşması şimdilik mümkün değildir. Bu yüzden dine bir süreliğine izin verilebilir. Fakat

din bir yanılsamadan ibaret olduğundan, ideal hedefe ulaşmada büyük bir engel teşkil

etmektedir. Bu yüzden bu yanılsamadan bilime sar ılarak kurtulmak gerekir (Ayten,

2006, 33-34; Yavuz, 1987, 23-26). Yani Freud’a göre insanın tabiatın getirdikleri

(depremler, sel, f ırtına, salgın hastalık vb. felaketler )kar şısında çaresiz kalması,

yardıma koşan bir baba imajının devamı niteliğindeki bir Tanr ı isteğini meydana

getirmiştir. Bu yüzden din, çocukluktaki çaresizlik ya da acziyet duygusunu gideren

güçlü bir baba imgesinin yetişkinlikte bir yanılsama olarak devam etmesinden ibarettir.

Anlamlandır ıcı bir sistem olarak dinî inançlar, anlaşılması zor olaylara bir anlam

ve yorum katar ya da en azından birey için bu tür olaylar ı belirli çerçevede kabul

edilebilir k ılar (Kimter, 2006, 217). Din, her şeyden önce insan hayatında özel bir önem

arz eden doğum, evlenme, hastalık, felaket, talihsizlik ve ölüm gibi sıra dışı olaylarla

ilgilenir. Her din, insan hayatında belirleyici olan bu tür olaylar ı çözümlemeye çalışır (Holm, 2004, 24-26). Yani dinî inançlar insana sunduğu açıklamalarla ona yardımcı

olmaktadır. Özellikle yaşamın başlangıcı, sonu, anlamı ve değeri konular ında arayış

içinde olan insanın bu arayışına bulabileceği cevaplar dinî inançlar taraf ından



18

verilebilmektedir (Kayıklık, 2002, 32). İşte bu noktada İslam inancının amentüsünde yer

alan kader inancının arayış içindeki insana yardım elini uzattığını görmekteyiz.

Bilindiği gibi insan yerine göre hem güçlü hem de güçsüz bir varlıktır. İlk yaşlarda

oldukça güçsüz olan insanın, yetişkinlik döneminde her ne kadar birçok şeyi yapmaya

gücü yeterse de yine de gücünün yetmediği olaylarla kar şılaşması her zaman

mümkündür. Örneğin hastalıklar, trafik kazalar ı, deprem, sel felaketleri vs gibi. İşte bu

güçsüzlük ve çaresizlik sonucu insan, kendini emniyete alma, kendine güven verecek

güçlü, kudretli bir varlığa yönelme ve ona sığınma ihtiyacı duyar. Çabalar ının fayda

vermediğini gördüğü, dahası elinden bir şey gelmediğini anladığı zaman, insan

felaketler, belalar, ölümler vs. k ısaca dünya çark ının ak ışına kar şı çok aciz olduğunu

hisseder. Böyle bir durumda ümitsizlik içinde k ıvranan insanı teselli edecek ve ona ümitve kuvvet verecek her şeye kadir bir varlık arayışı ve inancı kendini hissettirir (Peker,

2003, 77-78; Yapıcı, 2007, 93-135). Çünkü tabiatüstü bir gerçeklik olarak kabul edilen

bu varlığın hayatımız üzerindeki kontrol edici gücü teselli vericidir. Bu sebeple insan

çaresiz ve umutsuz kaldığında Tanr ı’yı ve kaderi düşünerek, “başka türlü olmazdı”

şeklinde bir inanç geliştirir. Bu da yaşanan sık ıntılar ın belli bir plan dâhilinde

gerçekleştiği inancını kuvvetlendirir (daha fazla bilgi için bk. Yapıcı, 2007, 93- 135).

İslam inancı esaslar ından biri olan kader inancı meleklere veya peygamberlere

inanç gibi nispeten diğer inanç esaslar ından müstakil gibi duran bir inanç esası değildir.

Psikolojik perspektiften bak ıldığında kader inancı, sadece diğer inanç esaslar ını değil

bireysel ve dinî hayatın tamamını kuşatan bir özellik arz etmektedir. Farklı algılamalara

rağmen neredeyse Allah inancı ile aynı özelliklere sahip olan kader inancının, bu inanç

ekseninde varlık bulan dinin, inanan insanın dünyasında canlılık kazanması ve

hayatiyetini devam ettirmesi konusunda bir tür sigorta işlevi gördüğü söylenebilir. Bu

durumda kader inancı, bütün hayatı dinî bir bak ış açısıyla besleyen bir yapı arz

etmektedir. Zira bireysel anlamda psikoterapik işlevselliği de bulunan bu inanç, çalışma

ve güvenme, sığınma ve inanılan varlığın yardımını bekleme, en olumsuz durumlarda

bile umudu yitirmeme, olumlu durumlarda kibirlenip tedbiri elden bırakmama, inanılan

varlık ile ilişkiyi kesmeyip bilakis artırarak takviye etme gibi işlevlere sahiptir. Bu

özellikleriyle insan hayatının tamamını kuşatan kader inancının, dinî inancı besleyen enönemli kaynaklardan biri olduğu söylenebilir (Karaca, 2006, 479-489).

Stack, dindarlığın depresyonu en az üç şekilde etkilediği öne sürülmüştür: 1-

“Toplumsal ba ğ ıml ıl ık ” hipotezine göre kader inancı, bireye dinî çevreden gelen



19

toplumsal bir destek sağlamaktadır. Böyle bir destek bireye hem duygusal hem

entelektüel hem de depresyon riskini azaltan diğer bazı özellikleri kazandırmaktadır. 2-

“Tutarl ıl ık ” hipotezine göre kader bireye ümit ve iyimserlik duygusu aşılayarak

depresyonu azaltmaktadır. 3- “ Hikmet ” hipotezidir ki buna göre kader inancı, elem ve

ıstıraplar ı negatif algılama potansiyelini olumlu yönde değiştirmektedir. Yani kader

inancı, insanlara, her hadisede, ilahî bir hikmet, kadere bağlı bir sebep bulunduğu

inancını yerleştirmekte ve onlar ın hadiselere kar şı daha sağduyulu ve iyimser bir bak ış

açısıyla yaklaşmalar ını sağlamaktadır (Karaca, 2006, 480).

Kader inancının nasıl şekillendiği, muhtevasının nasıl doldurulduğu, k ısaca yönü

ve yoğunluğunun nasıl biçimlendiği meselesine gelince, bu hususta pek çok sosyo-

demografik faktörün etkili olduğunu söyleyebilmek mümkündür. Mesela, kaderci

anlayışa göre kadın dindarlığı çeşitli görüntü ve biçimler altında ortaya çıkabilmektedir.

Yapılan bir çalışmada kadınlar kader inancını “al ın yazı sı” tabiriyle tanımlamaktadır.

Bununla onlar “kal ıcı olanı” ifade etmektedirler. Bu şu anlama gelmektedir: Pratikte

insanlar ne yaparlarsa yapsınlar, değiştiremeyecekleri bazı durumlarla

kar şılaşmaktadırlar. Örneğin, insanın doğduğu yer, anne-babası, fiziksel ve psikolojik

özellikleri, cinsiyeti, yaşam süresi, ölümü, deprem kası

rga, sel gibi bazı

afetler genelkader kategorisinde değerlendirilmekte ve ilahî bir plan olarak kaderin insanı bazı

yönlerden tamamen kuşattığı kabul edilmektedir. İnsanın davranışının oluşumu ve

sorumluluğunu nasıl yükleneceği konusunda ise farklı anlayışlar bulunmaktadır.

(Karaca, 2006, 480) Ayr ıca kaderi ifade etmek üzere kullanılan “ yazg ı” tabiriyle

“de ğ i ştirilemez olana” işaret edilmektedir. Mutlak bir teslimiyetin kendini hissettirdiği

bu geleneksel algı biçiminde güçsüz, edilgen ve zayıf olduğunu vurgulama eğilimi

kendini hissettirmektedir. Bu türden bir kader inancı, kişinin iradesinin zayıflığını

vurgulamanın ötesinde, Tanr ı’nın mutlak iradesine de işaret etmekte, böylece yaşanan

sosyal gerçekliğin ardında başka gerçeklerin var olduğunu iddia etmektedir. Esasen bu

tür bir yaklaşım gerçeği yakalamaya engel olmakta, kaderci ve hayalî dünyanın

kurulmasını beraberinde getirmekte, gerçekten kaçış için savunma mekanizmalar ı

oluşmaktadır. Kaderci hikmet arayışının hâkim olduğu, bilinmeyen hayra ulaşma

çabasının güdüldüğü poliyanacı bu kadın tutumunda sosyo-psikolojik ve sosyo– ekonomik etmenlerin izlerini görmek mümkündür. Alın yazısını değiştirmeye imkân

olmadığını vurgulama eğiliminin evliler ve dullar arasında bekârlardan daha yüksek

oluşu bu kanaati doğrular niteliktedir. Bu durumu, yaşanan ölüm, ayr ılık, sosyal



20

sorunlar gibi faktörlerin kaderci eğilimi beslediği şeklinde izah etmek mümkündür.

Sosyo-ekonomik düzeyleri düşük kadınlarda kaderci, teslimiyetçi inanç ve eğilimlerinin

güçlü oluşuna kar şın, eğitim düzeyindeki artış kader inancında belirgin düşüşe ve

bireysel güç ve iradenin kişinin yaşamının yönünü tayin etmekte yeterli görülmesine

neden olmaktadır (Şahin, 2006, 333).

2.2. Başa Çıkma Kuramı ve Kader İnancı

2.2.1 Başa Çıkma, Dinî Başa Çıkma ve Dinin Etki Boyutu

Başa çıkma, insanın hayata aktif olarak katılmasını sağlayan; onu her durum

kar şısında güçlü ve dinamik k ılan, sağlıklı ve zorunlu bir değişim sürecini temsil eder.

Anlam kazanma, bu sürecin sağlı

klı

yürümesi ile doğrudan ilişkilidir. Zira bireyselaçıdan yeniden yapılanmanın durduğu andan itibaren anlamsızlık duygusu baş gösterir

(Bahadır, 2002, 60). Bir kişinin stres yaratan durumlarla uğraşma sürecine ba şa çıkma”

adı verilmektedir (Ek şi, 2001, 13; Ar ıcı, 2006, 533). Başka bir tanımda ise başa çıkma

şöyle ifade edilmiştir: İnsanlar ın hayatlar ında kar şılaştıklar ı olaylar ı anlamaya

çalıştıklar ı; kişisel ya da çevresel istek ve arzular doğrultusunda kendilerini

ayarladıklar ı olumlu ve etkileyici bir değişim süreci olarak tanımlanmaktadır. Başa

çıkmayı anlamada yardımcı üç açıklama söz konusudur (Bahadır, 2002, 59). Birincisine

göre başa çıkma daha çok birey için önem arz eden bir tak ım olaylar, durum ve sorunlar

üzerinde odaklaşır (Kula, 2005, 19). İ kincisine göre başa çıkma hem bilişsel hem de

davranışsal bir karaktere sahiptir. (Pargament, 2003, 211). Yani birey kar şılaştığı

sorunlar ı hem anlamaya hem de çözmeye çalışır. Üçüncüsü ise başa çıkmanın, bireyin

kar şı kar şıya bulunduğu, ihtiyaçlar ını kar şılamak üzere giriştiği ilişki süreçleri ile güçlü

bir bağa sahiptir. Birey içerisinde bulunduğu psikolojik duruma göre başa çıkmanınsıralanan söz konusu fonksiyonlardan tek tek ya da birlikte faydalanarak sorunlar ını

çözmeye çalışır.

Stres yaratıcı bir durumla kar şılaşıldığında değerlendirme süreçleri başlar ve

bunlar başa çıkmayı yak ından ilgilendirir. Burada söz konusu edilen değerlendirme

kavramı ile etki-tepki arasında ortaya çıkan birincil ve ikincil bilişsel değerlendirmeler

kastedilmektedir. Birincil değerlendirmede etkinin yerli, yararlı ya da stresli olupolmadığı konusunda bir karara var ılır. Aslında bu yaşanılan durumun algılanması ve

kişi için ne anlama geldiğinin değerlendirilmesidir. Bu süreç hayatın anlamını keşfetme

dönemidir. Eğer birinci aşamada kişi yaşantıyı stres verici olarak değerlendirmediyse



21

stres oluşturucu bir durum söz konusu değildir. Fakat durum stresli olarak algılanırsa bu

aşamada hangi başa çıkma seçeneklerinin mevcut olduğu, bunlar ın etkili olup olmadığı

ya da kişinin bunlar ı etkili bir şekilde uygulama kapasitesinin olup olmadığı

değerlendirilir. Stresle başa çıkma teknikleri işte bu zaman devreye girerler. Stresin

ikincil değerlendirme döneminde duygu, düşünce ve davranış düzeyine yansıyabilen

belirtilerinin bazılar ı şöyledir: Önemli ya da önemsiz daha önceden verilen kararlar ı

vermekte güçlük, değersizlik, yetersizlik, güvensizlik ve terk edilmişlik duygular ı,

uygun olmayan durumlarda ortaya çıkan öfke, düşmanlık ve k ızgınlık dalgalar ıdır.

İkincil değerlendirme birincil değerlendirme ile etkileşim halindedir. Yeniden

değerlendirme ise genellikle kişinin kendisinin edindiği veya çevreden gelen yeni

bilgilere dayanarak daha önceden yapılan değerlendirmedeki değişiklikleri ifade eder.Yeniden değerlendirme bilişsel başa çıkmanın bir sonucu da olabilir. Başka bir ifadeyle

bütün bu süreçler birbirinden bağımsız bir tarzda cereyan etmez. Daha ziyade, bir

sürecin sonucu başka bir süreci harekete geçirebilir. Örneğin, bir tehdide uygun başa

çıkma mekanizmasının hazır olması o tehdidin potansiyelini oldukça azaltır (Ek şi, 2001,

21-22).

Başa çı

kma biçimleri etkili (olumlu), etkisiz (olumsuz), problem odaklı

veduygusal odaklı olarak sınıflanabilir. Ancak şu hususu vurgulamak gerekir ki, stresli

olay ya da durumla başa çıkma sürecinde en çok problem odaklı ve duygu odaklı başa

çıkma tarzı kullanılmaktadır (Kula, 2005, 110-111; Ek şi, 2001, 22-23; Ar ıcı, 2006, 533-

534).

Kişi kendisinde stresli bir durum oluşturan olay ya da durumu değiştirmeye

çalı

şı

r. Bu çabaya problem odakl ı

ba şa çı

kma denir. Kişi stres yaratan durumla ya daolayla ilgili duygular ını, mevcut stresli durum değiştirilemeyecek nitelik olsa bile,

hafifletmek için uğraşır ve kendisinin duygular ını ve tutumlar ını değiştirmeye çalışır.

Buna da duygu odakl ı ba şa çıkma denir.

Probleme dayalı başa çıkma yönteminde birey öncelikle sorunu tanımlar,

probleme alternatif çözümler üretir, ürettiği çözümleri değerlendirerek en uygun

çözümü veya çözümleri uygulamaya başlar.

