JOSÉ ORTEGA Y GASSET

SİSTEM OLARAK TARİH

İSPANYOLCA ASLINDAN ÇEVİREN:

NEYYİRE GÜL IŞIK

JOSÉ ORTEGA Y GASSETSİSTEM OLARAK TARİHözgün adıHISTORIA COMO SISTEMAispanyolca aslından çevirenNEYYİRE GÜL IŞIKcopyrıght © herederos de josÉ ortega y gassetcopyrıght © akçalı telif hakları ajansı© türkiye iş bankası kültür yayınları, 2010editörALİ ALKAN İNALgörsel yönetmenBİROL BAYRAMdüzeltiNEBİYE ÇAVUŞgrafik tasarım ve uygulamaTÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI1. baskı, eylül 2011, istanbulBu kitabın tüm yayın hakları saklıdır.Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılardışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izinalınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARIistiklal caddesi, meşelik sokak no: 2/4 beyoğlu 34433 istanbulTel. (0212) 252 39 91Fax. (0212) 252 39 95www.iskultur.com.tr

SunuşGeçen yüzyılda ülkemizi yaratmış, çağdaş kültürüne yön

vermiş olan Atatürk devrimlerinde, kurumlarıyla, eleştirel vefelsefi düşüncesiyle örnek aldığımız Batı’nın insan ve tarihodaklı sorgulayıcı kültürüne İspanya’dan katılan düşünürJosé Ortega y Gasset’in[1] bir yapıtını daha Hasan Âli YücelKlasikler Dizisi’nde[2] sunuyoruz: Sistem Olarak Tarih.

Ortega y Gasset, XIX. yüzyıl sonlarıyla XX. yüzyılın ilkyarısını kapsayan yaşamında Avrupa tarihinin art ardabunalımlarına tanık olmuş, o bunalımların tarihsel vetoplumsal kökenlerini izlemeyi eğitici aydın misyonunungereği olarak üstlenmiş bir düşünürdür. 1930 yılında basılanbaşyapıtı Kitlelerin Ayaklanması o irdelemenin ürünüdür.

Sistem Olarak Tarih’in yazılış tarihi olan 1935 yılına değin,kıta ülkeleri sarsıntı üstüne sarsıntı geçirmişti: I. DünyaSavaşı’nı (1914-1918) ilkin Rusya’da Bolşevik Devrimiizleyerek diğer Avrupa ülkelerindeki işçi ve emekçikitlelerine esin kaynağı olmuştu; tepkisel kitle hareketleri debelirmekte gecikmemişti: Önce İtalya’da Mussolinibuyruğundaki faşist kıtalarla 1922’de Roma üzerineyürüyerek iktidara el koymuş, yirmi yıl sürecek bir diktarejimi başlatmıştı; ardından Almanya’da ondan örneklenenve çok geçmeden kıtayı kana bulayacak olan Nazi hareketifilizlenmiş, sancılı bir şiddet döneminin sonunda 1933’deHitler’in acımasız totalitarizmi başlamıştı.

Tarih saati her zaman Avrupa’nınkinden farklı işleyen

İspanya da o zaman diliminde kendi sarsıntılı yolunu çizdi:İlk otoriter rejimi olan General Primo de Rivera diktası1920’de başlayıp 1929’da sona erdikten sonra, 1931’deülke beklenmedik bir dönemece girdi: Artık şaibeli sayılankrallık rejimi saygınlığını ve toplum içindeki çoğunlukdesteğini yitirmişti, derken belediye seçimleriyle rejimdeğişti, bir gecede meşruti krallıktan II. İspanyolCumhuriyeti’ne geçiliverdi.

Ülkenin önde gelen birçok aydını ile birlikte Ortega da oevrimi ummuş ve desteklemişti; başyapıtının yayımlandığınınertesi yılı, rejimin değişmesi gerektiğini savunan AydınlarManifestosu’na imza vererek, monarşinin kısa sürededevrilmesinde hatırı sayılır bir katkısı olmuştu. Ne var ki yenirejim onun yüksek burjuva kökenli hümanist düşünürbeklentilerine karşılık vermediğinden, yeni oluşturulanAnayasa’nın radikal yönelişini paylaşmayarak, çokgeçmeden seçilmiş bulunduğu Kurucu Meclis üyeliğindenayrılmayı tercih etmişti. Ortega’nın “Omurgasız İspanya”olarak tanımladığı İspanyol toplumu 1930’ların ilk yarısındayine onun deyişince, birbirinin söylemini dinlemeyen,anlamayan, algılamayan “su geçirmez bölmeler”e ayrılıpkutuplaştığında, düşünür yazılarında ve konferanslarındayıllar boyunca ünlenerek günümüze dilde yerleşik bir deyişhalinde ulaşacak olan “Bu değil, böyle olmaz!” feryadınıkoparmıştı. Ama boşuna: Üç yıl sürecek, bir milyon ölüyemal olacak iç savaşın patlak vermesine ancak bir yılkalmıştı. O karşılıklı kıyım bütün İspanyollar gibi MadridliOrtega y Gasset’in yaşamını da belirleyecekti.

Sistem Olarak Tarih o alabildiğine gergin tarihsel-toplumsal ortamda, ama bağlamının çok ilerisine geçerek,günlük siyasetin, İspanya, hatta Avrupa olaylarınınötesindeki bunalımı, insanoğlunun varoluş koşullarıçerçevesindeki çaresiz konumunu irdeleyen, çıkış yolunuakılla araştıran bir yapıttır ve kısalığına karşın, Ortegadüşüncesinin evriminde bir köşe taşı oluşturur.

Ne İspanya’nın, ne de Avrupa’nın siyasal gelişimiyledoğrudan bağlantısı olan yapıt, ilkin bir uluslararası bilimbağlamında ortaya çıkmış, Philosopyh and History (Felsefeve Tarih) başlığıyla R. Klibansky yönetiminde toparlanan“Ernst Cassirer’e Saygı” kitabına Ortega’nın katkısı olarakbasılmıştır (Oxford University Press, 1935). Kendi ülkesindeise ancak iç savaştan sonra, dikta döneminde, Revista deOccidente yayınları arasında sessiz sedasız gün ışığınıgörebilecektir (Madrid, 1941).

Yapıtın temeli, düşünürün 1934 yılı sonlarında İspanyaBilimleri Geliştirme Kurulu’nun[3] bir kongresi içinhazırladığı, ama sonunda elde olmayan nedenlerden ötürüoturum gerçekleştirilemediğinden, sunma fırsatınıbulamayacağı bir konferans metninden oluşur. Daha sonraBuenos Aires’in La Nación gazetesinde “Bilimin Durumu veTarihsel Akıl” başlıklı bir dizi halinde yayımlanan yazılar bukitapçığın ilk bölümlerine karşılık verir. Üç yıl sonra,1937’de, yine aynı bağlamda, “Doğa, Ruh ve Tarih” başlıklıbaşka yazılar yayımlanmıştır. Sonuç olarak denebilir kiSistem Olarak Tarih, Ortega’nın kendisine bağlı olmayan

dışsal nedenlerden ötürü zaman zaman kesintiye uğrayandüşünsel evriminin en kapsamlı felsefi projesininanahatlarını içermektedir; düşünür hep ertelemekdurumunda kaldığı o projeye birçok kez değinmiş, hatta onaAurora de la razón histórica (Tarihsel Aklın Şafağı) ya daSobre la razón viviente (Yaşayan Akıl Üstüne Düşünceler)başlığını yakıştırmıştır.

Görüldüğü gibi, Ortega y Gasset’in kitaplarının çoğuçeşitli bağlamlarda, farklı yayın organlarında basılmış, amaaynı temel fikirleri geliştiren değişik yazılarınıntoparlanmasıyla oluşturulmuştur. Burada da yapıtın sonunayine aynı çerçevedeki “Düşüncenin Theourgiası veDemiurgos’u” başlıklı bir yazısını ekledik. Paulino Garagorri,Sistem Olarak Tarih’in 1981 basımının önsözünde dağınıklıkgibi görünebilecek bu duruma değinirken Ortega’nın şusözlerini anımsatıyor:

“Ben kendim ile ortam koşullarımın toplamıyım. Benim ilkkitabımda yer alan ve felsefi düşüncemi birkaç sözcükteözetleyen bu ifade yalnızca yapıtımın sunduğu ve önerdiğiöğretiyi anlatmakla kalmaz, yapıtımın tamamı o öğretininuygulandığı örnektir. Yapıtım, özü ve varlığı itibariyle ortamkoşullarına bağlıdır. Bununla demek istiyorum ki, maksatlıolarak öyledir, çünkü maksatsız, hatta her türlü karşıt amacakarşın, insanoğlunun dünya üzerinde ortam koşullarına bağlıolmayan hiçbir şey yapmamış olduğu kesindir.”

Dolayısıyla diye vurguluyor P. Garagorri, farklı ortamkoşullarının ürünü olması metnin içeriğini zayıflatmak şöyle

dursun, düşünürün bilinçle üstlendiği o belirleyici koşulniteliğiyle Ortega’nın felsefenin alanından dışlamayıamaçladığı hayali akılcılık soyutlamalarından kurtulmaküzere yöneldiği tek yol olarak ortaya çıkar.[4]

Metin, ayrı ayrı başlıklar konmuş olmamakla birlikte, herbiri aşağıdaki konuları içeren dokuz bölümdenoluşmaktadır[5]:

I Radikal gerçek olan yaşam, inanışlar üstünetemellenmiştir

II Akla imanın son bulması

III Fikirler ve inanışlar

IV Fizikçiliğe ve doğacılığa eleştiri

V İnsan ve doğa

VI Eleacılık, doğalcılık ve Avrupa insanının zihinselleşmesi

VII Dram olarak insan

VIII İnsanın doğası yoktur

IX Akıl ve tarihsel akıl

Ortega için sistem kavramı, bütünleştirme, temellendirme,kapsadığı tüm öğeleri birbiriyle ilintili olan bir ilkesel ağdır.Gerçek, sistemdir; yaşam ise radikal gerçektir, dolayısıylayaşam sistemdir ve tarih içinde oluşmuştur. Tarih, insanıoluşturmuş bulunan süreçtir, insanoğlu tarih bağlamında

varlığını bulmuş, kendini gerçekleştirmiştir: Dolayısıyla insanvarlığının özü tarihselliktir. Yaşamöyküsü olarak tarih. Amayalnızca bireylerin değil, toplulukların, bireysel yaşantılarıniçinde akıp gittiği toplumları meydana getiren olaylarıntarihidir.

O amaçla Ortega Avrupa düşüncesinin geçtiği aşamalarıyorumlar:

“Ortaçağ boyunca Avrupa insanı vahiyle yaşamıştı. Vahiyolmasaydı, yalnızca kendi çıplak güçleriyle, içindebulunduğu dünya denen o esrarlı çevreyle, varoluşungetirdiği felaketlerle ve karabasanlarla baş edemezdi. Amainanıyordu ki, her şeye kadir, her şeyi bilen bir varlık,yaşantısı için esas olan her şeyi öylece onun önünesermekteydi. Bu imanın iniş çıkışlarını izleyebilir, birkuşaktan ötekine giderek neredeyse çöküntüye uğrayışınatanık olabiliriz. Hüzünlü bir öyküdür o (...) XV. yüzyılınortalarına doğru, o canlı inanç apaçık biçimde yorgun,etkisiz inanca dönüşür, hatta bireysel ruhtan tümüylesökülüp atılır. Çağın insanı o dünyayla olan ilişkilerini açığakavuşturmaya artık vahyin yeterli olmadığını hissetmeyebaşlar (...) XV ve XVI. yüzyıllar muazzam bir ruhsal sıkıntı vemüthiş bir tedirginlik dönemidir; bugünkü deyişimizlebunalım yüzyıllarıdır. Batılı insanı o sıkıntı ve tedirginliktenyeni bir inanç kurtarır: Akla, bilimlere duyulan inanç.Düşkünleşmiş olan insan yeniden doğar. Yeniçağ, fiziksel-matematiksel akıl üzerine temellenen yeni bir güvenidoğuran tedirginliktir, o akıl insanla dünya arasında yeni biraracı olacaktır.”

aracı olacaktır.”

Ne var ki o güven, o araç da Avrupa insanı için değişmez,kalıcı kazanımlar olmayacaktır. Sistem Olarak Tarih onoktadan, yani Batı düşüncesinde aklın bunalımından yolaçıkar: XVII. yüzyılda Descartes’ın temsilcisi olduğu fiziksel-matematiksel akıl modeli XX. yüzyılda artık iflas etmiştir,çünkü insanı ıskalamış, ancak görünürdeki olgularla,niceliklerle uğraşmış, ama insanoğlunun sorunlarına çözümüretememiştir:

“Eğer insan etkinlikleri ve uğraşları bütününde bozgunlasonuçlanmamış bir tanesi varsa, o da bilimdir: Ama kendiöz alanıyla, doğaya sınırlı kalması koşuluyla. Bilim hayalgücünün varamadığı kadar uzaklara ulaşmış bulunuyor (...)İnsan, bilimin harikulade gücünü, doğa karşısındaki büyükzaferini yadsımıyor; ama aynı zamanda, doğanın insanınyaşantısının yalnızca bir boyutu olduğunu ve onun karşısındaulaşılan şanlı zaferin, bizim insan varlığımızın bütünükarşısında bozguna uğramayı engellemediğini fark ediyor.Yaşamak, her an için kaçınılmaz bir bilançodur; fiziksel akılda o hesabın sonuçta korkunç bir açık vermesiniönleyemiyor.”

Ortega, böylece XIX. yüzyıl pozitivizminin akılcılığına,fizikçiliğine, doğalcılığına, ilerleme ve ütopya türündenzihinsel fetişlere karşı çıkar; insanı –birey olarak ve toplumolarak– belirleyen deneyimler dizisini ön plana çıkarır:Tarih’tir o. Ortega için akıl fiziksel-matematiksel değil,yaşamsal akıl’dır, yaşam denilen sürecin biriktiripkatmanlaştırdığı deneyimler, yani tarihsellik, bilinçle ya da

bilinçsizce, kişinin ve topluluğun davranışlarına yön verenilkedir.

Fildişi kulesinde bir filozof değil, aynı zamanda bir salonadamı olan, felsefeyi fildişi kulesinden çıkarıp, kültür veeğitim aracı olarak kullanmayı amaç edinen, coşkulu,nükteli konferanslarıyla dinleyicilerini eğittiği kadar dabüyüleyen Ortega, insanın hayattaki konumunu kitabındördüncü bölümünde hoş bir simgesel öyküyle açıklar:

“Eski çapkınlardan Lindoro bana içini döktü: ‘DünHermione ile tanıştım. Enfes bir kadın. Müsait davrandı,umut verdi. Aklımdan geçmiyor değil yani, kur yapsam,gönlünü çelmeye çalışsam mı diye. Ama benim öz varlığım“Her-

mione’nin âşığı olmak”tan ibaret olabilir mi? Hayal etmekolayların önünde gitmektir ya, Hermione ile âşıkdaşlığımıbirazcık kafamda canlandırmaya başladım mıydı, o varlıkbiçimini şiddetle kendimden uzaklaştırıyorum. Hermione’yebir kusur bulduğumdan değil, daha önce Cidalisa’nın âşığı,Arsinoe’nin âşığı, Glukeia’nın âşığı olduğuma göre, birinin“âşığı olmak” nedir biliyorum, ne harika şeydir biliyorum,ama sınırlarını da biliyorum. Demek oluyor ki, yarın birininâşığı olmamamın nedeni, daha önce olmuş olmam. Eğeraşk denen o deneyimi enine boyuna yaşamış olmasaydım,ben şimdi kalkar, Hermione’nin âşığı olurdum’.

Alın size yaşam denen şu garip gerçeğin yeni bir boyutudaha. Önümüze olabileceğimiz değişik olanaklar serili,ama arkamızda olmuş olduğumuz şey duruyor. Ve olmuşolduğumuz şey, olabileceğimizi olumsuz etkiliyor.”

Tarih, gerçeği anlamamıza, açıklamamıza olanaksağlayan etmendir: “Tarih, der Ortega, benim yaşamım olangerçeğin sistematik bilimidir.” İnsan tarihsel bir varlıktır.İnsanın doğası yoktur, ancak tarihi vardır, o da “kaçınılmazve eşsiz bir zincir oluşturan insan deneyimlerininsistemidir.” Tarihi anlayabilmek için tarihsel aklın, XVII.yüzyılda “yeni bilim”in doğuşundan beri yürürlükte bulunanfiziksel-matematiksel aklın yerini alması şarttır.

Bununla Ortega’nın ileri sürdüğü, ne tarihin “tekerrürdenibaret”, ne de en büyük rehber sayılması gerektiğidir:Tarihin salt “ortam koşullarının” sonucu olan insan

gerçeğinin özünü anlamanın tek yolu olduğunu belirtir. İsteryeterli olsun, ister yetersiz, elimizdeki tek olanaktır o. Kesinilkeleri reddeder Ortega, insanın varoluşsal dramı üstüneodaklanır:

“Tanrı’ya olan imanını kaybetmesi, insanı kendi doğasıyla,yani elinde kalan şeyle baş başa bırakır. Zihin o doğanınparçasıdır ve insan ona güvenmek zorunda kalınca, fiziksel-matematiksel akla imanla eğitilir. Şimdi akla olan inanç dakaybedilince, insan ona kalan tek şeye dayanarak ayaktadurmak zorunda: Düş kırıklığı içindeki yaşantısına (...) Kendikendisini şöyle sorguluyor insan: Elimde bana kalan bu tekşey, yaşamım, yani düş kırıklığı içinde yaşamak nediracaba? Nasıl oldu da bundan başka bir varlığım kalmadı?Yanıtı, insanoğlunun izlemiş olduğu yolun keşfidir,tecrübelerinin diyalektik dizisidir ki, tekrarlıyorum, aslındabaşka türlü de olmuş olabilirdi, ama sonuçta işte böyle,olduğu gibi olmuştur ve onu iyi bilmek şarttır. Kendi kendineyabancılaşan insan, gerçek olarak kendi kendisiyle yüzyüze kalır. Tarih olarak ve ilk kez olarak, kendisinigeçmişiyle uğraşmaya zorunlu görür, merakından ötürü yada kurallayıcı örnekler bulma amacıyla değil, elinde başkaşeyi yoktur da ondan. Hiçbir iş sahiden gerekmediğisürece ciddi olarak yapılmaz. Bu nedenle, içindebulunduğumuz şu an, tarihin tarihsel akıl olarak yenidendüzenlenmesi çağıdır.”

