ali İhsan yitik - hint kökenli dinlerde karma İnancının tenasüh İnancıyla İlişkisi

7/25/2019 Ali hsan Yitik - Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisi

1/221

Dr.Ali ihsan Y T K

Hint Kkenli Dinlerde

KARMA NANCININ

TENASH NANCIYLA LKS

IRM.)

Ruhve MaddeYaynlar


2/221


3/221

B u

K i tab n Yay n Hakk

nsanl

Bi r leti ren Bi lg iy i Ya ym a (B LYA Y) V akf n n

bir kurulumu olan

R u h

ve Madde Yaync l k ve Sal k HizmetleriA . . n eaittir.

R u h

ve Madde Yay nc l k ve Sal k HizmetleriA . . n d e n

Yaz l izinA l n m ad an H ib ir A l n t Yap lam az

stanbul , Ekim 1996

tSBN 975-8007-16-5

Kap ak Dzeni ve B ask

M e ta Ba s m Y a y m S a n a y i v e

Ticaret

Ltd. ti .

(O

212) 281 62 00 - 268 37 28 - 269 07 34

Yayn

R u h

ve Madde Yaync l k ve Sal k Hizmetleri A . .

H a s n u n

G a l ip Sok . Pem be kmaz N o: 4 , D : 6

80060 B e y o l u / S T A N B U L

Te l: (O 212) 243 18 14 Fax: (O 212) 252 07 18


4/221

SUNU

Karma ve tenash inancm yanllardan ve keyf anla

y

ve yorumlardan ksmen olsun kurtarmak ve konuyu

dedikodu malzemesi olmaktan karmak amacyla, zellik

le tenashn REENKARNASYON olmadn, tenash

incelemi bir bilenin ifadeleriyle anlatabilmek amacyla Ali

hsan YTK' inbu almasn yaynlamay doru bulduk.

Yazar

btn

objektiflii

ve

bilimsellik gayreti ile, he

men hemen ilk kez lkemizde bu konuyu ileme liyakatini

gstermitir. Kendisini tebrik eder, baarlarnn devamn

dileriz.

Ergn

ARIKDAL

B L Y A Y Vakf

Ruhve Madde

Yaynlar


5/221


6/221

NDIKLER

NSZ 9

GR 13

A- Kaynaklar ve Arahrmala 13

B-Hint KkenliDinlerinOrtayak 17

C-

Hint Kkenli

Dinlerin

Ortak nanlar 34

KARMA ve TENASHN MAHYETve

BRBRYLE

LKS 40

A- Karmann Anlam ve Mahiyeti 40

1- Kavram OlarakKarma 40

2-Fiil OlarakKarma 44

3-nan OlarakKarma 51

B-Tenashn Anlam ve Mahiyeti 68

1- Tenash nancnn Anlam veDeerlendirilmesi 68

2-Tenash nancnn Ortayakve

TarihselGeliimi 74

3-Tenash nancnn DayemdTemel Varsaymlar 81

C-Karmave Tenash nanlarnn Birbiriylelikisi 86

HNDUZMDE KARMA-TEN> .SHNANCI 89

A-HinduKutsal Literatrnde Karma-Tenash nanc 89

1- Upaniadlara Gre Karma-Tenash nanc 89

2-Ramayana ve Mahabharata Destanlarnda

Karma-Tenash nanc 96

3-Dharmasstralarda Karma-Tenash nanc 104

B-

Hindu Dnce

SistemlerindeKarma-Tenash nanc 114

C-

SihizmdeKarma-Tenash nanc 120


7/221

BUDZMDE KARMA-TENASHNANCI 123

A- Budizmin Kozmoloji ve Ahiret Anlay 123

1-

Kozmoloji Anlay 123

2-

Ahiret Anlay 128

B-

BudistKarma-Tenashnancnn Anlam ve Mahiyeti 132

1-

BudizmeGreKarmave Oluumu 132

2-Karmanm

Tasnifi 135

3-

Budizmde

Karma-Sonu

likisi

140

4-BudizmdeKarma-YenidenDoum

likisi

144

5-

Budizmde

Karma-Nirvanalikisi

148

CAYNZMDE KARMA-TENASHNANCI 153

A- Caynizmde

Karma-Tenash

nancna Giri 153

1-

Caynist Kozmoloji Anlay 153

2-

Caynist Ontoloji Anlay 156

B-

Caynizmde

Karma

Anlay 160

C-Caynizmde Tenash 170

KARILATIRMA

176

A- Hint Kkenli DinlerdeKarma-Tenash nanc 176

B-Karma-Tenashnancnn slmDiniAsmdan

Durumu ve Baz slmnanlarylaMukayesesi 180

1-

Bazslm Mezheplerinde Tenash Anlay 181

2-slmn Ahiret Anlay veKarma-Tenash nanc...

185

3-

slmdaki

Kaza-Kader

Anlay ve

Karma-Tenashnanc 195

SONU 198

BBLYOGRAFYA

204

BUKONUDAYARARLANABLECENZ

DER

YAYINLARIMIZ

219


8/221

ONSOZ

Karma

inanc, btn Hint kkenli dinlerin ortak

inanlarndan biridir ve bu dinlerin her biri iin merkez

neme sahiptir. Kelime anlam itibaryla, Sanskrite kri

(yapmak, etmek) kknden treyen bir isim olan karma

kavram beden, kavl ve zihn her trl fi i l ,amel, i an

lamna gelir. Terim veya inan olarak ise karma,

irad yolla

icra edilen byle fiillerin, gzle gr lebilen somut sonularnn

yan sra,

zorunlu

olarak ahlk nitelikleriyle do ru oran tl,

gzle gr lemez, metafizik son ular ortaya karm asn ifade

eder. Buna gre, yaplan her irad iin sonucunda ortaya

kan

potansiyel mahiyetteki bu etkiler, hemen veya belli

b ir

sre sonra eylem hlinednr ve kendilerinin nede

ni olan fiillerin cezas veya mkfat olarak ortaya karlar.

Semere

olarak

bilfiil

ortaya kmadka, bu karmik birikim

lerin yok olmalar sz konusu deildir. Potansiyel mahi

yetteki karmik etkilerin bu zellii, Hinthier tarafndan bir

borcakarlk verilen senede benzetilir. Nasl ki, karln

da alman mal veya para harcansa, yok olsa bile senedin

deeri bor deninceye kadar devam ederse, potansiyel

enerjihlindeki birikimler del^ilfiilortaya kp semereleri

ni vermedike yok olmazlar.

stelik,karmik birikimlei"in semerelerini vermeleri sa

dece

iinde yaadmz hayatla da snrl deildir. Onlar,

lmden sonra da enerji ve varlklarn muhafaza ederek,

nitelik ve nicelikleri bakmndan yeni varolular tayin ve

tespit eder. uanda iinde yaadmz artlar ve bu varo-

9


9/221

KARMA NANCININ

TENASH NANCIYLA LKS

10

lu srecinde yaayacamz mr, karma kanununun bir

gerei olarak, nceki hayatlarmzda ilenilen amellerin

karmik birikimleriyle belirlendii gibi, gelecekteki varolu

larmzlailgiH ayrntlar da bu hayatta ileyeceimiz amel

lerin sonularna gre belirlenecektir.

Bylecekarma inanc, Radhakrishna'nn da hakl ola

rak iaret ettii gibi, insan hem gemie, hem de gelecee

balayan bir badr. Dolaysyla o

bylece,

Hint kkenli

dinlerin dier bir ortak inanc samsara (ruh g, tenash)

anlaym da ihtiva etmektedir. Karma inancnn genelllik-

le

karma-tenash inanc eklinde tek bir inan veya anla

y olarak ele alnp deerlendirilmesi de

onun

samsara

inancyla

olan bu yakm ilikisine dayanr.

Nitekim sz konusu inan bu ekliyle Hintliler tara

fndan lemdeki mevcut adaletsizlik ve eitsizliklere getiri

len makul bir izah tarz olarak ne

srlr.

Zaten lemde

byle

eitsizk ve farkhiklarn mevcudiyeti de

onun

varl

nn ve gerekliinin apak delilidir.

Karma inancnn tenash inancyla olan bu yakn

ili

kisinin yan sra, onun, Hint kkenli dinlerin dier iki or

tak inanc maya ve nirvana ile de ok yakn bir mnasebet

ierisinde

olduu grlr. Zira sz konusu bu iki inantan

maya, bilhassa kt

fiiller

ve onlarn failikaytlayc nite

likteki karmik birikimlerinin ortaya kmasnn temel ne

deni kabul edilen inantr. Bundan dolay maya, karmay

meydana getiren temel

unsurdur

denilebilir. Dier taraftan

nirvana/moka ise, insanlarn,

btn

karmik birikimlerin

kaytlama ve tesirlerinden tamamen kurtularak mutlak ay

dnlanmaya kavumasn ifade eden bir inantr. Btn

bunlar gz nne alndnda, karma inancnn Hint k

kenli

dinlerde arz ettii merkez nemin mahiyeti ve anla

m sanrm daha iyi anlalabilir.

M . .

6. veya 7. asrdan beri Hint din hayatnda

nemli bir yeri olan karma-tenash inancnn slm

dnya-


10/221

NSZ

sna

girii, slmn dou ve gelime asr olarak nitelendiri

lebilecek M . S.

7. asrn sonlarna kadar uzanr. Bununla bir

likte

sz konusu inancn tarih ierisinde slm dnyas

zerindeki tesiri yok denecek kadar azdr. slama nispet

edilen, fakat ana Mslman kitle tarafndan sapk mezhep

ler

(frak- dalle) olarak nitelendirilen baz topluluklar bir

yana braklacak olursa, Mslmanlarn bu doktrinlere hi

itibar

etmedikleri bile sylenebilir.

Buna

ramen zellikle son zamanlarda, Hint kkenli

bu inanlarn gerek televizyon programlarnda gerekse ya

zl

basnda daha fazla yer almaya balad dikkati

ek

mektedir. Tabiatyla bu

dux^um

birok kiiyi etkilemekte

dir, nitekim bir ksm Mslmanlarn bile, tpk Hint k

kenli

dinlere mensup kimseler gibi karma-tenash din

birinan olarak grmelerinin tesinde, nceden birok ha

yatlar yaadn ileri srenlerine rastlanmakta; dier baz-

larmm da bu kabil inanlar Kur'an'a dayandrma gayreti

ierisinde

olduklar grlmektedir. yle grnyor ki, a

mzn iletiim alanndaki badndrc gelimelerine

paralel olarak, bu tr yabanc inan ve dncelerin insa

nmz zerindeki tesiri

gnden

gne artacaktr.

te bizim bu almarmzm hedefi, aslnda Hint k

kenli

dinler iin bir inan konusu olan, ancak her geen

gn biraz daha artan bir ekilde Trk insannn hayatna

giren karma-tenash inanon ayrntl bir ekilde ele alp

incelemektir.

Byle

bir alma,

mmkn

olduu lde

tarafsz kalnarak ve bilhassa sz konusu dinlerin kutsal

metinlerine dayanlarak yaplmaya gayret gsterilmitir.

"Hint Kkenli Dinlerde Karma-Tenash nanc" bal

m tayan bu aratrma,

"(3iri"

ksmnn dnda be b

lmden olumaktadr. Giri blmnde, aratrma yaplan

alann okuyucuya tantlmas hedeflenmitir. Bu nedenle,

Hint kkenli dinlerin ortaya

k

ve genel zellikleri ksa

ca

verildikten sonra,

btn

bu dinlerin ortak zelliklerine

11


11/221

KARMA NANCININ TENASH NANCIYLA LKS

12

temas edilmitir. Karma ve Tenashn

Mahiyeti

ve

Birbiriyle

likisi adl blmde, aratrma konumuz olan karma ve

tenash inanlarnn genel zellikleri ve birbiriyle olan

mnasebeti zerinde durulmutur.Bunu takip eden dier

blmde ise, srasyla, karma-tenash inancnn

Hindu

izm, Budizm ve Caynizm dinlerindeki yeri ve nemi belir

lenmeye allmtr. Ancak Sihizm de burada sz geen

dier dinler gibi ayn blgede ortaya kan ve zamanla ayr

bir

hviyet kazanan bir din sistem olmasna ramen,onun

iinayr bir blm almamtr. Bu din sistemdeki karma-

tenash anlay, byk lde Ramnuja ekolnn gr

lerinden etkilendii gz nne alnarak.Hinduizmde Kar

ma-Tenash

nanc

balkh blmde incelenmitir.