Duygu odaklı başa çıkmada ise kişi savunma mekanizmalar ından bastırma,

yansıtma, mantığa bürünme vb.lerini kullanarak gerçeği olduğundan farklı algılamaya

çalışır. Aynı zamanda yaşadığı sorunu zihninden atmak için fiziksel egzersizler



22

yapmayı, öfkeyi dışa vurmayı, dostlar ından destek aramayı ihtiva eden bazı davranışa

yönelik çabalar ı gerçekleştirir.

Çoğu insan hem problem odaklı hem de duygu odaklı başa çıkma

mekanizmalar ını ya aynı anda ya da peş peşe kullanır. Bununla birlikte olumsuz

duygular ının egemenliği altına girmeye ve bu duygular ın problem çözme eylemlerinin

etkilemesini önlemek için problem odaklı başa çıkmayı uygulamaya çalışır. Bu

problem, çözülür hale geldiğinde de duygu odaklı başa çıkma kullanılır. Problem odaklı

ve duygu odaklı başa çıkma tarzlar ına başvurma durumu, insanlar ın değişikliği mümkün

görüp görmemelerine göre de ortaya çıkabilir. Değişiklik hususunda ister duygu odaklı

ister problem odaklı başa çıkma tarzı kullansın, Frankl’ın Neitzche’den naklettiği gibi

“ ya şamak için herhangi bir nedeni olan ki şi, hemen her şeye katlanır ”. Bu meşhur söz

işaret etmektedir ki, en zor durumlarda bile kişiyi hayata bağlayan bir sebep varsa, bu

durumda hayattan kaçmak yerine zorluklarla başa çıkabilmek için gerekli olan

mücadele daima var olacaktır (Bahadır, 2002, 30; Küçükcan & Köse, 2000, 65).

Problemlerle başa çıkarken dinî olan ve olmayan birçok başa çıkma yöntemi

kullanılmaktadır. Eğer kişi yetersizlik, güçsüzlük veya acizlik hissederse, bu sürece

dinin katk ısı problemlere bir çözüm sunma şeklinde gerçekleşir. Başa çık ılamazdurumlarla kar şılaşıldığında, diğer açıklamalar ikna edici olmadığında veya diğer

alternatifler geçerliliğini kaybettiğinde ise kader inancı, insana yeni alternatifler bulma

konusunda yol gösterici olabilir. Bu durumda dinî başa çıkma tarzı insanın acizliğine

vurgu yaparak bazı alternatifler önermekte ve dinî olmayan başa çıkmayı

tamamlamaktadır (Karaca, 2003, 77).

Stresle başa çıkmada dinin yeri ve önemini teorik ve ampirik anlamda ilk araştırma konusu yapan Pargament’tir. Özellikle dinî pratik ve dinî yönelimler üzerinde

duran Pargament otuza yak ın dinle ilgili başa çıkma yöntemi tespit etmiştir (Ar ıcı,

2006, 534).

Yapılan araştırmalarda kader inancı, özellikle hayatın getirdiği eşitsizlikler

kapsamında mahrumiyet hissi çekenleri sükûnete çağıran ve olumlu bir mücadeleye

yönelten mesajıyla hayatı katlanılabilir hale getirmektedir. Ayr ıca din, insanadeğiştiremeyeceği durumlar kar şısında kendi sınırlar ını belirlemeye yönelik telkinlerde

bulunur. Dindar insan inancının çizdiği sınırlar çerçevesinde davranmakla muhtemel

sorunlardan korunmuş olur. Çünkü kader inancı, eşsiz referanslar ıyla sorun ve sık ıntılar



23

kar şısında bireyi bir taraftan olumlu çözüm yollar ına yönlendirirken, diğer taraftan da

çözüm amaçlı yanlış kararlar ve yönelişler noktasında uyar ır. Bu noktada kader

inancının, güçlü bir problem çözme fonksiyonu üstlenerek kişisel adaptasyon sürecinde

önemli bir rol oynadığını söylemek gerekir. Neticede dinin çizdiği sınırlar çerçevesinde

inanan insan, k ısıtlanan hürriyetinin bir gün sonsuz imkânlara açılacağı bilinciyle

sık ıntılarla dolu dünya hayatını, daha sonra telafi edilmek üzere önüne konulmuş bir

mücadele alanı olarak algılar (Bahadır, 2002, 168). Esasen bu durumda olan kişi bir

yandan kendi benliği ve sosyal çevresiyle hesaplaşırken bir yandan da hayatın genel bir

muhasebesini yapmaktadır. Bütün bu süreçler birçok sık ıntı ve bunalımla birlikte şuur

genişlemesine yol açan tecrübeler haline gelmektedir. Bu bak ımdan kişi bu dönemde

dinî gerçeği derinden kavramaya başlayarak kendine mal etmeye ve içselleştirmeyeyönelmektedir (Hökelekli, 2003, 183).

Kader inancı bağlamında dinî inanç ile başa çıkma arasında üç boyutlu bir

ilişkiden söz edilebilir (Bahadır, 2002, 60-61; Pargament, 2003, 216-222; Kula, 2005,

62).

1-Kader inancı, kaygı ve suçluluk duygusu gibi rahatsızlıklara kar şı bir tür teselli

ve yatıştırma vasıtası olarak işlev görür. İşte bu yüzden o, başa çıkma sürecinin “bir parçası” olabilir (Yapıcı, 2007, 116). İnsan hayatında pek çok olay, çoğu zaman dinî bir

içeriğe sahiptir veya ona dinî bir anlam yüklenmiştir. Evlenme, doğum, boşanma,

cenaze, ihtida, mistik tecrübe, dinî cemaat ile ilişkiler vb. bireysel ve toplumsal olaylar,

büyük ölçüde din ile ilişkilidir. Bu ilişkiler çerçevesinde ortaya çıkan değişme ve

gelişmeler, aynı zamanda dinî kabulleri de gündeme getirir. Anlama ve sorunlar ın

üstesinden gelme noktası

nda kader inancı

, doğal olarak devreye girer ve sorunlar ı

yücemercilere havale etmede insana yardımcı olur. Özellikle travmatik (deprem, sel, savaş

vb.) ve trajik tecrübeler kar şısında dinsel yorumlama ve telafiler olumlu neticelere yol

açabilir.

2- Kader inancı başa çıkmaya “ yard ımcı” olabilir. Zira bu inanç, başa çıkma

sürecini farklı tarzlarda şekillendirme gücüne sahiptir. Ortaya çıkan problemlerin

üstesinden gelme ve ruh sağlığını koruma noktasında kader inancı, başa çıkma sürecine

manevi katk ı sağlayarak destek ve yardımcı olur. Çünkü kader inancı insana, olaylar ın

nedeni hakk ında tahmin edici açıklamalar sunar. Çeşitli araştırmalarda, dindarlar ın

kar şılaştıklar ı olaylar ı daha çok Tanr ı’ya, onun irade ve kudretine bağlayarak izaha

çalıştıklar ı tespit edilmiştir. Diğer taraftan kader inancı, sık ıntılarla ve acı tecrübelerle



24

başa çıkma sürecinde, sahip olduğu telafi mekanizmalar ı ile tartışılmaz gücünü ve

üstünlüğünü ortaya koyar. Buradan hareketle kader inancının sadece travmatik ve trajik

problemleri çözme hususunda değil, aynı zamanda yoğunluk derecesi farklı pek çok

bunalımlı dönemde de kişiyi ruhen destekleyici ve manen koruyucu bir unsur haline

gelebildiğini söylemek mümkündür. Yapıcı’nın (2007, 2005) gerek üniversiteli gençler,

gerekse ilkokul çocuklar ı üzerinde gerçekleştirdiği araştırmalarda farklı boyutlar ıyla

dinin başa çıkma sürecine yardımcı olduğu tespit edilmiştir.

3- Kader inancı başa çıkma sürecinin doğal bir “ürünü” olabilir. Zira acı

tecrübeler, insanı dinî bağlılıklara yöneltebilir. Özellikle trajik yaşantılar ın Tanr ı’ya

yönelişte önemli katk ılar ı söz konusudur. Bir grup şehirli yetişkin üzerinde

gerçekleştirilen bir araştırmanın bulgular ına göre inançlar ın bir k ısmı, tehdit içeren

olaylara kar şı başa çıkma sürecinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Dinî hayat

puanı yükseldikçe dinî başa çıkma etkinliklerinin daha fazla kullanılması dinî hayat

seviyesinin artmasına paralel bir durum arz etmektedir. Zira birey kar şılaştığı sorunlar ı

aşarken daha fazla dindarlaşıyorsa, kader inancı başa çıkma sürecinin bir ürünü haline

geliyor demektir (Pargament, 2003; Kula, 2005; Yaparel, 1987; Yapıcı, 2007).

Kader inancı insan hayatı ve geleceğiyle ilgili bilgiler de sunmaktadır. Hayatın belirsizliklerini belirgin hale getiren bu bilgiler insanın kendisine güvenmesini

sağlamakta, öz saygı ve kontrol hissini yükseltmekte, böylece kişinin kar şılaşılan

problemlerle başa çıkabilmede mücadele azmini artırmaktadır. Bundan dolayı maruz

kalınan kazalar ve belalar, ölümler, sakatlıklar, hastalıklar, iş kaybı, iflas ve

başar ısızlıklar gibi yoğun stres yaratan durum ya da olaylar kar şısında yaşanan

gerginliklerle baş edebilmek için birey kader inancı

başta olmak üzere dinî inançlar ı

nave dini değerlerine müracaat ederek onlardan yardım almaya çalışır. Zira kritik zaman

ve durumlar ın ortaya çıkardığı sorunlara kar şı kader inancı, kişinin sahip olduğu din dışı

düşünce ve eylemlerden daha makul davranışlar önerir. Bu, şu anlama gelmektedir ki,

özellikle hayatın trajik dönemlerinde, yoğun gerilim ve sık ıntılar ın yaşandığı

durumlarda hayatın ve gerçekliğin algılanmasında ve yorumlanmasında birçok insan

için dinî inanç ve değerler temel referans noktası olmaktadır (Ek şi, 2001, 2). Çünkü dinî

inançlar trajik olaylar ın yaşandığı durumlarda “anlam” sisteminin devamlılığının

korunması için yeterli üç elemanı sağlayarak kişilerin olaylar ı açıklamalar ını

kolaylaştırmaktadır. Anlam sisteminin devamlılığını sağlayan elemanlardan birincisi,

gelecekteki olaylar ın katlanılır ve kontrol edilebilir olacaklar ına ilişkin duyulan güven;



25

ikincisi, yaşanan olayın olumsuz sonuçlar ı yanında olumlu yönlerinin de aranı p

bulunması, üçüncüsü ise yaşanan olayın “bir anlam parçası” olup tesadüfe bağlı

olmadığına ilişkin inançtır. Görüldüğü gibi kader inancı, bireylerin yaşadıklar ı olaylar ı

açıklayabilme, yorumlayabilme ve başa çıkabilmeleri için atıf sistemini harekete

geçirmektedir. Bu da söz konusu inanç vasıtasıyla hayatın tanzim edildiği anlamına

gelmektedir (Yaparel, 1994, 278-279). Başka türlü söyleyecek olursak, stresli

durumlarda inanlar ın güven duygular ı tehlikeye düştüğü için onlar ın dışsal gerçekliği

anlama ve kontrol etme mekanizmalar ı da zayıflamaktadır. Bu durumda insan psikolojik

olarak depresif bir ruh haline girebileceği gibi olanca acılar ıyla birlikte yine de hayatı

yaşanabilir görmeye başlayabilir. Yapılan çalışmalar göstermektedir ki, insanlar sık ıntılı

anlar ında hem kader inancına daha fazla bağlanmakta, hem de ibadet ve duaya dahafazla önem vermektedirler (Kula, 2005, 112). Buradan hareketle, çaresizlik ile ilahi

yardıma başvurma arasında doğrusal bir bağın varlığından söz edilebilir. Hayatın maddi

şartlar ı, türlü felaketler ve yık ıntılar içinde k ıvranan insanlar, Allah’ın umulmadık

müdahalesine büyük önem vermektedir. Hökelekli’nin de (2003, 90) belirttiği gibi

savaş, deprem, hastalık, kaza, iflas, k ısaca çeşitli şekillerde bedensel, sosyal ve

ekonomik yık ıntıyla yüz yüze gelme durumunda ibadet davranışında artış

görülmektedir.

Burada şu hususu özellikle vurgulamak gerekir ki, insanlar ın pek çoğunun

hayatlar ında oldukça önemli yer tutan kader inancı, acılı ve buhranlı durumlarla baş

edebilmeye olumlu ya da olumsuz katk ı sağlayabilir. Pargament’in çalışmalar ı bu

hususu teyit etmektedir. Ona göre, kar şılaşılan problemlerle ve bunlar ın oluşturduğu

yoğun stresle mücadele sürecinde inanç ve ibadetlerin devreye sokulması gibi başa

çıkma kavramı altında değerlendirilebilir (Ek şi, 2001, 27). Yaşantı birey açısından stres

kaynağı olarak görülürse, başa çıkma metotlar ından biri veya bir kaçı kullanılarak stres

verici durum için çözümler üretilmeye çalışılır. Bu noktada dua, en çok başvurulan dinî

başa çıkma mekanizmasıdır. İnsanın bir sık ıntı veya zorlukla kar şılaştığında hemen

duaya başvurma sebebinin arkasında da ilahi güçten yardım alma isteği vardır

(Küçükcan & Köse, 2000, 151; Hökelekli, 2003, 226). Stresli bir durumla veya olayla

kar şılaşan kişi önce problemin ne olduğunu anlamaya, kendisi için bir tehlike veyatehdit olup olmadığına bakar. Eğer kendisi için bir tehdit ve tehlike söz konusu ise

hemen dua etmeye başlar. Zira dua, dinî başa çıkmanın başlangıcıdır. Duadan sonra

namaza başlama cemaatle namaz k ılma vb. dinî faaliyetlerde bulunur. Fakat burada



26

önemli bir soru cevapsız kalmaktadır. Dinî faaliyetlere katılma ve kişisel dualar kaderin

fonksiyonelliğinin ortaya konması için yeterli kabul edilemez. Bundan dolayı dinî başa

çıkma ölçekleri stres kaynaklar ıyla uğraşırken veya onlar ı anlarken bireyin kader

inancını nasıl kullandığını ortaya koymaktadır (Ek şi, 2001, 27; Kula, 2005, 62). İşte dinî

yalvarma türündeki dinî başa çıkma etkinliği bireyin yaşadığı sık ıntı veya problem

kar şısında sorunu çözümleyebilecek mucizevî bir olayı Allah’tan isteme ya da yaşadığı

durumu kavrayıcı bilgiye ulaşması için Allah’a niyazla bulunma davranışını içerir

(Pargament, 2003; Kula, 2005, 202). Başa çıkma yöntemi olarak duaya a) problem

odaklı, b) duygusal odaklı, c) hem problem hem de duygusal odaklı olarak müracaat

edilebilir. Problem odaklı başa çıkma tarzı olarak dua; problemi tanımlamayı,

problemin çözümü için alternatif, çözümler geliştirmeyi, planlamayı ve Allah ileiş birliği yaparak aktif başa çıkmayı sağlar. Eğer stres veren yaşantı bireysel güç ve

imkânlarla değiştirilemeyecek durumda ise dua duygusal gelirimi azaltmaktadır.