İnsanın varoluş biçimi dramdır, çünkü dünyada kendiseçmiş olmadığı bir yaşantının ortasına atılmış bulur kendini

insan, üstelik her an önündeki değişik olanaklardan biriniseçmek, yaşıyor olabilmek için bir şeyler yapıp yakıştırmakkonumundadır. Ve o uğraşında, kendi deneyimlerinden –yada ait olduğu toplumunkilerden– başka bilgilenme aracıyoktur elinde. Kendi bireysel ya da toplumsal geçmişiniirdeleme zorunluluğu meraktan ya da şaşmaz kurallararayışından ileri gelmez, düpedüz çaresizliktendir.

Ortega’nın tarihçiliği antropolojik diye nitelenebilecektarihsel göreceliktir: Çünkü birey açısından geçerli olan“değerler” mutlak veriler değildir, belli bir dönemin, bellinedenlerden ötürü, belli toplumsal deneyimler sonucuoluşup yerleşmiş değerleridir. İnsanoğlu da eski Yunanfelsefesinin Eleacı okulunun şekillendirdiği kendi kendineyeterli, güvenli, eksiksiz insan değildir, ortam koşullarınagöre değişen kendi dramını yaşamakla uğraşan birinsandır. Düşünürün deyişiyle “düş kırıklığı içindekiyaşamını” gerçekleştiren bireydir.

Ortaçağ’dan Yeniçağ’a, Yeniçağ’dan XX. yüzyılın ilkyarısına değin, Batı insanının hangi zihinsel deneyimlerdengeçtiğini, nereden gelip nereye yöneldiğini, şimdi nerelereyönelebileceğini kavramak, doğru seçimleri yapabilmekiçin de, Avrupa tarihinin tüm bireylerin yaşamını etkilemekteolan o bunalımlı döneminde, 1935’te bir dünya savaşındansonra İspanya’da iç savaş çanları çalmakta, ikinci bir dünyasavaşı kıta ufkunda belirmekteyken, insan kendideneyimlerinden başka bir şeyden medet umamaz:

“Avrupa insanı geçmişte ‘demokrat’ oldu, ‘liberal’ oldu,

‘mutlakiyetçi’ oldu, ‘feodal’ oldu, ama artık değil. Bu acaba,artık kesinlikle bunların hiçbiri değil mi demek oluyor?Elbette ki hayır. Avrupa insanı hâlâ bu şeylerin hepsi olmayısürdürüyor, evet, ama ‘olmuş olmak’ biçiminde. Eğer odeneyimleri yaşamış olmasa, onları geride bırakmışolmasa, olmuş olmak denen o özel biçimiyle hâlâ öyleolmasa, bugünkü siyasal yaşamın güçlükleri karşısında otutumlardan birini denemekten medet umabilirdi. Ama birşey ‘olmuş olmak’ o şeyi bir kez daha olmayı kendiliğindenönleyen güçtür.”

Ortega’da yakın dönemin en düşündürücü, en etkileyici,en eğitici bir temsilcisini bulduğumuz, sürekli kendiniaşmaya, sürekli sorgulamaya, aklın ışığında sürekli yeni vedaha geçerli çözümler aramaya yönelen, hümanizmasıyla,Aydınlanma’sıyla, laik düşüncesiyle, toplumsal ve kurumsalevrimiyle örnek aldığımız bir Batı vardı ve geçen yüzyılıntamamına yakınını kapsayan bir batılılaşma hareketimizvardı bizim...

Anımsıyorsunuz, değil mi?

Neyyire Gül Işık

Madrid, Ortega Vakfı Kitaplığı

Ocak 2011

SİSTEM OLARAK TARİH

I

İnsan yaşamı dediğin garip bir gerçektir, irdelerken ilkolarak şunu belirtmekte yarar var: Temeldeki gerçektir o,demek oluyor ki tüm diğer gerçekleri onun bağlamında elealmak durumundayız, çünkü başka bütün gerçekler, istersahici, ister hayali olsunlar, şu ya da bu biçimde onunçerçevesinde ortaya çıkmak zorundadırlar.

İnsan yaşamının en basit, ama aynı zamanda en önemliözelliği, yaşantısında tutunabilmek için insanın tek çaresininbir şeyler yapar durumda olmasıdır. Yaşam bize sunulmuşolan bir şeydir, öyle ya, kendi kendimize biz sunamayız onu,kendimizi apansız, nasıl olduğunu bilemeden yaşamıniçinde buluveririz. Ancak bize sunulmuş olan yaşam yapılıpbitmiş durumda değildir, onu biz yapıp yakıştırmakdurumunda kalırız, her birimiz kendi yaşamını. Yaşam birşeyler yapmaktır. Ve yaşamı oluşturan o yapıpyakıştırmaların en vahim yanı, yapılmalarının zorunluolmaması, hatta bir bakıma tersinin gerekmesidir; demekistiyorum ki, her zaman bir şeyler yapmak durumundayız,ama hiçbir zaman ille de belli bir şeyi yapmaya zorunludeğiliz, şu ya da bu etkinlik bize bir yıldızın yörüngesine yada bir taşın yerçekimine zorlandığı gibi dayatılmaz. Herinsan herhangi bir şeye girişmeden önce, yapacağının neolduğunu kendi hesabına, ceremesini kendi çekmek üzerekararlaştırmak durumundadır. Gelgelelim, eğerçevresindeki şeylerin ne olduğu hakkında, diğer insanlar vekendi kendisi hakkında birtakım kanılar edinmiş değilse

insanın o konuda karar vermesi olanaksızdır. Ancak okanıları göz önüne alarak bir etkinliği öbürüne yeğ tutabilir,sözün kısası, ancak o şekilde yaşayabilir.

Bu nedenle insan her an bir kanıda olmak zorundadır,yaşamının yapısı her şeyden önce sahip olduğu kanılarabağlıdır; insanlığın en kesin değişimleri de kanılarındeğişimidir, inanışların güçlenmesi ya da zayıflamasıdır.İnsan varlığına –bir insanın, bir halkın, bir çağın varlığına–tanı koymak istendiğinde işe kanılarının listesi çıkarılarakbaşlanmalıdır. Hayatımızın zeminini oluşturur kanılar. Oyüzden insan sahip olduğu kanılardadır denir. İnançlarıinsanın durumunu gerçekten belirleyen şeylerdir. Onları“liste” olarak adlandırdım, çünkü bir insanın, bir halkın, birçağın sahip olduğu kanılar çoğulluğu asla tümüyle mantıksalbir düzen sergilemez, yani örneğin bir felsefeninoluşturduğu ya da oluşturmayı amaçladığı gibi bir fikirlersistemi oluşturmaz. Bir insan yaşamında topluca var olan, oyaşamı ayakta tutan, yönelten ve yöneten inanışlar kimizaman tutarsız, çelişkili ya da en azından birbiriyleilintisizdir. Ancak inanışı fikir diye tanımlamak hata olur.Fikir, rolünü ve tutarlığını düşünülmesiyle birlikte tüketmişolur ve bir insan istediği kadar düşünebilir, hatta birçokşeyleri istemese de düşünür. Zihnimizde bizim irademizin,kararımızın dışında yığınla fikir kendiliğinden doğar vedavranışımızı hiç mi hiç etkilemezler. Oysa inanış öyledüşünmekle yetinilen fikir değildir, aynı zamanda inanılanfikirdir. Ve inanmak “zihinsel” düzeneğin bir işlemi olmaktanöte, yaşayan varlığın o niteliğinin işlevidir, onun kendi

davranışını, yapıp ettiği şeyleri yöneltme işlevidir.

Bir kez bu uyarıyı yaptım ya, artık daha önce kullandığımifadeyi geri alarak, şöyle diyebilirim: Salt fikir olduklarısürece tutarsız bir listeden ibaret kalan inanışlar, sahicikanılara dö-nüştüklerinde her zaman bir sistem oluştururlarya da mantıksal veya tam anlamıyla zihinsel açıdanbirbirleriyle ilintisiz olmakla birlikte, her zaman yaşamsal birbağlantı içindedirler, birbirlerine dayanan, birbirlerinitamamlayan, kendi aralarında birleşimler meydana getireninanışlar olarak işlev görürler. Sözün kısası, her zaman birorganizmanın üyeleri, bir yapının parçaları olarak ortayaçıkarlar. Bunun sonuçlarından biri de her zaman için belli birmimariye uymaları ve bir hiyerarşi çerçevesinde işlevgörmeleridir. Her insan yaşamında esas, temel, radikalinanışların yanı sıra, onlardan kaynaklanan, onlara tutunarakyükselen ikincil nitelikli inanışlar vardır. Bunu daha basitliklebelirtmenin yolu yok, ama basitliğine karşın, en büyükönemi taşıyorsa o benim suçum değil.

Çünkü yaşamımızın temeli olan kanılar eğer bir yapıdanyoksun olsaydılar, her yaşamda sayısız inanışbulunduğundan, hiçbir düzene sığmayan bir kargaşayaratırlardı, o yüzden de anlaşılmaları imkânsız olurdu. Yaniinsan yaşamını tanımanın olanağı bulunmazdı.

Tersine, bir yapı ve bir hiyerarşi çerçevesinde ortayaçıkmaları onların gizli düzeneklerini keşfetmemize ve busayede hem kendi yaşantımızı, hem başkalarınınkini, hemgünümüzün yaşamını, hem başka çağlarınkini kavramamıza

olanak verir.

Bu noktada şöyle diyebiliriz: Bir insan varlığına –birkişinin, bir halkın, bir çağın yaşamına– tanı koymaya onunkanılar sistemini ortaya çıkarmakla başlanmalı ve buamaçla her şeyden önce, temel, kesin nitelikli, tüm ötekikanıları taşıyan ve onlara hayat veren inanışın hangisiolduğu belirlenmelidir.

Şimdi bakınız: İnanışların belli bir andaki durumunubelirlemek için, o anı başka bir anla ya da anlarlakıyaslamaktan başka yöntem yoktur. Kıyaslama terimlerininsayısı ne denli fazla olursa, varılan sonuç o denli kesinolacaktır – bu da basit bir uyarı, üst düzeydeki sonuçları isebu yazı sona erdiğinde, anında ortaya çıkacak.

II

Avrupa insanının bugün sahip olduğu kanıların durumunutopu topu otuz yıl önce yürürlükte bulunanla karşılaştıracakolursak, derin bir değişikliğe uğramış olduğunu fark ederiz:Öyle, çünkü temeldeki inanış değişmiş bulunuyor.

1900’lere doğru olgunlaşan kuşak, XVI. yüzyıl sonlarındabaşlayan pek geniş bir çevrimin son kuşağı oldu, özelliğiinsanların akla iman etmiş olarak yaşamalarıydı. O inançnedir acaba?

Yeni çağın klasik programı olan Metot ÜzerineKonuşma’yı[6] açıp bakarsak, şu tümcelerle doruğunaeriştiğini görürüz: “Geometricilerin en çetin ispatlaravarmak için genellikle yararlandıkları, hepsi de basit vekolay olan uzun mantık zincirleri insanın bilgi alanınagirebilecek bütün şeylerin işte böyle aynı biçimde birbiriniizlediğini hayal etmeme fırsat vermişti, o zaman yalnızcaonlardan gerçek olmayan birini gerçek sayma hatasınadüşmeksizin ve birini öbüründen çıkarsama düzeninikoruma koşuluyla, hiçbirinin eninde sonundaulaşamayacağımız kadar uzak ve keşfedemeyeceğimizkadar gizli olmayacağını düşündüm.” (Oeuvres, Adam etTannery basımı, cilt VI, s.19).

Bu sözler rasyonalizmin şafağını haber veren horozötüşüdür, çağın, Modern Çağ diye adlandırdığımız tüm birçağın tansökümünün heyecanı. O Modern Çağ ki,günümüzde birçokları can çekişmesine, kuğunun ölüm

ötüşüne tanık olduğumuzu düşünüyorlar.

En azından, Descartes’ın ruh haliyle bizimki arasında pekönemli bir fark olduğu yadsınamaz. Descartes’ın omuhteşem sözlerinde nasıl bir sevinç, evrene nasıl bir güçlemeydan okuyuş, nasıl keyifli bir sabah lâfazanlığı var!Duydunuz işte: Nezaketsizlik etmiş olmamak için bir yanabıraktığı tanrısal sırlar dışında, adamın gözündeçözülmeyecek sorun yok. Bu adam bize evrende hiçbirsırrın, öyle insanoğlunu karşısında korku içinde, acizbırakan, baş edilmez gizlerin bulunmadığını temin ediyor.İnsanoğlunu dört bir yanından çevreleyen, yaşamı içinde varolmak demek olan dünya, insan zihninin önünde songizemini ele verene değin saydamlaşacaktır. Nihayet herşeyin gerçeğine erecektir insanoğlu. Yeter ki sorunlarınkarmaşıklığı karşısında ürkmesin, tutkuların zihninibulandırmasına izin vermesin: Eğer zihinsel aygıtınısükûnetle, kendine hâkim olarak kullanırsa, hele onudüzenine göre kullanırsa, düşünme yetisinin ratio, yani akılolduğunu fark edecektir ve akla sahip olan insan her şeyiaçıklığa kavuşturacak, handiyse tılsımlı bir güce sahiptir,çözümleme yaparak, en karanlık nesnenin bağrına nüfuzedip ortaya çıkararak saydam kristale dönüştürebilir onu.Gerçeklerin dünyası ile düşünce dünyası –buna göre–birbirlerine karşılık veren iki kozmostur, her biri yekpare vekesintisizdir, içinde hiçbir şey apansız, diğerlerinden kopuk,ulaşılmaz değildir, herhangi bir noktasından, kesinti vesıçrama yapmaksızın bütün öteki noktalara geçebiliriz vebütünün görüntüsünü seyredebiliriz. Çünkü insanoğlu aklıyla

evrenin uçurumsu derinliklerine korkusuzca dalabilir, enuzak sorunun ve en erişilmez gizemin gerçeğinin özünübulup çıkaracağından emindir, tıpkı Coromandel dalgıcınınokyanus sularının derinliklerine dalıp, çok geçmedendişlerinin arasında paha biçilmez bir inciyle yüzeye çıktığıgibi.

Descartes’ın felsefe yaptığı XVI. yüzyılın son yıllarıyla XVII.yüzyılın ilk yıllarında Batılı insan evrenin mantıksal bir yapısıbulunduğuna inanıyordu, yani onun gözünde gerçeğindüzeni insan zihninin düzeniyle örtüşüyordu, insan zihnininen saf biçimiyle demek istiyorum: Matematiksel akılla yani.Dolayısıyla, matematiksel akıl insana çevresindeki nesnelerüstüne ilke olarak sınırsız bir güç sağlayan harikulade biranahtardı. Bu saptayım pek büyük bir talih oldu. Öyle oldu,çünkü gelin bir an o dönemde Avrupalıların o kanıyıedinmemiş olduklarını düşünün. XVI. yüzyılda Avrupainsanları Tanrı’ya, vahye olan imanlarını kaybetmişbulunuyorlardı, ya hepten yitirmişlerdi onu ya dayüreklerinde canlı bir inanç olmaktan çıkmıştı. Dinbilimcilerpek keskin bir görüşle, canlı inançla durgun inanç arasındagünümüzün birçok olgusunu bize açıklayabilecek bir ayrımyaparlar. Olayı genelleştirirsek, ayrımı ben şöyle dilegetirebilirim: Bir konudaki inancımız yaşamamız için yeterliolduğunda canlı bir inancımız var demektir, bir inancı terketmemiş olsak da hâlâ içimizdeyken yaşamımızda etkinvarlığını göstermez olmuşsa, o inanç ölü bir inançtır, durgunbir inançtır. Onu bir malul gibi sırtlamış, sürüklemekteyizdemektir, gerçi hâlâ bir parçamızdır bizim, ama ruhumuzun

tavan arasına atılmıştır, etkisizdir. Varlığımızı iman ettiğimizbir şeye dayandırmıyoruzdur, bizi yaşamaya özendirecek,yönümüzü bulduracak şeyler o inancın pınarındankendiliğinden fışkırmıyordur. Kanıtı da ona inandığımızı sıksık unutuyor olmamızdır, oysa canlı inanç, inandığımızkendiliğin sürekli ve kuvvetle etkin varlığıdır. (Mistiklerin“Tanrı’nın varlığı” dediği tümüyle doğal olgu buradankaynaklanır. Canlı aşk da durgun sürüklenen aşktan farklıdır,çünkü sevilen kişi hiç arasız, hiç unutulmaksızın varlığınıduyurur yüreğimizde. Dikkatimizi toplayıp gidip onuaramamız gerekmez, tersine, onu ruhumuzun gözlerininönünden kaybetmek zor iştir. Bu demek değildir ki, onu herzaman düşünmekteyiz, aslında sık sık bile düşünmeyiz,sürekli olarak “varlığını hesaba katarız”.) Bu farkın birörneğini çok yakında Avrupa insanının günümüzdekidurumunda bulacağız.[7]

Ortaçağ boyunca Avrupa insanı vahiyle yaşamıştı. Vahiyolmasaydı, yalnızca kendi çıplak güçlerini kullanarak içindebulunduğu dünya denen o esrarlı çevreyle, varoluşungetirdiği felaketlerle ve karabasanlarla baş edemezdi. Amao inanıyordu ki, her şeye kadir, her şeyi bilen bir varlık,yaşantısı için esas olan her şeyi öylece onun önünesermekteydi. Bu imanın iniş çıkışlarını izleyebilir, birkuşaktan ötekine giderek neredeyse çöküntüye uğrayışınatanık olabiliriz. Hüzünlü bir öyküdür o. Canlı inanç giderekbesinsiz kalır, rengi solar, felce uğrar, sonunda hanginedenlerle olursa olsun –şimdi burada bu konuyu irdelemeolanağım yok– XV. yüzyılın ortalarına doğru, o canlı inanç

apaçık biçimde yorgun, etkisiz inanca dönüşür, hattabireysel ruhtan tümüyle sökülüp atılır. O çağın insanıdünyayla olan ilişkilerini açığa kavuşturmaya artık vahyinyeterli olmadığını hissetmeye başlar; insan bir kez dahakendini evrenin hoyrat cengelinde yitmiş gibi duyar, yönünübulduracak her türlü aracıdan yoksundur. Bu nedenle XV veXVI. yüzyıllar muazzam bir ruhsal sıkıntı ve müthiş birtedirginlik dönemidir; bugünkü deyişimizle bunalımyüzyıllarıdır. Batılı insanı o sıkıntı ve tedirginlikten yeni birinanç kurtarır: Akla, yeni bilimlere duyulan inanç.Düşkünleşmiş olan insan yeniden doğar. Yeni çağ fiziksel-matematiksel akıl üzerine temellenen yeni bir güvenidoğuran tedirginliktir; o akıl, insanla dünya arasında yeni biraracı olacaktır.