Karlatrma blmnde ise, ilk olarak, Hint kkenli

dinlerin Karma-Tenash anlaylar arasndaki benzerlik

ve farkllklar zerinde

durulmu,

daha sonra de Hint kar

ma-tenash inancnnilgilislm inanlaryla olan benzer

lik

ve farkllklar tespit edilmeye allmtr.

Sonu blmnde ise Hint karma-tenash inanc ile

ilgili baz problemlere temas edilerek alma tamamlan

mtr.

ahmalarm esnasnda kymetli mesailerini ayrarak

bana yol gsteren merhum hocam Prof. Dr. Gnay TU-

M E R ' e ; gerek tez

konusunun

seiminde, gerekse dil ve

kaynak problemlerinin halledilmesi iin yurt dna k

mamda yakn ilgi ve desteklerini grdm ok deerli

hocalarm Prof. Dr. E. Ruhi F I L A L Ive Prof. Dr. Mehmet

AYDIN'a;Sanskrite ileilgiliproblemleri zmede ve ihti

yaduyduumkaynaklar temin etmede yardmlarn esir

gemeyen kymetli Prof. Dr.

nci

MACUN'a; son olarak, a

lmamz sresince hibir yardmn esirgemeyen Dr. O.

Seyf i Y C E T R Kve dier arkadalarma teekkr ederim.

zmir

1992

Ali hsan

YTK


12/221

GIRI

A-K A Y N A K L A RVE

ARATIRMALAR

Aratrma konumuz Hint

Kkenli Dinlerde

Karma-Te

nash nanc" olduu iin, Hint dinlerine aitbtn kutsal

metinler tabi olarak temel kaynaklarmz tekil etmekte

dir. Ancak ou Sanskrite olarak kaleme alnm, irili

ufakl yzlerce kitaptan oluan bu kutsal metinler koleksi

yondan Rig-Veda lhileri,temelUpaniadlar,Manu Ka

nunnamesi,

Ramayana

veM ahabharata destanlar, Milin-

dapanha,

Jaina Sutralar ve SriGuru G r a nt Sahib konu

muz asndan zellikle zikredilmeye deer mahiyettedir.'

Bunlarn dndaki dier kutsal metinlere de aratrmamz

boyunca zaman zaman mracaat edilmise de, yukarda

zikrettiimiz kutsal metinler karma-tenash konusunda

vazgeilemez nitelikte temel kaynaklar olarak dikkati ek

mektedir.

Bilindii gibi Rig-Veda Samhita Hinduizmin en

nemli kutsal metinlerinden birisi olmann tesinde, ayn

zamanda Hint kltrnn ilk yazl eseri olma zelliini

de tamaktadr. Bundan dolay o, gerek karma-tenash

inancnn, gerekse onunla ilgili dier inanlarn Upaniad

lar ncesi Hint din dncesmdeki yerini ve

durumunu

belirleme asndan son derece nemli bir kaynaktr.

1-Biz, byk ounluu Sanskrite olmak zere, Pali, Prakiti ve Pencbi gibi

ok eitli dillerde yazlm olan kutsal metinlerin ngilizce evirilerini kullan

mak

zorunda kaldk. (Bu metinlerin ngilLce evirilermin bask

tarihi,

bask ye

ri

ve benzeri bilgiler Bibliyografya'da verilmitir. )Ancak

aratrmamz

asn

dan byk nem arz eden baz ibare ve kavramlar uzmanlaryla

tartarak

mmkn olduu lde doru anlamaya gayret gsterdik.

13


13/221

KARMA

NANCININ TENASH

NANCIYLA

LKS

14

te yandan temel Upaniadlar arasmda yer alan ve

Hint din dncesinin Upaniadlar dnemi olarak bilinen

ikinci

devresinde kompoze edildikleri kabul edilen

Katha,

Briharanyaka,Chandogya,Mundakave saUpaniadlar

ise,

aratrma

konumuzun

ilk olarak ak

seik

ifade edildi

i kutsal metinlerdir. Her ne kadar zikredilen bu kutsal

metinlerde ifadesini bulan karma-tenash inanc, daha

sonraki dnemlerdeManu Kanunnamesiveya Caynist li

teratrdeki kadar ayrntl deilse bile, bu inancn Hint

din dncesinde yer ald ilk kutsal metinler olmalar

itibarylaaratrmamz asndan ayr bir nem tarlar.

Ramayana ve Mahabharata destanlar ise, kompoze

edildikleri dnemin halk inanlar ve din inanlarn halk

zerindeki tezahrlerini yanstan eserler olarak dikkati e

ker. Dolaysyla Hint kkenli dinlerin her biri iin inan

konusu olarak kabul edile karma-tenash inancnn tarih

ierisinde toplum zerindeki etkilerini ve

onun

toplum ha

yatnda arz ettii nemi tespit edebilmek bu destanlar ol

makszn neredeyse imknszdr.

Ayn ekilde Manu Kanunnamesi,aratrma konu

muzunDharmasastralardaki eklinin ortaya konulmas ve

bylece

onun Hindu hukukundakiyerinin belirlenebilmesi

asndan zikredilmeye deer bir baka kutsal metindir.

Dharmasastralar adyla tannan kutsal literatr meydana

getiren dier baz sutralarda da konuyla ilgili ayrntl ifa

delere rastlamakmmknolmakla beraber,ManuKanun

namesi hemen hemen dierbtn sutralara kaynaklk et

mesi itibaryla bizim amzdan ayr bir neme sahiptir.

Hinduizmdeki karma-tenash inancn belirlerken is

tifade ettiimiz bu kutsal kaynaklarn yan sra,Milinda-

panha,Budizmdeki karma-tenash inanc ve onunla ilgili

problemleri zmede;

Ja ina

Sutralar da -zellikle

Utta-

rdhyayana

blm- Caynist karma-tenash inancnn


14/221

GR

15

mahiyetini belirlemede;SriGnruGrantSahibise, Sihizm-

deki sz konusu inanc ortaya koymada faydalandmz

dier

kutsal metinler olmutur.

Hint din dncesinin nemli zelliklerinden biri

olan karma-tenash inanc, Hintli ve Avrupal birok ara

trmacnn da ilgi

duyduukonulardan

biridir.

Onun

hak

knda kaleme alnmbtnaratrma ve incelemeler bura

da saylamayacak kadar oktur. Bununla birlikte, alma

mz sresince kendilerinden ok istifade ettiimiz baz

aratrma ve incelemeler ise unlardr:

1-

K a r m a

andRebirthin Classical IndianTraditions,

Ed.

Wendy Doniger O'Flahtery, Delhi, 1984.25-27 Mart,

1977ve

26-29

Ocak

1978

yllarnda Amerika'da yaplan iki

ayr Karmavda konferansna sunulan teblilerden on

iki

sini ihtiva^en bu eser, aratrmamzn her safhasnda ya

rarlandmz nemli bir almadr.

2- Indian Philosophy (The Concept of

K a r m a ) ,

Ke-

wal Krishna Anand,

Delhi,1982.

Kendisi

Hindu

dinine

mensup

bir akademisyen olan Anand bu aratrmasnda,

karma-tenash anlaynn Hint din dncesindeki yerini

belirlemeye ve ortaya kard problemleri zmeye gay

ret gstermitir. Dolaysyla bu eser, hem konuyla ilgili

problemleri hem de bu problemlere

Hindular

tarafndan

getirilen zm nerilerini renmemizde yararl olmu;

bizeyol gstermitir.

3-

K a r m a

andReincarnation in Hindu Religion and

Philosophy,PaulYevtic,Londra, 1927 .

Yaklak

70 yl n

ce

bir doktora almas olarak meydana getirilen bu eser,

bilhassa

karma -tenash inanonm Hint din dncesinde

gsterdii gelime seyrini tespit ederken, olduka fayda

landmz bir aratrma olarak dikkati eker.

4- Theory

of K a r m a in Indian Thought,Koshelya

Walli,

Varanasi,

1977.

Yukarda zikrettiimiz K.K. Anand


15/221


16

veeseri gibi, Koshelya Walli'nin bu almasda, aratrma

konumuzla

dorudan ilgilidir. Ayrcabir Hindu akade

misyen tarafndan

yaplm bir

inceleme

olduundan

bi

zimiinayrbir nemtamaktadr.

5-Law of

K a r m a

as Perceived by M. Gandhi, SriAu-

robindho,

S. Vivekanand, S. Radhakrishnan,Nirmala

Jha, YeniDelhi, 1985 .Hintdncesinde drtayr gelene

in temsilcileridurumundakiada drt

dnrn

kar

ma-tenash inanc konusundaki grlerini ele alp deer

lendiren bu aratrma, konumuzun, Upaniadlardan bug

ne geirdii deiiklikleri tespit edebilmemiz asmdan ol

duka yararldr.

6-

Development in Ear lyBuddhist Concept of

K a r -

ma/Kamma,Paul James McDermott,

Yeni

Delhi, 1984.Hi-

nayana Budizmindeki karma-tenash anlayn ele alp

tartan bu deerli alma, bizim de ayn konuyu ele alr

ken karlatmz eitli problemlerin zmnde kendi

sinden epeyce yararlandmz bir eser olmutur.

7-

The Doctrine ofKarmaninJa inaPhilosophy, Hel-

muth von Glasenapp, (Almancadan ngilizceye eviren

G.Barry

Gifford) Bombay,1942 .Bahndan da kolayca an

lalabilecei

gibi, bu eser Caynizmdeki karma-tenash an

layve onunla ilgili dier inanlar incelemektedir. al

mamzda Caynist karma-tenash inancn aratrrken her

bakmdan istifade ettiimiz aratrmalardan biri olmutur.

Zaten

1930

yllarnda yaplan bu alma, o tarihten sonra

ayn konuyla, hatta Caynizmle ilgilibtn aratrmalarda

mutlaka bavurulan klsik bir eser hviyeti kazanmtr.

Aratrma konumuzla

dorudan

alkal bu aratrma

larn yan sra Nathmal Tatia'nn Studies in

J a i n a

Philosophy^ isimli almas, Harbans Singh'in The Mes

sage of Sikhism'i^ Arthur L. Herman'n The Problem of

2-NathmalTatia,Studies inJ a in aPhilosophy,

Varanasi, 1951

3 -HarbansSingh,TheMessage of Sikhism, Delhi, 1968


16/221


17/221


7-S.E.Bose,

A Catechism of HinduDharma, YeniDelhi,

1978,

s.l

S.Radhakrishnan,Indian Religions, Delhi, 1982,s.73; H.Sigh-L.M. Moni, An

Introductionto Indian Religions,

Patiala,

1973,s.13

8-A.L.Bashnni,

"Hinduism", The Concise Encyclopedia of LivingFaiths,

Ed.R.C.Zaehner, ngiltere,,1977,s.217

9- K.M.Sen, Hinduism, Londra, 1978,s.14-15

18

tan'da ortaya kan ancakbugn ne mensubu olan ne de

kutsal metinleri bize kadar ulaan Hint meneli din sis

temler olduu gibi,

dnyann

baka blgelerinde ortaya

km ve zamanla bu blgede de yaylm slm, Hristi-

yanlk, Parsilik gibi dinler de vardr. Ancak biz alma

mzda, sadece bu blgede ortaya kan, dolaysyla nemli

benzerlikler

gsteren vegnmzde hl varlklarn sr

drendin sistemleri ele aldk.

Budin sistemler arasnda tarih itibaryla en kkl ge

lenee sahip olan din phesiz Hinduizmdir. Kendi men

suplar tarafndan "Sanatana Dharma" (ezel-ebed eriat)

veya sadece "Dharma" olarak anlan^ bu din sistemin, ayn

blgede ortaya kan dier din sistemlerle mnasebeti, ba

z aratrmaclar tarafndan Yahudiliin Hristiyanlk ve

slm gibi dier semitik dinlerle ilikisine benzetilir.^ Bu

benzetmenin nedeni, sz konusu bu iki din gelenein, g

nmz

dnyasnn en eski din sistemleri olmalarnn te

sinde, her ikisinin de etnik kkenli mill dinler olmalar ve

misyonerlie yer vermemeleridir.