Buradan hareketle duanın olaylar ı yeniden yorumlamayı ya da kabullenmeyi sağlayarak

duygusal odaklı başa çıkmaya yardımcı olduğunu söylemek mümkündür. Başka bir

deyişle duanın işlevlerinden birisi de duygusal odaklı başa çıkmadır (Ar ıcı, 2006, 535).

Dua bir ibadet ve inanan insanı

n yaratı

cı

sı

yla bir tür konuşması

dı

r. Bu anlamdadua temelde yaratıcıdan farklı düzeylerde de olsa yardım isteme, korunmayı talep etme,

korkulardan ve kaygılardan kurtularak gerek bu günü gerekse geleceği teminat altına

alma arzusunu içermektedir. Kişi Allah’a dua ederken, hem kendi gücünün ve

imkânlar ının sınırlı olduğunu itiraf ederek acziyetini ortaya koymakta, hem de bu

çerçevede isteklerini dillendirmektedir (Yapıcı, 2005, 58). Tanr ıya kar şı sesleniş olan

dua görünürde tek yönlüymüş gibi görünse de aslında çift boyutludur. Zira buradaki

iletişim kişinin hem kendisiyle hem de yaratıcısıyladır. Yani kişi hem bireysel olarak

acziyetini, çaresizliğini, kimsesizliğini ve yardıma muhtaç bir varlık olduğunu

anlamakta hem de söz konusu duygu ve düşüncelerin kendisinde oluşturduğu gerginliği

giderebilmek, yani bir nebzede olsa o gerginlikten kurtulmak için dua etmeye ihtiyaç

duymaktadır. Bu anlamda dua eden kişi bir yandan bedensel, ruhsal, sosyal, ekonomik

vs. çok çeşitli problemlerini dile getirirken, bir yandan da bunlarla baş edebilmek için

gücü ve kudreti sınırsız varlığın yardımını talep etmektedir (Yapıcı, 2005, 60). Yanihiçbir şeye güç yetiremediğini, Allah’ın yardımına ihtiyaç duyduğunu bilen birey istek

ve arzular ını gerçekleştirebilmek için Allah’ın yardımı beklemektedir. Bunun bilincinde

olan kişi Allaha teslim olmuş ve ona sığınmıştır (Peker, 2003, 123-124). Duanın



27

arzulanan hedeflere ulaşmada psikolojik bir destek sağlaması, ferdin iç dünyasında gizli

bir canlılık yaratması ve başar ının önündeki iç engelleri ortadan kaldırmasıyla

alakalıdır. Nitekim yapılan araştırmalar göstermektedir ki, bireyler sık ıntılı bir durumla

kar şılaştıklar ında daha fazla dua etmektedirler. (Peker, 2003, 79; Pargament, 2003;

Yapıcı, 2007, 93). İşte dua insanın dayanma, direnme ve güçlüklerle baş edebilme

gücünü arttırarak ve kişinin umutsuzluğa düşmesini engelleyerek ruhsal bir yücelme

sağlamaktadır (Kimter, 2006, 226-227). Psikologlar ın dinî başa çıkma olarak

kavramlaştırdıklar ı süreç de bu noktada devreye girmektedir. Çünkü umut edebilme

gücünü canlı tutan dua, bireyi kötümser düşüncelerden ve karamsarlık duygusundan

çekip çıkarmakta ve kişiye psikolojik olarak emniyet ve güvenlikte olduğu hissini

vermektedir (Yapıcı, 2005, 62). Böylece kişi Allah’a sığınarak teselli bulacak, O’nunkoruması altında olduğu inancıyla da ümit ve güven duygusu kazanacak, nihayet O’nun

yardımının kendisine ulaşacağı duygu ve inancıyla da zihnen ve ruhen rahatlayacaktır.

Esasen inanan insanlar ın korku ve kaygılar ını yenmek için dua ile Allah’a

yönelmelerinin arkasında da benzer bir psikolojik mekanizma mevcuttur. Çünkü

insanlar korku anlar ında Allah’a yönelince kendilerini daha çok emniyette

hissetmektedirler. Bu konuda da yapılmış araştırmalar ın sonuçlar ı bu hususu açıkça

teyit etmektedir (Yaparel, 1987, 130-131; Yapıcı, 2007, 224-225). Dua temelde Allah’a

sığınma, kader de Allah’ın bilgi ve iradesine teslim olma anlamına geldiği için duaya

ilişkin yapılan bu açıklamalar kader inancının ruhsal etkilerini anlama hususunda da

işlevseldir.

Modern dünyanın beraberinde getirdiği çok çeşitli problemleri çözmek ve

kaygılar ı yenebilmek için insanlar kehanet, büyüsel uygulamalar, okuma, cinlerle temas,

falcılık vb. şeylere müracaat ettiği gibi bir imdat ve yardım çağr ısı olarak duaya da

başvurmaktadır (Kimter, 2006, 228). O an kişi için önemli olan sık ıntısına çare

bulmaktır (Arslan, 2006, 295). Dinî başa çıkmanın bazı kişi ve gruplarca daha sıklıkla

ve etkili bir biçimde kullanıldığını gösteren pek çok çalışma mevcuttur. Bu çalışmalar ın

sonuçlar ı özellikle kadınlar ın ve belirli bir dinî yönelime sahip olanlar ın, dahası iç

güdümlü dindarlar ın ve siyahlar ın dinî başa çıkmayı daha çok kullandıklar ı ve onlar ın

bundan ciddi biçimde yarar gördüklerini ortaya koymaktadır. Bunun nedeni onlar ınkültürdeki kaynak ve iktidarla daha az muhatap olmalar ı ve dinin diğer şeylerden daha

rahat ulaşılan alternatif bir kaynak teşkil etmesi olabilir (Ek şi, 2001, 44). Ayr ıca,

fiziksel ve ruhsal açıdan rahatsız olan insanlar dinî başa çıkmayı daha çok tercih



28

etmektedirler. Çünkü dinî başa çıkma kişinin hem mücadele azmini arttırmakta hem iç

huzurunu arttır ıcı bir işlev üstlenmekte, hem de hastalığı benimseyip onunla mücadele

etmeyi kolaylaştırmaktadır (Yapıcı, 2007, 51-86). Bu durum, kadın bedensel

engellilerin de daha çok manevi temelli dinî başa çıkma tarzlar ını sıklıkla

kullandıklar ına ilişkin araştırma sonuçlar ıyla paralellik göstermektedir. Çünkü manevi

temelli dinî başa çıkma etkinliğinde birey Allah’a olan sevgisini ve inancını olanca

içtenliğiyle ortaya koymaktadır. Sorununu çözümlemede Allah’ın kendisine yardımcı

olacağına güveni tamdır. Sorununu Allah’la paylaşır. O’nun gücü ve bilgisiyle sorunu

aşacağına inanır (Kula, 2005, 232). Yapılan bir araştırmada erkeklerin kadınlara oranla

daha yüksek bir anlamlılığa sahip olduklar ı tespit edilmiştir. Bu sonuç, kadınlar ın

mevcut şartlar altında aile, toplum ve iş hayatında sorunlarla kar şılaşma riskinin dahayüksek oluşuna bağlanmıştır. Aile-toplum-iş üçgeninde kadınlardan beklenenler

erkeklerden elbette daha fazladır. Bu bağlamda kadınlarda rol karmaşası daha sık

gündeme gelebilmektedir. Diğer taraftan, kadınlar ın psişik yapı itibariyle depresyona

daha eğilimli olmalar ı, anlam kazanma sürecinde onlar adına önemli bir dezavantaj

kabul edilebilir (Bahadır, 2002,167). Başka bir çalışmada ise kadınlar ın erkeklere oranla

ortaklaşa dinî başa çıkma tarzını daha fazla kullandığı tespit edilmiştir. Bu sebeple

kadınlarda depresif belirtiler daha fazla görüldüğü halde, onlar yaşamaya daha fazla

gerekçe bulabilmektedirler (Yapıcı, 2007, 151). Sık ıntılı, bunalımlı ve gergin bir

durumlarda ise duanın etkisi “ yat ı şt ırma ve rahatlatma” şeklinde kendini gösterir

(Hökelekli, 2003, 228-229). Hastalık, başar ısızlık, felaket gibi bireyin fiziksel ve ruhsal

varlığını tehdit eden durumlar ve tehlikeler, insanın sinirlerini bozar, moralini sarsar ve

cesaretini k ırar. Böylesi durumlarda dua eden birey, Allah’a güvenir, talep ve

isteklerinin Allah taraf ından bilindiğine ve duyulduğuna inanır. İlahi kudretin kendini

yalnız bırakmayacağı düşüncesi ruhen gergin olan bireyi sakinleştirip rahatlatır (Peker,

2003, 128). Çünkü sevgi, güç ve bilginin kaynağı olarak görülen Allah’ın gücüne

sığınma ve teslim olma sorunlar ı beşeri düzlemden ilahi düzeleme doğru taşıma

anlamına gelmektedir (Yapıcı, 2005; 2007).

Pargament ve arkadaşlar ı dinî başa çıkmanın üç farklı tarzını ortaya

koymuşlardır. (Kula, 2005, 61; Ek şi, 2001, 42; Küçükcan & Köse, 2000, 84-85; Ar ıcı,2006, 534-535; Pargament, 2005, 286).

1- Kendi kendini idare eden e ğ ilim (Kişisel yönelimli): Allah’tan herhangi bir

yardım beklemeden problemi kendi kişisel imkânlar ıyla çözme eğilimidir. Birey



29

kar şılaştığı problemleri kendi başına çözer, problemin çözümünde hiçbir ilahi gücün

yardımına ihtiyaç duymaksızın aktif bir tavır alır. Bu tür tavır alışta Allah sürece

doğrudan katılmasa da kişisel yönelimli eğilim temelde dine kar şı ya da din kar şıtı bir

vaziyet alışı içermez. Zira burada Allah, insanlar ın kendi yaşamlar ını yönetmeleri için

onlara kaynak ve özgürlük verici bir varlık olarak algılanır. “Bir zorlukla kar şılaştığım

zaman Allah’ın yardımı olmaksızın bunun benim için ne anlama geldiğine rahatlıkla

karar veririm.” vb. ifadeler bu kapsamda değerlendirilebilir.

2- Karar ı ba şkasına bırakan e ğ ilim (Erteleyici-kaçış-olumsuz tevekkül

tarzında): Hiç bir şey yapmadan Allah’ın duruma müdahale etmesini bekleyen

eğilimdir. Bu eğilime sahip olan insanlar problemleri kendi başlar ına aktif olarak

çözmekten ziyade hiçbir girişimde bulunmaksızın doğrudan Allah’a havale eder. Bu

bak ış açısından bütün yönüyle çözümlerin kaynağı Allah’tır. Birey bu durumda

tamamen pasiftir. “Ben bir şey yapmasam da Allah benim problemlerimi çözer.”

şeklinde dile getirilen bir kanaati buna örnek göstermek mümkündür.

3- İşbirlikçi E ğ ilim: Allah ile iş birliği yaparak problemlerin üstesinden gelme

eğilimidir. Bu durumda ne birey ne de Tanr ı pasif bir katılımcıdır. Birey ve Tanr ı

problem çözümünde ortaklaşa çalışmakta ve aktif olarak sürece katılmaktadır. “Allah ve ben birlikte planlar ımızı eyleme geçiririz.” Biçiminde dile getirilen ifadeyi bu bağlamda

ele almak gerekir. Tabidir ki, açıklamalar ı seçme, uygulamada ve problemleri çözmede

hassasiyet ve basirete duyulan ihtiyacın dinî yaklaşımlar kadar seküler yaklaşımlarla da

ilgisi vardır. Kendini yönlendirici başa çıkma stratejilerinin, kontrol edilemeyen

durumlarla kar şılaştıklar ında insanlara ters etki yapabileceği; buna kar şılık Tanr ı’yla

iş birlikçi bir ilişkiye yönelik paylaşı

lmı

ş bir kontrol duygusunu hisseden insanlar ı

n,onlar ı kendi kişisel kaynak ve kontrollerin ötesine iten durumlar kar şısında bile daha az

sık ıntı duyabileceği varsayılmıştır. Bu iddia 245 Presbiteryen kilise üyesinden oluşan

bir çalışmada teste tabi tutulmuştur. İnsanlar yüksek stres ve daha az kontrol edilebilir

durumlarla kar şı kar şıya kaldıklar ında kendini yönlendirici başa çıkma, depresyondaki

artışla alakalıydı. Fakat iş birlikçi başa çıkma, yüksek stres durumlar ında depresyondaki

anlamlı düşüşle ilgiliydi (Pargament, 2005, 301-302).

Dinî başa çıkma, stresli olaylarla kar şılaştığımızda yararl ı, zararl ı veya ilgisiz

olabilir. Çünkü dinî başa çıkma çok amaçlıdır. Kişisel gelişim sağlayıcı Allah’a

yaklaşma hissini kuvvetlendirici, diğer insanlara yak ın olmayı kolaylaştır ıcı ve yaşam

için amaç ve anlam sağlayıcı olabilir. Dolayısıyla dinî başa çıkma edilgen (Allah’ın



30

bireyin yaşadığı krizleri çözmesini beklemek ya da doğal afetlerin ve kazalar ın

engellenmesi gibi), aktif (insanlar ı daha iyi bir dünyada yaşamak için motive etmek

gibi), ki şisel (Allah’ın sevgi ve ilgisini aramak gibi), problem yönelimli (problem

çözümüne destek olmak gibi) veya duygusal yönelimli (Allah’a duygusal sorunlar ın

çözümü için yönelmek gibi), olmak üzere çok biçimli olabilir. Bu da dinin çok yönlü bir

işleve sahip olmasından kaynaklanmaktadır (Kr ş. Pargament, 2005; Kula, 2005; Ek şi,

2001).

Olaylar ın kendi denetiminde gerçekleştiğine inanan insanlar nedensel

açıklamalar ında, daha ziyade çaba, zeka, yetenek, kapasite gibi iç etmenlere atıfta

bulunur. Buna kar şın olaylar üzerinde herhangi bir denetime sahip olmadığını düşünen

bireyler ise tesadüf, şans, ortam, koşullar, tanıdıklar, ilişkiler gibi dış etmenlere vurgu

yaparlar. Birey belirli bir süre denetleyemediği bir pekiştirme yaşarsa kendine olan

güvenini kaybetmeye başlar. Hayatın her alanında bazı bireyler olaylar ı denetim altında

tutabildiklerini düşünürken bazılar ı denetim ve egemenliklerini kaybettiklerini düşünür.

Buna göre onlar, ya şanan olaylar ın iç kaynaklardan kaynakland ı ğ ına inananlar ile

ya şanan olaylar ın d ı ş ko şullar ın bir sonucu oldu ğ una inananlar olmak üzere ikiye

ayr ı

lı

r (Kayı

klı

k, 2006, 165).

2.2.2. Olumlu ve Olumsuz Başa Çıkma Tarzı Olarak Kader İnancı

İslam düşünce tarihine baktığımızda çeşitli mezheplerin ortaya çıkmasına ve

aralar ında sert münakaşalar ın yaşanmasına neden olan kader konusundaki asıl tartışma,

insanın kendi gerçekleştirdiği fiillerinin sorumluluğunu üstlenip üstlenmeyeceği,

üstlenecekse bunun sonuçlar ının ne olacağı konusunda yoğunlaşmıştır. Bu hususta

Cebriye, Mutezile ve Ehli Sünnet’in birbirinden önemli ölçüde farklılaşan üç farklı

yaklaşımı savunduğu görülmektedir.