III

İnançlarımız hayatımızın mimarisinin en derinlerdeki temelkatmanını oluştururlar. Onlarla yaşarız ve işte o yüzdendurup üstlerinde düşünmeyiz. Bize az çok sorun çıkaranşeyleri düşünürüz. Bu nedenle falan ya da filan fikirleresahibiz deriz; ama inançlarımız bize ait olmaktan çok bizimkendimizdirler.

Her insanın yaşamını bir banka olarak simgeleştirmekmümkündür. Banka göz önünde olmayan, bir binanınbodrumunun derinliklerinde gizli madeni kasaların içineyerleştirilmiş bir altın rezervinin garantisine dayanarakyaşar. En basit bir ihtiyat önlemi olarak, o güvencenin nedurumda olduğunun gözden geçirilmesi gerekir –güvencenin, yani garantinin dayanağını oluşturan oinançların.

Günümüzde bunu Avrupa insanının geleneksel olarak –neredeyse iki yüzyılı bulan bir gelenek– yaşamınıdayandırdığı akla olan inanca uygulamak gerek. Bundanyirmi yıl öncesine değin o inancın durumunda genelgörünümü itibariyle bir değişiklik olmamıştı, ancak son yirmiyılda çok vahim bir değişikliğe uğradı. Fazlasıyla bilinen vebir kez daha açıklanması maneviyat bozacak sayısız olaybunu göstermekte.

Akla olan geleneksel inançtan ve günümüzde uğradığıdeğişiklikten söz ettiğimde şu ya da bu bireyin başınagelen bir şeyi kastetmediğimi vurgulamama gerek yok.

Bireylerin bireysel olarak, yani her birinin kendi başına vekendi hesabına inandıkları şeyler bir yana, her zaman içininançların bir de toplu haldeki durumu vardır. O toplumsalinanç falan ya da filan bireyin duyduğu inançla örtüşebilirde, örtüşmeyebilir de. Bu bağlamda belirleyici olan nokta,her birimizin, inancı ne yönde o-lsursa olsun, kendimizi olupbitmiş, toplulukça yerleştirilmiş, yani toplumsal açıdanyürürlüğü olan bir inanç durumu karşısında bulduğumuzdur.

Şimdi değindiğim, bilime iman başlangıçta yalnızcabireysel bir görüş değildi, tam tersine, topluluğun görüşüydüve bir şey topluluğa ait, toplumsal nitelikli bir görüşolduğunda bireylerden bağımsız bir gerçekliktir, bir doğamanzarasındaki taşlar misali onların dışında var olur,bireyler ister istemez onu hesaba katmak zorundadırlar.Bizim kişisel görüşümüz toplumsal görüşe karşıt olabilir,ama bu onun gerçekliğinden milim eksiltmez. Toplulukgörüşünün özelliği, onu oluşturan niteliği, varoluşunun bellibir birey tarafından kabul görüp görmemesine bağlıolmayışıdır. Her bireysel yaşamın açısından bakıldığındakamusal inanç sanki fiziksel bir nesneymiş gibi görünür.Toplu inancın elle tutulabilir gerçeği diyelim, onu sizin ya dabenim kabullenmemiz değildir, tam tersine, bizim rızamızolsun olmasın, kendi gerçeğini bize dayatan, bizi onuhesaba katmaya zorlayan odur. Toplu inancın bu niteliğineben yürürlük adını veriyorum. Bir yasanın etkileri benimüstlenmeme bağlı değilse, benim kabulümden bağımsızolarak kendini gösteriyor ve işlev görüyorsa, o yasanınyürürlükte bulunduğu söylenir. İşte aynı şekilde, toplu inanç

var olmak ve baskısını benim üzerimde duyurmak, hattabeni ezmek için, benim birey olarak onu benimsememigerektirmez. Şimdi, birbirimizi iyice anlamış olmak için,toplu bir inancın içeriğini “toplumsal dogma” olarakadlandırırsak, akıl yürütmeyi sürdürmeye hazırız demektir.

Eğer bu kavramsal araçlarla donanmış olarak,Avrupalıların 1910’larda içinde bulundukları durumu şimdiiçinde bulunduklarıyla kıyaslayacak olursak,karşılaşacağımız fark, bu zaman diliminde olup bitmişdeğişiklik içimizde sağlıklı bir korku uyandırmalıdır. Toputopu yirmi yıllık bir süre –yani zaten başlı başına pek kısaolan bir insan ömrünün de ancak bir parçası– durumlarıöylesine altüst etmiş ki, o zamanlar Avrupa’nın herhangi birköşesinde bilime ve bilimin haklarına olan inanç en yüceinsanlık değeri sayılıyorken, o değer kendiliğinden işlevgörüyorken, toplumun bedeni onun buyruğuna etkinlikle,enerjiyle anında tepki veriyorken, günümüzde öyle uluslarortaya çıkmış ki, o değer artık ancak gülümsemeylekarşılanmakta; hem de öyle uluslar ki, daha birkaç yılöncesinde bilimin büyük hocaları sayılıyorlardı, oysa şukonuşmakta olduğum anda sanıyorum ki, bilime olaninanca başvurulduğunda toplumsal bedeninde bir titreşimhissedecek hiçbir ulus kalmamış artık.

IV

Bilim tehlikede. Bunu söylemekle abarttığımı sanmıyorum–çünkü Avrupalıların bilime inanmaktan topluca ve tümüylevazgeçtiklerini söylemiyorum–, ancak günümüzde o inançcanlı bir inanç olmaktan çıkıp, hareketsiz bir inanca dönüştüdemek istiyorum. Bu da bilimin tehlikeye girmesi içinyeterli: Bilim adamı, şimdiye değin hep yaptığı gibi, kendiişine gömülmüş, toplumsal çevresinin hep öyle kendisinidesteklediğini, ona arka çıktığını ve taptığını sanarakyaşayamaz artık. Böyle bir durumun ortaya çıkmasına yolaçan nedir acaba? Günümüzde bilim pek uzak yıldızlardave yıldız kümelerinde olup bitenler üstüne birçok şeyiinanılmaz bir kesinlikle bilebiliyor. Bundan ötürü haklı birgurur duyuyor bilim ve bu nedenle –doğrusu bunda pekhaklı olmasa da– akademik toplantılarda tavus kuşu gibikurum kurum kurumlanıyor. Ama ne var ki, yine aynı bilimetoplum eskiden canla başla inanıyorken, şimdi onuhandiyse küçümsemeye başladı. Ve sanırım, Sirusyıldızında bilimin bildirdiği falan olgu gerçekten olmadı diyedeğil, o olgunun yeryüzünde hiçbir anlamı olmadığından.Bilim yalnızca “Sirus üstüne bilim” olamaz, insan üstüne debilim olmak iddiasında. Öyle olmasına öyle de, bilim, akıl,bugün insan için en can alıcı, en ivedi olan sorun üstüne nesöyleyebilmektedir? Aman efendim, hiçbir şey. Bilimin okonuda hiçbir açık seçik bilgisi yok. Peki bunun nasıl aklasığmaz bir şey olduğunu fark etmiyor musunuz? Utanç vericideğil mi bu? İşe bakın ki, insanlığın geçirdiği büyük

değişimler konusunda bilim dediğimiz etkinliğinsöyleyebileceği hiçbir kesin şey yok. Bu öylesine önemli birdurum ki, nedenini kendiliğinden önümüze seriveriyor.Çünkü bilimin, modern insanın toplumsal inancını bağladığıaklın, kesin konuşulduğunda yalnızca fizik-matematik bilimi,bir de ona yaslanan, daha zayıf olmakla birlikte onunbaşarılarından yararlanan biyoloji bilimi olduğunu farketmemizi sağlıyor. Kısacası, ikisini bir araya getirirsek,doğalcı bilim ya da doğalcı akıl.

Fizik biliminin ya da aklın günümüzdeki konumu hayliçelişkili görünüyor. Eğer insan etkinlikleri ve uğraşlarıbütününde bozgunla sonuçlanmamış bir tanesi varsa o dabilimdir: Ama kendi öz alanıyla, doğayla sınırlı kalmasıkoşuluyla. O düzende, o sınırlı alan çerçevesinde bozgunauğramak şöyle dursun, tüm umutların ötesine geçmişdurumda ve tarihte ilk kez olarak, gerçekleşmenin,başarının gücü salt hayal gücünün varamadığı kadaruzaklara ulaşmış bulunuyor. Bilim, sorumsuz hayal gücünündüşleyemediği şeyleri gerçekleştirmiş durumda. Buöylesine tartışılmaz bir olay ki, nasıl olup da insanoğlununbugün bilimin önünde bir tılsımlı varlık karşısındaymışçasınadiz çöküp kalmadığı anlaşılamıyor. Ama gel gör ki öyle değilişte, hatta tam tersine, ona sırt çevirmeye bile başladı.Bilimin harikulade gücünü, doğa karşısındaki büyük zaferiniyadsımıyor, bilmezlikten gelmiyor; ama aynı zamandadoğanın insan yaşantısının yanızca bir boyutu olduğunu veonun karşısında ulaşılan şanlı zaferin bizim insan varlığımızınbütünü karşısında bozguna uğramayı engellemediğini fark

ediyor. Yaşamak her an için kaçınılmaz bir bilançodur;fiziksel akıl da sınırlı görkemiyle hesabın sonuçta korkunçbir açık vermesini önleyemiyor.

Böylelikle insan fiziksel akıl karşısında, şu Leibniz’inanlattığı İsveç Kraliçesi Cristina’nın ruh durumunda kalıyor;kraliçe tahttan feragat ettikten sonra üstünde bir taçla şuyazı bulunan bir para bastırmıştı: Ne gerekli bana, ne yeterli.

Sonuçta çelişki basit mi basit bir uyarıya ulaştırıyor insanı.Fizikte bozguna uğramamış olan şey fiziktir. Bozgunauğramış olan şey ise yol açtığı söz cambazlığı, laf kalabalığı,gelişigüzel akıldışı eklentilerdir, yıllar önce ben buna“laboratuvar terörizmi” demiştim. İşte bu yüzden, yazıyazmaya başladığımdan beri bilimsel ütopyacılık adınıverdiğim şeyle savaştım. Örneğin 1921’lerde yazdığımÇağımızın Sorunu kitabının “Einstein Kuramının TarihselAnlamı” başlıklı bölümünü açalım. Şöyle yazılı: “Tek zevki herşeyin doğru görüntüsüne ulaşmak olan bilimin hayallerlebeslenmesini anlamak olanaksız.” Ufak bir olayındüşüncemi büyük ölçüde etkilemiş bulunduğunuanımsıyorum. Uzun yıllar önce fizyolog Loeb’in yönelimkonusundaki bir konferansını okuyordum. Yönelim,organizmanın ilkel hareketlerini düzenleyen yasayıbetimlemekte ve açıklamakta başvurulan bir kavramdır. Bukavram birtakım düzeltmeler ve eklentilerle, o olgularınbazılarını anlamaya yarıyor. Gelgelelim konferansınınsonunda Loeb şunu ekliyordu: “Bir gün gelecek, bugüninsanoğlunun ahlaksal edimleri dediğimiz şeyler basityönelim olarak açıklanacaktır.” Bu cüretkârlık beni pek

yönelim olarak açıklanacaktır.” Bu cüretkârlık beni pektedirgin etmişti, çünkü modern bilimin o kadar gözebatmasalar da aynı yanlışa sürüklenen başka birçok yargısıüstüne gözümü açtı. Demek –diye düşünüyorum– ancakörneğin organizmaların sıçramaları gibi pek basit olgularınsırrına ermeye yarayan yönelim gibi bir kavram, belirsiz birgelecekte insanoğlunun ahlaksal davranışları gibi sonderece gizemli ve karmaşık bir şeyi açıklamaya yetecek.Ne anlamı var bunun? Bilim bugün kendi sorunlarınıçözmeli, bizi çıkmaz ayın son çarşambasına göndermemeli.Madem bugünkü yöntemleri evrenin sırlarına ermesineyetişmiyor, en iyisi onların yerine yeni yöntemler bulması.Gelgelelim alıştığımız bilim, yöntemlerine uymadığı için hiçel atmadığı sorunlarla dolu. Sanki sorunların yöntemlereuyması gerekirmiş de işin doğrusu bunun tersi değilmişgibi! Bilim ütopyacılıklarla, çıkmaz ayın son çarşambalarıyladolu.

Önceden saptanmış yöntemlere tapınan bu bağnazbilimsel inançtan sıyrılıp da Einstein’ın düşüncesineyaklaştığımızda yüzümüze bir serin sabah meltemi esiyor.Einstein’ın tutumu geleneksel tutumdan tümüyle ayrı. Gençbir atlet sıçrayışıyla dosdoğru sorunların üstüne gidiyor ve elaltında ilk bulduğu araçla onları kıskıvrak yakalıyor. Bilimdekusur ve sınırmış gibi görünen şeyi erdeme ve etkili birtaktiğe çeviriyor.

Benim tüm felsefi düşüncem işte bu çıkmaz ayın sonçarşambası fikrinden gelişti. Yaşamı temel gerçek, bilgiyibağımsız bir ütopya değil, yaşamımızın iç işlevi sayma

fikrimin tohumu oradadır. Nasıl o yıllarda Einstein fiziktesürekli hareketi olanaksız kılacak kavramlar yapılandırmakgerektiğini söylüyorduysa (sürekli hareket ölçülemez,ölçülemeyen bir gerçek karşısında da fizik bilimiolanaksızlaşır), ben de ilk biçimsel ilkesi uyarınca, çıkmazayın son çarşambasını defterden silmekle işe başlayacakolan bir felsefe yapılandırmalıyız diye düşünüyordum. Çünkübu çıkmaz ayın son çarşambası var ya, işte yaşam tamonun karşıtıdır. Yaşam telaştır, insan neye bel bağlayacağınıtezelden bilmek zorundadır ve o telaşı gerçeklik yönteminedönüştürmesi gerekir. Gerçeği belirsiz bir yarına erteleyenilericilik insanı uyuşturan afyon oldu. Gerçek bugün gerçekolan şeydir, belirsiz bir yarında keşfedilecek olan değil. BayLoeb ve onunla birlikte tüm kuşağı, gelecekte bir ahlakfiziğine ulaşılacağına güvenerek o içinde yaşadığı gündeahlak konusunda bir gerçeğe ulaşmaktan vazgeçiyordu.Geleceğe bel bağlayıp, kendi yaşantısını temelsiz, köksüz,derinlikten yoksun bırakan, tuhaf bir var olma biçimiydi bu.Bu tutum öylesine kökten kusurlu ki, daha Descartes’ın“iğreti ahlak”ında bile görülür. İşte bu yüzden insan,uygarlığımızın yüzeysel yapısının uğradığı ilk sarsıntıda tamanlamıyla gerçeklere sahip olmadığı, bilimde, ekonomide,ahlakta, politikada, hiçbir önemli şeyde açık ve sağlamkonumu bulunmadığı kanısına vardı.

Tek inandığı şey fiziksel akıl’dı, o da insani sorunlarıngerçeği ivedilik kazandığında ne diyeceğini bilemedi.Böylece Batı halkları ayaklarının kaydığı, dayanaknoktalarının kalmadığı izlenimine kapıldılar, dehşete

düştüler, artık sanki boşluğa gömülüyorlarmış, batıyorlarmışgibi hissediyorlar kendilerini.

Oysa birazcık sakin davransak yeter: Ayağımız yenidenyere basmanın, altında insanı ayakta tutabilecek güçte biröğe olan toprak ananın sağlamlığını fark etmenin hoşduygusunu tadacaktır. Öteden beri olduğu gibi korkup aklınışaşırmak yerine, uçurum izlenimini yaratan şeyi bir dayanaknoktasına dönüştürmek gerekli ve yeterlidir. Fiziksel akılbize insan üstüne açık seçik hiçbir şey söyleyemiyormuş.Pekâlâ! Çok basit, bu demek oluyor ki insana ilişkinkonuları fiziksel ve doğalcı biçimde işleme radikalizmindenvazgeçmeliyiz. Öyle yapmak yerine, insana ilişkin olanşeyleri gördüğümüz gibi, kendiliğinden yolumuza çıktıklarıbiçimleriyle alalım. Ya da bir başka deyişle: Fiziksel aklınbozguna uğraması yaşamsal ve tarihsel aklın yolunu açıyorbize.