Bununla birlikte Hinduizmi Yahudilik ve dier dinler

den ayran en nemli zellik, onun, belli bir kurucusuve

amentsnn bulunmaydr. K.M. Sen'in ifadesiyle o,

byk bir mimar tarafndan belirli bir zamanda zenle in

a edilmi bir yap, sistem deil, tedricen gelien ve za

manla bir orman liline gelen bir aa gibidir.^

Balang tarihini tam olarak tespit etme imkn bu

lunmamakla birlikte Hinduizmin bilinen tarihi, yaklak

otuz be asrdan daha

uzun

bir zaman dilimini kapsar.


18/221

GR

19

Mevcutkaynaklara gre, en ge M.. 2 bin yln ortalarn

da Dou Avrupa steplerinden gelen Arler nce kuzey-bat

Hindistan', daha sonra da

btn

Kuzey Hindistan' istila

eder. Onlarn Hint yarmadasn yava yava istila ettikleri

bu dnem, ayn zamanda iki ayr

kltrn

birbiriyle kar

lat

ve kaynat bir devredir. Hinduizm, ite bu d

nemde Ar din inan ve gelenekleri ile yerli Dravidyen

inan ve geleneklerinin birbiriyle karm sonucu ortaya

kan

yeni din sistemin addr.^'' Bununla beraber, ilk d

nemlerle ilgili yazl kaynak ve belgelerin yokluundan

tr.

Hinduizmin ihtiva ettii

unsurlardan

hangisinin

yerliHint

kltrne

ait, hangisinin de Ar katks olduu

nu tespit etmek, en azndan

bugn

iin

mmkn

deildir.

Belki1921

ylndan bu yana Mohenje-daro ve Harappa h

yklerinde yaplan kazlarda ortaya karlan Arler ncesi

Indus Vadisi medeniyetine ait hiyerogliflerin zmlenme-

siyle,

bu konuda kesin eyler syleme imkn doabilir.

Fakat

bugn

bu konuda sylenecek her ey bir varsaym

veya

tahminin tesinde bir anlam tamayacaktr.'^

Hinduizmin o

gnden

bugne gsterdii gelime sey

rini. Klsik Hinduizm, Ortaa Hinduizmi ve Modern

Hinduizm olmak zere ana blmde inceleyebiliriz.'^

Klsik

Hinduizm dnemi, dinin teekklnden M.S. 9.

asrdaki Advaita hareketinin ortaya kma kadar olan

devreyi kapsar. Bu dnemin (n nemli zellii, sz konu-

10-EkremSarkolu,

BalangtanGnmze DinlerTarihi,1st.,19 88 ,s.135

11-

S.N.Dasgupta, History of Indian Philosophy

(I-V),

Delhi,

1975,1/IO

v.d.

12-KaynaklardaHinduizmin gelime d-vreleri konusunda eitli tasniflere

rastlamakmmkndr. Ancak biz Hinduizmin gelime seyrini genel zellikle

ri

itibaryla daha iyi yansttn dnp Vedizm,Brahmanizmve Hinduizm

konusundakitartmalarda bir yana bakarakD.S. Sharma'nn tasnifini tercih

ettik.

Bkz.,D.C.Slnrma,"The Nature and History of Hinduism ,The Religion

ofHindus, Ed. Kenneth Morgan, Delhi,'i987,s.27-28.Ayrcakr. S.

Radhakrishnan- C.A.Moore,"

History oi Indian Thought", Traditional India,

E d.

O.L. Chavarria-

Aguliar, New

Jersey,

1964,

s.

39-43;

Ninian

Smart,

The

ReligiousExperienceof Mankind, Lomlon,

1971,

s. 82


19/221

KARMA NANCININ

TENASH

NANCIYLA LKS

20

S U din ierisinde nieydana gelen deime ve gelimelerin

baka

bir dinin tesiriyle deil, tamamen kendi ierisinde

ortaya kmasdr. Ortaa Hinduizmi adn verdiimiz

ikinci

dnem ise, Bhakti hareketinin'^ hzla yayld; sz

konusu dinin slm ile karlat ve buna bah olarak din

ierisinde ortaya kan gelimeler ve deimelerin byk

lde

ondan

etkilendii bir devre olarak dikkati eker.

Modern Hinduizm ise, dindeki deiikliklerin, 19. yzyl

da ortaya kan Rm Mohan Roy'un Brahma Samaj hareke-

tindeki gibi, daha ziyade Hristiyanlk tesiriyle meydana

geldii dnemdir. Bu devre 1830 yllarndan gnmze

kadar olan dnemi iine alr.

Sz konusu bu ana devreleri biraz daha yakndan ele

aldmzda.

Klsik

Hinduizm dneminin kendi ierisinde

u be alt devreye ayrldn grrz:

1- Vedalar Dnemi (tahminen M.. 2 0 0 0veya 1500-

M.. 4 0 0 ) .

Vedalar, Brahmanalar, Aran^^akalar ve temel

Upaniadlar adyla anlan

Hindu

kutsal metinlerinin kom

poze edildii ve yazya geirildii dnemdir.

2-

Sutralar Dnemi (M.. 500 veya

4 0 0 -

M..

200) .

Bu

dnem. Hinduizm ierisinde kurban trenlerinin giderek

byk nem kazanmaya balad ve zamanla karmak

hle geldii bir devredir. O, ayn zamanda kurban trenle

rinin el kitab niteliindeki Kalpa Sutralarm kompoze edil

dii bir dnem olarak da dikkati eker. Ayrca ilk olarak

Hinduizm ierisinde birer reform hareketi eklinde ortaya

kan Mahavira ve Buda hareketlerinin mstakil birer din

hviyeti kazanmalar da yine bu dneme rastlamaktadr.

3-

Destanlar Dnemi (M..

20 0 -

M . S.

300 ) .

Bu dnem

13 -Bhakti;kelimeolarak"kendiniadamaveya kendiniverme"anlamma gelir.

Terim olarak,10.asrda ilkolarakgney Hindistan'daortayakan ve zamanla

btn Hint alt ktasnda yaylan din hareketin addr. Onun temel karakteris-

i,

lert

iin niha kurtuluun,ancak ihls ve sevgi ile yaplacak ibadet sayesin

de mmkn olduunu savunmasdr. Geni bilgi iin bkz., B.N.Tripathi,

Indian View of Spiritual Bondage,

Varanasi,

1987,

s.

292-294;

A Dictionary of

ComparativeReligion (DCR),Ed.S.G.F.Brandon,New York, 1970,s.138


20/221

GR

14-

Bkz.,D.S.

Sharma,

a.g.m., s.34

1 5-DCR,s. 138;N.Smart,The

World's

Keligions,Cambridge, 1989 ,s.85

21

de tpk Vedalar dnemi gibi, Ramayana ve Mahabharata

destanlar, Yacnavalkyave Manu Kanunnameleri veBha-

gavad Purana gibi Hinduizn asndan byk neme sa

hip kutsal literatrn teekkl ve kompoze edildii, dola

ysyla Hinduizmin bugn mevcut btn inanlarnn ta

mamland bir devre olarak dikkati eker. Ayn dnemin

dier bir zellii ise. Hinduizmin din adamlarmm tekelin

den kurtulup, halka mal olmasdr, denilebilir. Teknik bir

ifadeyle, bu devre, sz konusu dindeki Brahmanizm dev

resinin sona erdii ve dinin gerek anlamda Hindularn di

ni hline geldii bir dnemdir.^*

4-

PuranalarDnemi ( M S . 3 0 0 - 750) .Bu dnemin

bil

hassa ilk iki asr, Hinduizmm yaylmas asndan altm

alarolarak kabul edilir. nk Hinduizm bu dnemde,

btnHint yarmadasnda hkim

duruma

gelmitir. O, yi

ne ayn dnem ierisinde halka mal olma ve sistemleme

srecini de devam ettirmitir. Ayrca Puranalar adyla an

lan kutsal literatr ve Hint

felsef

sistemlerinin klsik me

tinlerinin tamamlanmas da bu dnemde meydana gelen

dier nemli gelimeler arasnda saylabilir.

5- Son

Darsana

Dnemi (M.S.7 5 0 - 1 0 0 0 ) . ki byk

Hint filozofu Kumarila ve ankara'nm Advaita sistemini

tesis ettikleri bir devredir. Baka bir deyile, bu dnem,

monizmin Hinduizm ierisindebtn din sisteme hkim

olduu bir dnem olarak da karakterize edilebilir.

Ortaa Hinduizmi adn verdiimiz, 10. asrdan 17.

asra kadar sren, dinin ikinci ana devresinde ise, iki nem

li

gelime dikkatimizi eker. Bunlardan birincisi, gney

Hindistan'da ortaya kan bhcikti dncesinin, karma-yo-

gave jnana-yoganm yannda nc bir kurtulu yolu ola

rakbtn Hindistan'a yaylmasdr. Ferdin ancak "kendini

muhabbetle Tanr'ya vermesi, adamas" sayesinde kurtu-


21/221

KARMA

NANCININ TENASH NANCIYLA LKS

16-D.S.Sharma,a.g.m., s. 39-40

17-^N.Smart,The Religious Experienceof Mankind,

Londra-GIasgow,

1971,

18-N.Smart,The Religious

Ex p .

of Mankind,s.181-182

lua ulaabileceini savunan Bhakti dncesi, ilk olarak

Ramnuja (.1137) tarafmdan ortaya

atan

Visisthdvaita

dncesinde yer alm ve zaman ierisinde

btn

Hint

yarmadasna yaylmtr. Ramnuja, Sankara'dan

(.820)

farklolarak. Tanr sevgisini, O'na ulamada bilgiden daha

stn

tutmu; ve Tanr'ya muhabbetle teslimiyetin niha

kurtuluiin en ksa yol

olduunu

savunmutur.^^

Ayn dnemde ortaya kan dier nemli geUme ise.

Kabir

(M.S .1440- 1518)ve Guru Nanak ( M . S . 1 4 6 9 4 5 3 8 ) ta

rafndan

15.

yzyln sonlar ile 16. yzyln balarnda or

taya atlan ve zamanla ayr bir din hviyeti kazanan Sih

hareketidir. Bu hareket, bilhassa balangc itibaryla Hin

duizm

ile slm uzlatrmay hedefleyen sinkretistik bir

harekettir. Bu nedenle, sz konusu harekette her iki

din

den de unsurlarn yan yana bulunduklar gze arpar.

Mesel,

gurdwaralarda hibir put, resim veya heykelin yer

almamas ve ak

seik

bir monoteizmi savunarak

Hindu

avatar doktrinini reddetmelerinde phesiz slmn etkisi

byktr.

Bunun yan sra Hinduizmdeki karma ve tena

sh anlay gibi bir ksm doktrinleri aynen kabul ettikleri

grlr.'"'

Modern Hinduizm dneminde de ayn ekilde zikre

dilmeye deer iki gelime vardr. Bunlardan birincisi, 1830

yllarnda Ram Mohan Roy'un nderliinde balayan. Hin

duizmi politeistik inan ve uygulamalardan kurtararak

onu asl formuna yeniden dndrmeyi amalayan Brahmo

Samaj

hareketidir. kinci gelime ise, Ramakrishna (1834-

1886) tarafndan balatlan mistik harekettir.