Cebriyeye göre insanın bütün fiilleri önceden belirlenmiştir. Yani insan adeta

nasıl davranacaksa öyle davranmaya programlanmış bulunmaktadır. Dolayısıyla bireyin

kendi iradesiyle söz konusu programın dışına çıkma şansı mevcut değildir. Bu düşünce

“İnsan rüzgâr önünde hedefsiz ve gayesiz uçan bir yaprak gibidir.” cümlesiyle

özetlenebilir (Bk. Topaloğlu, 2000, 285-286; Gölcük, 1992, 41-42). Bu durumda,

insanlar genel anlamda hayatlar ını kontrol altında tutmak ve yönetmek için çaba

harcamayarak, kendilerini olaylar ın ak ışına bırakmayı tercih etmektedirler. Buna göre;

başa gelecekler önceden bellidir ve olacağa çare yoktur. Yazgı değiştirilemez, o halde



31

kadere teslim olmak gerekmektedir. Bu çerçevede başar ı kişisel kontrole bağlı olmadığı

gibi, başar ısızlıklarda “k ısmet değilmiş” anlayışıyla izah edilmektedir.

Mutezile’ye gelince onlar ın ilahi kaderi, bir yönüyle inkâr ettiği görülmektedir.

Çünkü kötü davranışlar ın yaratıcısının Allah olamayacağını savunmaktadırlar. Yani

kötüyü yaratmak kötü olduğu gibi çirkin ve kötü olan şeyleri irade etmek de kötüdür.

Hâlbuki Allah’a kötülük izafe edilemez (Karaca, 2006, 480).

Ehli Sünnet ise insanın yaptıklar ı şeylerde Allah’ın bir ön bilgisinin olduğunu,

fakat söz konusu ilahi bilginin insanın iradesini yok etmediğini, yani bu durumun

insanın hürriyetine ayk ır ı olmadığını söylemektedir. Bundan dolayı insan yapı p

etmelerinde temelde hürdür. Ancak insan fiillerinin yaratıcısı değil yapıcısıdır (Keskin,

1997, 24). Başka bir deyişle fiilin yaratıcısı Allah, fakat onu gerçekleştiren insandır.

Kader konusunda bilimsel tartışmalar hâlâ devam etmektedir ve dindar insanlar

kader inancını farklı şekilde algılamaktadırlar. Yani hemen her müslüman, inanç

esaslar ından birisi olan kader konusunu eğitim şekli, bilgi birikimi, entelektüel

kapasitesi, kişilik özellikleri vb. gibi faktörlerin etkisiyle farklı bir şekilde

yorumlamakta ve hayatına aktarmaktadır (Karaca, 2006, 480). Pratikte insanlar ne

yaparlarsa yapsınlar, değiştiremeyecekleri bazı durumlar bulunmaktadır. Örneğin

insanın doğduğu yer, anne ve babası, fiziksel ve psikolojik özellikleri, cinsiyeti, ömür

müddeti, deprem, kasırga, sel gibi bazı afetler genel kader kategorisinde

değerlendirilmekte ve kader planının insanı bazı yönlerden kesin olarak kuşattığı,

ittifakla kabul edilmektedir.

Bu noktada tekrar başa çıkma teorisine dönecek ve bunun kader inancıyla

ilişkisini kuracak olursak şunlar ı söylemek mümkündür: Dini başa çıkma biçimleriyle

hayatın yaşanabilir ve zorluklar ına katlanılabilir bir hale gelip gelmemesi bir yönüyle

kader inancında insanın aktif ve pasif olmasıyla ilişkilendirilebileceği gibi bir başka

yönüyle Allah’ın ezeli planının, yani kaderin kabul edilip edilmemesiyle de

ilişkilendirilebilir.

Bilindiği üzere Pargament, Smith, Koenig ve Perez dinî başa çıkma metotlar ını

pozitif ve negatif örüntüler içinde gruplamışlardır. Pozitif dinî ba şa çıkma metotlar ı,

menfi durumlar ın dinî açıdan hayırhah değerlendirişlerini, iş birlikçi dinî başa çıkmayı,

Tanr ı’dan manevi destek arayışını, din adamı ya da cemaat üyelerinden destek arayışını,

başkalar ına dinî yardımı ve dinî aff ı içerir. Olumlu dinî başa çıkmada sevgi ve rahmet



32

üstüne kurulu bir Tanr ı tasavvuru ve din anlayışı hâkimdir. Buna kar şılık negatif dinî

ba şa çıkma metotlar ından oluşan örüntü, genel bir yönelimden meydana gelir, yani

bizzat gerilim ve karmaşada Tanr ı ile zayıf bir ilişki, yüzeysel ve uğursuz bir dünya

görüşü ve anlam arayışında dinî bir çabayla belirlenir. Negatif dinî başa çıkma metotlar ı

Tanr ı’nın gücünü sorgulamayı, Tanr ı’ya kar şı k ızgınlık ifadelerini, cemaat ve din

adamlar ına yönelik hoşnutsuzluğu, menfi durumlar ın ceza kabilinden dinî

değerlendirilişlerini ve şeytanî değerlendirilişleri içerir. (Pargament, 2005, 287).

Olumsuz dinî başa çıkmada cezalandır ıcı Tanr ı tasavvuru, Tanr ı’nın kendisini terk ettiği

düşüncesi, dinî hoşnutsuzluk vs. sıklıkla kullanılır.

Bazen problemler insanda bir tak ım yılgınlıklara, çeşitli üzüntülere ve kaygılara

sebep olur. Bireyin iç dünyası gergin bir duruma gelir. Bu tür problemlerin sınırlı bir

şekli insanı daha çok çalışı p başar ı yollar ını araştırmaya sevk etmesi bak ımından bazen

faydalı olabilir, fakat bazen de problemlerin uyardığı öfke, kaygı ve aşır ı gerginlik

halini yenemeyen insanlarda bir tak ım kompleksler gelişebilir. Kişide nefret, kin,

k ıskançlık, peşin hüküm ve kendini değersiz görme gibi olumsuz/negatif duygu ve

tutumlar oluşabilir. Bu durumda olan kişilerde bir intibak sorunu/uyum bozukluğu

tezahür edebilir (Kula, 2005, 107). Pozitif dini başa çı

kmada başa gelen kötü olaylar ı

nAllah’ın bir uyar ısı, onun gücünün/kudretinin bir sembolü ve varlığının bir işareti olarak

görüldüğü durumlarda kader inancı başa çıkma ve katlanma açısından bireye yardımcı

olur. Negatif olaylar sırasında Allah’ı yanı başında görmek, desteğini esirgemediğine

inanmak, yani negatif olaylarla mücadele etmede Allah’ın yardımının varlığına inanmak

da başa çıkma açısından olumlu sonuçlar doğurur. “ Allah bana sabır verdi. Dayanma

gücümü artt ırd ı.” şeklinde söylenen sözler buna örnek teşkil eder. Bunun zıddı olan

negatif başa çıkmada ise kötü olaylar ı Allah’ın bir gazabı ya da cezalandırması olarak

değerlendirmek ise Allah’a dar ılma, k ızma ve ondan uzaklaşma gibi olumsuz durumlar ı

beraberinde getirebilir (Küçükcan & Köse, 2000, 80–81). Buna ek olarak çöküntü ve

umutsuzluk gibi sırf olumsuz duygular Allah’a doğru hareketi asla desteklemez; aksine

bunlar gerekli dinamizmi insandan uzaklaştırarak böyle bir hareketi köstekler. Bunun

gibi çaresizlik tecrübeleri kimilerini ilgisizlik ve Allah’a isyan tepkilerini

uyandırabilmektedir (Kula, 2005, 221).

Özellikle kentlerin kenarlar ında kendini gösteren varo ş dindarl ı ğ ı hem arabesk

özellikleri ile öne çıkan bir din anlayışını; hem de isyankâr ve tepkisel boyutta acılar ı,

mağduriyet ve yoksunluklar ı işleyen bir eğilimi beslemektedir. Bununla birlikte yapılan



33

çalışmalar göstermektedir ki, kentsel kurum ve imkânlara erişme hususunda yaşanan

yoksunluklar kader anlayış ve algısını iki yönlü etkileyebilmektedir: Birincisi, “durumu

kabullenme” şeklinde tezahür etmekte olup, burada kader inancının içsel çatışmalar ı ve

gerilimleri azaltıcı bir işlev (tevekkül, teslimiyet) üstlendiği görülmektedir. Yani burada

durumu kabullenerek olumlu başa çıkma kullanılmaktadır. İkincisi ise “mevcut durumu

kabullenememe” tarzında ortaya çıkan itiraz, muhalefet ve protestocu bir yönelimi

içermektedir. Başka bir deyişle ikinci durumda kadere isyan motifleri ön plana

çıkmaktadır (Çelik, 2006, 102-107; 2003, 161). Bunun yanı sıra burada da kadere isyan

motiflerinin ön plana çıkması olumsuz başa çıkmanın kullanıldığını gösterir.

Kader inancının hem felaketin anlamlandır ılmasına hem de kayı p ve acılarla

başa çıkma sürecine olumlu katk ılar ı olmuştur. Özellikle ahiret inancı, kayı plar ın

kabullenilmesini kolaylaştırmakta, dahası iyimserlik, umut gibi ruh sağlığı açısından

olumlu duygular kazandırmaktadır (Küçükcan & Köse, 2000, 156).

Öyle ki dinin ve maneviyatın olumsuz kullanılması ruh sağlığını bozabilir.

K ısaca din kişiye hastalığını, problemini anlama ve onunla mücadele etme azmi verdiği

zaman olumlu, buna kar şılık psikolojik çatışma yarattığı ve tı bbi tavsiyeleri reddetmeyi

beraberinde getirdiğinde ise olumsuz etki yapmaktadır.(Yapıcı, 2007, 51-78-84-94)



34

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ARAŞTIRMA VE YÖNTEM

3.1. Araştırmanın Temel Problemi ve Cevap Aranan Sorular

Yaşamın zorluklar ıyla başa çıkarken kader inancının yaş, cinsiyet, gelir düzeyi

ve öğrenim düzeylerine göre farklılık arz edip etmeyeceğidir. Bununla beraber

araştırmamızda aşağıdaki sorulara cevap bulmaya çalıştığımızı söylemek durumunayız:

1) Kader kavramı nasıl algılanmakta ve anlamlandır ılmaktadır? Bu kapsamda

“kader” deyince Kur’an Kursu öğrencilerinin zihinlerinde neler çağr ıştırmaktadır? Bu

çağr ışımlar nerelerde örtüşmekte, nerelerde ayr ışmaktadır? Ayr ıca bu kavram dinî

manasını ve muhtevasını korumaya devam etmekte midir?

2) Kader inancı günlük hayatlar ında insanlar ı nasıl etkilemektedir?

3) Yaşanan zorluklar ın/sorunlar ın üstesinden gelebilmede kader inancı başta

olmak üzere dinî inançlar belirgin bir etkiye sahip midir?

4) Özellikle kadere inanma ve teslimiyet gerek gündelik hayatı anlamlandırmadagerekse varoluşsal sorunlara çözümler üretmede ne derece etkilidir?

5) Kuran Kursunda öğrenim gören kadınlar ı dua etmeye sevk eden faktörler

nelerdir? Bu faktörler kadınlar ın sorunlar ıyla ne kadar ilişkilidir? Kadınlar en fazla ne

zaman dua etmektedir? Eğer bir zamanı varsa o zamanı seçmenin sebepleri nelerdir? Bu

zamanlar isteklerinde farklılıklara neden olmakta mıdır?

3.2. Evren ve Örneklem

Tablo 1: Örneklemin Şehirlere Dağılımı

Ş ehir/ İ lçe n %

1 Malatya/Battalgazi 16 53.33

2 K.Maraş/Andır ın 14 46.67

TOPLAM 30 %100



35

Örneklem, Malatya/Battalgazi ve Kahramanmaraş/Andır ın ilçelerinde 20-50 yaş

arası bayan Kur’an Kursu öğrencilerinden oluşmaktadır. Battalgazi’den 16 (%53. 33),

Andır ın’dan 14 (%46.67) olmak üzere çalışmaya toplam 30 öğrenci katılmıştır.

Örneklemi oluşturan kadınlar, ekonomik seviyelerinin orta ve alt derecede

olduğunu ifade etmektedirler. Öğrencilerden sadece 1’i dört yıllık açık öğretim

(işletme), 5’i lise mezunudur (4’ü Kahramanmaraş, 1’i Malatya’da). Lise mezunu

olanlar ın 4’ü 20 yaşında iken, 1’i 30 yaşındadır. Üniversite mezunu olan bayan ise 36

yaşındadır. İlkokul mezunu 36-40 yaş arasında yer alan 10 kadından 7 tanesi

Kahramanmaraş’lı, 3’ü ise Malatya’lıdır. 40-50 yaşında aralığında olup okuma yazma

kursunu bitiren 14 kişi yer almaktadır. Bunlardan 5’i Kahramanmaraş’tan, 9’u ise

Malatya’dandır. Çalışma 2006–2007 yıllar ı arasında yüz yüze görüşme (mülakat)

tekniğiyle gerçekleştirilmiştir.

3.3. Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi

Araştırmanın örneklemini oluşturan bireylerin, araştırmanın temel

değişkenleriyle ilişkili olduğu düşünülen bazı değişkenlere dair bilgilerin elde edilmesi,

yani öğrencilerin bazı kişisel özelliklerini belirleyebilmek için araştırmacı taraf ından

hazırlanan 4 soruluk bir kişisel bilgi formu hazırlanmıştır. Burada “ ya ş”, “e ğ itim

durumu”, “medeni durum” ve “ekonomik durumu” tespite yönelik sosyo-demografik

sorular bulunmaktadır. Öğrencilerin hayatta kar şılaştıklar ı problemlerle başa çıkarken

kader inancını nasıl kullandıklar ını tespit için yar ı yapılandır ılmış mülakat tekniğine

uygun olarak;

1-“ Kader nedir? Kader deyince ne anl ı yorsunuz?”

2- “Kader inancı günlük hayat ını zda sizi nasıl etkiliyor?”

3- “Ya şad ı ğ ını z zorluklar ın/sorunlar ın üstesinden gelebilmede dini

inançlar ını zın katk ı sı oluyor mu? Nasıl? Örneklerle açıklayabilir misiniz?”,

4-“Hayat ın ya şamaya de ğ er ve anlaml ı oldu ğ unu dü şünüyor musunuz?”

5- “Allah’ ın varl ı ğ ını içinizde hissetme hayat ını zı anlamland ırmada etkili

midir?”,

6-“Kader inancı hayat ını za bir anlam kat ı yor mu?”

7-“Size göre kader de ğ i şebilir mi?” “Dua ve sadaka belalar ı yok eder, şeklinde

bir söz var. Bu konuda ne dü şünüyorsunuz?”



36

8- “Ciddi bir sorunla (sa ğ l ık, ekonomik, ailevi vs.) kar şıla şt ı ğ ını z zaman, e ğ er

elinizde çözüm için pek fazla seçenek yoksa, ne yaparsını z?”

9- “S ık sık dua eder misiniz? Niçin?”

10- “Allah korusun, kanser hastası oldu ğ unuzu ö ğ renseniz ne yaparsını z?”