V

Doğa başka birçok daha ufak şeyden oluşan bir şeydir,büyük bir şeydir. Şimdi bakınız: Şeyler arasındaki ayrılıklarne nitelikte olursa olsun, hepsinin ortak bir temel özelliğibulunur, o da doğrudan doğruya şeylerin var olmaları, yanibir varlıklarının bulunmasıdır. Bu da demek oluyor ki,yalnızca var olmakla, bir varlığa sahip bulunmakla, oradaöylece durmakla kalmazlar, aynı zamanda bir yapıları,onlara verilmiş, sabit bir somutlukları da vardır. Bir taş varolduğunda taşın varlığı da mevcuttur, orada öylecedurmaktadır. Gelecekteki tüm değişimleri ve yerdeğiştirmeleri o temel somutluğun düzenli birleşimleriolacaktır. Taş asla ve asla yepyeni, farklı bir şeyolmayacaktır. O bir defada sonsuza değin verilmiş olan şey,sabit somutluktur, bir şeyin varlığından söz ettiğimizdekastettiğimiz şeydir. Aynı şeyi anlatmak için kullandığımızbaşka bir ad doğa sözcüğüdür. Doğa biliminin çabası dabelirsiz görünümlerin gerisinde o doğayı ya da odeğişmeyen dokuyu keşfetmektir.

Doğalcı akıl insanı irdelediğinde, kendi kendisiyle tutarlıolarak, insanın doğasını açığa çıkarmaya çalışır. Bakar kiinsanın bir bedeni vardır –beden bir şeydir–, hemen onafiziği uygulamaya koyulur, o beden aynı zamanda birorganizma olduğundan onu biyolojiye havale eder. Ayrıcainsanda da hayvanda olduğu gibi bedensel olmayan ya dabedenle ilintisi belirsiz olan bir düzeneğin işlediğini farkeder, o da ruhsal düzenektir. Ruhsal düzenek de bir şeydir,

onu irdelemeyi ise doğal bir bilim olan psikolojiye devreder.Gelgelelim üç yüz yıldır bu böyle gelmiş böyle gidiyor veinsanın bedeniyle ruhunu konu alan tüm doğalcı çalışmalar,en dar anlamıyla insani olarak algıladığımız şey üstüne bizehiçbir şey açıklamamakta; her birimizin kendi yaşamımızolarak adlandırdığımız ve keşişmeleri toplumları oluşturan, otoplumlar süreklilik kazandıklarında insanın yazgısınıbütünleyen şeyi kastediyorum. Doğal bilimin şeylerintanınması olarak sunduğu mucize, yine aynı bilimin insanaözgü konulardaki bozgunuyla cepheden çatışmaktadır.İnsani konular fiziksel-matematiksel akıldan sepetedökülmüş su gibi kaçar gider.

Ve akla olan inancın yakınılacak bir çöküntüye girmişolmasının nedeni işte burada. İnsanoğlu daha fazlabekleyemez. Bilimin insan sorunlarını ona aydınlatmasınaihtiyacı var. Aslında yıldızlardan ve sinirsel tepkilerden ve deatomlardan biraz usanmış durumda. İlk akılcı kuşaklar fizikbilimleriyle insan yazgısını açıklayabileceklerini sanmışlardı.Hatta Descartes

bir İnsan Üstüne İnceleme kaleme almıştı. Ancak bugünbiliyoruz ki, doğal bilimlerin ilke olarak tükenmez sayılantüm harikaları insan yaşamı denilen tuhaf gerçeğinkarşısında her zaman kalakalacaklardır. Neden? Tümnesneler fiziksel akla sırlarının büyük bölümünü sunduklarıhalde, nasıl oluyor da yalnızca o öylesine inatla direnmekte?Derin ve kökten bir nedeni olmalı; belki de düpedüz şudur:İnsan bir nesne değildir, insan doğasından söz etmekhatadır, insanın doğası yoktur. Bunu hangi fizik bilimcisiişitse tüylerinin diken diken olmasını anlıyorum, çünkübaşka bir deyişle, daha baştan fiziğin insandan söz etmeyeyetkisiz olduğunu belirtmek anlamına geliyor. Ama hayalekapılmayınız: Az ya da çok berrak bir bilinçle insanıtanımanın başka bir yolu, insan konusunda konuşabilecekyetide bir başka akıl olduğundan kuşkulanılsın ya dakuşkulanılmasın, bu yetkisizliğin kanısı günümüzdeAvrupa’nın ufkuna lök gibi oturmuş bir olaydır. Onunkarşısında fizikçiler sıkıntı ya da üzüntü duyuyor olabilirler –aslında bu durumda her iki duygu da biraz çocuksu kaçar–,ama o kanı üç yüz yıllık bir başarısızlığın tarihsel çökeltisidir.

Göründüğü kadarıyla insan yaşamı bir nesne değil, birdoğası yok, dolayısıyla onu maddesel olguları açıklamaktayararlandıklarımızdan tümüyle farklı kategoriler, farklıkavramlar çerçevesinde irdelemeye karar vermeliyiz. Çetinbir iş bu, çünkü üç yüz yıldan beri, fizikçilik bizi insan yaşamıdenen o tuhaf gerçeğe sanki önemi ya gerçekliğibulunmayan bir kendilikmişçesine sırt çevirmeye alıştırmış

bulunuyor. İşte böylece, doğalbilimciler kendi uğraşlarınamemnun mutlu dalıp gitmiş, sahneyi boşaltmışlarken, otuhaf gerçeğin canı ortamı değiştirmek istedi, bilime olancoşkunun yerini bir soğukluk, bir uzaklık aldı; belki yarınapaçık bir düşmanlığa dönüşecektir, kimbilir?

VI

İnsan olgusunun fiziksel akla direndiği gözlemlendiğisırada, ona karşıt bir başka bilim biçiminin de vurgulandığıöne sürülecektir: Nitekim doğal bilimlerin karşısında ruhbilimleri olarak adlandırılan ahlak bilimleri ve kültür bilimleridoğmuş ve gelişmiştir. Şimdilik bu ruh bilimlerinin –Geisteswissen-schaften– Avrupa insanında bugüne değinzamanında doğal bilimlerin uyandırdığı inancıdoğurmadıkları yanıtını veririm.

Hem öyle olmuş olması da anlaşılır bir şey. Ruhbilimlerinin temsilcileri insan olgusunu doğalcı fikirlerleirdelemeye yönelik yiğitçe niyetlere karşı savaşıyorlardı;gelgelelim sonuçta ruh bilimleri de bugüne değin alttan altaaynı şeyi yapma girişimi olmaktan öteye geçmediler.Hemen açıklıyorum.

Geist? Wer ist denn der Bursche? (Ruh mu? Kimmiş odelikanlı?) diye soruyordu Schopenhauer, gerçi aksi vesaygısızdı, ama yerden göğe haklıydı. Ruh denen o büyükütopik kavram doğa kavramına karşı çıkma iddiasındaydı.Doğanın tek gerçeklik olmadığı ve en önemlisi, ilk ve temelgerçeklik olmadığı sezinleniyordu. Ne denli kıstırılırsa, odenli insani özelliklere bağlı görünüyordu. Comte’unpozitivizmi gibi, Alman idealizminin anlamı da insana doğakarşısında öncelik verme denemesidir. İnsana doğaolmadığı oranda Geist, yani ruh adını veren Alman idealizmiolmuştur.

Gelgelelim, insani olanı ruhsal gerçeklik saymakla işlerdaha iyi yürümüyordu ki: Kavramlarla kıstırmayakalkışıldığında insani olgular da aynı direnişi, aynı dikbaşlılığıgösterdiler. Dahası var: En utanç verici, en sorumsuzütopyaları tasarlama cüreti de ancak ve ancak o dönemindüşüncesinin işi oldu. Yani Schopenhauer’in aksiliği vesaygısızlığı pek güzel anlaşılıyor. Hegel’in Tarih Felsefesi ileComte’un “üç durum yasası” kuşkusuz iki dâhice yapıttır.Ama o “dâhice” nitelemesinin altında açık seçik yaptığımıztek iş bir insanın muhteşem ustalığını ustalık örneği olarakalkışlamaktır, cambazlık, kıvraklık, sporcu özelliğini yani.Ama o yapıtları –özellikle de Hegel’inkini– zihinselsorumluluğun gereği olan kesin görüş açısından ve belli birahlaksal iklimin belirtisi olarak incelersek, eşit koşullaraltında hiçbir normal düşünce döneminde, hiçbir saflık, ölçüortamında, zekânın misyonuna duyarlı bir saygı besleyenhiçbir çağda mümkün olamayacaklarını çok geçmeden farkederiz.

Bunu söylemeye cesaret edişimdeki tek amaç, insanıruhsal bir gerçeklik olarak yorumlamanın ancak şiddetli,keyfi ve başarısız bir girişim olduğunun apaçık birgöstergesini sunmak. Çünkü bu bağlamda “ruh” sözcüğünübelirsiz bir anlamla kullanmayı sürdürmemiz doğru olmaz,onu son iki yüzyılın felsefesinde kazanmış olduğu kesinanlamlandırmalar çevrimine gönderme yaparakkullanmalıyız.

Ve şimdi ruh kavramının neden insan meseleleriniaçıklamakta yetersiz kalmış olduğunu kendi kendimize

açıklamakta yetersiz kalmış olduğunu kendi kendimizesoracak olursak, şu temel nitelikli gözleme varırız:

Ruh şövalyeleri doğalcılığa savaş açtıklarında, doğanındüşüncemizi zorladığı kavram ve kalıpları bir yana iterek,insani olguları en dar ve öz nitelikleriyle, titizce yansıtmayakararlıydılar, ama daha yola çıkarken düşmanı artlarındabıraktıklarının farkında değildiler. Doğada ancak uzamsallık,güç, duyularla algılanır olma gibi kimi özel niteliklergörüyorlardı ve sanıyorlardı ki onların yerine zıt niteliklerkoymak –cogitatio[8], bilinç, kendini düşünme, vb.–doğalcılığın dışına çıkmak için yeterli olacaktır. Sonuçta,Descartes ile aynı hataya düşüyorlardı: O da moi-même’i[9]

tanımlamak için onu res cogitans[10]olarak resextensa’ya[11]karşı çıkarmayı yeterli saymıştı. Peki ama,insan denen, ben denen şu tuhaf gerçeklikle, nesnelerdenen öteki gerçeklik arasındaki temel ayrılık ben’indüşünür olması ve nesnelerin boşlukta yer tutmaları mıdır?Düşünen res’in yer kaplamasının ve yer kaplayan res’indüşünmesinin ne sakıncası vardır? Descartes genelliklekurnazca şunu ekler: Düşünen res yer kaplamaz ve yerkaplayan res düşünmez. Ancak sonradan eklenen buyadsıma tümüyle keyfidir ve Spinoza hiç ürkmeksizin,rahatça şu sonuca varır: Aynı res –Natura sive Deus[12]–hem düşünüyordur, hem yer kaplıyordur. Meseleyi çözmekiçin Descartes’ın yapmadığı şeyi yapmak gerekmiştir, yani:Şu res denilenin, düşünen ya da yer tutan niteliklerindenönceki yapısının ne olduğunu sorgulamak. Öyle ya, cogitatiove extensio nitelikleri aynı res’te bulunamayacak kadar

karşıt iseler, doğrudan doğruya her birinin res’in res olarakyapısına yansıdığından kuşkulanmak gerekir. Ya da resteriminin her iki anlatımda da belirsiz kaldığındankuşkulanmak lazımdır ki, o da aynı kapıya çıkar.

Şimdi bakınız: Res kavramı geleneksel varlıkbilimtarafından ortaya atılmıştı. Descartes ile ruh şövalyelerininhatası felsefe reformlarını sonuna değin ulaştırmamak,kurallandırmayı amaçladıkları yeni gerçekliğe –pensée,Geist– varlık hakkındaki eski öğretiyi öylece uygulamakolmuştur. Düşünmekten ibaret olan bir kendiliğin varlığı, yerkaplamaktan ibaret olan bir kendiliğin varlığı ile aynı anlamıtaşıyabilir mi? Biri düşünür, öteki yer tutar olmalarıylaayrılmalarından öte, başlı başına kendi oluş biçimlerinde,dar anlamıyla birer kendilik olarak birbirlerinden farklı değilmidirler?

Geleneksel varlıkbilimde, res terimi her zaman natura ilebağlantılıdır, ya eşanlamla kullanılırlar, ya natura’nın asıl res,res’in ilkesi olduğu anlamında. Bilindiği üzere doğa kavramısafkan yunandır: İlk olarak Aristoteles tarafındankurallandırılır, Stoacılar tarafından biraz değiştirilmiş olarakRönesans’a girer ve o kocaman gedikten akarak modernçağı sel gibi kaplar. Robert Boyle’de bugün hâlâ geçerliolan anlatımına kavuşur: Natura olguları düzenleyen kural yada kurallar dizgesidir – kısacası, yasadır (Cassirer: DasErkenntnis problem, II, 433).

Doğa kavramının tarihçesini burada yapmak mümkündeğil, özetlemek de yetersiz kalır. Sözü kısa kesmek için bir

değinmeyle yetineceğim: Doğa teriminin kusursuz birsüreklilikle, Aristoteles için taşıdığı anlamdan çıkıp, olgularınyasası anlamına dönüşmüş olması şaşırtıcı değil mi? İkianlam arasındaki mesafe muazzam değil mi? O mesafe –dikkat buyrulsun– Antik Çağ insanından modern insanaevreni düşünme biçiminin geçirdiği koskoca değişimiiçerir. Şimdi bir bakalım: Acaba tüm bu evrim çerçevesindedoğa kavramında değişmemiş olan nedir?

Avrupa insanının nasıl da Yunan insanının mirasçısı olduğupek az konuda bu denli açık seçik görülür. Ama bir mirasyalnızca bir hazine demek değildir; aynı zamanda bir yüktür,bir zincirdir. Tohumu doğa kavramında gizli bulunan o zincirbizi Helen yazgısına tutsak etmiştir.

Yunan düşüncesi Parmenides’te oluşur. Hiç kuşku yok kikendisi Yunanın saf özüydü, çünkü Eleacılığın Helenkafalarında her zaman buyurganlığını sürdürmüş olduğu birgerçektir. –İster basit olsun, ister bileşik– Eleacılık olmayanher şey yalnızca ona karşı çıkmak demekti. O Yunan yazgısıağırlığını hâlâ üstümüzde hissettiriyor ve bazı ünlübaşkaldırılara karşın, Elea varlıkbiliminin çizdiği tılsımlıdairenin içinde tutsaklığı sürdürüyoruz.

Parmenides’ten bu yana, kurallara uyan bir düşünür birşeyin varlığını araştırdığında sabit ve durağan birsomutluğu[13]aramaya niyetlidir, dolayısıyla kendiliğin zatenolduğu, onu esasen bütünleyen ya da oluşturan bir şeyi.Sabitlik, istikrar ve güncellik (=zaten olduğu şey olma)özelliklerine sahip bu oluş biçiminin, böylesi bir varlığın

prototipi, matematik kavramların ve nesnelerin varlığıydı,yani değişmez bir varlık, hep-aynı-olan şey. Ve düşünür,içinde bulunduğu dünyadaki şeylerin değişken olduklarını,“harekette” olduklarını gözlemleyince onların gerçekliğiniyadsımaya başladı. Sağduyusu daha kuvvetli olanAristoteles o saltıkçılıktan vazgeçti ve juste milieu[14]birçözümü benimsedi. Devingen şeyde, o şeyin hareketiyledeğişmeyen, devinimi sırasında kalıcı olan özelliği aradı.Ona nesnelerin “doğası” adını verdi, yani gerçek nesnedegizliymiş gibi görünen şey; matematik kavramlar venesneler öyledirler. Physis (φύσις) değişimlerin değişmezilkesiydi. O durumda varlığın temel Eleacılığını eldenkaçırmamak mümkün oluyordu ve ona karşın mutlakEleacılık açısından sahici bir gerçeklikten, tözden (ο�σία[ousia]) yoksun olan nesneler gerçeklik olarakdüşünülebiliyordu. Değişmeyen töz ile nesnenin farklıdurumları arasına yerleşen zaman fikri, varlığın gizli birliği ilegörünürdeki çoğulluğu arasında köprü görevini yapıyordu.Res, burada, bağrında – başlangıçta (�ρχή [arkhe])–kavramla ve üçgenle aynı varlıkbilimsel koşulu paylaşan birşey gibi tasarlanıyordu: Yani özdeşlik, kökten değişmezlik,durağanlık, Yunan insanı için olmak eyleminin taşıdığı derindinginlik anlamını taşıyan bir şey.

Aristoculuğun natura’sını Boyle’un değişken olgularınkuralına ya da değişmez yasasına ileten süreç bir yozlaşmaolmaktan çok uzaktır, esas kavramın arıtılmasıdır, yürektenbir itiraf misali. Böylelikle Comte-Stuart Mill’de her şey birçiviye asılmışçasına “doğa yasalarının değişmezliği”ne

bağlıdır. Pozitivizmin doğası artık arıtılmış, açıkça belirtilmiş“değişmezlik”tir, sabit, durağan varlıktır... Eleacıanlamda.[15]Bakınız şimdi: Gerçek olana o niteliğiyle kabuledilmesi için özdeş bir şeyden oluşması koşulunu koymakParmenides’in ve genellikle özbeöz Yunan felsefesininkoskoca bir keyfiliği olmuştur. Yüce “keyfilik” diyeadlandırdığım şeyin kökenini irdelemek son derece çekicigelse de şimdi o işe girişmeyeceğiz. Söz, kavramın dilegetirilmiş halidir, kavram da gerçeklikler arasında öyle birgerçekliktir ki, özelliği özdeşliktir, hatta özdeşliktenoluşmaktır diyebiliriz. Gerçeklik hakkında konuşurken –varlıkbilim– şöyle bir durumda kalırız: Aynı zamanda hemdüşündüğümüz gerçeğin koşullarına, hem de gerçeği“şekillendirmekte” kullandığımız düşünme koşullarına bağlıkalma durumunda.