B u

ksa tariheden de anlalaca gibi,

bugn

yakla-

22


22/221

GR

19-D.S.Sharma,a.g.m., s. 6

20-D.S.Sharma, a.g.m., s. 7-9

23

k

600 milyon mensubuyla dnyann byk dinleri ara

snda yer alan Hinduizm, ayn zamanda dnyannen eski

din geleneklerinden birisidir. Bu geni tarih srete, sz

konusu din ierisinde ok deiik mezhepler, hatta dinler

ortaya kmtr. Sadece

bugn

yaayan Hiduizmin te

mel

mezhebinden Vaisnava mezhebinin (Vinuistler) 20,

Saiva mezhebinin (ivaistler) 10, Sakta/ Sakti mezhebinin

5 ve bunlarn dnda da irili ufakl yaklak 15 mezhebin

'H^ha

bulunduu

gznne ahnacak olursa. Hinduizmdeki

eitliliinboyutlar daha iyi anlalabilir." Bu eitlilik ve

farklln yan srabtn bu mezhepleri Hinduizm ats

altnda toplamamza imkn veren ortak zellikler de mev

cuttur. Bu mterek unsurlar genel olarakdrt grupta top

lanabilir:

1- Ortak Kutsal Metinler: Btn

Hindu

mezhepleri

Veda lhleri bata olmak zere, Chandogya, Katha, sa,

Mandukya, Brihadaranyaka, Mundaka gibi temel Upani-

adlar, Kaushitaki, Taittiriya ve Satapatha Brahmana'y,

Brihadaranyaka, Taittiriya, Aitteraya ve Kausitaki Aranya-

ka'y,

Mahabharata ve Ramayana destanlar ve Bhagavata

Purana'nm kutsiyetini kabul (itmektedir.-"

2-

Ortak Olarak badet ldilen ve Hrmet Gsterilen

Tanrlar:

Her ne kadar yukarda zikredilen ortak kutsal

metinlerde bahsi geen btn tanrlara Hindular tara

fndan hrmet ve sayg gsterilmekte ise de, deiik ne

denlerlebunlardanbazlar dierlerinden n plna km

tr. Mesel, Vaisnava mezhebinde Vinu, Saiva mezhebi

iin

iva, Sakti mezhebi iin Durga ve Krishna'nn yce

tanr olarak grlmeleri byledir. Ancak Hinduizmde tanr

inanc sz konusu olduunda Rig-Veda'nm u ifadesinin

daima gznnde tutulmas gerekir:

Aslnda

hakikat birdir,


23/221


21-

The Hymns of Rig-Veda

(Rig-veda),

ng. ev. Ralph T.G. Griffith, Delhi,

1973,l,s.l69

24

ancak

azizler ondan deiik isimlerle bahsetmilerdir^^

Bu ne

denle denilebilir ki, her ne kadar pratikte farkl isimlerdeki

tanrlara ibadet ediliyorsa da, aslnda

btn

Hindularn

ibadet ettii Tanr birdir, hatta ayn tanrdr.

3-

Ortak

Ahlk ve Manev

dealler:

Bunlar; a-Zihnin

ve kalbin manev olarak temizlenmesi, b-badet ve oru ile

nefsin

kontrol altna alnmas, c-Az ile yetinme, d-Fani ve

geici

olanla yetinmeyip, bunlarn ardndaki gerei, haki

kati renme istei ve sevgisi, e-Hibir canly ldrmeme,

yaralamamadr (ahimsa).

4-Dier

Ortak nanlar:

Bunlar da, a-lemin oluu

mu ve yap ile ilgili inanlar, b-Toplumsal organizasyonla

ilgili

inanlar, c-Bireyin

ruh

geliimiyle ilgili inanlar, d-

Hayatm gayesiyle ilgili inanlar, e-Karma ve yeniden do

u inanc olmak zere be ana

grupta

ele alabiliriz.

a-

Alemle lgili nanlar: Upaniadlara gre, lemin

gelimeseyri,

madde

ile balar; ve srasyla hayat,

uurlu

luk, akl ve yetkinlik basamaklaryla devam eder. Bu sre

cin

bir ucunda, hemen hemen hiruh vehesi bulunma

yan saf madde, dier ucunda ise,

madd

yn neredeyse

hiolmayan saf ruh

bulunur.

Bu iki u arasnda da ksmen

madde, ksmen de ruh olmak zere iki temel

unsurdan

oluan varlklar sralanr. Bu varlklar da kendi aralarnda

cansz

nesneler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar eklinde ka

tegorilere ayrlr. Ayrca onlarn Mutlak Ruha benzerlik

oram, insanlar kategorisinden aaya doru inildike aza

lr.

Buna gre, Mutlak Ruha en fazla benzeyen varlklar,

insanlar kategorisinde yer alanlardr. Ancak bu kategori

ierisindeyer alan btnvarhklar da ayn zellikte deil

dir. Mesel, sradan bir kimseyle mukayese edildiinde,

bir

sadhunun

(Hindu azizi) Mutlak Ruha benzerlik derece-


24/221

GR

25

S

daha fazladr. te bu varlk anlay btn Hindular

birletiren mterek inanlardan biridir.

Bunun yan sra lemin Brahma'dan

sudur

ederek

olutuubtnHindu dini mensuplarn birletiren bir di

er

inantr. Balangta sadece Brahma vard;

O'nun

dn

daki her ey O'ndan sudurederek varlk sahasna km

tr. Ancak bu oluumun ne zaman ve niin meydana geldi

i

belli deildir. nk o ezeldir, dolaysyla zaman sre

cinin dndadr.^

b - Btn Hindu mezheplerini birletiren sosyal or

ganizasyonla

ilgiliinanise, gnmzde Hinduizmin en

belirgin karakteristii hline gelenkast anlaydr.Buna

gre, toplum brahmanlar (din adamlar), katriyalar (yne

ticiler

ve askerler), vaisyalar (tccar,

esnaf

ve iftiler) ve

sudralar (hizmetiler) snf olmak zere drt kategoriye

ayrlr. Bunlarn dnda, bata mensup olduu kastn ku

rallarn inemek olmak zen; deiik nedenlerle kast d

na itilmi ve bugn saylar yz milyonlara varan "parya

lar" (dokunulmazlar) snf da mevcuttur.

Byle

bir anlayn kayna meselesine gelince; onun,

Hindistan'n etnik yapsndan kaynaklanan bir zaruret ol

duuve Arlerin bu blgeyi istilasndan sonra ortaya kan

basit

"toplumsal iblm" anlayndan kaynakland

eklinde deiik grler^'' ileri srlmekle birlikte, Hindu-

lara gre kast yaps din bir inantr ve Rig-Veda'ya daya

nr. Bu inanca gre, kastlar tanju Brahma'nn insan eklinde

tasavvur edilen

vcudunun

eitli ksmlarndan yaratl-

22-D.S.Sharma,

a.g.m., s.l5

23-Bu

konuda ayrntl bilgi iin bkz, Rig-veda,

1,164, 21);

X,

9 0 , 1 2 1 , 1 2 9 ;

Mundaka

Up. I. 7;

Bri.

Up.

1.4;

H.

Jacobi,"

Cosmogony and Cosmology

(Indian)Encyc.

of Rel. and Ethics(ERE), IV/156-161

24-

Kast

sisteminin menei konusunda bkz,

J.Eggeling,

SatapalhaBrahmana

(I),

SBE; 12,

s.VIl v.d.; Max

Weber,

The R.-Iigion of India, New York,

1968,

8 ,55-133;

P.L.Bhargavn,

Fundamentals of Hinduism, s.

88-93;

K.M.Sen,

Hinduism,

Londra, 1978,s.25-31;D.S.Sharma,

a.g.m., s.16-17


25/221

KARMA NANCININ

TENASH

NANCIYLA LKS

26

mtr. '' Buna gre, brahmanlar Brahma'nn azndan,

katriyalar kollarndan, vaisyalar midesinden, sudralar da

ayaklarndan yaratlmlardr. Muhtemelen bu mene fark

llndan dolaydr ki, gerek psikoloji gerekse yap itiba

ryla insanlar farkh ileri yapmaya mtemayildir. Bundan

dolay herkesin her eyden nce, kendi kastnn gereklerini

yerine getirmesi gerekir.

Bu sistem ierisinde, ferdin u andaki hayatnda al

arak kastn deitirmesi mmkn deildir. Daha st

kastlardan birine mensup olarak yeniden dnyaya gelmek

ise, ancak u anda iinde yaadmz kastn gereklerinin

eksiksiz yerine getirilmesine bal olarak lmden sonra

gerekleebilir.^^

c- Hindular birletirici nitelikteki bir baka inan da,

ideal bir insan hayatnn drtdevreye ayrlmas anlamna

gelen Ashrama-dharma inancdr. Buna gre, ferdin ruh

tekmlnn srekli ve dzenli olabilmesi,

mrnn

u

drt

safhaya blnmesine baldr:

ca

- Brahmacarin (rencilik dnemi): Genellikle 10-

25 yalar arasmda, kiinin evini terk ederek bir brahmin-

den kutsal metinleri okuyarak dinini rendii ve hayata

hazrland dnemdir. Bu ferdin kendini tamamyla

renmeye adad bir devre olarak karakterize edilebilir. O

bu dnemde din emirleri renmekle

ykmldr,

bunla

rn icrasndan sorumlu deildir.

cb -Grhasthya(evliUk dnemi): Ferdin birinci safha

da rendii bilgileri uygulamaya koymakla ykml ol

duu ikinci devredir. Ayrca o, ferdin iinde yaad top

luma ve lkesine kar sorumluluklarn yerine getirmek

durumunda

olduu tek devre olarak da dikkati eker.

cc

- Vnaprastha (ibadet ve oru): Kiinin evini ve ai-

25-

Rig-veda,X ,9 0 , 1 2 ;

G.Tmer-A. Kk,

Dinler

Tarihi,

Ankara,

1988,

s.65

26-

Bkz. MaxWeber,The Religion of India, s.l21


26/221

GR

27-

nsan hayatndakibasamaklarlailgilibu bilgiler u

kaynaklardan

zetlen

mitir: D.S.Sharma,a.g.m.,s.19-21;K.N.Ttwari, ComparativeReligion, Delhi,

1990,s.32-33

28-

Ayrmtl bilgi iin bkz.

B.N.Tripathi,

Indian View of Spiritual

Bondage,

s.

64;D.S.Sharma,a.g.m., s.21

-22

27

leini terk ederek, mmkn olduu kadar beer hayatm

problemlerinden uzak bir ekilde ormanda veya bir ash-

ramda tefekkr ve zikretme temrinlerine balad dnem

dir.

cd-Sannyasa(gezgincilik ve dilencilik dnemi):Kii

nin ailesiylebtn balarn kopararak, kendini tamamen

din yoluna adad son devredir. Kiibu dnemde sadece

dilenerek toplad yiyecek ve giyeceklerle hayatn devam

ettirmek zorundadr. Byle bir layat srdren kimselere

sannyasin

denir.^^

d- Drdnc ortak inan, hayatn drt temel gayesi

olarak dharma, artha,

kama

ve mokanm kabul edilmesi

dir. Bunlar da ksaca aklamak gerekirse, dharma, din ve

ahlk kurallarla benimsenen bir hayat srdrmeyi; artha,

ferdin en azndan kendine ve ailesine yetecek kadar mal-

mlk sahibi olmasn; kama, cinsel arzu ve isteklerini me

ru olarak yerine getirmesini; moka ise, onun yukardaki

amalar bir yana brakarak, samsara arkndan kurtulup,

mutlak kurtulua ulamay gaye edinmesi ve buna ula

mas anlamna gelir.^^

5 - Btn Hindularca benimsenen son inan ise, kar

ma

ve tenash inancdr. Bu ela, ksaca ferdin bu hayatn

daki yapp etmelerine bal olcirak, lmden sonra yine bu

dnyada yeniden bedenlemesi anlamna gelir. Bu yeni

den bedenlemelerin insan formunda meydana gelmeleri

mmkn olduu gibi, bitki, hayvan veya geicibir sre de

olsa

cansz varlk formunda olmalar da

mmkndr.

Bu

ortak inan, ilerideki sayfalarda ayrntl ekilde ele alnp

incelenmeyeallmtr.


27/221


29-Bool

Chnnd,LordMahavira, Varanasi, 1987,s.

2-3;

S.Radhnkrishnan, India;

Religions, Delhi, 1985,s. 27

30-Bkz.,

Abidin til, Sanskrit Klavuzu,

Ankara,

s. 5

28

"Hint kkenli dinler" kategorisinde yer alan dier iki

din, Caynizm ve Budizmin ortaya kma gelince; bu din

sistemlerin her ikisi de, M.. 6. asrn sonlar ile 7. asrn

balarnda, ilk olarak Hinduizm ierisinde birer reform ha

reketi eklinde ortaya km ve zamanla ayr birer din h

viyeti

kazanmtr.