11- “Sizce Allah kullar ını sevmekte midir?” “Allah darda kalanlar ın imdad ına

yeti şir mi?”

12-“ Sizce Allah adil midir, yoksa kullar ı arasında adaletsiz mi

davranmaktad ır?”

13-“Çe şitli sorunlar ya şad ı ğ ını z zaman sosyal çevrenizin sizi destekledi ğ ini

dü şünüyor musunuz?”

14- “Daha önce siz ya da bir yak ınını z ameliyat oldu mu? E ğ er olduysa önce ve sonra ne/neler hissettiniz?”şeklinde 14 adet soru hazırlanmıştır. Kadınlardan bu

sorulara serbest bir şekilde, içlerinden geldiği gibi rahatlıkla sorular ı cevaplamalar ı

istenmiştir. Ayr ıca öğrenciler sorular ı cevapladıktan sonra onlar ın hepsiyle verdikleri

cevaplar üzerinde bir veya bir buçuk saate yak ın konuşulmuştur.

Yapılan bu mülakatta öğrenciler sorulara az ya da çok farklılaşan kelime ya da

cümlelerle açı

klamalarda bulunmuşlardı

r. Daha sonra bunlar, küme analizi tekniği ile belirli gruplarda toplanmış ve en çok vurgulanandan en az vurgulanana doğru yüzdeleri

çıkar ılarak betimsel bir analize tabi tutulmuştur. Fakat şu da unutulmamalıdır ki,

buradan elde edilen bulgular ı genellemek bizi hatalı sonuçlara götürebilir. Çünkü

anketin uygulandığı kişiler belli bir sosyal yapı içerisinde, belirli inançlar ı olan ya da

olmayan kişilerden oluşmaktadır. Bununla birlikte, ulaştığımız bulgular ın, Müslüman

Türk kültüründe insanlar ın “hayat ın zorluklar ı yla ba şa çıkmada kader inancı”ndan nasıl

destek aldıklar ını anlamada k ısmen fikir verici olduğunu söylemek durumundayız.



37

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BULGULARIN ANALİZİ

4.1. Kader Kavramının Yaptığı Çağrışımlar

“ Kader deyince zihninizde neler ça ğ r ı şmaktad ır? Veya kader nedir ve kader

deyince ne anl ı yorsunuz” sorusuna öğrencilerin cevaplar ı çok çeşitli olmamakla birlikte

birbirine yak ın bir içeriğe sahiptir.

Tablo 2: Kader Kavramının Yaptığı Çağrışımlar

F: 30 %

1 Alın yazısı 11 36.67

2 Takdiri ilahi 8 26.67

3 Başa gelen her şey, yaşadıklar ımızın bütünü 5 16.67

4 Zorluklar, güçlükler, sevinçler ve mutluluklar 4 13.33

5 Allah’ın iradesiyle insan iradesi sonucu ortaya çıkan durum 1 3.33

6 Önce olmayacağına inanı p da sonra olan (sevda, aşk, sevgi) 1 3.33

Anlam içeriği itibar ıyla aynı ya da benzer çağr ışım yapan ifadeleri kümeleyerek

oluşturulan “kader” kavramı işitilince ilk olarak; “ Al ın yazı sı” (f: 11 ) akla gelmektedir.

Bunu açıklama kapsamında “ Allah’ ın yazd ı ğ ı şeyler”, “Kaderimde ne varsa onu

ya şayaca ğ ıma inanır ım”, “Önceden yazılan her şey” vb. ifadeler ön plana

çıkar ılmaktadır. “Alın yazısı” ile çok yak ından ilişkili olan bir başka çağr ışım da

“Takdiri ilahi”(f: 8) Bununla da “ Allah’ ın olacak şeyleri önceden bilip takdir etti ğ i”

inancı ön plana çıkmaktadır. Alın yazısı ve takdiri ilahi olmasından dolayı “Ba şa gelen

her şey ve ya şad ıklar ımı zın bütünü”(f: 5) kader olarak değerlendirilmektedir. Daha

somut bir yaklaşım gösteren bazı kadınlar ise kaderi “ Zorluklar, güçlükler, sevinçler ve

mutluluklar ”(f:4) gibi hayatı

n olumlu ve olumsuz yanlar ı

nı

hesaba katarak değerlendirmektedirler. Bu arada “Allah’ ın iradesiyle insan iradesi sonucu ortaya çıkan

durum” (f: 1) şeklinde ifadesini bulan açıklamanın Maturidiliğin kader anlayışını

yansıttığını söylemek gerekir. Ayr ıca “Sevda, a şk, sevgi gibi önce olmayaca ğ ına inanı p



38

da sonra olan şeyler” (f: 1) biçiminde dile getirilen izah da oldukça anlamlıdır. Buna

göre kader, adeta olmaz denilen şeyin olur hale gelmesidir.

Verilen cevaplardan hareketle söyleyecek olursak, “kader” kelimesi zihinlerde

üç farklı çağr ışım yapmaktadır:

1) Allah’ ın bilgisi dâhilinde belirlenmi ş , insan taraf ından de ğ i ştirilmesi mümkün

olmayan hayat çizgisi olarak kader: Bu bağlamda “Allahtan gelen her şey, takdiri ilahi,

insanın iyi ya da kötü ya şad ı ğ ı hayat veya ba şına gelen her şey, önceden yazılan her

şey” (f: 27) gibi çağr ışımlar akla gelmektedir. Buradaki nitelemelere yak ından bakacak

olursak, kaderin tamamen Allah’a bağlı olduğu, insanın bu konuda herhangi bir

tasarrufta bulunamayacağı, dolayısıyla yaşanan ya da yaşanacak olan hadiselere kar şı

sabır göstermek gerektiği vurgulanmaktadır. Kur’an Kursu öğrencilerinin çoğunluğu,

hatta neredeyse hepsi taraf ından kabul edilen bu yaklaşım, kader inancının, klasik

anlamıyla “alın yazısı”yla özdeşleştirildiğini göstermektedir (Karaca, 2006, 480).

Teslimiyetin açıkça hissedildiği bu algılama biçiminde müslüman bireylerin kendilerini

zayıf, çaresiz ve pasif olarak algıladıklar ı görülmektedir. Bu aynı zamanda Allah’ın

mutlak iradesine işaret etmektedir. Bu yaklaşım kaderci ve hayali dünyanın kurulmasını

beraberinde getirmekte ve gerçekten kaçış için savunma mekanizmalar ı oluşturmaktadır. Öğrencilerin burada ifade ettikleri, olumsuz sonuçlarla kar şılaşınca

“ Allah’ ın takdiri böyleymi ş” şeklinde bir yönelimle, kar şılaştığı olumsuz durumu daha

kolay kabullenebilmektedirler.

2) Allah’ ın iradesiyle insanın iradesi birle şmesiyle ortaya çıkan hadiseler olarak

kader inancı: “ Allah’ ın iradesiyle insan iradesinin etkile şimi sonucu ortaya çıkan

durum, bir tür de ğ i ştirilebilir al ın yazı sı” (f: 2) olarak kabul edilen kader hakk ındakadınlar ın genel kanaati “ Allah yarat ır, insan yapar” tarzındadır.

3) Önce olaca ğ ına inanmayı p da sonra inanmad ı ğ ı şeyin gerçekle şmesiyle art ık

olmayacak gibi görünen olaylar ın gerçekle şmesi sonucu kader: Öncelikle burada

kadere inanmama söz konusu gibi görünmekle beraber ama daha sonra kişinin

kendisinin elinden gelmeyen bir şeyin Allah taraf ından gerçekleşmesi sonucu kadere

inanma söz konusu olmaktadır. Yani burada öğrenci kendi isteği olmadan zorlaevlendirildiği kişiyi sevmeyeceğini düşünürken sonra sevmesiyle, asla olmayacak

zannettiği şeyin gerçekleşmesi sonucu bu düşüncesi değişmiştir. Araştırmamızda “kader

nedir?”sorusuna sadece bir kişi bu cevabı vermiştir. Buradaki genel kanaatimize göre



39

aslında o kişi de kader inancına sahiptir, fakat yaşadığı bir olaydan dolayı asla

olmayacak dediği şeyin gerçekleşmesi, düşüncelerinde bir tak ım değişikliklere sebep

olmuştur.

4.2. Kader İnancı

nı

n İnsanı

Etkilemesi

Glock ve Stark’a göre dinin insana yansımasının beş boyutu vardır ve bunlardan

biri de dinin etki boyutudur. Kişinin inancının günlük hayatına ve sosyal ilişkilerine

yansıması anlamına gelen dinin etki boyutu insanın bireysel ve sosyal hayatını

etkileyerek bireyin yaşamına yön vermeye başlar (Kayıklık & Yapıcı, 2005; Yapıcı,

2007). Dinin etki boyutunun toplumda ezilen insanlar ın üzerinde daha belirgin olduğu

yönünde bulgular mevcuttur. Özellikle ülkemizde kadı

nlar, yaşlı

lar, daha az eğitimliler,dar gelirliler arasında dinin hayata yansıması manidardır (Mehmedoğlu, 2006) Bu

çalışma ise orta ve alt gelir grubuna sahip Kur’an Kursu öğrencileri üzerinde

gerçekleştirilmiştir. Araştırmada cevap aranan sorulardan bir tanesi de; “ Kader inancı

günlük hayat ını zda sizi nasıl etkiliyor?” şeklindeydi. Aslında öğrenciler bu soruyla

“ Kader nedir?” sorusuna verdikleri cevaba yak ın cevaplar vermişlerdir. “Çünkü

musibetlerin Allah taraf ından bilinmesinin inançlar ını kuvvetlendirdi ğ ini” (f: 3),

“Sabretme güçlerini art ırd ı ğ ını” (f: 2), zorluklara daha kolay göğüs gerebildiklerini

ifade etmişlerdir. “Ba şa gelen musibetlerin, belalar ın ya da kader inancının al ın yazı sı

oldu ğ unu, dolayı sı yla ister istemez kendilerini etkiledi ğ ini ve ba şlar ına gelen

güzelliklerin Allah taraf ından geldi ğ ini bildiklerini” (f: 1), “S ık ınt ıl ı dönemlerinde

sabrettiklerini” (f: 1), “Çünkü sık ınt ılar ın Allah taraf ından kendilerini denemek için

gönderildi ğ ine inand ıklar ın”ı belirtilmekte (f: 2), hatta “Günlük hayat ımı ya şarken

nasibimde ne varsa onu ya şar ım” (f: 2) denmektedir. Ayr ıca “ Hayatlar ında yoksulluk bile olsa ona isyan etmeyip şükrettiklerini” (f: 2), “ Kader inancının ki şiye sorumluluk

kazand ırd ı ğ ını” (f: 1) ve “Çal ı şma güçlerini artt ırd ı ğ ını” (f: 2), “ İ manlar ının tam

oldu ğ unu, ahireti dü şünmelerine sebep te şkil etti ğ ini” (f: 2) söyleyenler de vardır.

Bununla birlikte “ Kader inancının kendilerini bazen iyi bazen de kötü etkiledi ğ ini” (f:

1) ifade edenlere de rastlanmıştır. İyi etkilemesi alın yazısı deyip işin içinden

çıktıklar ını, yani rahatladıklar ını, hayatlar ında iyimserlik, hoşgörü, inanç gibi erdemli

davranışlar oluşturduğunu; kötü etkilemesi ise “ Bu neden benim ba şıma geldi?” diye

düşündüklerini, morallerinin bozulduğunu üzüldüklerini ve içinden çıkamadıklar ı bir

hal aldığını, “ Ke şke böyle olmasayd ı da şöyle olsayd ı…” dediklerini ifade etmişlerdir.

Ayr ıca kadınlar teslimiyetçi bir tarz sergileyip “ Kaderimizde ne varsa onu görürüz”



40

diye de bu soruya cevap vermişlerdir. Yani Kader inancı 20-50 yaş arasındaki kuran

kursu öğrencilerinin hayatlar ını olumlu ya da olumsuz bir şekilde etkilemektedir.

Olumlu şekilde etkilenenlerde Allah inancının daha çok kuvvetlendiğini, başına gelen

musibetlerin Allah’tan geldiğine inandıklar ını ve dolayısıyla sabırlar ını arttırdığını,

sorumluluk bilinci kazandırarak çalışma güçlerini arttırdığını ifade etmişlerdir. Olumsuz

etkilemesi ise “ Neden ben?” sorusunu sormalar ına sebep olmuş, keşke şöyle olsaydı

veya olmasaydı diyerek pişmanlıklar ını dile getirmişlerdir.

4.3. Hayata Anlam Verme ve Din

Bu konuyla ilgili olarak öğrencilere; “ Hayat ın ya şamaya de ğ er ve anlaml ı

oldu ğ unu dü şünüyor musunuz?”, “ Kader inancı

hayat ı

nı

za bir anlam kat ı

yor mu?”,“ Allah’ ın varl ı ğ ını içinizde hissetmeniz hayat ını zı anlamland ırmada etkili midir?”

şeklinde dile getirilen üç soru sorulmuştur. Öğrencilerin hepsi hayatın yaşamaya değer

ve anlamlı olduğunu ifade etmişlerdir. Ama onlar ın bunu ifade ediş tarzlar ı birbirinden

ciddi biçimde farklılaşmıştır. Çünkü her birinin ihtiyaçlar ı, ilgileri ve arzular ı farklıdır.

Bu yüzden insan sayısı kadar anlamın varlığından söz edilebilir (Bahadır, 2002, 32).

Bizim çalışmamızda da bunun örneği apaçık görülmektedir. Zira bu hususta öğrenciler;

“ Allah’ ın hayat ımı zda var oldu ğ unu hissetmek kendimizi güvende hissetmemize sebep

oluyor” (f: 1), “Ya şant ımı za daha çok dikkat etmemizi sa ğ l ı yor, çünkü her yapt ı ğ ımı z

kiramen kâtibin melekleri taraf ından yazılmaktad ır”( f: 1). “ Bu his insanın içini huzur

ve mutlulukla dolduruyor, hatta ya şad ı ğ ımı z mutluluklar ın ve üzüntülerin Allah’tan

oldu ğ unu bilmek hayat ımı za anlam kat ı yor” (f:1), “ İ nsanı kötülüklerden uzakla şt ır ı yor,

bu da hayata sevgi, sayg ı , ho ş görü ve merhametle bakmayı sa ğ l ı yor” (f: 7), “Ba şımı za

gelen her şeyden ibret almamı zı sa ğ l ı yor” (f: 1), “ Din ad ına yapt ıklar ım bu dünyadakalp huzuru ve rahatlaması olarak kar şıma çıkarken ahirette ise cennete girmeme sebep

olacakt ır. Bu da hayat ımı anlamland ır ı yor ” (f: 10), “ Din bize sı ğ ınaca ğ ımı z bir liman,

insan hayat ına yön veren kalbi zenginle ştiren ilahi bir güçtür ” (f: 1), “ Allah’ ın bize

sayı sı z nimetler vermi ş olması , bizi varl ıklar ın en üstünü olarak yaratması hayat ı

ya şamaya de ğ er ve anlaml ı k ıl ı yor, günahlar ı telafi etmemize sebep oluyor ” (f:1), “ Dini,

umutlar ımı ve hayallerimi gerçekle ştirmek için bir f ırsat olarak görüyorum” (f:1)

şeklinde açıklamalarda bulunmuşlardır. Ayr ıca, “ Bu dünyada ne ekersem onu

biçece ğ ime inanı yorum, o sebepten din hayat ıma anlam kat ı yor ”(f: 3) diyenlere

rastlandığı gibi, “Yazılanlar ın önüne geçilemeyece ğ ini ve Allah’a sı ğ ınmaktan,



41

sabretmekten ba şka çarelerinin olmad ı ğ ını , hatta bütün çabalar ın bo şa oldu ğ unu”(f: 3)

düşünenlere de rastlanmaktadır.