Felsefenin, ilk aşamasında, gerçekliği irdelediği sırada,düşünülende zihne ait olan pay ile doğrudan doğruyanesneye ait olan pay arasındaki ayrımı gözetmesineyetecek kıvraklıktan yoksun olması pek iyi anlaşılıyor. Aslınabakılırsa, ta Kant’a değin, düşüncenin gerçeğin kopyası veaynası olmayıp, ona uygulanan geçişli işlem, bir cerrahieylem olduğu açık seçik görülmeye başlanmamıştır. Bunedenle Kant’tan bu yana felsefe Platon’un δεύτερου πλο�ς[deuteros plous] “ikinci yolculuğu”, ikinci çıraklığı diyeadlandıracağı aşamaya girmiştir. O da şöyle bir farkındalığadayanır: Sahici gerçeği α�τό τ� �ν [auto to on (varlığın takendisini)] tanımak eğer mümkünse (yalnızca felsefidüşünce böylesi bir iddiada bulunur), çifte, yani gidişli

dönüşlü bir düşünme eyleminden oluşmak zorundadır;demek istiyorum ki, gerçek olan hakkında bir şeydüşündükten sonra, o düşünülen şeye karşı çıkıp, saltzihinsel biçim olanı ondan çıkarsayarak, ancak olancaçıplaklığıyla gerçeğin sezisini ortada bırakan bir düşünme.Korkunç ve çelişkili bir şey bu, ama çaresi yok. İnsanınözgürleşme yolundaki o müthiş kutsal savaşı zihninmisyonudur ve öyle bir an gelir ki, zihin en mahremköleliğinden kurtulmaya ihtiyaç duyar, o esaret kendikendisidir. Bundan şöyle bir sonuç ortaya çıkar: Tam daKant düşüncenin gerçeğin üstüne yansıttığı kendibiçimlerine sahip olduğunu bize öğrettiğinden ötürü, onunbaşlattığı sürecin amacı, hem kaçınılmaz, hem de onayabancı olan tüm o biçimleri gerçeğin içinden söküpçıkarmak, sürekli bir “dikkat!” durumunda, kesintisiz birmodus ponendo tollens içinde düşünmeyi öğrenmeliyiz.Sözün kısası, gerçeğe sadık kalmayı istiyorsak, onu kendizihinsel kalıplarımızdan arındırmalıyız.

Eleacılık varlığın kökten zihinselleştirilmesiydi ve az öncedeğindiğim tılsımlı daireyi oluşturmuştur, biz onu hemenaşmak zorundayız. Doğalcılığın insani olguları kavramamızıengelleyen, zihnimizin karşısında onları örten yanı, res’lerin,yani şeylerin ikincil nitelikleri değildir, doğrudan doğruyaözdeş ve özdeş olduğundan ötürü sabit, durağan, hazırsunulmuş olma üzerine temellendirilen res fikridir. O incelikliniteliğin sürdüğü yerde, doğalcılık, değişmezlik desürüyordur. Doğalcılık, kökeni itibariyle zihinciliktir(=kavramların kendilerine özgü oluş biçimlerini gerçeğe

yansıtma). Gelin, gerçeğin mantıksal olduğu iddiasındansevinçle, cesaretle vazgeçelim ve tek mantıksalın düşünceolduğunu kabullenelim.[16]Matematiksel nesne bile“kontinuum güçlüklerinin dehlizi” ve Brouwer’e principiumtertii exclusi’yi[17]yıkma girişimini esinleyen tüm problemlergibi dehşet verici mantıksızlık uçurumları sergiler. Fizikbilimi bugün atom elemanlarının özdeşmezlik durumlarıyladramatik bir şaşkınlığa sürüklemekte.

Bu yazının bir inceleme değil, tam tersine, okurlarınhoşgörülü düşüncesine savunmasız sunduğum bir dizi tezolduğunu belirtmemin gereği yok. Yine de sanıyorum ki,daha önceki esrarengiz belirtmem şimdi bir anlamkazanacaktır: Hani ruh kavramı gizli bir doğalcılıktır ve bunedenle, düşmanı olduğu iddia edilen doğalcı kavramlarkarşısında işlerliği olmaz demiştim.

Ruh, tabii eğer dünyada ruh denen bir şey varsa,özdeşliktir, bu nedenle res’tir, şeydir – ne denli tülden ince,ne denli havai olursa olsun. Ruhun durağan bir özelliğivardır: Var olandır, olmuş olandır, olacak olandır. İnsaniolgunun durağan biçimde kavranılmaya isyanı öylesineaçıktı ki, çok geçmeden ruhun varlığının etkinlikte,dynamis’te[18]olduğu ileri sürülerek –Leibniz– durağanlığınaşılmasına çalışıldı. Ama beyhude bir çabaydı! Çünkü oetkinlik her etkinlik gibi hep bir ve aynıdır, sabittir, öncedenbelirlenmiştir, varlıkbilimsel açıdan hareketsizdir. Hegel’deruhun hareketi salt kurgudur, çünkü ruhun kendi içindedolanan bir harekettir, özelliği sabit, durağan, önceden

belirlenmiş gerçeğindedir. Şimdi bakınız: Varlığı özdeşolmaktan ibaret olan her kendilik elbette ki var olması içingerekli her şeye daha baştan sahiptir. Bu nedenle özdeşolmak temelde bulunan şeydir, maddedir, kendi kendisineyeten varlıktır, yeterli varlıktır. Şey’dir o. Ruh bir “şey”denbaşkası değildir. Öyle gibi görünmez, çünkü öbür şeylermaddeselliklerinden, uzamsallıklarından, güçlerinden ötürüşeydirler. Tüm bunlar, o şeyler ilkin önce özdeş, dolayısıylakavram olmasalardı, hiçbir işe yaramazdı. Öncelşey,Urding, zihindir. Zihin başka her şeyi özdeş-leştirir, –ver-dinglicht– şey-leştirir.

Ruh şövalyelerinin doğa karşısında öyle tiksinmeduymaya hakları yok, şirin bir Plotinusçu tiksinme o. Çünküdoğalcılığın derin hatası ona atfedilenin tersidir: Fikirleribedensel gerçekliklermiş gibi ele almamız değildir, tamtersine, gerçeklikleri –cisim olsunlar ya da olmasınlar–sanki fikirmişler, kavrammışlar, kısacası, özdeşliklermişgibi ele almamızdır.

Heine, kuşkusuz Hegel’in bir dersinden çıktıktan sonra,arabacısına “Fikir nedir?” diye sorduğunda, adam şöyleyanıtlamıştı: “Fikir mi?.. Fikir insanın kafasına soktuğu birşeydir.” Ama mesele şu ki, daha düzgün biçimdesöyleyecek olursak, şeyler bizim kafamızdan çıkan, bizimde tutup gerçek yerine koyduğumuz fikirlerdir.

Doğa fikrini aşıp ötesine geçme gereği, doğrudandoğruya onun sahici gerçek yerine konulamayacakolmasından ileri geliyor, insan zihnine ilişkin bir şeydir o,

insan zihni ise, kendi başına başkaca bir gerçekliğe sahipdeğildir –tüm idealizmlerin ya da “ruhçuluk”ların hatası buolmuştur–, ancak bir insan yaşamında, o yaşamı oluşturanivediliklerin sonucunda harekete geçerek işler. Doğa,insanın yaşamı sırasında karşılaştığı şeylere getirdiği geçicibir yorumdur. Son elde radikal gerçek –öbür tüm gerçekleriiçeren ve şekillendiren gerçek– yaşam olduğundan, onunizdüşümündeyiz biz.

İşte şimdi, doğalcılıktan yakamızı sıyırdık ya, sahiden onunkarşısındayız; öyle, çünkü zihinselciliğe ve onun çıkmaz ayınson çarşambasına bağışıklık kazanmayı öğrenmişbulunuyoruz. Tüm olaylardan önce gelen, tüm olaylarınüzerinde dalgalandığı yüzey, tüm olayların kaynağındaki“olay” oradadır işte: Her birimizin yaşadığı biçimiyle insanhayatı. İşte mesele bu, buyrun bakalım. İvedilikle düşünmekgerek onu, ilkel çıplaklığıyla karşısımıza çıktığı haliyle,kavramlar yalnızca onu betimlemeye yönelik olmalı,geleneksel varlıkbilimden hiçbir buyruk kabul etmemeli.

Bu yazı elbette ki böylesi bir girişimi geliştirme iddiasındadeğil, ancak en vazgeçilmez olanı fısıldamakla yetiniyor:Başlığı –Sistem Olarak Tarih– belirgin bir anlam kazansındiye.

VII

İster bağışlanmaz doğalcılık biçimiyle olsun, ister güleryüzlü ruhçuluk biçimiyle olsun, fiziksel-matematiksel akılinsani sorunları göğüslemede yaya kalıyordu. Yapısı gereğielinden gelen tek şey insanın doğasını araştırmaktı. Veelbette ki, bulamıyordu onu. Çünkü insanın doğası yoktur.İnsan kendi bedeni değildir, çünkü bedeni bir “şey”dir; canı,ruhu, psike’si, bilinci de değildir, çünkü o da bir “şey”dir.İnsan hiçbir “şey” değildir, olsa olsa bir dramdır – kendiyaşamıdır, her birimizin başına gelen ve her birimizdeolaylardan başka bir şey olmayan, salt ve evrensel bir olay.Tüm şeyler, ne olursa olsunlar, insanın karşılaştığı şeyleregetirmeye çabaladığı yorumlardan başka bir şey değildir.Aslında insan birtakım şeylerle karşılaşıyor değildir, onlarıkendi koyuyor ya da varsayıyordur. Karşılaştığı şey varolmanın salt güçlüklerinden ya da kolaylıklarından ibarettir.Var olmanın kendisi de ona, örneğin bir taşa olduğu gibi“yapılmış halde” armağan edilmiş değildir; tersine –buyazının ilk sözcükleriyle ileri sürülen düşünceyi eviripçevirerek diyebiliriz ki– kendini var olur durumdabulduğunda, yani şu var olma denen şey başına geldiğinde,bulduğu ya da başına gelen tek şey aslında var olmayısürdürebilmek için bir şeyler yapmaktan başka çaresibulunmadığıdır. Bu da gösteriyor ki, salt var olma olarakbile, yaşamın oluş biçimi olma hali’dir, çünkü bize verilmişbulunan ve insan yaşamı var olduğunda var olan tek şey, ohayatı yapılandırma gereğidir, her birimiz kendi

hayatımızı.[19]Yaşam bir zarffiildir, sıfatfiil değil: Birfaciendum’dur[20], factum[21]değil. Hayat bir uğraştır.Gerçekten de hayat çok uğraştırır insanı. Fontenelle’inyüzüncü yaşını sapasağlam idrak etmesine şaşıran doktorona ne hissettiğini sorduğunda, dalya diyen adam şöyleyanıtlamıştır: Rien, rien du tout... Seulement une certainedifficulté d’être.[22]Bunu genelleyelim ve diyelim ki, hayatyalnız yüz yaşında değil, her zaman difficultéd’être’dir.[23]Yaşamın oluş biçimi, biçimsel olarak zorolmasıdır, sorunsal bir görevden oluşan bir varlıktır o.Maddenin ya da şeyin başlı başına yeterli oluşuna karşılık,yaşam bir muhtaç olmadır, yani yalnızca birtakım ödevleresahip olan bir kendiliktir. Oysa bir yıldız, yörüngesinitutturmuş, beşiğinde uyuyan bir bebek misali, öylece giderha gider.

Yaşamımın her anında önümde çeşitli olanaklar açılır: Yaşunu ya da bunu yapabilirim. Eğer bunu yaparsam, bir ansonra A olurum; öbürünü yaparsam, B olurum. Şu andaokur bu yazımı elinden bırakabilir ya da okumayısürdürebilir. Ve bu denemenin önemi ne denli sınırlı olursaolsun, iki şıktan birini ya da öbürünü seçtiğinde, okur A yada B olacaktır, kendisini bir A ya da bir B yapmış olacaktır.İnsan kendisini yapan kendiliktir, geleneksel varlıkbiliminancak sonuç aşamasına vardığında tosladığı ve anlamaktanvazgeçtiği bir kendilik:

Causa sui[24]olan. Şu farkla ki, causa sui yalnızcakendisinin nedeni olmaya “çabalamak” durumundaydı, amane tür bir kendisi’ne neden olacağını belirlemek durumundadeğildi. Zaten daha önceden belirlenmiş, değişmez birkendisi vardı, örneğin sonsuzluktan oluşuyordu.

Ama insanoğlu yalnızca kendisini yapılandırmakdurumunda değildir, yapması gereken en vahim şeykendisinin ne olacağını belirlemektir. Causa sui’ninkendisiyle çarpımıdır. Hiç de keyfi olmayan bir rastlantısonucu, yaşayan varlık öğretisi gelenekte hemen hemenkullanabileceği kavramlar olarak ancak ilahi varlıköğretisinin düşünmeye çalıştıklarını bulur. Eğer şimdi okurbir an sonra yazımı okumayı sürdürmeyi seçtiyse, sonaşamaya varacak demektir, çünkü bunu yapmak, yaşamıiçin benimsediği genel programa, dolayısıyla olmayı seçtiğibelli bir insana en uygun olan şeydir. O hayati program herinsanın kendi ben’idir, her an önünde açılan çeşitli oluşbiçimleri arasından seçmiştir[25]o ben’i.

Bu oluş biçimleri konusunda şunları söylemek gerekiyor:

1. Bana öylece armağan edilmiş değildirler, benim yapıpyakıştırmam gerekir onları, ister yaratıcılığımla, ister kendiyaşamım bağlamındaki başka insanlardan devralarak.Ortam koşullarını göz önüne alarak yapma ve olma projeleriicat ederim. Karşıma çıkan, bana verilmiş olan tek şeybudur: Ortam koşulu.[26]İnsanın düş gücünden kendine bir

yaşam görüntüsü icat etme, olacağı kişiliği “tasarlama”yeteneğinden yoksun olamayacağı çok sık unutuluyor. İnsankendi romanının yazarıdır, ister özgün roman olsun, isteraşırmaca.[27]

2. Bu olanaklar arasında seçim yapmak durumundayım.Dolayısıyla özgürüm. Ama şu noktanın iyi anlaşılmasıgerekiyor, istesem de istemesem de zorunlu olaraközgürüm. Özgürlük bir kendiliğin uyguladığı bir etkinlikdeğildir, çünkü onu uygulamaktan başkaca ve dahaöncesinde sabit bir varlığa sahiptir. Özgür olmak demek biroluşumsal kimlikten yoksun olmak demektir, belli bir varlığabağlanmamış olmaktır, önce olduğu şeyden başka bir şeyolabilmek, hiçbir belirlenmiş varlığa yerleşip kalamamakdemektir. Özgür olmada sabit ve kalıcı olan şey, oluşumsalistikrarsızlıktır.

Demek ki insan varlığından söz edebilmek için Eleacı-olmayan bir varlık kavramı oluşturmamız gerekiyor, tıpkıEuklidesçi-olmayan bir geometri oluşturulduğu gibi.Herakleitos’un attığı tohumun muhteşem hasadını yapmanınzamanı geldi işte.

İnsanoğlu son derece yoğrulabilir bir kendiliktir, istenilenher şey olmaya elverişlidir. Öyledir, çünkü başlı başınahiçbir şey değildir, “siz nasıl istiyorsanız öyle” olmaya hazırsalt potansiyeldir. Okur bir an durup insanın olmuş olduğu,yani kendini yapmış olduğu tüm şeyleri aklından geçirsin –Taş Devri “vahşileri”nden, Paris’in sürrealist gençlerinedeğin. Ama ben demiyorum ki her an kendini herhangi bir

şeye dönüştürebilir. Her an önüne ancak birtakım sınırlıolanaklar açılır – o sınırların ne olduğunu ilerde göreceğiz.Ancak bir an yerine tüm anlar düşünülürse, insanoğlununesnekliğine getirilebilecek sınır görülemez. Taş Devridişisinden Madam Pompadour ve

Lucile de Chauteaubriand çıkmıştır; beşten yukarısınısayamayan Brezilya yerlisinden Newton ve Henri Poincaréçıkmıştır. Zaman aralığını daraltırsak, 1873’te liberal StuartMill’in, 1903’te ilerici liberal Herbert Spencer’in hâlâhayatta olduklarını hatırlayınız, 1921’de ise Stalin ileMussolini ortaya çıkmış, diktalarını kurmuş bulunuyorlar.

Bu arada insanın bedeni ve ruhu, doğası, tüm o somutdeğişimlere açıkça yol açmış olabilecek hiçbir önemlifarklılaşmaya uğramamıştır. Tersine, “insan yaşamı” denengerçek, “maddesinde” değişime uğramıştır: İnsan yalnızcakeyfi iradelerden oluşan bir dünyada var olduğu inancından,“doğa”nın, değişmez somutlukların, özdeşliklerin vb.bulunduğu bir dünyada var olması gerektiği inancınageçmiştir. Bir kere insan yaşamı duruma göre değişen birkendilik değildir, tersine, değişim doğrudan doğruya onun“maddesi”dir, bu demek oluyor ki, kendi kendisiniEleacıların anladığı türden madde olarak düşünemez.Yaşam oynanan bir “dram” olduğuna göre, o dramı yaşayan“şahıs” kendi dramından ayrı, önceden var olan bir “nesne”olmadığına, ancak o dramın işlevinde var olduğuna göre,demek oluyor ki “maddesi” konusudur. Ama eğer o konudeğişecek olursa, değişimin “maddesine ilişkin” olduğusöylenebilir.