B i ze

gre, sz konusu bu iki hareketin

ortaya knda, geleneksel

Hindu

dini ierisindeki u iki

hareketin nemli rol olduu grlr:

Birincisi, Hindu

din yin ve trenlerinin, bilhassa Asvamedha ve Agnihot-

ra gibi kurban trenlerinin, balangtaki "sade ve herkes

tarafndan kolaylkla icra edilebilir" zelliini kaybederek,

akl

almaz derecede karmak ve sadece brahmanlar tara

fndan icra edilebilir hle gelmesidir. Dier bir ifadeyle,

din trenler nceden olduu gibi, "Tann'nm ltfuna ula

mak veya

onun

gazabndan emin olmak" gayesi iin yap

lan birer ara olmaktan km, kendileri bizatihi gaye

hline gelmitir. Netice itibaryla bu

durum,

dini, geni

halk kitlelerinin benimsedii bir sistem olmaktan karm,

ve

onun

tam anlamyla brahmanlarm tekeline girmesine

yol

amtr. Artk byle bir sistem ierisinde bir

dindarn

iinden geldii ekilde Tanrya yalvarp yakararak kurtu

lu dilemesi,

onun

adna kurban kesmesi veya hediyeler

sunmas imknsz hle gelmitir. Btn din ibadetleri in

sanlar adna icra etme yetkisi ancak brahmanlara aittir.^''

stelik

onlarn tekeli sadece din ibadetlerle de snrl

kalmamtr. yle ki yine ayn dnemde, kutsal metinlerin

klsik

dili olan Sanskritenin halk tarafndan renilmesi

ve konuulmasnn yasaklandn gryoruz.^"

kinci neden ise, byle bir din anlayna bah olarak

gelien kast anlaydr.

Biraz

nce de iaret ettiimiz gibi.


28/221

GR

29

her ne kadar bu sistemin temelleri Rig-Veda'ya kadar uza

nyorsa da,

onun

sosyal hayatta tam olarak uygulanmaya

balamas yine bu dneme rastlamaktadr?^

tebyle bir evrede dnyaya gelen Mahavira (M..

599-527)

ve Buda (M..

5 63 -481 ) ,

her ikisi de

Hindu

gele

neklerine gre yetimi ve katriya kastna mensup kimse

lerdi. Yine her ikisinin de ocukluk dnemleri refah ve

mutluluk ierisinde gemiti. Din trenlerin giderek me-

kanikletiini ve

dindar

insanlarn brahmanlarm hege

monyas altnda ezildiini gren bu iki prens, birbirinden

habersiz ve farkl zamanlarda, yeniden ilk ve saf Hinduiz

me dnmek ve bylece

btn

insanl ac ve straptan

kurtararak mutlulua kavuturmak gayesiyle yola km-

tr.32

LBu

iki liderden birisi olan Mahavira'nm sistemletirdi-

ive

bugn

iin sadece Hindistan'da iki milyon civarnda

mensubu bulunan Caynizm, ibadet ve oru hayatna ar

nem veren bir

dindir.

Bu dinin gayesi, insan. Tanr veya

tanrlarn yardm ve inayetini beklemeden kat ibadet ve

oru hayat yaatarak, iinde

bulunduu

ac ve strap em

berinden kurtarmaktr. Dier bir ifadeyle, kiiyi, hareketin

kurucusu Parsva, sistemletiricisi Mahavira ve dier Tirt_-

hankaralar (kpry geenler) gibi, "samsara" okyanusunu

geerek

kevalajnana veya jivanmukti denilen kutsal sahile

ulatrmaktr. Zaten dinin isminin kayna "jain" veya "ci-

na" terimleri "muzaffer, fatih" anlamna gehr ki, burada ka

zanlan zafer dardaki bir dmana kar deil, nefsin ar-

31-J.Eggeling, Satapatha

Brahmana (I)'ya

yazd nsz'dca,SBE:12,s.XII-

XIII; B.

Chand,LordMahavira,s. 3;E.R.Pike,E n c y c .of Rcl. and Religions,

London,

1951,

s.

84;

Brandon,DCR, s.176

32-Grld gibi gerekortayaktklar dnemin arar,gerekse din adam

larnn

bu dnemdeki tutumlar itibarylaMahavirave Buda'nu orlaya k i-

le, HnstiyanhktaXVI,yzylda M. Lutlier'in balatt reform hareketi arasnda

nemli benzerliklervardr, Bkz,,D,5,Sharraa,a,g.m.,'s.32;G.Tmer- A.Kk,

Dinler

Tarihi,

s.71


29/221

KARMA

NANCININ TENASH

NANCIYLA

LKS

33-B.Cha-d,a.g.e.,s.46-47;H.Singh-L.M.Joshi,a.g.e., s.77

30

zu ve isteklerine kar kazanlan bir zaferdir. Btn

Ti j t -

hankaralar bu

konuda

baar salam olduklar iin "cay-

nalar" olarak isimlendirilmektedir.^^;^

nerdii kat ibadet ve oru hayatyla dikkati eken

bu sistemin ikinci nemli karakteristii de

J' ahirnsa'Vanlay-

dr. Caynizm iin ahimsa, tek hcreli canldan insana va

rncaya

kadar hibir canly ldrmeme, yaralamama,

hat

ta incitmeme anlamna gelir.

Bilhassa

Caynist rahipler bu

kural ihll etmemek iin, nefes alp verirken veya

yrr

ken en kk bcein lmne meydan vermeme endie

siyle

azlarndan srekli bir

rty,

ellerinden de

spr

geyi

eksik etmezler. Ayrca

btn

Caynistlerin

iftilik,

ka

saplk ve alkol alm satm gibi baka canllarn zarar gr

mesine yol aacak mesleklerde almalar yasaklanmtr)

Tarihierisinde bu din sistem, M.. 3. asrda I^jgam-

bara (hava giyinen) ve Svetambara (beyaz giyinen) ori'ak

zere iki mezhebe ayrlmtr. Ancak bu blnmenin teorik

temellere

dayanmaktan ziyade, ngrlen reeteyi uygula

ma aamasnda elbise giyip giymeme tartmasmdan orta

ya

kt kabul edilir^Bununla birlikte, 15. yzylda

Sve

tambara mezhebi ierisinde ortaya kan Stahanakavasi

ekol

ise, muhtemelen slmn etkisiyle, ibadet annda her

hangi bir heykel veya put zerine tefekkr edilmesine kar

kmtr. Bu nedenle o, Caynizm ierisinde teorik ve

pratik gr ayrlklarndan ortaya kan ilk ve tek mezhep

olarak grlebilir.^

Budatarafndan

kurulan

dier din sistem ise, bilindi

i

gibi,

kurucusuna

nispetle Budizm adyla anlr. Budizm,

hemen hemen ayn dnemde sistemletirilen Caynizmin

aksine,ksa zamanda Hint Yarmadas dna km ve ev

rensel bir din hline gelmitir.

Gnmzde

o, in, Tay-


30/221

GR

31

land, Birmanya, Kore, Moolistan ve Sri Lanka bata ol

mak zere

btn

dou ve gneydou Asya'nm hkim dini

durumundadr.

Bunun yan sra Avrupa ve Amerika kta

larnda da azmsanmayacak sayda Budist vardr. Ayrca

Budizm,

bugn dnyada en hzh yaylan dinlerin banda

gelir.

Yukarda

da iaret ettiimiz gibi. Hinduizmdeki kat

kast anlayna, mekanikleen din trenlere ve Brahmanla

rm dindarlar zerindeki giderek artan basksna bir reaksi

yon olarak ortaya kan Buda, Tanr, ahiret, kozmoloji, on

tolojigibi metafizik konulara hi temas etmemitir. O, in

sanlarn byle problemler yerine, "drt temel hakikat" ad

n verdii gerekler zerinde dnmelerini telkin etmi

tir.''* Bindii gibi bu drt tem(l hakikat, a) strabn varl

,

b) onun bir kaynann bulunduu, c) bu strabn gide

rilerek ihuzurun elde edilmesinin imkn, d) straplar

giderme yolunun ne olduudu.

Buda

bu hakikatlerden ilk nn varln idrak et

tikten sonra,

drdncnn,

yani strab dindirmenin are

sinin ne olduunu aratrmaya koyulur. Bu aamada, sra-

34 -

Kaynaklarda,Buda'nn usorularaolumlu veya olumsuz bir cevap verrnek-

ten_ srarla

kand zikredilmektedir:

a-Alem ve nefs ezel-ebed midir?

b-Yoksa ezel-ebed deiller midir?

c-Hem

ezel-ebed" hem de

ezel-ebed deil" midirler?

d- Ne

ezel-ebed" ne de

ezel-ebed deil" midirler?

e - lem ve nefs sonlu mudur?

f-Yoksaonlar sonsuz mudur?

g - Hem sonlu hem sonsuz mudur?

h - Ne sonlu ne de sonsuz mudur?

1-Tathgata(nirvanaya kavumu kimse) lmden sonra yaamaya devam e-

dermi?

-

Yoksadevam etmez mi?

c- Hem devam eder hem de etmez mi?

1- Ne devnm eder ne de devam etmez mi?

m - Canllk veren prensip bedenle ayn mdr?

n - Yoksa ondan farkh mdr?

Bkz.

Randolph Kloetzli, Buddhist Cosmology, Delhi, 1988,s. 1-2;L.de n

Vallee Poussin, "Agnosticism

(Buddhist)

,

E R E ,

1/220-225


31/221


32

syla ikiarlkadm verdii,her trl madd imkna sa

hip bulunduu sarayhayat ile kat bir nefis kontrol ve i

le

hayat yaadktan sonra, kendisinin

orta

yol

adn verdi

iniha kurtulu yolunu kefeder. Bu yol, a)doru sz,b)

dorudavran,c) doru geim,d)doru muhakeme,e)

doru

murakabe,

f)doru anlay,g)doru dnce,h)

doruniyetbasamaklarndan oluur.

Buda, nirvanaya ulamasndan lmne kadar geen

yaklakkrk be yllk zaman ierisinde kefettii bu haki

katleri dier insanlara anlatarak, onlar ac ve strap em

berinden kurtarmaya almtr. Onun lmnden sonra

bu tebU grevinin, rencileri tarafndan gnmze ka

dar baar ile yerine getirildii de bir gerektir.-'

Son

olarak, "Hint kkenli dinler" grubunda ele alnan

ve 16. yzylda Guru Nanak ( M . S . 1 4 6 9 - 1 5 3 8 ) tarafndan

sistemletirilen drdnc din gelenek, Sihizme temas et

mek istiyoruz.

Yine

Hinduizm ierisinde ortaya kan bu

yeni din sistemin temelinde de balca iki nemli olayn

etkiH olduunu dnyoruz. Bunlardan birincisi, slmn

bilhassa Hindistan'n kuzeybat^blgelerinde yaylmas ve

bunun sonucunda ortaya kan slm ve Hinduizmi uzla

trma gayretleridir. Bu adan bakldnda Sihizm, bilhas

sa balangc itibaryla uzlatrmac bir hareket olarak g

rlebilir. Nanak, Hinduizmin rf, det ve

kltrn

tasfi

yeetmek, politeizmi, putuluu ve kast sistemini ortadan

kaldrp slm ile Hinduizm arasnda orta bir yol bulmak

istemitir.^^

Bilhassa

Guru Nanak tarafndan retilen dindarlk

35-Budizmle

ilgili

bu bilgiler ukaynaklardanzetlenmitir: W. S.Rahula,

What

the Buddha

Taught,

s.1-15;E .W.Hopkins, The Religions of India, New

Delhi,

1970

s.

298-347;

GTmer

-A.Kk,

a.g.e.,s.91-97;DCR,

s.157-161

3 6-Abdurrahman

Kk,"

Sihizm ,A.. lahiyatFak.Dergisi, c.XXVllI/397-

417,

s.414-415;HarbansSingh, The Message of Sikhism, Delhi,

1968,

s.87;

G.Tm^r-A.Kk,

a.g.e,

s.74-75


32/221

GR

37-A.Kk,"Sihizm ", a.g.e., s.414;H. oingl, a.g.e., s. 87

38-W. Owen Cole-S.S. Sanbhi, The Sikhs,TheirReligions Beliefs and

Practices,

New Delhi, 1978.

39-

Bkz., W. Owen Cole-P. S. Snmbhi,Th-aSikhs, s.64 82;W.H.

McLeod,

Guru

Nanak

and The Sikh Religion, New Delhi,

1968,

s.