Verdikleri cevaplardan anlaşıldığı kadar ıyla öğrenciler çok çeşitli

olumsuzluklarla kar şılaşsalar bile hayatlar ına bir anlam verme ya da anlam bulma

çabası içindedirler. Dahası onlar var oluşlar ını din ile anlamlandır ırken aynı zamanda

hayatı yaşanabilir kabul edebilme hususunda dini inançlar ından, özellikle Allah, ahiret

ve kader inancından destek almaktadırlar. Bu da onlar ın anlam arayışlar ının ve

sorunlar ının üstesinden gelebilme çabasının dinle bağlantılı tezahür ettiği anlamına

gelmektedir. Çünkü din anlam arayışında önemli bir rol oynamaktadır (Yapıcı, 2007,

97). Dinin başka şekilde cevaplanamayacak gibi görünen hayat ile ilgili birçok soruyu

cevaplamakta ve zihinde oluşan ve belirsizlik yaratan pek çok problemin ortadan

kalkmasına sebep olmaktadır. O halde dini hem anlamın bizzat kendisi hem de

anlamanın kaynaklar ından birisi olarak kabul etmek mümkündür (Bahadır, 2002;

Küçükcan & Köse, 2006). Bu da inanan insanın hayatı ve var oluşunu dini inançlar ını

dikkate alarak anlamlandırdığı şeklinde değerlendirilebilir.

4.4. Zorluklarla Başa çıkmada Dinin Etkisi ve Önemi

Bu konuyla ilgili anketimizde 9 soru bulunmaktadır. Bunlar; “Yaşadığınız

zorluklar ın/sorunlar ın üstesinden gelebilmede dini inançlar ınızın katk ısı oluyor mu?

Nasıl? Örneklerle açıklayabilir misiniz?”, “Size göre kader değişebilir mi?” “Dua ve

sadaka belalar ı yok eder ve ömrü uzatır şeklinde bir söz var. Bu konuda ne

düşünüyorsunuz?”, “Ciddi bir sorunla (sağlık, ekonomik, ailevi vs.) kar şılaştığınız

zaman, eğer elinizde çözüm için pek fazla seçenek yoksa ne yaparsınız?”, “Sık sık dua

eder misiniz? Niçin?”, “Allah korusun, kanser hastası olduğunuzu öğrenseniz ne

yapardınız?”, “Sizce Allah kullar ını sevmekte midir? Allah darda kalanlar ın imdadına

yetişir mi?”, “Sizce Allah adil midir, yoksa kullar ı arasında adaletsiz mi

davranmaktadır?”, “Çeşitli sorunlar yaşadığınız zaman sosyal çevrenizin sizi

desteklediğini düşünüyor musunuz?”, “Daha önce siz ya da bir yak ınınız ameliyat oldu

mu? Eğer olduysa önce ve sonra ne/neler hissettiniz?

1) Ya şad ı ğ ını z zorluklar ın üstesinden gelebilmede dini inançlar ını zın katk ı sı

oluyor mu? Nasıl? Örnekler ile açıklayabilir misiniz? Bu soruya öğrencilerin % 80’i bir

problemle kar şılaştığım zaman dua ederim. Allah’ tan sabır dilerim ve ona sığınır ım



42

derken, %20’lik dilimi oluşturanlar ise insanlar ın dine inanması gerektiğini, eğer

inanmazsa sorunlar ın üstesinden gelemeyeceğini ifade etmişlerdir. (Bkz. Tablo 3)

Tablo 3: Zorluklarla Başa çıkmada Dinin Rolü

No Madde İ çeri ğ i F: 30 %1 Bir sorunla kar şılaştığım zaman dua ederim. Allah’tan sabır

dilerim ve ona sığınır ım24 80

2 İnsanlar ın dine inanması gerektiğini, eğer inanmazsasorunlar ının üstesinden gelemeyeceği

6 20

Toplam 30 100

Tabloda da görüldüğü gibi birinci gruptaki öğrenciler zorluklarla kar şılaştıklar ı

zaman bunun Allah’tan bir imtihan olduğunu bilip o sı

k ı

ntı

sı

yla beraber yaşamayı

öğrenmeleri gerektiğini ve ilk yaptıklar ı işin ise dua etmek olduğunu belirtmişlerdir. Bir

dua bin derdi çözer mantığıyla dualar ında bir şey istediklerinde o sorunu çözmesini

Allah’tan talep etmektedirler. Sorunlar ının üstesinden gelmek için Kur’an okuduklar ını,

namaz k ıldıklar ını ve arkasından Allah’a yalvardıklar ını, yani dua ettiklerini ifade

etmişlerdir. Dua ederken Allah’tan sabır dilediklerini ve ona sığındıklar ını da

söylemektedirler. Savaş, deprem, hastalık, kaza, iflas vb. olumsuzluklarda, k ısaca çeşitli

şekillerde bedensel, sosyal ve ekonomik yık ıntıyla yüz yüze gelme durumunda ibadet

davranışında artış görülmektedir (Hökelekli, 2003, 90). Zira birey kar şılaştığı sorunlar ı

aşarken daha fazla dindarlaşıyorsa, kader inancı başa çıkma sürecinin bir ürünü haline

geliyor demektir (Pargament, 2003, 216-222). Öğrenciler sorunlar ının üstesinden

gelmek için Kur’an okuduklar ını ve namaz k ıldıklar ını, yani daha fazla ibadete

yöneldiklerini ifade etmişlerdir.

İkinci grupta ise insanlar ın sorunlar ının üstesinden gelmek için dine inanması

gerektiği eğer inanmazsa sorunlar ıyla baş edemeyeceğini söylemişlerdir. Yani önce dine

inanılması gerektiği, dine inanıldıktan sonra kolayca sorunlar ın üstesinde

gelinebileceğini söylemişler. Burada dini kazalar ve belalardan korunmak için bir

basamak olarak gördüklerini söyleyebiliriz. Bu şekilde ifade edenler sadece 6 kişidir ve

% 20’lik bir dilimi oluşturmaktadır.

2) “Size göre kader de ğ i şebilir mi? ‘Dua ve sadaka belalar ı yok eder’ şeklinde

bir söz var. Bu konuda ne dü şünüyorsunuz?” diye sorulmuş ve bu konuda üç farklı

görüşün ileri sürüldüğü görülmüştür: Birincisi, “Ölüm ve do ğ um gibi bazı hadiseler

insanın iradesinin d ı şında cereyan eder. Buna göre kaderin bir k ı smı insanlar ın elinde



43

de ğ ildir. Ancak kadere ait bazı şeylerin insanın iyi amelleriyle de ğ i şebilece ğ i” (f: 10),

hatta kaderin değişmesinde bazen şeytanın rolünün olabileceği de söylenmiştir. Çünkü

öğrencilere göre, şeytan insanın düşmanıdır ve insanı kandırdığı zaman insanın kaderi

olumsuz yönde değişebilir. Ayr ıca öğrenciler dua ve sadakanın insana gelecek kaza ve

belalar ı engelleyeceğini söylemişlerdir. Buna dikkatimizi çeken bir örneği vermek

istiyoruz. Öğrenci kötü bir rüya gördüğü zaman mutlaka sadaka verdiğini eğer sadaka

vermezse başına bir şeyin geldiğini söylemektedir. Bu da onlar ın kaderin değişeceği

yönündeki düşünceleriyle uyumludur. Buna kar şılık ikinci görüştekiler “ Kaderin

de ğ i şmeyece ğ i, Allah’ ın ezelde yazd ı ğ ı neyse onun mutlaka ya şanaca ğ ı” kanaatindedir.

Fakat bunlar yine de, “ Dua ve sadakanın belalar ı yok edece ğ i”ne inanmaktadırlar (f:

19). Onlara “Kader değişmiyorsa, nasıl oluyor da dua ve sadakalar belalar ı def ediyor?”şeklinde bir soru yönelttiğimizde herhangi bir cevap alamadığımızı belirtmeliyiz. Zira

bu soru kar şısında onlar susmayı tercih etmektedirler. Anlaşılan o ki, öğrenciler bireysel

anlamda kader inançlar ıyla geleneksel dinî kültürel bilgileri arasında tam bir uzlaşma

sağlayabilmiş değillerdir. Kanaatimizce onlar, anne ve babalar ından öğrendikleri

bilgileri hiç sorgulamadan olduğu gibi kabul etmektedirler. İlk iki görüşten farklı olan

üçüncü görüş ise “ Kader do ğ u ştan da yazılsa insanın kendi kaderini kendisinin yazd ı ğ ı ,

bununla birlikte dua ve sadakanın belalar ı engelleyece ğ i” şeklindedir (f: 1) Buradaki

bu zıtlığın insanlar ımızın kurduğu cümlenin fark ında bile olmadığını, kendisine nasıl

öğretilmişse öylece kabul ettiğini göstermektedir. Çünkü bir taraftan kaderin doğuştan

yazıldığını düşünürken bir taraftan da kendi kaderini kendisinin yazdığını ardından da

dua ve sadakanın kaza ve belalar ı def edeceğini söylemektedir. Bu soruya bu şekilde

cevap veren öğrenci 48 yaşında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. Bu bizde kader

konusunun öğrenilenin anne ve babadan öğrenildiği kanaatini kuvvetlendirmektedir.

Tablo 4: Kaderin Değişip değişmezliğine Yönelik İnançlar

Kader de ğ i şir mi? Dua ve sadaka belalar ı yok eder mi? F: 30 %

1Kader değişmez, ezelde ne yazıldıysa o yaşanır.

Dua ve sadaka belalar ı yok eder. 19 63.34

2Kaderin değişen ve değişmeyen k ısımlar ı vardır. İyi fiillerde bulunmak

ve sadaka vermek kaza ve belalardan korur.10 33.33

3İnsan kendi kaderini kendi yazar.Dua ve sadaka belalar ı engeller

1 3.33

Toplam 30 100



44

3) “Ciddi bir sorunla (sa ğ l ık, ekonomik, ailevi vs.) kar şıla şt ı ğ ını z zaman, e ğ er

elinizde çözüm için pek fazla seçenek yoksa ne yaparsını z?” sorusuna öğrencilerin

verdikleri cevaplar; “Önce çözüm yollar ını deneriz, sonra Allah’a sı ğ ınır ı z, yani

tevekkül ederiz” (f: 10), “ Dua ederek Allah’tan yard ım dileriz” (f: 8), “ Her şeyi oluruna

bırak ır ım ve sadece Allah büyüktür derim, yani hayırl ı sını ondan isterim” (f: 3),

“Kur’an okurum, namaz k ılar ım, Allah’tan ba şka kapı olmad ı ğ ını dü şünerek kendimi

daha iyi hissetmeye çal ı şarak sabrederim” (f: 7), “Her şeye ra ğ men Allah’a

şükrederim” (f: 1), Çok zor durumdaysam yak ın akraba ve dostlardan yard ım isterim”

(f: 1) şeklindedir. Başka çalışmalarda görüldüğü gibi burada da Kur’an Kursu

öğrencilerinin bir k ısmı problem odakl ı, bir k ısmı ise duygusal odakl ı başa çıkmayı

kullanmaktadır (Kr ş. Ek şi, 2001, 22-23; Ar ıcı, 2006, 533-534; Kula, 2005, 110-111). Buifadelere dayanarak söyleyecek olursak, her ne kadar dost ve akrabalar ından yardım

isteyenler olsa da, öğrenciler hayatın zorluklar ıyla başa çıkma sürecinde dinî

inançlar ından, özellikle de Allah’a ve kadere inançlar ından kuvvetlice destek

almaktadırlar. Öyleyse kar şı konulamaz bir yazgı ve ne yapılırsa yapılsın değişmeyecek

bir geleceğin belirlenmişliği inancının insanlara hem dayanma gücü hem de zorluklara

aldır ış etmeden hayatlar ını idame ettirebilme azmi ve gayreti verdiğini söylemek

mümkündür. Bir insan her şeyin önceden tayin ve tespit edildiğini, neticede ortaya

çıkan şeyin kendi gayreti ile tesir altına alınamayacağını ve onun değiştirilmesinin

mümkün olmadığını kabul ettiği zaman kendisini endişeden ve kararsızlıktan kurtarmış

olur. Bu noktada kader inancının, insanlara kar şılaştıklar ı sorunlar ı kabul ederek onlarla

yaşamayı öğrenme hususunda ciddi bir destek sağladığı, bunun da yaşamın zorluklar ıyla

başa çıkmayı kolaylaştırdığını ifade etmek gerekir.

Tablo 5: Sorun Algılanması ve Dini Başa Çıkma

Ciddi bir sorunla kar şıla şt ı ğ ını z zaman, e ğ er elinizde çözüm için pek fazla seçenek yoksa ne yaparsınız?”

F:30 %

1 Önce çözüm yollar ını deneriz, sonra Allah’a sığınır ız, yani tevekkülederiz.

10 33.33

2 Dua ederek Allah’tan yardım dileriz. 8 26.673 Kur’an okurum, namaz k ılar ım, Allah’tan başka kapı olmadığını

düşünerek kendimi daha iyi hissetmeye çalışarak sabrederim.7 23.33

4 Her şeyi oluruna bırak ır ım ve sadece Allah büyüktür derim, yani

hayırlısını ondan isterim.

3 10

5 Her şeye rağmen Allah’a şükrederim. 1 3.336 Çok zor durumdaysam yak ın akraba ve dostlardan yardım isterim. 1 3.33



45

4) “S ık sık dua eder misiniz? Niçin?” sorusunda ise iki farklı tavır ortaya

çıkmıştır: Birincisinde öğrenciler sık sık dua ettiklerini ve bunun kendilerini

rahatlattığını, “ Dua ile kendilerini güven ve emniyet içinde hissettiklerini” (f: 10)

söylemişlerdir. Öğrenciler dualar ıyla Allah’ın huzurunda boyun eğdiklerini, gündelik

yaşamlar ında kar şılaştıklar ı problemleri ve zorluklar ı yenmek için iç dünyalar ını ve en

gizli sırlar ını O’na açtıklar ını söylemektedirler. Esasen duanın başa çıkma sürecinde

etkin bir role sahip olmasının temel sebeplerinden birisi de budur (Kirkpatrick, 2006).

İ kincisinde ise öğrenciler aynen birinci görüşte olduğu gibi sık sık dua ettiklerini ifade

etmişler, fakat dualar ını belli gayelerle yaptıklar ını belirtmişlerdir. Bu bağlamda onlar,

“ Allah’a iyi bir kul olabilmek ”, “O’na daha yak ın olmak ”, “ Affedilmek ”, “ Kaza ve

belalar ı def etmek, sık ınt ılardan uzakla şmak ”, “ Allah’ ın verdi ğ i nimetlere şükretmek ”,“O’ndan sa ğ l ık, mutluluk, huzur, bereket dilemek ”, “ Kendilerinin ve ailelerinin

korunmasını talep etmek ”, “Günahlardan korunmak için dua ederiz” (f: 19)

demişlerdir. Bu soruya verilen cevaplar ın çok farklı olması dinin çok çeşitli işlevlere

sahip olmasından kaynaklanmaktadır (Pargament, 2005; Kula, 2005; Ek şi, 2001).