Yaşayan kişinin varlığı hep kendisinden farklı bir varlıkolduğundan –okul terimleriyle söylersek, hareketi yalnızfiziksel değil, metafiziksel olan bir varlık– kendine özgü,

kaçınılmaz kimliğini yok eden kavramlarla düşünülmesişarttır. Bu da ilk bakışta göründüğü kadar korkunç bir şeydeğildir. Ben konuyu şimdi hiç irdeleyemem. Ancak okurunzihnini şaşkınlığa kapılmış, boşlukta yüzer-gezer durumdabırakmamak için şunu hatırlatmakla yetiniyorum:Düşüncenin kendi kendisinden kaçınma yeteneği genelliklesanıldığından çok daha fazladır. Yapısı gereği cömerttirdüşünce: Diğerkâmların şahıdır. Bir örnek vermek yeter:Kimilerinin “duruma bağlı” diye adlandırdıkları kavramlarvardır. “Burası” kavramı, “ben” kavramı, “bu” kavramı öyledir.O kavramlar ya da anlamlandırmaların öyle bir biçimselözdeşlikleri vardır ki, anlamlandırdıkları ya dadüşündürdükleri maddenin yapısı gereği özdeş-olmadığınıbelirtmeye yarar. Asıl gerçeği –yaşamdır o gerçek –düşünmeye yarayan tüm kavramlar bu anlamda “durumabağlı” olmak zorundadır. Bunda bir tuhaflık yok, çünküyaşam salt durumdur, bu nedenle Kardinal Cusano insanıbir Deus occasionatus[28]olarak adlandırır, çünkü ona göre,insan, özgürlüğü içinde Tanrı gibi yaratıcıdır; yani kendikendiliğini yaratan bir kendiliktir. Ama Tanrı’nınkinden farklıolarak, yaratısı mutlak değildir, durumla sınırlıdır. Dolayısıyla,tam olarak şunu söylemeye cesaret ediyorum: İnsan kendikendisini ortam koşuluna bağlı olarak yaratır, durumsal birTanrı’dır.

Her kavram bir allgemeine Bedeutung’dur (Husserl). Amadiğer kavramlarda genellik, o kavramlar bireysel bir durumauygulandıklarında hep bir başka bireysel durumauyguladığımızda düşünmemiz gereken aynı şeyi düşünmek

zorunluğudur; oysa duruma bağlı kavramda, tersine,genellik bizi onu uyguladığımızda asla hep aynı şeyidüşünmemeye davet eder. Bunun en ileri örneği insanyaşamı anlamındaki “hayat” kavramıdır. Bir anlamı olmasınısağlayan anlam tabii ki aynıdır; ama anlatmak istediğiyalnızca özel bir şey değildir, ondan da öte eşsiz bir şeydir.Hayat herkesin kendi biricik yaşamıdır.

Sözü uzatmamak için, izninizle bu düşünceleri buradakesiyorum ve haliyle ortaya çıkan zorlukları karşılamaktanvazgeçiyorum.[29]

VIII

Eski çapkınlardan Lindoro bana içini döktü:

“Dün Hermione ile tanıştım. Enfes bir kadın. Müsaitdavrandı, umut verdi. Aklımdan geçmiyor değil yani, kuryapsam, gönlünü çelmeye çalışsam mı diye. Ama özvarlığım, hani şu ben dediğim şey, ‘Hermione’nin aşığıolmak’tan ibaret olabilir mi? Hayal etmek olayların önündegitmektir ya, Hermione

ile âşıkdaşlığımı birazcık kafamda canlandırmaya başladımmıydı, o varlık biçimini şiddetle kendimden uzaklaştırıyorum.Neden mi? Hermione’ye bir kusur bulduğumdan değil, amamesele şu ki... elli yaşındayım, insan ellisine geldi mibedeni otuzundaki gibi çevik kalmış, ruhsal yetenekleri eskigücünü koruyor olsa bile, artık Hermione’nin âşığı olmanınçağı geçmiş demektir. Niçin mi? Öyledir de ondan! Çünkübir hayli yaş yaşadığıma, daha önce Cidalisa’nın âşığı,Arsinoe’nin âşığı, Glukeia’nın âşığı olmuş olduğuma göre,birinin ‘âşığı olmak’ nedir biliyorum, ne harika şeydirbiliyorum, ama sınırlarını da biliyorum. Sözün kısası, şu ‘birkadını sevmek’ denen yaşam tarzını enine boyuna denedim,doğrusunu istersen gına geldi. Demek oluyor ki yarın birininâşığı olmamamın ‘nedeni’ daha önce olmuş olmam. Olmuşolmasaydım, eğer o aşk denen deneyimi enine boyunayaşamış olmasaydım, ben şimdi kalkar, Hermione’nin aşığıolurdum.”

Alın size yaşam denen şu garip gerçeğin yeni bir boyutudaha. Önümüze olabileceğimiz değişik olanaklar serili,ama arkamızda olmuş olduğumuz şey duruyor. Ve olmuşolduğumuz şey, bundan sonra olabileceğimizi olumsuzetkiliyor.

Avrupa insanı geçmişte “demokrat” oldu, “liberal” oldu,“mutlakiyetçi” oldu, “feodal” oldu, ama artık değil. Bu acabaartık kesinlikle bunların hiçbiri değil mi demek oluyor?Elbette ki hayır. Avrupa insanı hâlâ bu şeylerin hepsi olmayı

sürdürüyor, evet, ama “olmuş olmak” biçiminde. Eğer odeneyimleri yaşamış olmasa, onları geride bırakmışolmasa, olmuş olmak denen o özel biçimiyle hâlâ öyleolmasa, bugünkü siyasal yaşamın güçlükleri karşısında otutumlardan birini denemekten medet umabilirdi. Ama “birşeyi olmuş olmak” o şeyi bir kez daha olmayı kendiliğindenönleyen güçtür.

Eğer Lindoro Hermione’ye kur yapmıyorsa, dolayısıylayaşamının gerçeği şimdi olduğu gibiyse, olacağı gibiyse, buhalk dilinde “hayat tecrübesi” diye adlandırılan şeyinsonucudur. Olmuş olduğumuz şeye ilişkin bellekte saklananve bugünümüzde, güncel gerçeğimizde hep birikim halindebulunan bir bilgidir o. Ne var ki o bilgi varlığındaki gerçekleyaşantımızı olumsuz yönde belirler. Sonuç olarak yaşamhayat tecrübesinden oluşur. Ve elli yaş mutlak bir gerçekanlamına gelir, beden gevşediğinden ya da ruhyıprandığından ötürü değil, çünkü ille de öyle olmayabilir,ama o yaşta insan artık daha uzun bir canlı geçmişbiriktirmiştir, daha çok şeyler olmuştur, “daha tecrübelidir”.Demek oluyor ki insanın geri dönüşü yoktur, varlığı gereğihep kendi kendinin önünde gitmeye zorunludur, geçmişzamanın falan anı geri dönemez diye değil, tersine: Zamangeri dönmez, çünkü insan olmuş olduğu şeye geridönemez.

Ama hayat tecrübesi yalnızca benim kendi yaşadığımdeneyimlerden, kendi geçmişimden oluşmaz. Aynızamanda içinde yaşadığım toplumun bana aktardığı,ataların geçmişinden de oluşur. Toplum her şeyden önce

ataların geçmişinden de oluşur. Toplum her şeyden öncebir dizi zihinsel, ahlaksal, siyasal, teknik alışkanlıktan, oyunve zevk alışkanlıklarından oluşur. Şimdi bakınız: Bir yaşambiçiminin –bir kanı, bir tavır– alışkanlığa dönüşmesi, toplumiçinde geçerlik kazanması için “zaman geçmesi”, böyleliklekendiliğinden gelen bir kişisel yaşam biçimi olmaktançıkması gerekir. Alışkanlığın biçimlenmesi zaman ister.Bütün görenekler eskidir. Ya da aynı kapıya çıkan şey,toplum, her şeyden önce, geçmiştir ve insana kıyaslagecikmelidir. Bu bir yana, yeni bir alışkanlığın –bir yeni“kamuoyu”nun ya da “genel kanı”nın, bir yeni ahlakın, biryeni hükümet biçiminin– yerleşmesi, toplumun her an neolacağının belirlenmesi, tıpkı kişilerin yaşantısında olduğugibi, geçmişte ne olmuşsa ona bağlıdır. Bugünkü bunalımdaBatı toplumları artık “liberal”, “demokrat”, “monarşist”“feodal” ya da “firavuncu” olamayacaklarının bilincinevarıyorlar, çünkü o şeyleri daha önce oldular, olmanın nasılolduğunu biliyorlar da ondan. Bugün için yürürlükte bulunangüncel “siyasal kamuoyu”nda geçmişin muazzam bir kesimietkili oluyor ve bu hep öyle “olmuş olma” biçiminde.[30]

Okur yalnızca büyük güncel siyasal sorunlar karşısında birtavır benimsemek istediği zaman ne olduğunu düşünsün.İlkin kafasında bir olası hükümet biçimi canlanır: Örneğinotoriter yönetim. Haklı olarak onu siyasal durumun bazıgüçlüklerini alt etmek için bir çare olarak görür. Ama oçözümün aklına ilk gelen çözüm ya da çözümlerden biriolması rastlantı değildir. Kendiliğinden aklına gelivermiştir,çünkü zaten oracıkta durmaktadır, okurun onu yoktan varetmesi gerekmemiştir. Ve yalnızca tasarı olarak değil,

yaşanmış deneyim olarak oradadır. Okur, kendi yaşamış yada duymuş olduğundan mutlakiyetçi krallıklar, Sezarcılık, tekadam diktaları ya da toplu diktatörlükler olmuş olduğunubilir. Bildiği bir şey daha vardır: Bütün o otoriter yönetimbiçimleri güçlüklerin bazısını gidermekle birlikte tümünügidermezler; daha da önemlisi, kendileriyle birlikte yenigüçlükler getirirler. Bu yüzden okur bu çözümü zihnindenkovar ve otoriter rejimin sakıncalarını içermeyen birbaşkasını tasarlar. Ama aynı durum bununla da yinelenir, taki daha önce denenmiş olduklarından ötürü oracıkta hazırbulunan, bu nedenle hemen aklına geliveren tüm hükümetbiçimlerini tüketene değin. Hükümet biçimleri arasında ozihinsel geziden sonra fark eder ki, doğru olan, yürektenbenimseyebileceği tek hükümet biçimi bir... yenisi olabilir,denenmişlerin hepsinden ayrı bir şey; aslında onun yoktanvar edilmesi gerekmektedir, yeni bir devlet varlığı bulunuportaya konulmalıdır –yalnızca yeni bir otoriter rejim ya dayeni bir liberalizm olsa bile– ya da çevrede onu yaratmış yada yaratabilecek birisi aranmalıdır. İşte size güncel siyasaltavrımızda, siyasal varlığımızda, bildiğimiz bütün insanlıkgeçmişinin nasıl hâlâ canlı olduğuna bir örnek. O geçmişbaşkalarının başından geçtiği için geçmiş değildir, bizimbugünümüzün, olmuş olmak biçiminde olduğumuz şeyinparçası olarak geçmiştir; kısacası bizim geçmişimiz olduğuiçin. Gerçeklik anlamında yaşam bir yerde mutlak olarakbulunmuştur: Bugün hazır ve nazır olmayan bir şeyin varolduğu söylenemez. Geçmiş de eğer var ise, şimdi burada,bizleri yönelterek var olacaktır. Ve gerçekten, şimdiolduğumuz şeyi çözümlersek, bugünümüzün ışığına tutarak

yoğunluğunu inceler, kimyagerin ya da fizikçinin bir cismeuyguladığı yöntemle onu bileşenlerine ayırırsak, şaşırarakfark ederiz ki hep bu olan, içinde bulunduğumuz bu ankiyaşam olan yaşamımız, birey ve topluluk olarak geçmişteolmuş olduğumuz şeylerin bileşimidir. Geleneksel anlamdaolmak’tan söz edersek, insanın ne olacaksa olmuş olmasıanlamında, sabit, durağan, değişmez bir veri olmasıanlamında, şunu belirtmemiz gerekir ki, insanın “doğası”gereği olması gereken tek şey, olmuş olduğu şeydir.Geçmiş, insanda kimlik anı, kaçınılmaz bir yazgı olan şeydir.Ama aynı nedenden ötürü, eğer insanın olduğundan fazlaEleacı varlığı yoksa, bu demek oluyor ki onun öz varlığı, –yalnız “olmuş” olduğu şey değil– gerçekte olduğu şeygeçmişten ayrıdır, tam olarak ve resmen “olmamış”olduğunu olmaktır, Eleacı-olmayan bir varlık olmaktır. Ve“olmak” terimi geleneksel durağan anlamını kaçınılmazbiçimde yüklenmiş bulunduğundan, ondan kurtulmakyerinde olur. İnsan şu ya da bu değildir, şunu ya da bunu“olma halindedir”. Ama “olma halinde olmak” saçma birkavram: Mantıklı bir şey vaat ediyor, fakat derken tamanlamıyla akıldışı olduğu ortaya çıkıyor. İşte bu “olma halindeolmak”, saçma bir şey söylemeksizin, “yaşamak” dediğimizşeydir. Öyleyse insan şu’dur demeyelim, yaşamaktadırdiyelim yalnızca.

Öte yandan, şu anda yaşadığımız hayatın somut olarak neolduğunu çözümlemenin, bu tuhaf bilme, anlama yordamınınbilincine varmamız yararlı olur. Lindoro’nun Hermionekarşısındaki ya da okurun siyasal sorunlar karşısındaki

tutumunu kavramak için; varlığımızın nedenini araştırmak yada yine aynı kapıya çıkan bir şey, neden böyle olduğumuzuaraştırmak için ne yaptık? Varlığımızı anlamamızı,zihnimizde canlandırmamızı sağlayan ne oldu? Anlatmakoldu yalnızca, eskiden falan falan kadınların âşığı olmuşolduğumu, eskiden Hıristiyan olmuş olduğumu hikâyeetmek; okurun kendisinin ya da tanıdığı başka insanlarındeneyimi sayesinde mutlakiyetçi, Sezarcı, demokrat vebenzeri şeyler olmuş olduğunu anlatmak. Sözün kısası,burada açıklayıcı düşünce, akıl, bir anlatı biçiminde kendinigösteriyor. Yani fiziksel-matematiksel nitelikli arı aklınkarşısında bir de anlatıcı akıl var. İnsanlığa, kişiye ya datopluluğa ilişkin bir şeyi kavramak için bir öykü anlatmakgerekiyor. Bu insan, bu ulus falan şeyi yapıyor ve bu yapıda,çünkü eskiden falan şeyi yapmıştı ve falan yapıdaydı.Yaşamı biraz olsun saydamlaştırmanın yolu ancak tarihselakıl sayesindedir.

Birbirinden en farklı varlık biçimleri insanın başından gelipgeçer. Zihincilerin açısından bakıldığında bir umutsuzlukkaynağı olacak ama, insan için varlık salt geçmek vebaşından geçmek’tir: Stoacı, Hıristiyan, akılcı, dirimselciolmak insanın “başından geçmiştir”. Taş Devri’nde bir dişiya da Pompadour

Markizi, Cengiz Han, Stephen George, Perikles ya daCharlie Chaplin olmak da başa gelen şeylerdendir. İnsan okalıplardan hiçbiriyle özdeşleşmez: Onlardan geçer –yaşaronları– yalnızca, Zenon’un[31]oku nasıl Zenon’a inat, kıpırtısızalanlar üstünden uçup giderse, öyle işte.

İnsan, ortam koşullarının önüne çıkardığı güçlükleredoyurucu biçimde karşılık veren bir yaşam programı,durağan bir varlık imgesi yaratır kendisine. O yaşamimgesini sınar, olmayı kararlaştırdığı o düşsel kişiliğigerçekleştirmeye çalışır. O denemeye hevesle atılır,deneyimi enine boyuna yaşar. Bu demek oluyor ki, gidereko kişiliğin kendi gerçek benliği olduğuna derin bir inançbesler. Ama o yaşam programını sınadıkça yetersizlikleri,sınırları ortaya çıkar. Tüm güçlükleri gidermediği gibiyenilerini yaratmaktadır. Yaşam imgesi ilkin cepheden, ışıklıyüzüyle görünmüştür: Bu nedenle bir aldatıcı hayal, bircoşku, tatlı bir vaat olmuştur. Sonra arkası, sınırları görülür.O zaman insan bir başka yaşam programı tasarlar. Ama buikinci program yalnızca ortama göre değil, birincisine görede uyarlanmıştır. İnsan yeni tasarımında daha öncekininsakıncalarından kaçınmaya çalışır. Ne var ki, ikincitasarımda da kaçınmak için saklamış bulunduğu ilkprogramı izler. İnsan, önüne geçilmez bir biçimde, öncedenolmuş olduğu şeyden kaçınır. İkinci varlık tasarımını, ikinciderin deneyimi bir üçüncüsü izler, o da ikinci ve birinci gözönüne alınarak hazırlanmıştır ve böyle sürüp gider bu. İnsan“olma halinde” ve “olduğundan dönme halinde”dir –

yaşamaktadır yani. Varlığını –geçmişi– biriktirmektedir:Kendi deneyimlerinin diyalektik dizisi içinde bir varlıkolmaktadır. Bu mantıksal aklın diyalektiği değildir, kesinlikletarihsel aklın diyalektiğidir – yazılarının bir köşeciğindeDilthey’in hayal ettiği Realdialektik’tir. Yaşama ilişkindüşüncelerimizi en çok ona borçluyuz, bana kalırsa Diltheyaslında XIX. yüzyılın ikinci yarısının en önemli düşünürüdür.