163-176

33

disiplini ve kurtulu yolu dikkatlice incelendiinde grle

cei

gibi, Sih hareketinin ortaya kndaki ikinci neden,

11 ,

asrdan beri Hindistan'da hzla yaylmakta olan Bhakti

geleneidir. Nitekim Sihizm de, tpk Bhakti gelenei gibi,

srarla niha

kurtuluun

ancak kiinin Tanr'y severek,

kendini O'na adamasyla mmkn olabileceini savun

mutur.' ''

Kabr

ve Guru Nanak'm almalaryla balayan, bun

lardan sonra gelen dokuz

gurunun

almalaryla sistemle

en ve mstakil bir din hviyeti kazanan Sihizmin gn

mzde, ounluu Hindistan'da olmak zere 15-20milyon

civarnda mensubu bulunmaktadr.^^

Sihizmin en nemli zelliklerinden biri, phesiz, sa

vunduu

tek Tanr inancdr. Maya, samsara ve moka gibi

baz Hindu inanlarna kendi sistemi ierisinde yer vermi

olmasnn yan sra o. Tanr konusundaki tutumuyla bu

dinden nemli lde ayrlr. Adi Grant'da Sat, Ram, Mo

han, Hari, Hda, Gobind gibi ok deiik isim ve sfatlarla

anlan Tanr, her eyin kendisinden

sudur

ettii yegne

Hakikattir.O'nunvarl ve birlii hissedilebilir, ancak ke

limelerle ifade edilemez. O hibir ekilde tanmlanamaz;

yani o nirgunadr.

O'nun

deiik zelliklerini ifade etmek

iin kullanlan antropomorfik vasflamalar, O'nu tam ola

rak anlatmaktan uzaktr.

Ksacas

O, her eye gc yeten,

her eyin kendisinden

sudur

ettii, lemde olup bitenden

haberdar, ancak kelimelerle ifade edilemeyen bir Haki-

kat'tir, yce Kudret'tir.^'^


33/221

KARMA

NANCININ TENASH

NANCIYLA

LKS

C

- HNT

K K E N L D N L E R N

O R T A K

NANLARI

Tanrve varlk konusunda nispeten farkl anlaylara

sahip Hint kkenli dinlerin, hayata ve insana bak

a

larnda ise artc bir benzerlik gze arpar. Nitekim yu

karda zikredilendrtdin sistemin her biri iin de, varolu

-ister

yeryznde isterse baka bir metafizik ortamda ol

sun- ac ve kederden ibarettir. Bu nedenle, insanolu hangi

varolu basamanda bulunursa bulunsun,niha kurtulua

ulaamad srece ac ve kederle dolu bu hayat tekrar

tekrar yaamak

durumundadr.

Hint kkenli dinlerde, ferdin byle skntl bir varolu

girdabna dmesinin temel nedeni, bu varoluun mahiye

ti veondan

kurtuluun

imkn konusundaki ortak grle

ri yaygn olarak maya, karma, samsara ve moka (nirva-

na) retileriyle ifade edilir. imdi biz bu ortak inanlar

zerinde biraz daha durmakerektiini

dnyoruz.

a - Maya veya^vidy inanc: Maya kelime olarak,

yanlg, illzyon vegereklii olmayan bir

eyin

hakikat olarak

alglanmas

demektir. Hint kkenli dinlerde ise o, kiinin

gerei kavrayarak niha kurtulua ulamasn engelleyen

unsur

anlamn ifade eder. Ancak gerekRig-VedaveBriha

ranyaka Upaniad

Hindu

kutsal metinlerinde, gerekse Si-

hizmin kutsal kitab Adi Grant'da

maya

teriminin, genel

likle

"Tann'nm yaratc ve deitirici kudreti; veya bu

kud

retin eseri olarak yaratt tabiat" anlamnda kullanldn

gryoruz.''" Bu nedenle, sz konusu terimin dellet ettii

illzyon veya yanlg mnsnn mutlak deil; ferdin, feno

menler alemindeki varlklarn varl ve mahiyetiyle ilgili

yanlgs

eklinde anlalmasnn daha doru olaca kana

atindeyiz. nk fert, tabiattaki varlklarn mahiyetini id-

40 -

B.N. Singh, Dictionary of Indian Philosophical Concepts,

Varanasi,

1988,

s.162-164;Cole-Sambhi, The Sikhs, s.82-83

34


34/221

GR

35

rak edemedii iin, tek ve yegne hakikat olan Tann'y

unuturve sadece bu varlklara ynelir. te bu fani eylere

kar gsterilen ar arzu ve istek,

onun

hem varoluunun

hem de burada maruz kald ac ve strabn temel nedeni

dir.

Muhtemelen bu nedenledir ki, maya terimi birok

aratrmac tarafndan avidy terimiyle ayn anlamda kul

lanlmtr, itekim Hinduizm -Sankhya ve Carvaka ekol

leri hari- ve Sihizme gre avidy terimi de, fenomenler

alemindeki varlklarn okluk ve eithiiine kaplarak as

lnda tek olan Hakikat'in idrak edilememesidir. Sankhya

ekolne gre ise avidy, fenomenler dnyasnn temelin

deki iki temel prensip Prakriti ve Purusa'nm varlnn far

kna varamamaktr. Carvaka ise, materyalist bir sistem ol

duu iin eyann hakikati V onun ardndaki gerein

aratrlmas gibi bir problemle ilgilenmez.

Budizme

gre avidy, gerekte nedensellik emberine

bal

olarak srekli deien varlklarn, mutlak hakikat ve

deimez zannedilmesidir. Avidy ayn zamanda, 12 hal

kadan oluan Budist nedensellik emberinin ilk halkasn

ve lemdeki her

trl

ktln temel nedeninden biri

sini

de tekil eder.*^ Hatta bu ncdenlerden dier ikisi lobha

(agzllk) ve dosann (nefret) da, eyann gerek mahi

yetini kavrayamamaktarT^aynakland gz nne alnd

nda, avidy, tpk Hinduizm ve Sihizmdeki gibi Budizme

gre de, lemdeki ktln tak ve yegne sebebi olduu

iddia edilebilir.

Caynizm asndan bakldnda da, avidy, jiva ato

munun

ilk hareketinin, dolaysyla varoluun temel nede

nidir. nk Caynist dnceye gre, fenomenler lemi

nin oluumu, jivaatomlarnn byle bir hareketi sonucu et

rafndaki pudgala atomlarnn onunla temasa gemesi ve

41-

B.N.Tripnlhi,

Indian View ofSpiritu.JBondage, s. 141


35/221


36

bu liki sonrasnda jivann tekmlyle devam eden bir

sre

sonucundadr.

Byle

bir varolu srecinin hibir ba

samanda Tanr veya benzeri bir yce Kudret'in mdaha

lesi

sz konusu deildir. Sistemin bu zellii de dikkate

alnnca, avidynm, gerek varolu leminin oluumu, g-e-

reksebu lemdeki ac ve skntnn mevcudiyetinde ne ka

dar nemli bir faktr olduu daha iyi anlalabilecektir.

Sonu

itibaryla maya veya avidy,btnHint kken

li

dinlere gre ferdin maruz kald her

trl

ac ve stra

bn niha sebebi olan ezel prensiptir. Bunun da tesinde o,

Budizmve Caynizme gre ac ve skntl varoluun temel

nedenidir.

b - Samsara ve K a r m a nanc: Samsara dnyev ha

yattaki doum-lm-yeniden dou

dngsn

ifade

eder. Karma ise,

ruhun

bu fasit dairedeki hareketini d

zenleyenprensibin addr.

Samsara

inanc, dilimizde daha ziyade tenash kavra

myla

ifade edilir. El-Birn et-Tahkik isimli eserinde Hin

du tenash anlay konusunda yle diyor: " ehadet keli

mesislm, teslis Hristiyanlk, cumartesi

gnne

sayg da

Yahudilik

iin ne derece nemli ise, tenash de Hindular

iin

ayn derecede nemlidir. Bundan dolay tenashe

inanmayan bir

Hindu

dnlemez; zaten sz konusv din

mensuplar da byle bir kimseyiHindukabul etmezler."' ^

)(me

el-Birn'den rendiimize gre, Hindularn te

nashe inanmalarnn nedeni,

ruhun

niha

kurtuluunu

te

min edecek mutlak bilginin, ancak byle silsile hlindeki

varolular sresinde czlerin tek tek tecrbe edilmesiyle

elde edilebileceine inanmalardr. nk tek bir varolu

mddetince byle bir tecrbenin tamamlanabilmesi mm

kn deildir,^''

42-

Ebu Reyhan el-Birn, Albemni's India, New Delhi,

1964,

s. 5

43-Alberuni'sIndia, s.50


36/221

GIRI

37

Gerekten,

Birn'nin de

aka

ifade ettii gibi, tena

sh veonundzenleyicisi karma inanc Hinduizmin temel

zelliklerindendir. stelik onun, bu din ierisinde birer re

form hareketi eklinde ortaya kan ve zamanla ayr dinler

hline gelen Caynizm, Budizm ve Sihizm tarafndan da be

nimsendii grlr. TarihHindu tenash anlaynn yan

sra, ondan nispeten farkl zellikler gsteren Budist ve

Caynistlerin bu konudaki inanlar nmzdeki sayfalar

da ayrntl olarak ele alnmtr. Sihizm ise,Hindu tenash

anlayn aynen benimsedii iinonunayrca incelenmesi

ne gerek grlmemitir.

c

- Moka veyaNirvana loanc:

Hint kkenli dinlerin

nc ortak zellii, avidy ve samsara arkndan kurtu

lu imknnn kabul edilmesidir. Sz konusu dinlere ait

kutsal literatrde byle bir kurtuluu ifade etmek iin

moka, mukti,nirvana

(nibbana)

ve apavarga gibi pek

ok

terimin kullanld grlr. Ancakbtnbu terimler

den, bilhassa

gnmz

literatrnde,

moka

ve

nirvana-

nm dierlerinden daha sk kullanldn gryoruz. Bu iki

terim, kelime olarak, "mutlak sknet, aydnlanma, kayt

sz artsz zgrlk ve en yksek mutluluk" anlamlarna

gelir.Nirvana/Moka'nn terim anlam ise, kiinin doum-

lm girdabndan, dolaysyla bunun neden olduu her

trl ac ve kederden kurtuluj) mutlak aydnlanmaya ka

vumas demektir.'^

Teistik dinler olmas dolaj'isyla Hinduizm ve Sihizm

iin

byle bir kurtulu/aydnlanma, fenomenler dnyas

nn temelindeki tek ve yce Hcikikatin idrak edilmesidir.^^

Bu arada Upaniadlar ve ona dayanan Advaita Vedanta

ekolne gre ise, niha kurtulu, ferd

ruhun

(atman) ev-

'

44- 'BUkonuda

bkz.7c.'A'."F7R

Davids," IVloksa ",E R E ,

V[I[/770;

E.M.

Esnoul,"Moksa ",E R,

X/2S-29;

L.de la Vallee Poussin, Nirvana ,E R E ,

I X / 3 7 6 ;

T.P.

Kasulis," Nirvana

,

E R ,

X/448-456

4 5 - B . N .

Singh, Dictionary,s.176-177;Cok-Sambhi, The Sikhs, s.85


37/221

KARMA NANCININ

TENASH

NANCIYLA LKS

46-MundakaUp.,II.2.8

47-B.N.Singh,

Dictionary,s.l66-167;L.De la Vallee Poussin,

Nirvana

,

ERE ,

IX/37 6 -37 7

48-S.Guptn,"Jjvanmukti",

ER,

VllI/92-93

38

rensel ruhla (Brahman) zdeliini idrak etmesidir. Nite

kim Mundaka Upaniad'da niha kurtuluun mahiyeti ve

onunla birlikte ortaya kan zellikler yle tasvir edilmek

tedir: "Ferd ben'in

Yce

Brahman'la zdelii idrak edile

rek, hakikatin aslnda tek ve bir olduu kavranlnca, kal

binbtn dmleri zlr,btn pheler ortadan kal

kar ve arzu-istekten kaynaklanan her trl karma da sona

erer."

Budizm ve Caynizme gre mutlak aydnlanma/niha

kurtulu. Tanr veya benzeri birYce Kudret'in idrak edil

mesi deil, sadece eyann aslnn kavranlmasdr. Budizm

asndanbununanlam, eyann hiliinin, faniliinin id

rak edilerek iimizdeki varolu arzusunun sona ermesidir.