Sürekli dini ortamlarda bulunmuş (dini sohbetlere katılmış, daha önce de Ku’ran

kursuna gitmiş) ev hanımı, ilkokul mezunu ve sürekli dini kitap okuyan bir bayanın

ifadesi ise oldukça anlamlıdır. O dua ettiği günün diğer günlerden daha farklı ve daha

iyi geçtiğini söylemiştir. Dahası söz konusu bu bayan duanın gücünü açıkça hissettiğini,

özellikle dua etmenin akabinde zorluklar ın kolaylaştığını ve işlerinin rast gittiğini beyan

etmiştir.

Tablo 6: Dua Etme Sebepleri

Dua etme sebepleri

1 Allahın yardımıyla emniyet ve güven duygusuna ulaşmak için

2 Allaha iyi bir kul olmak için

3 Allah’a daha yak ın olmak için

4 Allah’ın verdiği nimetlere şükretmek için

5 Kaza ve belalardan korunmak için

6 Allah’tan sağlık, huzur ve mutluluk dilemek için

7 Günahlardan korunmak için8 Affedilmek için

5) “ Allah korusun kanser hastası oldu ğ unuzu ö ğ renseniz ne yapard ını z?”

sorusuna ise öğrenciler “Üzüleceklerini, korkacaklar ını , ama Allah’tan umutlar ını



46

kesmeyeceklerini” (f: 21), “Tedavi yollar ına ba şvuracaklar ını , bununla birlikte dua

edip Allah’a sı ğ ınacaklar ını , hatta daha büyük bir acı ya maruz kalmad ıklar ı için

Allah’a şükredeceklerini” (f: 9) söylemişlerdir. Bu da göstermektedir ki, insanoğlunda

doğuştan var olan anlam arzusu, onu kanser hastası olsa bile sar ılabileceği bir değere,

yani Allah’a yönlendirmektedir (Bahadır, 2002, 15). Zira başa gelen felaketlere dinî bir

anlam yükleme veya bu felaketleri bazı dinî motif ve referanslarla açıklama, hayatın

zorluklar ıyla başa çıkmada olumlu etkiler yapma potansiyeli taşımaktadır (Küçükcan &

Köse, 2000, 17-67). Burada da izleneceği üzere öğrenciler dinî inançlar ının desteğiyle

yaşadıklar ı sorunlar ın üstesinden gelmeye çalışmaktadır.

Tablo 7: Ağır Hastalık Durumu ve Dini Başa Çıkma

Bir gün kanser hastası oldu ğ unuzu ö ğ renseniz nasıl bir tavır

tak ınırsını z?

F: 30 %

1 Üzülürüz, ama Allah’tan ümidimizi kemeyiz. 21 70

2 Hemen tedavi yollar ına başvururuz, bununla birlikte Allaha dua

ederiz.

9 30

Toplam 30 100

6) Öğrencilerin “Sizce Allah kullar ını sevmekte midir? Allah darda kalanlar ın

imdad ına yeti şir mi?” sorusuna verdikleri cevap “ Evet ” şeklinde olup oldukça açık ve

nettir. Çünkü onlara göre Allah kullar ını sevmektedir ve darda kalanlar ın imdadına

yetişmektedir. Konu hakk ında konuşmaya devam edince şu tür açıklamalarla

kar şılaşılmıştır: “Allah, insanlar ı her şeyden üstün yaratmı şt ır, e ğ er sevmeseydi onlar ı hem yaratmazd ı hem de yaratsa bile yarat ıklar ın en üstünü k ılmazd ı” (f: 8), “ Dünyayı

insanlar ın emrine amade etmezdi” (f: 3). Bunun yanı sıra “O kadar çok Allah’a asi

olmamı za günahlar ımı za, sevaplar ımı za ra ğ men bize bir felaket, salg ın hastal ık

vermiyor, çünkü Allah’ ın kullar ına olan şefkati bir annenin çocuklar ına olan

şefkatinden daha fazlad ır” (f: 19).

Kullar ını darda koyup koymamasına gelince, “ Allah kendisine inananı ve itaat edeni açta ve açıkta koymaz” (f: 3).Burada öğrenciler Allah’ın kullar ını darda

koymamasını ona itaat etmeye bağlamışlardır, “ Allah kullar ını darda ve sık ınt ıda

bırakmaz” (f: 27). Mesela ekonomik sık ıntı çektiğimiz anda sebebini bilmediğimiz bir

yerden problemlerimiz çözülüyor. Yani öğrencilerin çoğunluğu Allah’ın kendisine itaat



47

edeni ve etmeyeni sevdiğini, kendi başına bırakmadığını, her zaman bir anne şefkati ile

koruyup kolladığını ifade etmişlerdir.

7) “Sizce Allah adil midir, yoksa kullar ı arasında adaletsiz mi davranmaktad ır ?”

sorusuna öğrenciler “ Evet, kesinlikle adildir .” şeklinde cevap vermişlerdir. Çünkü

onlara göre “ Allah adildir, adaleti sever, adil olmayı emreder” (f: 13), “O, insanın iyi

ya da kötü olmasına bakmaksı zın nimetlerini herkese sunmaktad ır” (f: 7). “ Bazı

insanlara istedi ğ i pek çok şeyi vermekte bazılar ına vermemektedir. Ama bu da bir

imtihand ır” (f: 3). Yani Allah bazılar ına nimetlerinden çokça vererek bazılar ına ise

daha az vererek imtihan etmektedir. “O’nun kimine az, kimine çok vermesi, insanın

gayret ve çabasına ba ğ l ı olarak gerçekle şmektedir. Bu çaba ister Allah yolunda olsun

isterse normal hayat ımı zdaki kazançlar ımı z için olsun fark etmez. Sonuçta Allah

çal ı şana verir” (f: 5). Öğrencilerden sadece bir tanesi “ Bu konuda yorum yapmaktan

bile korktu ğ unu söylerken, bir tanesi de ölünce Allah’ ın adaletli davranaca ğ ını” ifade

etmiştir. Bazen de öğrencilerin adalet kavramı ile eşitlik kavramını birbirinin yerine

kullandıklar ı görülmüştür. Ölünce adaletli davranacağını söyleyen öğrencinin

ifadelerinden anlaşılmaktadır ki “ Allah’ ın adaleti bu dünyada de ğ il, ahirette tecelli

edecektir. Zira ona göre bu dünyada Allah kimilerini fakir kimilerini zengin, bazı

insanlar ı güzel bazılar ını da çirkin yaratmı şt ır. Bu, O’nun nimetlerinin tam anlamı yla

e şit ve adil da ğ ıt ılmad ı ğ ı anlamına gelmektedir. Ancak zengin de fakir de, güzel de

çirkin de bir gün mutlaka ölecektir. Dünya hayat ı bir imtihan oldu ğ u için burada

adaletsiz gibi görünen hususlar üzerinde durmanın pek bir anlamı yoktur”. Konuyla

ilgili yorum yapmaktan korkan öğrenci ise ekonomik durumu ortanın altında olan ve 50

yaşlar ında okuma yazma kursuna gitmiş bir bayandır. Yapacağı herhangi bir

açıklamadan dolayı “ günah i şleme” korkusu yaşadığını açıkça ifade etmiştir. Bu da

onun inançlar ıyla dış dünyada gözlemledikleri arasında bilişsel bir çelişki yaşadığı,

ancak mevcut çelişkiyi inançlar ı lehine çözmeye çalıştığı anlamına gelmektedir.

8) “Çe şitli sorunlar ya şad ı ğ ını z zaman sosyal çevrenizin sizi destekledi ğ ini

dü şünüyor musunuz?” sorusuna, uygulamaya katılan öğrencilerin çoğunluğu “ Evet,

yeterli destek görüyoruz” (f: 23) diye cevap vermişlerdir. Bazı öğrenciler ise “Sosyal

çevrelerinden zaman zaman destek gördüklerini zaman zaman da herhangi bir destek

alamad ıklar ını ifade etmi şlerdir” (f:5) Bununla birlikte “Sosyal çevrelerinin kendilerini

desteklemedi ğ ini, bu sebeple kendilerini yalnı z hissettiklerini”(f: 2)söyleyenlere de

rastlanmaktadır ”



48

Sosyal çevrelerinden daima destek aldıklar ını söyleyenler söz konusu desteğin

hem maddî hem de manevî boyutta olduğunu ifade etmişlerdir. Maddî destek genellikle

ekonomik yardım şeklinde tezahür ederken manevî destek daha ziyade sohbet etme, hal

hatır sorma ve gıyaben dua etme şeklinde gerçekleşmektedir. Sosyal desteği

sağlayanlar ın başında ise eş ve çocuklar ilk sırada yer almaktadır. Onlar ı yak ın

akrabalar ve arkadaşlar takip etmektedir. Sosyal çevrelerinden yeterince destek

görmediklerini dile getirenler ise yalnızlaştıklar ını, kendilerini daha mutsuz ve

çaresizliğe mahkûm hissettiklerini söylemektedirler. Bunlar inançlar ına daha sık ı

bağlanmakta, daha çok dua etmekte ve “ Ne gelirse Allah’tand ır ” inancıyla sorunlar ının

üstesinden gelmeye çalışmaktadırlar. Anlaşıldığı kadar ıyla bu kişiler, sosyal

çevrelerinden yeterli destek göremedikleri için daha tevekkülcü, dolayısıyla daha çok kaderci olabilmektedirler. Bu arada bu kişilerin kendilerine destek sağlamayan

Müslümanlara ciddi eleştiriler yönelttikleri de görülmektedir.

9) “Daha önce siz ya da bir yak ınınız ameliyat oldu mu? Eğer olduysa

ameliyattan önce ve sonra ne/neler hissettiniz?” şeklinde yönelttiğimiz soruya

öğrenciler; ameliyat öncesinde “Ölüm korkusu, şüphe ve endişe duyduklar ını” (f: 18),

“Çokça dua ettiklerini”(f: 12), ameliyat sonrası

nda ise “Allah’a şükür ettiklerini” (f: 26),“Yak ınlar ının yeniden kendileriyle birlikte ya şamaya devam edece ğ i için mutluluk ve

sevinç hissettiklerini” (f: 4) söylemişlerdir. Başka çalışmalarda da benzer sonuçlara

ulaşılmıştır (Kula, 2005, 226-227). Zira stresli durumlarda insanlar ın var oluşu anlama,

anlamlandırma, davranışlar ı kontrol altına alma ve güven duygular ı tehlikeye düştüğü

zaman insanlar inançlar ına sığınarak ibadet ve dua gibi pratiklere sıklıkla

başvurmaktadırlar. Verdikleri cevaplardan anlaşıldığı kadar ıyla onlar yaptıklar ı dualar ın

hastanın iyileşmesine olumlu katk ı sağladığını düşünmekte, bu sebeple de Allah’a

şükretmeyi bir vazife olarak kabul etmektedirler. Şu halde inanan insan -ister kendisi

isterse bir yak ını sık ıntıya düşsün- sık ıntıdan kurtulmak için hemen dua ve ibadete

yönelmektedir. Dahası yaşanan problemlerden kurtulunca sevinç ile Allah’a

şükretmektedirler.



49

SONUÇ

Bu çalışmadan elde edilmiştir ki “hayatın zorluklar ıyla başa çıkmada kader

inancının oynadığı rol” geleneksel Müslüman kültürün değer yargılar ıyla büyük oranda

uyumludur. Eğitim, yaş, ekonomik durum, medeni hal veya yaşanılan yerin özellikleri

farklı olsa da Kur’an Kursuna devam eden bayan öğrencilerin “kader”e yüklediği

anlamlar birbirine oldukça yak ındır. Bu da Müslüman Türk kültüründe yaşayan

kadınlar ın kar şılaştıklar ı sorunlarla başa çıkma sürecinde dinî inançlar ından, özellikle

de kader inancından kuvvetlice destek aldıklar ı anlamına gelmektedir.

“Kader” deyince kadınlar ın aklına, ilk olarak, “al ın yazı sı” kavramı gelmektedir.

Bu yazıyı yazanın da Allah olduğuna inanılmaktadır. Esasen kaderin değişmezliğine

yönelik inanç da buradan beslenmektedir, yani o, Allah taraf ından yazıldığı için

değişmez kabul edilmektedir. Bu yaklaşımda Allah aktif ve belirleyici, insan ise pasif

ve belirlenen konumundadır. Esasen kaderin bir savunma mekanizması olarak

algılanması da bu süreçte devreye girmektedir. Çünkü kendi hayatını istediği gibi

devam ettirme konusunda pasif olan insan, yaşadıklar ını kendisine anlamlı k ılabilmek

için “ yazılanı ya şad ı ğ ını” ifade etmek suretiyle problemlerinin, çaresizliklerinin, hatta

başar ısızlıklar ının üstesinden gelmeye çalışmaktadır. Bu anlamda kader inancı kişiyi

psikolojik olarak rahatlatıcı bir görev üstlenmektedir. Ancak kaderin inanan insanlar

taraf ından nasıl algılandığı konusu tek yönlü ve doğrusal değildir, yani kader inancı

kişiye sadece öz saygı sağlamak ya da yaralanan benliğini korumak suretiyle ona yaşam

mücadelesinde moral motivasyon vermekle sınırlı değildir. Tam tersine katı bir kader

inancı

; insanı

n kendi gücünü, aklı

nı

, hürriyetini yok sayma noktası

na götürebilir. Bu dakişiyi yaşadığı hadiselere kar şı dirençli hale getireceği yerde onu daha da kötümser ve

çaresiz bir duruma itebilir. Bu da onlar ın “keşke”lerle başlayan cümleler kurmalar ına

sebep olabilir.

Yaptıklar ı açıklamalara bak ılacak olursa kadınlar “kader” kavramı hakk ında,

toplumun haf ızasında yaygın olarak bulunan atıflar ı ön plana çıkartmışlardır. Bu durum

onlar ın inandıklar ı ile toplumdan edindikleri bilgilerin birbiriyle uyumlu olmasından

kaynaklanmaktadır.

Hem felsefi hem de teolojik açıdan çözümlenmesi çok zor olan, pek çok bilgin

ve filozofun açıklamakta zorluk çektiği “kader” konusuna kadınlar ın getirdiği



50

açıklamalar, bu konunun bazı açılardan halk düzeyinde basitleştirerek anlaşıldığını

ortaya koymaktadır. Böylece konu hakk ında yeterli bilgisi olan da olmayan da ,”al ın

yazı sı”, “ilahi takdir ” vb. açıklamalara dayanarak rahatlıkla konuşabilmektedir.