Peki, mantıksal diyalektiğin kolay öngörüleriyleuzlaşmayan o diyalektik nedir acaba? Ha, işte olaylardaasıl araştırılması gereken şeydir o. Söz konusu olan hangidizidir, evreleri nelerdir, birbirini izleyen olaylar arasındakibağlantı nedir, bunlar araştırılmalıdır. O araştırma tarih adıverilmesi gereken şeydir: Tabii eğer tarih bunu araştırmayı,yani tarihsel akla[32]dönüşmeyi amaçlıyorsa.

İşte insanoğlunun –geçmişi boyunca uzayıp giden– öz“varlığı” oracıkta, biz inceleyelim diye beklemektedir. İnsankendi başından geçen şeydir, kendi yaptığı şeydir. Başınabaşka şeyler de gelmiş olabilirdi, başka şeyler de yapmışolabilirdi, ama gerçekten başına gelmiş olan, gerçektenyaptığı şeyler işte buradadır, ardı sıra sürüklediği kaçınılmazbir deneyimler dizisidir, tıpkı varını yoğunu bir çıkındatoplayıp sırtına vurmuş taşıyan bir berduş gibi. İnsan böylevarlığın avaresidir, oldum olası göçmendir işte. Buyüzdendir ki insanoğlunun olabileceği şeylere sınırkoymanın anlamı yoktur. Olanaklarının bir doğadan yoksunolanlara özgü sınırsızlığı bağlamında, önceden belirlenmişbir veri olarak bizi yöneltebilecek bir tek değişmez çizgi

vardır: O da geçmişidir. Edindiği yaşam deneyimleriinsanın geleceğini daraltır. İlerde ne olacağını bilmesek de,ne olmayacağını biliriz. Geçmişimizi göz önüne alarakyaşarız biz.

Sözün kısası, insanoğlunun doğası yoktur... Tarihi vardır.Ya da aynı kapıya çıkan: Doğa ile nesnelerin arasında neilişki varsa –gerçekleştirilmiş işler olarak– tarih ile insanarasında da aynısı vardır. Bir kez daha dinbilimselkavramların insan gerçeğine uygulanması olasılığıyla yüzyüze geliyoruz. “Tanrı’nın doğası yapmış olduğuşeydir.”[33]der Ermiş Augustinus. İnsan da öyle, yapmışolduğu şeylerden başka doğası yoktur.

İnsan meselelerinin tüm yönleriyle değişken olduğu, hiçbiryerleşik ve somut yanlarının bulunmadığı bilincini veriyor yada pekiştiriyor diye tarihçiliği yargılamak pek gülünç olur.Sanki yerleşik olmak –hani şöyle taş misali– değişkenolmaya yeğlenecek şeymiş gibi! “Özde” değişim, birkendiliğin o niteliğiyle ileriye dönük olabilmesinin, varlığınınilerleme üstüne kurulu olmasının koşuludur. Şimdi dikkatbuyrulsun: Söz insandan açıldığında varlığının salt değişkenolduğu değil, aynı zamanda büyüdüğü ve o bağlamdailerlediği söylenmelidir. Eski ilericiliğin hatası, a prioriolarak, ilerlemenin daha iyiye yönelik olduğunu ilerisürmekten kaynaklanıyordu. Oysa bunu söyleyebilecek olanancak somut tarihsel akıldır, o da a posteriori olarak. Eğertarihsel akıldan bize insanın gerçeğini açıklamasını, iyinedir, kötü nedir, daha iyi, daha kötü olan nedir, anlatmasını

umuyorsak, yapmasını beklediğimiz büyük araştırma budur.Ama yaşamımızın dosdoğru ileriye dönüklüğü, a prioriolarak, açık seçik belirtebileceğimiz bir şeydir ve bunu bizidoğanın ileriye dönük olmadığını, yani “yasalarınındeğişmezliğini”[34]varsaymaya ileten kesinlikten çok dahabüyük bir kesinlikle söyleyebiliriz. İnsanın değişkenliğinikeşfetmekle aynı zamanda onun ileriye yönelik tutarlılığını daaçıklamış oluruz. Günümüzün Avrupalısı yalnız elli yılöncekinden farklı değildir, bugünkü varlığı aynı zamandayarım yüzyıl öncekini de içermektedir. GünümüzünAvrupalısı bugün yüreğinde bilime karşı canlı bir inançduymuyor, çünkü elli yıl önce ona derinine inanmıştı. Yarımyüzyıl önce yüreklere egemen olan o inanç yeterincekesinlikle tanımlanabilir, o zaman anlaşılır ki, öyle olmasınınnedeni 1800’lerde bilime olan o aynı inancın farklı çizgilersergilemiş olmasıdır; böylece yaklaşık 1700’lere değin gerigidebiliriz, o tarihlerde bilime olan güven, “toplu inanç”, aklaiman olarak ortaya çıkmış, “toplumsal geçerlik” kazanmıştı.(O tarihten önce, akla inanç, Tanrı inancının artık canlılığınıaz çok yitirmiş olmakla birlikte egemenliğini hâlâsürdürdüğü toplumların içinde yaşayan bireylerin ya da ufakgrupların imanıydı.) Bugünkü bunalımımızda, akıl karşısındakapıldığımız kuşkularda böylece daha önceki tümyaşamımızı da buluyoruz. Çünkü biz ilkin bütün o akla imanbiçimleriyiz, ondan sonra da o inancın yol açtığı kuşkuyuz.Hem 1700’lerin insanıyız, hem de ondan daha fazla birşeyiz.

Bu arada, insani olan her şey değişkendir diye pek de

ağlayıp sızlamaya gerek yok. Doğrudan doğruya bizimvarlığımızdan kaynaklanan bir ayrıcalık bu. Ancak dünkükonumuna bağlı kalmayan kişi ilerler, eskiden olmuş olduğuşeye sürgit takılı kalmayıp, o varlığından bir başka varlığagöçebilir. Ama bu yeterli değildir: Artık ulaştığı varlığındansıyrılarak, deri değiştirip yeni deriye bürünen yılan misali,yeni bir kalıba girmesi yetmez. İlerleme bu yeni kalıbınöncekinden üstün olmasını gerektirir, ama onu aşabilmekiçin korumalı ve ondan yararlanmalıdır; ona dayanmalı, onunomuzlarına tırmanmalıdır, tıpkı daha yüksek bir ısının dahadüşük ısıların üstünde gelmesi gibi. İlerlemek varlığıbiriktirmektir, gerçeği hazineye dönüştürmektir. Amavarlığın bu büyümesi, yalnızca birey söz konusu olduğunda,doğalcı terimler içinde, salt gelişme, bir başlangıçkonumundan bir genişleme olarak yorumlanabilir. Evrimciliksavı inkâr edilemeyecek bir kesinlikle ortaya konamadığınagöre, doğruluk olasılığı ne olursa olsun, bugünkü kaplan içinbin yıl öncekinden ne fazla, ne eksik diyebiliriz: Hep kaplanvarlığını sergilemektedir, hep o ilk kaplandır. Gelgelelimbirey olarak insan insanlığı sergilemez. Kendini başkainsanların arasında, onların oluşturduğu toplumun içindebulur. Bu yüzden onun insanlığı, onda gelişmeye başlayaninsanlık daha önce gelişmiş ve doruğuna erişmiş olan birbaşka insanlıktan başlar; kısacası daha öncebiçimlendirilmiş bir insan olma tarzını kendi insanlığındabiriktirir, kalkıp icat etmesi gereken bir şey değildir bu,yalnızca onun içine yerleşmek, bireysel gelişimine oradanbaşlamak durumundadır. Kaplan gibi hep sıfırdan başlamakzorunda değildir, bir artı noktasından başlar, kendi

büyümesini de ona ekler. İnsan bir ilk insan, sonsuza değinÂdem değildir, biçimsel olarak ikinci, üçüncü vb. insandır.

Demek oluyor ki değişkenlik koşulunun kendince birhikmeti ve bir nimeti var; içimden Galilei’nin şu sözlerinianımsatmak geliyor: “Bozulabilirlik ilkesine karşı çıkanlarıheykele dönüştürerek cezalandırmalı.”

Okurum düşüncelerini biraz zorlasın, yaşamını önünealarak, tıpkı bir bardak suyun içinde parçacıklar görebilmekiçin bakıldığı gibi ışığa tutup baksın. Yaşamının neden öyleolup da başka türlü olmadığını sorguladığında, anlaşılmazbir rastlantıdan kaynaklanan birçok ayrıntıyla karşılaşacaktır.Ama aslında içinde yaşadığı toplum –“topluluk insanı”– öyleolduğundan kendisinin de öyle olduğunu görünce bireyselgerçeğinin ana çizgilerini çok kolaylıkla anlayabilecektir;öte yandan o toplumun önceden –ve daha sonra– olduğuşeyi –inandığı, hissettiği, yeğlediği şeyleri– kendi varlığındakeşfettiğinde onun varoluş biçimini de zihninde açıklığakavuşturacaktır. Yani kendi bugününde, bu anında, yaşadığıve yaptığı şeylerde tüm insanlık geçmişinin kalıntılarınıbulacaktır. Çünkü dün evvelki günsüz açıklığa kavuşmaz vebu hep böyle geriye doğru gider. Tarih bir sistemdir –kaçınılmaz ve eşsiz bir zincir oluşturan insan deneyimlerininsistemi. Bu yüzden de tarihin kendisi baştan sonaaydınlanmadıkça içinde hiçbir şey gerçekten açıklığakavuşamaz. Şu “rasyonalist” Avrupa insanının ne olduğunuiyi anlayabilmek için Hıristiyan olmanın ne demek olduğunuiyice anlamak gereklidir, Hıristiyan olmanın ne olduğunuanlamak için de Stoacı olmanın ne demek olduğunu

anlamak için de Stoacı olmanın ne demek olduğunuanlamak gereklidir ve bu hep böyle geriye doğru gider,başka türlüsü olanaksızdır. Ve rerumgestarum’un[35]sistematizmi tarihte cognitio rerumgestarum[36]olarak yeniden işlerlik kazanır ve güçlenir.Hangi tarihsel terim olursa olsun, kesinlik kazanması içintarihin tümüyle ilintili olarak belirlenmelidir, tıpkı Hegel’inMantık’ında her kavramın ancak diğer kavramların onabıraktıkları boş yere uygun olduğu gibi.[37]

Tarih, yaşamımız olan temel gerçeğin sistematik bilimidir.Dolayısıyla, içinde yaşadığımız en kesin güncelliğinbilimidir. Eğer güncelliğin bilimi olmasaydı, onun konususaydığımız şu geçmişi nerede arayıp bulabilirdik ki? Bununtersi, yani alışılagelmiş olan, geçmişi arkada kalmış, soyutve gerçekdışı bir şey saymak anlamına gelir, oysa geçmişbizim bugünümüzü ayakta tutan canlı, etkin güçtür. Uzaktanetki diye bir şey yoktur. Geçmiş ta uzaklarda, mazide değil,buracıkta, benim içimdedir. Geçmiş benim kendimdir –yani benim yaşamımdır.

IX

İnsanoğlunun kendisine yepyeni bir gerçeğin ifşaedilmesine ihtiyacı var. Aslında insan kendisinden farklı birgerçeğe dokunduğunu hissettiği her seferinde olur bu. İfşaedilenin ne olduğu önemli değil, bize kesinkes gerçekolarak gözüksün yeter, yani bir gerçek hakkında bizimkendi düşündüğümüz, iddia ya da hayal ettiğimiz bir şeydenibaret olmasın.

Fiziksel akıl, zamanında yepyeni bir gerçeğin ifşaedilmesiydi. Kepler ve Galilei öncesi astronomi salt bir fikiroyunuydu, kullanılan şu ya da bu sisteme ve o sistemlerinşöyle ya da böyle değiştirildiğine inanıldığında hep birsözde-inançtı. Şu ya da bu kurama sırf kuramdır diyeinanılırdı. İçeriği gerçeğin kendisi değildi, yalnızca “zevahirikurtarmak”tı. Belli bir akıl yürütmenin ya da fikirler bütünününbize esinlediği benimseme duygusu kendi kendilerindenöteye geçmez. Fikirlerin fikir olarak yol açtığı o benimsemedaha ileriye gitmez. O fikirlerin fikirlerin oyunu ve bütünübağlamında en iyi düzenlenmiş, en güçlü, en incelikliolduğuna inanılır, ama bu nedenle o fikirlerden dosdoğrugerçeğin doğduğu yolunda öyle her şeyi bastıran bir izlenimedinilmez; dolayısıyla o fikirlerin “fikir” olmayıp, varlığımızdaaçılan porlar oldukları, o porlardan zihinsellik ötesi, aşkın birşeylerin hiç aracısız, öylece içimize sızdığı, elimizin altındaürkütücü bir nabız gibi çarptığı hissedilmez.

Demek ki fikirlerin insan yaşamında birbirinden çok farklı

iki rolü bulunur. Kimi zaman salt fikir’dirler. İnsan şunu farkeder ki, kendi düşünceleri inceliklerine, hatta kesinliklerineve mantıksal sağlamlıklarına karşın, kendi icadından öte birşey değildirler; son elde insanlar arasında kalan, öznel,önemsiz bir oyundurlar. O durumda fikir gizli bir gerçeğinifşa edilmesinin tam tersidir – bir insan icadıdır. Ama öylezaman olur ki, fikir fikir olmaktan çıkar, doğrudan doğruyamutlak bir gerçeğin seçtiği duygulandırıcı bir mevcudiyetedönüşür. O zaman fikir ne sadece bir fikir, ne de sadecebizim olarak görünür. Aşkınlık kendiliğinden önümüzeaçılıverir, tüm varlığımızı kaplar, bizi sel gibi sürükler –gerçeğin ifşa edilmesi budur işte.[38]

Yüz yılı aşkın süredir “akıl” sözcüğünü değerini hergünyitiren bir anlam vererek kullanmaktayız, sonuçta salt birfikir oyunu anlamına indirgenmiş bulunuyor. Bu nedenledirki iman akla karşıtmış gibi görünüyor. Şunu unutmaktayız ki,eski Yunan’da doğduğu zaman ve XVI. yüzyılda yenidendoğduğunda akıl bir fikir oyunu değildi, astronomikdüşüncelerde dosdoğru evrenin mutlak düzenine değinildiğiyolunda radikal ve müthiş bir kanıydı; evrenin doğası fizikselaklın aracılığıyla kendi o müthiş, o aşkın gizini insanınyüreğine boca ediyordu. Yani akıl bir imandı. O sayede veyalnızca o sayededir ki –yani başka birtakım özel nitelikleriya da güzelliklerinden ötürü değil–, o zamanlar egemenbulunan dinsel inançla savaşabilmiştir. Buna karşılık, dinselinancın aynı zamanda mantık da olduğu bilinmemiştir, çünkümantık fikri dar ve rastlantısaldı. Akıl yalnızcalaboratuarlarda yapılan şeyler ya da matematikçilerin

sayısal hünerleri sayılıyordu. Bugünkü kafamızla bakıldığındao iddia oldukça gülünç geliyor ve bin bir zihinsel taşralılıkbiçiminden biri gibi görünüyor. İşin aslı şu ki, dinsel inancınözgüllüğü de diyalektik ya da fizik gibi kavramsal biryapılanmaya dayanır. Bana pek şaşırtıcı gelen bir husus var:Nasıl olmuş da bugüne değin Hıristiyanlığın Platonculuk,Kantçılık ya da pozitivizm gibi salt bir fikir sistemi olaraksunumu yapılmamış – şayet yapılmışsa da benim haberimyok. Eğer yapılmış olsaydı –ki yapılması pek kolaydır–,kuram diye nitelenen tüm öbür kuramlarla olan akrabalığıgörülürdü ve fikirler bütününden öylesine kesinkes ayrı, dinolarak görülmezdi.

Temel işlevlerini zihnin birtakım özel işleyiş biçimlerindenibaret sayarak, aklın yapılan tüm tanımlamaları dar görüşlüolmaktan başka, en belirleyici boyutunu kaldırıp atmak yada köreltmek suretiyle onu kısırlaştırmışlardır. Benimgözümde, bizi gerçekle ilişkiye sokan, aşkınlıkla yüz yüzegelmemizi sağlayan her türlü zihinsel işlem, sahici ve kesinanlamıyla akıldır. Geri kalanı olsa olsa... zihindir; salt evcil,sonuç vermeyen bir oyundur, insanı ilkin oyalar, derkenyıpratır, giderek umutsuzlandırır, kendi kendiniküçümsemesine yol açar.[39]

Bu nedenle insanlığın bugünkü durumunda “entelektüel”denilen kişileri bir eski zaman türünün örneği sayarakgeride bırakmak, yeniden akıl insanlarına, gizli kalmış birgerçeği keşfedenlere yönelmek gerekiyor.

Yepyeni bir gerçeğin ifşasına ihtiyacı var insanın. Çünkü

kafasının içindeki keyfi ve sınırsız cinciliğe karşı çıkaracakbir şey bulamadıkça ve onu sahici, kaçınılmaz bir gerçekduygusu uyandıran bir şeye vura vura düzene sokamadıkçacincilik ortamında kendini yitirmekte. İnsanın tek sahicieğitmeni ve yöneticisi işte o gerçektir. Onun kaçınılmaz,insanı ca-nevinden vuran varlığı olmadıkça, ne ciddi birkültür, ne devlet, ne de hatta kişisel yaşamda bir somutgerçeklik olabilir – ki en korkuncu budur. İnsan yalnızkaldığında ya da yalnız kaldığını sandığında kendigerçekliğinin duygusunu yitirir, kendi gözünde düş ürünü,hayali, hayaletimsi bir varlığa dönüşür. Ancak herhangi biraşkınlığın müthiş baskısı sayesinde kunt, sapasağlam birkişiliğe ulaşırız ve yüreğimizde sahiden olduğumuz şeyleyalnızca olduğumuzu düşlediğimiz şey arasında bir ayrımbelirir.