Caynizm iin ise, jivann her

trl

karmik birikim ve

maddunsurdanarnarak yeniden asl formunu kazanma-

sdr. Bu da cehaletin, her trl arzu-istein vebununso

nucunda ortaya kan skntlarn sona ermesi anlamna ge-

hr.*^

Son

olarak, burada sz edilen

mutlak aydnlanma

hlinin, ancak lmle birlikte gerekleecek birdurumol

madna da iaret etmek gerekir. O, kiinin henz yaar

ken ulaaca bir mertebedir. Nitekim byle kimselereji-

vanmukti ad verilir^^ Kiinin bu noktadan lmne ka

dar geen zaman sresince icra edecei her

trl

fiil ise,

ahs arzu-isteklerden kaynaklanmadklar iin, fert asn

dan kaytlayc nitelik tamaz. Bu tr karma, Hint dn

cesinde kavrulmu tohum rneiyle ifade edilir. Nasl ki

kavrulmu tohumlarn filiz vermesi tasavvur edilemezse,

ayn ekilde jivanmuktinin amellerinin onu kaytlamas


38/221

GIRI

49-

B.N. Singh, Dictionary, s.

181; L.

De )a Vallee Poussin," Nirvana ",

ERE,

1 X / 3 7 8

39

sz

konusu deildir.''^

Burayakadar saylan ortak inanlara ilve olarak, b

tn Hint kkenli dinlerin, ferdin byle bir niha kurtulua

ulaabilmesi iin nerdikleri reetelerdeki benzerlie de

iaret etmek istiyorum. Her ne kadar her bir din sistemin

reetesiayrntlar ynnden farkl ise de, hepsi oru

haya

tveyoga egzersizlerini byle bir gayenin tahakkuku iin

zorunlu grmektedir. Bu da onlarn bir dier ortak inanc

veya

uygulamas olarak telkki edilebilir.


39/221

KARMA

ve TENASHN

MAHYET

ve B R B R Y L ELKS

A-

KARMANIN

ANLAMI

ve M A H Y E T

1 -Kavram Olarak

K a r m a

Karma terimi

Bat

dnyasma ilk defa, teozofisllerin'

18.yzyl sonrasndaki almalar sonucunda Hint dn

cesiyleilgili teknik bir terim olarak girmi; zaman ierisin

de gnlk dilde kullanlmaya balanmtr. lkemize de

onun.

Bat

dnyasndaortaya kan bu yndeki gelimele

rin bir yansmas olarak Hint sbjektif dncesi ile ada

Bat

teknolojisini uzlatrdklarn iddia eden yar mistik

baz dernek ve kurulularn^ yazl ve szl faaliyetleri so

nucundagirdii sylenebilir. Bu terim, aynen Bat'da oldu

u gibi bizde de nceleri sadece Hint dncesine ait eser

lerde, bu dnceye ait teknik bir terim olarak kullanlm

tr. Bugn ise, "karma" veya "karmik birikim" gibi ifadele-

l-Teosophy veya TheosophicalSociety.(}870yllarnda ilk

olarak

Hindistan'da

MadrasyaknlarndakiAdyar'daBayan Helena Blavatsky ve Colonel Olcott

tarafndan

kurulan mistik organizasyon. Hint dsijncesinin dier dnceler

den daha stn olduunu ve Tanr'nn

ancak

sezgisel

olarak

mistik yolla

idrak

edilebileceini savunan bu dnce ksa srede genilemi ve Hint dncesi

ninBat'dayaylmas ve tannmasnda nemli rol olmutur.Bu konuda geni

bilgi iin bkz.

Basham,

A . L . ,"Hinduism", The ConciseEnc yc .of Living taiths,

E d.R.CZaehner,

Great

Britain,1977,s. 217-254

2-

Metapsiik Tetkikler ve lm

Aratrmalar

Dernei (Ruh ve Madde

Yaylan),

MaharishiBirleik Alan Teknolojisi Dernei(TransandantalMeditasyon

Merkezleri),Dostluk Dernei ve benzerikurulular.

40


40/221

lO^RMAve

TENASHN

MAHYET veBRBRYLE LKS

41

rin konuma dilinde ve bilgisayar oyunlarmda yer almaya

balad grlmektedir. yle grnyor ki, muhtelif kl

trlere zg bu ve benzeri terimlerin kullanm alanlar,

ile

tiim alanmdaki ba

dndrc

gelimelerle birlikte hzla

geliecek

ve genileyecektir.


41/221

KARMA

NANCININ TENASH

NANCIYLA

LKS

din ibadet anlamnda kullanlma ve ferdin geleceini be

lirleyen ve samsara arkn

dndren

yegne mil*' olarak

nitelendirilmitir,

Onun Hint kutsal literatrnde daha ziyade "din ba

kmdan nemli eylem veya kurban treni" anlamnda kul

lanlmas,

baz dilcilerin onu, ngilizce "ceremony" kelime

sinin eanlamls gibi dnmelerine de yol amtr. Zira

bilindii gibi, ceremony terimi ngilizcede, "belirlenmi

kurallara gre icra edilen hareketler kombinezonu" anla

mn ifade eder ki, bu anlam da karma teriminde sakldr.^

X n c a kkarma ve ceremony terimleri, ilk bakta eanlaml

iki terim gibi grnyorsa da, karma terimi bu anlamn

tesinde Hint dncesinde bir inanc da ifade etmektedir.

Bunedenle onunanlamnn, ceremony teriminin ngilizce

de dellet ettii anlamdan daha mull olduu sylenebi-

Ur.

2-Karma ikinci olarak, birinci kta anlatlan irad f i i l

ler

ve davranlar sonucunda ortaya kan mistik g ve

ya

bunlarn

ruhta

braktklar manev etkiyi ifade eder.^"

Birinci anlamna nispetle daha az kullanlan bu ikincisini

en bariz ekilde Gita'nm u ibaresinde gryoruz: Sava

arabas srcs formundaki Krina, Arjuna'ya yleses

leniyor: " ...Herkes aresiz bir ekilde kendi karmasna ba

l

hareketlere srklenir."" Burada karma terimiyle kaste

dilen, din veya dnyev mahiyetteki herhangi bir eylem

deil, aksine ferdin u ana kadar iledii byle eylemler

sonucu oluan ve ferdi, u anda iinde

bulunduu,

kt

7- ERE,

VII/677;rnekiin bkz.BrihadarayakaUpaniad

(Brh.TJp.)

1,4,15;

MundakaUpaniad (Mun.Up.)

11,2-8;Bhagavad-gita

(Gita), III /5 ,V/7-8

8-Brh.Up.IV

.4.5-6;

Chandogya

Up.

V.IO; Katho

Up,XI.5.7; Gita,II.47,49

9-

ER,

Vin/262

10-

B.N.Singh,Dictionaryof Indian Philosophy(Dictionary), s.132;R.Das,

"The Theory

of

Ka r ma

and Its Difficulties" Quest 22

(1959),15-18,s.]8;

R.

Paudya,

Ind. Studies in Philosophy, s. 208

ll-Gita,III/5;

X V I I I / 6 0

42


42/221

KARMA ve

TENASHN

MAHYET veBRB RYLE LKS

43

durumlara

iten, gzle grlemez nitelikteki etkilerdir.

Yinemahiyeti itibaryla biraz farkl olmakla birlikte,

karma teriminin Caynizmde dellet ettii anlam da buna

ok

yakndr. Nitekim bu din sistemde karma. Tanrya bi

le

gerek olmakszn,

bilfiil

ortaya kma ve ferdin kaderini

belirleyebilmekudretine sahip gizli g eklinde yorumla

nr.

3 - nc olarak

karrna,

irad

fiiller ile sonular

arasndaki

ilikiyi dzenleyen ve lemdeki adaleti temin

eden bir prensip veya doktrinanlamnda kullanlmakta

dr. Buna gre iyi veya kt her irad

fiil,

zorunlu olarak

mahiyetine

uygun

bir sonu ortaya karacaktr.

Faili

ka

ytlayc

nitelikteki bu sonu belli bir sre kuvve hlinde

kaldktan sonra,

bilfiil

ortaya kar, yani

fail

zerinde ak

aetkisini gsterir.K a rm a ,ite byle bir sonucun zorunlu

luunu

ifade eden bir prensibe verilen isimdir. Bu anlam

itibaryla

o, fizikteki sebeplilik ilkesinin ahlk alandaki

uzants olarak veya determinizm eklinde anlalabilir.'^

Nitekim

W.Mohany, karma /

bir kimsenin mevcut stat

sn, onungemiteki fiilleri ve psiikzelliklerinceekilen

tohumlarn bir semeresi, gekcei de

bugn

sahip olduu

muz kiisel zelliklerin ve sergilediimiz davranlarn zo

runlu

bir sonucu olarak grem; fert ve toplum hayat ze

rinde belirleyici zellie sahip bir sistem eklinde

tarif

ederken"' byle bir anlaytan yola kmaktadr.

Dier

taraftan

k a r m a

teriminin, Hindistan'n din ve

kltrel hayatnda daha ziyade reenkarnasyon veya yeni

den dou kavramlaryla birlikte kullanld gznne

alndnda,onunbu ekilde anlalmasnn dier iki anla

mndan daha yaygn olduu sylenebilir. Ayrca

karma

1 2 - E R E ,

V I I / 6 7 4 ; ER,V I I I /2 62 ;S.D.Chatterjee-D.Datta, Introductionto

Philosophy,Calcutta,1984,s.l5; R.Paudya,a.g.e.,

s.208;

B.C.Sinha, Hinduism

and

Symbol

Worship,

Delhi,

1983,

s.l(

13- ER,

VI I I /2 62 ;Ayrca

bkz.

Chandogya

UpV,10.7;S.

Radhakrishnan,

Idealistic

View ofLife,London,

1947,s.275;


43/221

KARMA NANCININ

TENASH

NANCIYLA LKS

14-

rnek olarak bkz.K a r m a :The Universal Law of Harmony, Ed. Virginia

Hanson-Rosemarie Stewart,A

2uest

Book,

Illinous

(USA),1981;Annie Besant,

K a r m a ,

Theosophical Publication Society, 1985;Christmas Humphreys, Ka r ma

and Rebirth, London,1959

15-

Lawrence H. Davis, Theory of Action, New

Jersey,

1977, s.l5

baln tayan bir ksm makale ve kitaplarda sadece

kar

mann bu anlam zerinde durulmas da, bizim bu gr

mzn ne kadar isabetli ve onun bu anlamnn ne kadar

yaygn olduunu gsteren bir bakadelilolarak zikredile-

bilir.^

Biz ,

bir sistem veya inan olarak karmay nmzdeki

sayfalardaayrntl bir biimde ele alp incelemeyi dn

yoruz. Ancak bundan daha nce, irad fiil anlamndaki

karmann ortaya k ve eitleri zerinde durmann,

onun

Hint

din dncesindeki yerini ve anlamn kavra

mayayardmc olaca kanaatindeyiz.

2 - Fiil Olarak

K a r m a

a-Karmann Meydana

Gelii

Bilindii gibi, zahir birfiil veya eylem ya bir grev

duygusuyla veya karlalan bir durum

sebebiyle

irad

olarakya da bir refleks eklinde otomatik olarak ortaya -

kar.^^te karma terimigenelliklebu iki tr hareketten bi

rincisine, yani irad olarak

icra

edilenfiil veya eylem anla

mna gelir.Hint dncesine gre,

fizik

anlamdaki byle

bir

karmann oluumu ise en azndan merhaleyi ierir.

Birincimerhale, hazrlk dnemi olarak da isimlendirebi

leceimiz "prayoga"dr.Prayoga;niyet, yaplacak ii zihin

de tasarlama ve onun iin gereklTcfer btn n hazrlk

laryapma

gibi

fiilintahakkukuna kadar geen zaman ie

risinde olup biten her trl zihn ve beden faaliyetleri

kapsar. Sz gelimi, hrszlk yapmak isteyen bir kimsenin

44


44/221

KARMA

ve TENASHN MAHYET ve

BRBRYLE

LKS

45

onu dnmesi, plnlamas, girecei ev veya iyeri hak

knda bilgi toplamas, oraya nasl ve ne zaman gireceini

tasarlamas gibi

btn

n hazrlklaraprayogadenir.^''

Prayogaaamas, bilhassa karmann ahlk adan de

erlendirilmesinde byk neme sahiptir. nk Hint d

ncesine gre, din veya sekler nitelikteki her

trl

kar

mann iyi veya kt olarak nitelendirilmesi, slmda oldu

u gibi, tamamyla bu dnem iinde yer alan ve karmann

oluum srecinin balangc saylabilecek niyete bahdr.^^

Karmann

oluumundaki

ikinci merhale, Sanskritede

maula

karmapathadiye isimltrndirilen,onunbilfiilgerek

leme

aamasdr.'^ Yukardaki misalimize devam edecek

olursak bu aama, zaman asndan hrszn eve girmesiyle

balayan ve evden kyla son bulan sreci iine alr. Bu

aama, karmann ahlk niteliinin belirlenmesi asndan

birinciye gre ok nemli olmamakla birlikte, onun ta

mamlanmas ve oluabilmesi iin zorunlu bir merhaledir.

nc ve son merhale ise, Hint din ve

felsef

d

ncesinde

k a r m a

vipaka ve

k a r m a

phala gibi deiik

isimlerle anlan, hatta bazen sadece karma terimiyle ifade

edilen sonutur. Bakabir ifadeyle, karmann ilk iki safha

snn gerekletirilmesiyle ortaya kan sonutur. Prstha

olarak da anlan bu sonu, karmann tamamlanmasndan

hemen sonra yeni bir karma veya en

azndan

byle bir kar

mann prayoga aamasnn bii' paras eklinde ortaya

kabileceigibi,ruhtaveya egodauzunsre kuvve hhnde

kalarak,

daha

sonra semeresin; veren bir sonu da olabilir.