Kadınlar ın başlar ına gelen ciddi sorunlarda veya çevresindeki insanlar ın başına

gelen bir olayda duaya sar ılmalar ı, aslında onlar ın o olayla baş edebilme isteklerini

açıkça ifade etmektedir. Çünkü ellerinden başka bir şey gelmediğini anlayınca

sığınılacak yer olarak Allah’ı, sığınma vasıtası olarak da duayı bulmaktadırlar. Burada

dua, olumlu başa çıkma tekniği olarak kullanılmaktadır. Çünkü kadınlar başlar ına gelen

herhangi bir sorunda Allah’ın desteğini bekleyerek problemlerini ortadan kaldırmak

istemektedirler. Kanser hastası olsalar bile Allah’tan umutlar ını kesmeyeceklerini, dua

edeceklerini, o halde bile şükür etmekten çekinmeyeceklerini ifade etmişlerdir. Onlar

bir taraftan kaderin değişmeyeceğini ifade ederken diğer taraftan dua ve sadakanın

belalar ı yok edebileceğini söylemişlerdir. Bu haliyle onlar Allah’ın iradesine teslim

olmaktadırlar, yani kaderlerine boyun eğmektedirler, ama Allah’tan da umutlar ını

kesmek istememektedirler. Bu da onlar ın hem kendi acizliklerinin, zayıflıklar ının ve

çaresizliklerinin fark ında olduklar ı, hem de hayatlar ını huzurlu ve mutlu bir şekilde

devam ettirme arzusuyla motive bir halde bulunduklar ı

nı

ortaya koymaktadı

r.İnsanlar ın en temel eğilimlerinden bir tanesi de, hiç kuşkusuz, ister doğrudan

kendisiyle ilgili isterse ilgisiz olsun, çevresinde olup biten olaylara bir anlam yüklemeye

çalışmasıdır. Psikologlara göre bu durum, insanın içinde yaşadığı ortamı anlamlı hale

getirme çabasından ve çevresini kendince kontrol etme güdüsünden kaynaklanmaktadır.

İşte bu noktada, kadınlar ın kaderi “alın yazısı” veya “takdiri ilahi” olarak

anlamlandı

rması

nı

n, temelde onlar ı

n hem kendi hayatlar ı

hem de dı

ş dünya üzerinde psikolojik bir kontrol kurma arzusunu yansıttığı söylenebilir. Söz konusu kontrolü

kurduktan sonra, yani böyle bir anlam ve anlamlandırma yaptıktan sonra namaz, oruç,

dua ve sadaka gibi ibadetlerle mevcut problemlerinin üstesinden gelmeye

çalışmaktadırlar.



51

KAYNAKÇA

Akgül, M. (2004), “Yaşlılık ve Dindarlık: Dindarlık, Hayattan Zevk Alma ve Mutluluk

İlişkisi -Konya Huzur Evi Örneği”, Dini Ara şt ırmalar 7 (19), 19-56.

Arkonaç, S. A. (1993), Grup İ li şkileri, İstanbul: Alfa Basım-Yayım Dağıtım.

Arkonaç, S. A. (1998), Sosyal Psikoloji, İstanbul: Alfa Basım-Yayım Dağıtım.

Ar ıcı, A.(2006), “Ergenlerde Dini Başaçıkma Yöntem Olarak Dua (Lise Öğrencileri

Üzerinde Bir Araştırma)”, Ed. H. Hökelekli, Gençlik Din ve De ğ erler

Psikolojisi içinde (ss. 529-557 ). İstanbul: Dem Yayınlar ı.

Arslan, M. (2006), “Dindarlık Farklılaşması ve Popüler Dindarlık”, Ed. Ü. Günay & C.

Çelik, Dindarl ı ğ ın Sosyo-Psikolojisi içinde (288-319), Adana. Karahan

Yayınlar ı.

Aydın, M. (2005), Din Felsefesi, İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Yayınlar ı.

Ayten, A. (2006), Psikoloji ve Din: Psikologlar ın Din ve Tanr ı Görü şleri, İstanbul: İz

Yayıncılık.

Ayten, A. (2006), “William James (1842-1910) ve Din Psikolojisinde Tecrübe Merkezli

Bir Yaklaşım”, İ slami Ara şt ırmalar Dergisi 19(3),457-464.

Bahadır, A. (2002), İ nsanın Anlam Arayı şı ve Din: Logoterapik Bir Ara şt ırma, İstanbul:

İnsan Yayınlar ı.

Berger, P. L. (1999), Dinin Sosyal Gerçekli ğ i (Çev., A. Coşkun), İstanbul: İnsan

Yayınlar ı.

Bilgin, N. (1996), İ nsan İ li şkileri ve Kimlik , İstanbul: Sistem Yayıncılık.

Cüceloğlu, D. (1998), İ nsan ve Davranı şı: Psikolojinin Temel Kavramlar ı, İstanbul:

Remzi Kitabevi.

Çelik, C. (2003), “Değişkenler ve Boyutlar Bağlamında Türk Toplumunda Dini Hayatın

İncelenmesi”, Bilimname 1(1),153-174.

Çelik, C. (2006), “Kentsel Dindarlık-Kentlilik Tecrübelerinde Farklılaşan Dindarlıklar”,

Ed. Ü. Günay & C. Çelik, Dindarl ı ğ ın Sosyo-Psikolojisi içinde (ss. 81-

111), Adana: Karahan Yayınlar ı.



52

Ek şi, H. (2001), “Başa Çıkma, Dini Başa Çıkma ve Ruh Sağlığı Arasındaki İlişki

Üzerine Bir Araştırma: Eğitim, İlahiyat ve Mühendislik Fakültesi

Öğrencilerinin Kar şılaştır ılması”, Yayımlanmamı ş Doktora Tezi, Uludağ

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.

Harlak, H. (2000), Önyarg ılar: Psikolojik Bir İ nceleme, İstanbul: Sistem Yayıncılık.

Holm, N. G. (2004), Din Psikolojisine Giri ş. İstanbul: İnsan Yayınlar ı.

Kimter, N. (2006), Dini inanç, İ badet ve Dua’nın Umutsuzlukla İlişkisi Üzerine Bir

Araştırma, Ergenlerde Dini Başa Çıkma Yöntemi Olarak Dua, Ed. H.

Hökelekli, Gençlik Din ve De ğ erler Psikolojisi içinde (ss. 217-249 ).

İstanbul: Dem Yayı

nlar ı

.Hökelekli, H. (2003), Din Psikolojisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakf ı Yayınlar ı.

Karaca, F. (2003), “Dindarlığın Fonksiyonelliği Üzerine”, Dini Ara şt ırmalar 6 (16), 75-

85.

Karaca, F. (2006), “Kader Algısı-Ruh Sağlığı İlişkisi Üzerine Empirik Bir Araştırma

(Farklı Kader Algılar ının Psikoterapik Değeri Üzerine)”, İ slami

Ara şt ırmalar Dergisi 19(3), 479-489.

Kayıklık, H. & Yapıcı, A. (2005), “Gençlerde Dinsel Hayatın “Öteki”ne Yönelik

Tutumlara Etkisi: Çukurova Üniversitesi Örneği”, Çukurova Üniversitesi

İ lahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1), 5-38.

Kayıklık, H. (2002), “Bireysel Dindarlığın Psikolojik Kaynaklar ı”, Dini Ara şt ırmalar 5

(13), 27-40.

Kayıklık, H. (2006), “Değişen Dünyada Birey, Din ve Dindarlık”, Ed. Ü. Günay & C.

Çelik, Dindarl ı ğ ın Sosyo-Psikolojisi içinde (ss. 157-174), Adana:

Karahan Yayınlar ı.

Keskin, H. (1997), İ slam Dü şüncesinde Kader ve Kaza, İstanbul: Beyan Yayıncılık.

Kirkpatrick, L. A. (2006), “Din Psikolojisinde Bağlanma Teorisi” (Çev. M. Koç),

Bilimname 10 (1), 133-172.

Köse, A. & Küçükcan, T. (2000), Do ğ al Afetler ve Din, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakf ı

Yayınlar ı.

Kula, N. (2005), Bedensel Engellilik ve Dini Ba şa Ç ıkma, İstanbul: Dem Yayınlar ı.



53

Kuşat, A. (2006), “Ergenlerde Allah Tasavvuru”, Ed. Ü. Günay & C. Çelik, Dindarl ı ğ ın

Sosyo-Psikolojisi İçinde (ss. 113-156), Adana. Karahan Yayınlar ı.

Mardin, Ş. (1995), Din ve İ deoloji, İstanbul: İletişim Yayınlar ı.

Mehmedoğlu, A. U. (2006), “Dindarlı

ğı

n Peşinde: Din Psikolojisinde Araştı

rma, Ölçmeve Yorumlama Üzerine”, İ slami Ara şt ırmalar Dergisi 19 (3), 465-478.

Onay, A. (2001), “ Dindarlık Ölçme Çalışmalar ı: Dindarlık Ölçümünde Üç Farklı

Yaklaşım ve Ölçmenin Esaslar ı ”, İ slami Ara şt ırmalar Dergisi14 (3-4),

439-449.

Pargament, K. I. (2003), “ Tanr ım Bana Yardım Et: Başa Çıkmanın Teorik Çatısına

Doğru”(Çev. A. Albayrak), Tabula-Rasa 3 (9), 207-238.

Pargament, K. I. (2005), “Acı ve Tatlı: Dindarlığın Bedelleri ve Faydalar ı Üzerine Bir

Değerlendirme” (Çev. A. U. Mehmedoğlu), Çukurova Üniversitesi

İ lahiyat Fakültesi 5(1), 279-313.

Peker, H. (2003), Din Psikolojisi, İstanbul: Çamlıca Yayınlar ı.

Spilka, B. Shaver, L. & Kirkpatrick, L. A. (2001), “ Din Psikolojisi Açısından Genel Bir

Atıf Teorisi”(Çev. A. Kuşat), Erciyes Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi

Dergisi 11,173–189.

Şahin, İ. (2006), “Değişim Sürecindeki Bir Anadolu Kasabasında Kadın Dindarlığı,

Boğazlıyan Örneği”, Ed. Ü. Günay & C. Çelik, Dindarl ı ğ ın Sosyo-

Psikolojisi içinde (ss. 321-345), Adana: Karahan Yayınlar ı.

Yaparel, R. (1987), “Yirmi K ı

rk Yaş Arası

Kişilerde Dini Hayat ile Psiko-Sosyal UyumArasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma,” Yayınlanmamı ş Doktora Tezi,

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Yaparel, R.(1994), “Depresyon ve Dini İnançlar ile Tabiatüstü Nedensel Yüklemeler

Arasındaki İlişkiler”, Dokuz Eylül Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi Dergisi

8, 275-299.

Yapıcı, A. & Kayıklık, H. (2005), “ Dinsel Eğilimle Ön Yargı ve Hoşgörüsüzlük Arasındaki İlişkiler Üzerine Psikolojik Bir Araştırma ”, Ç. Ü. Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi 14 (1), 413-426.



54

Yapıcı, A. & Zengin, Z. S. (2003), “ İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Dinin Etkisini

Hissetme Düzeyleriyle Psiko-Sosyal Uyumlar ı Arasındaki İlişki”,

Çukurova Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2), 65–127.

Yapıcı, A. (2003), “Fiziksel ve Sosyal Hadiselere Sebep Atfetmede Dinin Rolü”,

Çukurova Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi Dergisi 3(1), 127–165.

Yapıcı, A. (2004), Din Kimlik ve Ön Yarg ı: Biz ve Onlar , Adana: Karahan Yayınlar ı.

Yapıcı, A. (2005), “Güdü ve İçerik Açısından Çocuk Dualar ı ve Dualara Yansıyan

Sorunlar”, Çukurova Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi Dergisi 5(2), 57–93.

Yapıcı, A. (2006), “Yeni Bir Dindarlık Ölçeği ve Üniversiteli Gençlerin Dinin Etkisini

Hissetme Düzeyi: Çukurova Üniversitesi Örneği”, Çukurova Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1), 65-115.

Yapıcı, A. (2007), Ruh Sa ğ l ı ğ ı ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarl ık, Adana:

Karahan Yayınlar ı.

Yavuz, K. (1987), Psikanalizde İ lk Dini Geli şmelerin De ğ eri, Erzurum: Atatürk

Üniversitesi Yayınlar ı.



55

EK

Sevgili öğrenciler/arkadaşlar,

Aşağıda insanlar ın kaderi yükleme ve başa çıkma işleminde nasıl kullandıklar ını

ortaya çıkaracak sorular sorulmuştur. Lütfen sırayla her bir soruyu okuyun ve

okuduğunuz sorular ı içinizden geldiği gibi cevaplayınız. Hiçbir sorunun doğru ya da

yanlış bir cevabı yoktur. İçinizden gelerek verdiğiniz her cevap bizce doğrudur.

Katk ılar ınız için peşinen teşekkür eder, derslerinizde başar ılar dileriz.

Elif BATMAN

1)Yaşınız:……..

2)Öğrenim gördüğünüz okul:……………………………………………

3)Ekonomik durumunuz: ()Alt ()Orta ( )Üst

4)Medeni Durumunuz: ( )Evli ( ) Bekar ( ) Dul

5)Kader nedir? Kader deyince ne anlıyorsunuz?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

6)Kader inancı günlük hayatınızda sizi nasıl etkiliyor?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

7)Yaşadığınız zorluklar ın/sorunlar ın üstesinden gelebilmede dini inançlar ınızın katk ısı

oluyor mu? Nasıl, örneklerle açıklayabilir misiniz?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….8)Hayatın yaşamaya değer ve anlamlı olduğunu düşünüyor musunuz?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

9)Allah’ın varlığını içinizde hissetme hayatınızı anlamlandırmada etkili midir?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

10)Kader inancı hayatınıza bir anlam katıyor mu?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….



56

11)Size göre kader değişebilir mi?”Dua ve Sadaka belalar ı yok eder” şeklinde bir söz

var. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

12) Ciddi bir sorunla(sağlık, ekonomik, ailevi vs.)kar şılaştığınız zaman, eğer elinizde

çözüm için pek fazla seçenek yoksa,ne yaparsınız?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

13)Sık sık dua eder misiniz, niçin?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….14)Allah korusun, kanser hastası olduğunuzu öğrenseniz ne yapardınız?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

15)Sizce Allah kullar ını sevmekte midir? Allah darda kalanlar ın imdadına yetişir mi?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

16) Sizce Allah adil midir, yoksa kullar ı arasında adaletsiz mi davranmaktadır?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

17) Çeşitli sorunlar yaşadığınız zaman sosyal çevrenizin sizi desteklediğini düşünüyor

musunuz?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….

18)Daha önce siz ya da bir yak ınınız ameliyat oldu mu? Eğer olduysa önce ve sonra

ne/neler hissettiniz?

…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………….



57

ÖZGEÇMİŞ

K İŞİSEL BİLGİLER

Adı Soyadı : Elif BATMAN

Doğum Yeri ve Yılı : Andır ın/1984Medeni Durumu : Evli

Telefon : 0422-3612133

E-Mail Adresi : [email protected]

EĞİTİM DURUMU

2004-2008 : Yüksek Lisans:Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

2000-2004 : Lisans: Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

1994-2000 : Lise: K.Maraş/Andır ın İmam Hatip Lisesi

1989-1994 : İlkokul: K.Maraş/Andır ın Cumhuriyet İlkokulu

İŞ DURUMU

2006-2007 : K. Maraş/Andır ın Boztopraklı Köyü Kur’an Kursu Öğreticisi

2007-. : Malatya/Battalgazi Talat Sayın Kur’an Kursu Öğreticisi

Yabancı Dil : Arapça, İngilizce.

kader,yaşamın zorluklarıyla başa çıkmada kader inancının rolü-65s-tez,elif batman

Documents