Yukarda rnek olarak verilen hrszlk olayndaki sonu,

16-

K.K.

Anand, Indian Philosophy,s.7-8;J.P.McDermolt,"

Ka r ma

and Rebirth

in EarlyBuddhism",

K a r m a

and Reljirth in Classical Indian

Traditions,

Ed.

W.D. O'Flahtery,Delhi, 1983,s.l88

17 -Niyetin Hint din dncesi vekarmanmahlk adan tasnifi hakknda

bkz.,Ebu Reyhan el-Birn, Albemni's India, s.62; F.Edgcrton,TheBegin

nings of Indian Phisophy, London,

1965,

s.

33v.d.

18-J .P. McDermott,a.g.m., s.188


45/221

KARMA NANCININ TENASH NANCH LA LKS

19-J.P.

McDermott,

ay

m yer

20-Gita, I I I / 1 9 ; X I / 5 5

21 -Brh.Up.I.4.17;

Mundaka Up.11,2-8

46

hrszn hemen yakalanp adalet nne karlarak cezasn

ekmesi

ekliyle olabilir yahut

onun

karlnn gelecekte

ki

yeni varolularda deiik ekillerde grlmesi de

muh

temeldir. Karmanm sonucunun hemen veya gecikmeli ola

rak semeresini vermesinde en nemli faktr,

onun

gerek

lemesineneden olan

arzunun

iddeti olmakla birlikte, icra

edilen karmann, Hint kkenli dinlerce byk

gnah

say

lan fiillerden olup olmamas da olduka nemlidir. iddet

liarzudan

kaynaklanan veya byk

gnah

saylan karma

lar

hemen veya ksa bir zaman sonra tesirini gsterirken,

bunlarn dndaki karmalar

uzun

sre olgunlamak iin

bekler ve daha sonra semeresini verir. Hinduizm ve Cay

nizme gre, sz konusu bu potansiyel tesirlerin

ruhta

uzun

sre saklanmalar sesin teyp kasetinde saklanmas gibi-

dir.^

Sonucu

ister derhal isterse gecikmeli olsun, bylece

tamamlanm bir karmann, ferdin geleceini olumlu veya

olumsuz olarak etkilemesi kanlmazdr. Nitekim Gita'ya

gre,

nefret, ehvet ve muhabbet gibi

arzulardan

kaynakla

nan karmalar ferdi, doum-lm emberine (samsara) s

rkler. Buna karlk temelinde byle bir

arzunun

bulun

mad, sonucu gznne alnmakszn icra edilen sattvika

trkarmalar ise, yine ayn kutsal metin tarafndan, kiiyi

mokaya (niha kurtulu) kavuturan yoldan biri olarak

kabul edilir ve karma-marga^olarak isimlendirilir.^"

Upaniadlara gre ise, bu sattvika \r karmalar

moka iin yeterli grlmemekle birlikte, kiinin manev

adan tasfiyesinde byk rol oyna r nk ferdi, yegne

kurtulu yolu olarak ne srlen jnana-margaya hazrla

yan karma-margadr.

Yani

ferdin bilgi ve tefekkr yolu


46/221

KARMA ve

TENASHN MAH YET

ve

BRB RYLE LKS

22-S.C.Bose, A Catechism of Hindu Dhama, s.37; K.K.Anand'n benzeri bir

karma tasnifinde drdnc grup olarak,"i:utsal metinlerce ynphas yasakla

nan

fiiller anlamndakinisidhajarmay"ilve ettiini gryoruz.

Bkz.K.K.Anand,

a.g.e.,s.316.

23-S.C.Bose, a.g.e.s.37,49; K.K.Anand,a.g.e.,s.315-316

24-K.K.Anand,a.g.e., s.315

47

olan jnana-margaya girebilmesi iin, karma-marga basa-

mamdan

gemesi

zorunludur.

Bundan dolay karma,

Upaniadlara gre moka iin zorunlu sebeptir, ancak ye

ter sebep deildir, denilebilir.

b - Karmann eitli Tasnifleri

Karma

teriminin, birbiriyle ilgili olmakla birlikte yu

karda sz edilen ayr anlamda kullanlmas, tabi ola

rak

onun

eitli tasniflerinin yaplmasna da yol amtr.

Karmanm Hint din ve felsef dncesindeki yerinin ve

ifade ettii anlamlarn

daha

iyi anlalabilmesine yardmc

olaca

dncesiyle bu tasniflerden bazlar

burada

ele

alnacaktr.

1 - S.C.Bose,

Hindu

din inanlaryla ilgili eserinde

karmay, "belli bir istek sonucu irad olarak yaplan

fiil

eklinde

tarif

ettikten sonra onu, nitya karma, naimijtika

karma ve kamya^arma olmak zere kategoriye ayrd

grlmektedir.^^ Sz konusu bu ifadelerin srasyla, Hin

du dinince her gn yaplmas zorunlu be ibadet (nitya);

doum,

lm ve evlenme gibi zel

durumlarda

yaplmas

gereken dinsel trenler (naimittika) ve belirli bir istein

gereklemesi iin yaplan dim tren^kmya) anlamlarna

geldikleri gznne almnca,^^ Bose'un, karma terimiyle

daha

ziyade din neme sahip irad fiilleri kastettii kolay

ca

anlalabilir.

2

- Karmann dier bir tasnifi srauta karma, smarta

karma ve pauranika karma cklindedir.^'' lk bakta he-


47/221

KARMA NANCININ

TENASH

NANCIYLA LKS

men grlecei gibi, karma terimi burada sritu, smriti ve

Puranalar ad verilen kutsal literatrde yeralaTSinemir

ve

yasaklar anlamnda kullanlmtr. Dolaysyla zikredi

len

tasnif

de din emir ve yasaklarn yer ald kutsal me

tinlere

gre yapirmtr.

3 - Karmayla ilgili nc

tasnif

de yledir: a -kayi-

ka karma_03edenfiiller);

b -

vacika karma^zl

fiUler);c -

manasikakarma^ihn fiiller). ^

Bu tasnifte ise, bizim

a

mzdan dikkat edilmesi gereken ikihususvardr.Birincisi,

burada karma terimine yklenen anlam, yukardaki an

lamlarndan daha genitir; zira ilk iki tasnifte sz edilen

karma terimi, sadece din neme sahip fiillere iaret eder

ken, burada o, dnyev karakterli fiilleri de kapsamaktadr.

kincisi,

bu

tasnif

karmann meneine gre yapld iin

onun

ahlk deeri konusunda bize hibir bilgi vermez.

stelik

sadece ahlka ait

fiiller

kastedilmedii iin, burada

sadece irad fiillerin sz konusu edildiini sylemek de

mmkn

deildir.

4

-Yoga ekolnde kabul edilen u karma tasnifinde

ise,onun

ahlk niteliinin esas alndn gryoruz. Buna

gre

karma yine

grupta

ele alnabilir: a^^usula

karm a

(iyi

fiiller);

b -kusala

k a r m a

(kt

fiiller); c

-avyakrita

kar

ma

(ne iyi ne de kt fiiller).^ Bunun yannda karmann

ahlk

nitelii esas alnarak yaplan bir baka

tasnif

de

punya,

apunyave aninnyaeklindedir.^'' Bu kavramlarn

ifade ettikleri anlamlar ise, srasyla akusala, kusala ve av-

yakrita ile ayndr.

Hint dncesine gre, bir karmann iyi veya kt

olarakdeerlendiriliindeki en nemli kriter, biraz nce de

belirttiimizgibi,

onun

ortaya kma neden olan arzu ve

25-K.K.nand7a g ^ ^ ^ ^

26-K.K.Anand,a.g.e.,s.117-118;S.N.Dasgupta,YogaPhilosophy, Delhi, 1979,

s.

32 0

27-

K.K.Anand,

a.g.e.,sll7-118

48


48/221

ICARMAve

TENASHN

MAHYET ve BRB RYLE LKS

49

stein

mahiyetidir. Buna gre, bencilhi n plnda tutan

ve kaynamda nefret, ehvet ve muhabbet gibi arzularm

bulunduu

karmalar kt, bencilce bir gaye tamayan,

daha ak bir ifadeyle, getirecei menfaat gznne aln

makszn icra edilen karmalar da iyi olarak telkki edilir.

te yandan karmann ahlk niteliini tespitle ilgili

bir

baka kriter ise,

onun

kutsal metinlere

uygun

olup ol

mamasdr. Buna gre, eer karma kutsal metinler tarafn

dan emredilen bir fiilise iyi, aksine bir emir veya yasan

inenmesi eklinde ise kt olarak kabul edilir. Buna kar

lk

esnemek, yrmek, kolumuzu kaldrmak vb. gibi

tabi olarak icra edilen irad veya gayri irad

fiiller

de av-

yakrita veya aninnya diye isimlendirilen nc gruba gi

ren fiillerdir.

5 - Sankhya ekolne gre yaplan karma tasnifi de

yledir: a - sattvika

k a r m a , ^ -

racasika

karma,

c - tamasi-

kak a r m a .Bu tasnifin tam olarak anlalabilmesi ise, byk

lde bu sistemin varlk anlaynn kavranmasna bal

dr.

Bilindii

gibi Sankhya dualist bir varlk anlayna sa

hiptir. Sankhya'ya gre topyelcn varlklemimanev cev

herpuruanm, avidya nedeniylemaddcevher prakriti ile

ilikiye

gemesi ve bylece meydana gelen tekml sonu

cunda olumutur. Bylebir iliki prakritinin sattva,

rajas

ve

tamas

ad verilen temel nitelii arasndaki mevcut

dengeyi bozar ve bunlar arasnda iddetli bir mcadele

balamasna neden olur. Bu racadelenin sonunda nesne

ler

olumutur. Bu nedenle lemdeki her varlk znde bu

temel zellii tar.Sattvikc,racasika ve tamasika olarak

isimlendirilen bu zelliklerden hangisi fiilin ortaya

k

esnasnda hkimse,fiilde o isimle anlr. Buna gre, sattvi

kakarma mahiyeti itibaryla iyi olmakla birkte, belU bir

arzu-istek sonucu meydana g(;lmedikleri iin

fail

asndan


49/221

KARMA

NANCININ

TENASH

NANCIYLA

LKS

kaytlaycbir zellik tamayan karmalardr. Moka veya

nirvanaya ulam bir arahatm fiilleri bu kategoriye girer.

Racasika

karmalar ise, belirli arzu-istek sonucunda ortaya

ktklariin iyi veya kt karakter tayan ve

faili

kaytla

yc

fiillerdir. Tamasika ve tamas olarak anlan karmalar

ise,avidya veya maya nedeniyle ortaya ktklar iinmut

lak olarak kt ve yine kaytlayc nitelikteki karmalardr.

Buson iki karma nevi de sonular itibaryla kiiyi srekli

olarak samsara arkna iten karmalar olduklar kabul edi-

lir.2

6- Karmann burada zikredilmeye deer son bir

tasnif

ekli de prarabdha-karma^ancita-karma \;pkriyamana

veya

agamin-karmadr.

Hemen belirtmek gerekir ki, bura

da kullanlaTkarma terimi "genel veya din

ali İhsan yitik - hint kökenli dinlerde karma İnancının tenasüh İnancıyla İlişkisi

Documents