Şimdi bakınız: Fiziksel akıl, kendi evrimi, kendideğişimleri ve iniş çıkışlarından ötürü öyle bir noktayagelmiş bulunuyor ki, kendisini salt zihin olarak tanıyor, amaüstün bir zihin biçimi olarak; ve bugün görüyoruz ki, fizikbilimi salt zihinsel bir düzenleme olmaktan öteye geçmiyor.Fizikçiler de kendi bilim dallarının hepten “simgesel”, yaniev yapımı, içkin, insanlararası niteliğini keşfetmişbulunuyorlar. Doğal bilimde şu ya da bu nedenler ortayaçıkabilir; Einstein fiziğinin yerini pekâlâ bir başkası alabilir,kuantum kuramını başka kuramlar izleyebilir, maddeninelektronik yapısı fikri yerini başka fikirlere bırakabilir: Hiçkimse bu değişikliklerin ve ilerlemelerin simgesel birufuktan ötesine sıçramasını beklemiyor. Fizik bilimi bizi

hiçbir aşkınlığa ulaştırmıyor. Doğa denilen şey, en azındanfizikçinin o ad altında incelediği şey, onun kendi üretip,kendi kişiliği ile sahici gerçeğin arasına yerleştirdiği birdüzenek. Bununla bağlantılı olarak, fiziksel dünya önümüzebir gerçek değil, insan onu çekip çevirsin, ondanyararlansın diye oluşturulmuş bir muazzam makine gibiçıkıyor. Günümüzde fiziğe olan imandan geri kalan şey,onun kullanım biçimleri karşısında duyulan imanaindirgeniyor. Sahici yanı –salt fikir olmayanı– yalnızca işeyarar olan şeyler.[40]Bu yüzdendir ki fiziğe karşı korkukalmamış, korkuyla birlikte saygı, saygıyla birlikte coşku dakaybedilmiş bulunuyor.

Peki, ama durum buyken insanın gereksindiği yepyenigerçeğin ifşası nereden gelebilir?

İnsandan içine konumlandırılmış bulunduğu bir gerçeğeolan inancı alan her türlü düş kırıklığı şöyle bir duruma yolaçar: İnsanın elinde kalan ve o zamana değin farkınavarmadığı şey birinci plana geçer ve gerçekliği keşfedilir.Böylece Tanrı’ya olan imanını kaybetmesi insanı kendidoğasıyla, yani elinde kalan şeyle başbaşa bırakır. Zihin odoğanın parçasıdır ve insan ona güvenmek zorunda kalıncafiziksel-matematiksel akla imanla eğitilir. Şimdi, akla olaninanç da –anlattığımız biçimde– kaybedilince insan onakalan tek şeye dayanarak ayakta durmak zorunda: Düşkırıklığı içindeki yaşantısına. İşte bu nedenle günümüzdeyaşamın büyük gerçeği: Yani zihnin basit bir işlevden öte birşey olmadığı keşfedilmeye başlanıyor; gerçeğin zihnin

yapılandırmış olduğu bütün dünyalardakinden daha köktenbir özelliği bu. Öyle ki, cogitatio’nun değil, “yaşamınkartezyenciliği” olarak adlandırılabilecek bir konumdabuluyoruz kendimizi.

Kendi kendisini şöyle sorguluyor insan: Elimde banakalan bu tek şey, yaşamım, yani düş kırıklığı içinde yaşamaknedir acaba? Nasıl oldu da bundan başka bir varlığımkalmadı? Yanıtı insanoğlunun izlemiş olduğu yolun keşfidir,tecrübelerinin diyalektik dizisidir; ve tekrarlıyorum, aslındabaşka türlü de olmuş olabilirdi, ama sonuçta işte böyle,olduğu gibi olmuştur, onu iyi bilmek de şarttır, çünkü işte o...aşkın gerçeğin ta kendisidir. Kendi kendine yabancılaşaninsan, gerçek olarak kendi kendisiyle yüz yüze kalır, tariholarak. Ve ilk kez olarak kendisini geçmişiyle uğraşmayazorunlu görür, merakından ötürü ya da kurallayıcı örneklerbulabilmek amacıyla değil, elinde başka şeyi yoktur daondan. Hiçbir iş sahiden gerekmediği sürece ciddi olarakyapılmaz. Bu nedenle, içinde bulunduğumuz şu an tarihintarihsel akıl olarak yeniden düzenlenmesi çağıdır.

Şimdiye değin tarih aklın tersiydi. Eski Yunan’da akıl vetarih terimleri karşıttılar. Mesele şu ki, aslında hemen hiçkimse kalkıp da tarihin rasyonel özünü araştırmadı. Konuyaen çok eğilenler Hegel gibi tarihe yabancı bir akıl yapıştırıp,ona kendi mantığının biçimciliğini sokuşturdu ya da Bucklegibi fizyolojik ve fiziksel aklı ekledi. Benim niyetim bununtam tersi yönde. Tarihin içerdiği özgün ve kendine özel aklıbulup çıkarmak. “Tarihsel akıl” deyimi bu nedenle olancakesinliğiyle anlaşılmalıdır. Tarihte somutlaşır gibi görünen

kesinliğiyle anlaşılmalıdır. Tarihte somutlaşır gibi görünenbir tarih-dışı akıl değil, doğrudan doğruya insanın başınagelmiş olan ve onun öz aklını oluşturan şey, insanınkurallarını aşan ve kurallarının ötesinde, insanın ta kendisiolan bir gerçeğin ifşası.

Şimdiye değin akıl olarak bilinen şey tarihsel değildi,tarihsel olan da rasyonel değildi.

Dolayısıyla tarihsel akıl ratio’dur, logos’tur, kesinkavramdır. Bu konuda en ufak bir kuşkuuyandırılmamasında yarar var. Onu fiziksel-matematikselakla karşı çıkarmakla akıldışılığa ödün verme söz konusuolmaz. Tersine, tarihsel akıl fiziksel akıldan daha darasyoneldir, daha kesindir, daha müşkülpesenttir. Fizikbilimi söz konusu ettiği şeyi anlamaktan vazgeçer. Dahası:O çilekeş feragatini biçimsel yordamına dönüştürür veanlamak deyimine aynı nedenle çelişkili bir anlam verir;Sokrates de Phaidon’da[41]kendi zihinsel eğitiminiaçıklarken buna itiraz ediyordu, Sokrates’den sonra dabütün filozoflar itiraz etmişlerdir, ta XVII. yüzyıl sonlarınadeğin, o tarihte deneysel rasyonalizm kurulmuştur. Fizikbilimi deyince, karmaşık olguları daha basit bir olgulistesine indirgeyen çözümleme işlemini anlıyoruz. Amafiziğin temelindeki bu en basit olaylar anlaşılamıyor.Çarpışma olayı insan zihnine sımsıkı kapalı. Üstelik öyleolması kaçınılmaz, çünkü bir olay o. Buna karşılık tarihselakıl hiçbir şeyi salt olay olarak kabullenmez, tersine her türlüolaya kaynaklandığı oluşumun bağlamında akışkanlıkkazandırır: Olayın nasıl oluştuğunu görür. İnsani olguları bir

dizi içgüdü ve “yeti” listesine indirgeyerekaydınlatabileceğini sanmaz –onlar aslında çarpışma veçekim gibi brüt olaylardır–, tersine insanın o içgüdülerle, oyetilerle neler yaptığını gösterir, hatta bize o “olaylar”ın –içgüdülerle yetiler– nasıl oluştuklarını belirtir, ama elbette kionlar insanın yaşantısının belli bir konjonktüründe ürettiğifikirler –yorumlamalar– olmaktan ileriye geçmiyorlardır.

Auguste Comte 1844’de şunları yazmıştı (Discours sur

l’esprit positif, Schleier yay., 73): “On peut assureraujourd’hui que la doctrine qui aura suffisamment expliquél’ensemble du passé obtiendra inévitablement, par suite decette seule épreu ve la présidence mentale de l’avenir.”[42]

DÜŞÜNCENİN THEOURGİA’SI veDEMİURGOS’U[43]

I[44]

Aydının Bunalımı ve Zekânın Bunalımı

Düşünce üstüne biraz durup konuşmakta yarar var, öyleya, dünyadaki onca şey arasında günümüzde en az modaolan konu bu. Aslında bir moda olmaktan öteye geçmeyenbir şeyin modasının geçmesi yazgısı gereğidir, ancak özeilişkin, temel, değişmeyen bir gerçek söz konusuysa, artıkonun modasının geçmiş olduğunu işitmek maneviyatbozucu bir durum sayılmaz. Düşünce, görkemli çağındaçevresindeki her şey onu pohpohluyorken, sanki özüneyabancılaşarak yaşıyormuş gibi hisseder kendini ve şimdihiç kimseden itibar görmemesi sayesinde özüne yenidenkavuşmakta, varlığının en saf biçimine erişmektedir; tıpkıeşref saatinde, başlangıç saatinde, yalnızca kimselerinbilmediği gizli bir tomurcuklanma aşamasındayken olduğugibi, hatta daha fazla; başkaları henüz varlığındanhabersizken, dışardan birileri gelip onu ayartmaksızın,yalnızca kendi kendisi olmaya çalıştığı zamanlardaki gibi.

Bu fikir kafamda şu anda filizleniyor değil. Tam tersine,tüm yapıtımın dehlizlerinde sık sık dönüp dolaşan bir konu.Düşüncenin günümüzdeki durumunu bin kez bekledim vehaber verdim... Bir program niteliği taşıyan ZekânınReformu başlıklı denememde (Buenos Aires, La Naciòn’dayayımlanmış, 1925) dile getirmiştim bunu.[45]Orada şöylediyordum:

“Böylesi bir durum zekâyı toplumun yüksekliklerine

çekilmeye, kendi içine kapanmaya zorluyor. O geri çekilişancak yavaş yavaş, adım adım gerçekleşebilir. Zekâ,apansızın bozgunculuk edip sahneyi terk edemeyecekkadar girmiş işin içine. Ama yeni rotasının kuşku götürüryanı yok. Eğilim, aydın azınlıkların zorunlu olarak,yapıtlarından her türlü siyasal ve insanipathos’u[46]dışlamaları ve toplum kitleleri tarafından ciddiyealınmaktan vazgeçmeleri yönünde – ciddiyet en büyüktutkudur. Başka bir deyişle söyleyelim: Zekânın bir kamusorunu olmaktan çıkmasında, yeniden ona kendiliğindenyatkın olan kişilerin uğraştıkları bir idman olmasında yararvar...

“Bir hafifliktir edip üstlendiği ağır görevlerdenbağışlandığını görmek zekâ için ne büyük bir ferahlamaolur! Ciddiye alınmayıp, kendini incelikli uğraşlarına özgürceadamak ne büyük bir keyiftir! Böylelikle yeniden kendikendine odaklanacak, meselelerin kenarında kıyısındakalacak, hiçbir şeye ille de zamansız çözümler üretmetelaşına kapılmayacaktır, bırakacaktır sorunlar kendi esnekalanlarında rahatça yayılsınlar. O ne keyiftir, herkesgönlünce öne çıksın diye bırakmak: Savaşçısı, rahibi,endüstri yöneticisi, futbolcusu... sonra, şöyle muhteşem,iyice olgunlaşmış, ışık dolu bir fikri arada bir onların üzerinetam isabet savurmak!

“Ama zekâyı böyle hesaplı aşamalarla, hiç bozgunculuketmeksizin, giderek yaşama ‘topluluk yaşantısı’ olarakverdikleri hizmetten geri çekilmeye davet etmek, aydını

yalnız kalmaya, başkaları olmaksızın, tümüyle yalnızyaşamaya davet etmek anlamına gelir. Ve işte o zaman,yalnız kaldığında zekâ bambaşka bir çehre alır. Başkalarınındikkati üzerimizde oldukça, bizi baştan çıkarıp, onlar içindüşünmeye yöneltir ve çoğunluk –topluluk– dışsal ilgilerininsözde-yaşamından başka bir hayata sahip olmadığından,onun hizmetine sokulmuş olan zekâ, sözcüğün az öncedeğindiğim kötü anlamında bir yararlık nesnesine dönüşür.Zekânın böyle sahte yaşamın ‘uşaklığı’na girmektense,özüne uygun olarak kullanılması daha eski Yunanlılarzamanında salt tefekkürden oluşan ‘yararsız’ niteliğinikazandırmıştı.

“Ama insan yalnız kaldığında zekâsının salt kendisi için,kendi münzevi hayatının hizmetinde işlemeye başladığınıkeşfeder, dışa dönük ilgilerden yoksun, ama güvertesinekadar yüklü bir gemi misali, deniz kazasına uğramatehlikesinde bir yaşamdır o ve en derin ilgilerle dopdoludur.O zaman fark edilir ki, ‘safi tefekkür’, zekânın çıkarsızcakullanımı meğer bir göz aldanmasıymış, ‘saf zekâ’ meğeraynı zamanda kılgısal ve teknik nitelikliymiş: Aziz Juan de laCruz’un deyişiyle, yaşamın ‘sesli yalnızlığı’ olan, sahiciyaşamın kendisine odaklı tekniği. Zekânın radikal reformubu olacaktır.”

Yukardaki satırlar yazıldığı sıralarda aydınlar henüztopluma en ileri oranda hâkimdiler, bazı bakımlardan tarihteellerine geçmiş olan en büyük hâkimiyetle. Daha sonraları,kimi istisnalar dışında, nasıl da o zamanlar kendilerineönerilene tamı tamına ters biçimde davranmış olduklarını

önerilene tamı tamına ters biçimde davranmış olduklarınıanlatmaya gerek yok. Bunun sonucunda aydınlar giderekaydın olmaktan çıktıklar, o kadar ki, şu son yıllardagerçekten söyleyecek bir şeyi bulunan kişilerin sayısıinanılmayacak ölçüde azaldı. Çünkü tarihte son derecetuhaf, önceden kurulmuş bir uyum olduğu ortaya çıkıyor gibi,buna göre politikanın düşünce özgürlüğünü kökündenkısıtladığı çağlar, aydınların insan meseleleri konusundasöyleyecek pek az şeyleri olduğu ya da hiçbir şeyleriolmadığı çağlarla örtüşüyor. (Bu, saecula obscura[47]deneno düşündürücü olguyu açıklıyor, hani tarihçilerin gözlerininönünde birdenbire dibi görünmez uçurumlar misaliaçılıveren şu karanlık yüzyıllar; haklarında pek az şey bilinençağlar, nedeni yalnızca toplumsal kargaşaların yazarlararahat vermemiş olması değil, üstüne üstlük, eli kalemtutanların da yazıya dökecek canlı, berrak fikirleriolmayışıdır. Avrupa’nın X. yüzyılı bunun bir örneğidir. Romaİmparatorluğu’nun hüküm sürdüğü beş yüzyıl gözlerimizinönünde tuhaf bir tempo sergiler, görece –asla pek parlakolmayan– bir aydınlığı karanlıkların en koyusu izler).

Şurası bir gerçek ki, düşüncenin modası geçti. Topu topubirkaç yıl içinde “entelektüel yaşam”ın toplum içindekidurumu tümden değişiverdi. Bu da düşüncenin kendiyazgısı üzerine kafa yormasını gerektiren yeterli bir nedensayılır. Ama bu notları esinlemiş olan neden o değil, bunotlar her neyseler ondan ibaretler. Kupkuru, suratsızolmaları da o yüzden. Konuyu daha girişte söylemiş olalımda bir daha ele almayalım. Zekânın kendisinin entelektüeldurumuyla kıyaslanacak olursa, aydının toplumsal durumu

arızi, yüzeysel bir sorundur. Düşünce kendi içinde, bağrınınderininde öyle radikal bir dönüm noktasına geldi ki,boyutlarını Batının tüm geçmişinde başka hangi dönümnoktasıyla kıyaslayabiliriz, bilmiyoruz. İlk bakış onu XV.yüzyılda görülen fikir bunalımıyla karşılaştırmaya yöneltiyorbizi. Ama kıyaslamaya girişir girişmez bu benzerlik gereknicelik, gerekse nitelik bakımından yetersiz kalıyor gibigeliyor. Günümüzdeki bunalım daha derin ve daha ani. Öteyandan niteliği, Rönesans diye adlandırılan muazzamzihinsel dramınkinin bir bakıma tersi. O zamanlar düşüncedaha azdan daha çoğa gitme gereğini duymuştu. Tümkendine özgü nitelikleriyle bir ergenlik bunalımıydı. LorenzoValla’nın nasıl ölçüsüz bir coşkuyla “İnsanlara iki bin taneyenilik öğrettim ben!” diye haykırdığını görmek yeter.Şimdiki bunalımın onun tersi yönde olduğu kesin değil.Birazdan göreceğimiz üzere, bu bunalıma enini boyunudüşünmeksizin, giderek çoktan aza doğru ilerlediğinihisseden kişideki yoksullaşma duygusudur diye tanıkoymaya kalkışan kişi isabet etmiş sayılmaz. Belki de tamtersine, olay düşüncenin kendi yetkinliğini algılamasıdır.Çünkü yetkinlik safdilce inanıldığının aksine gençlik değildir,olgunluk çağıdır. Gençlik aşırı olduğundan, her şeyefazlasıyla yeterli olduğunu vehmeder, oysa olgunluk çağıkendi doruğuna erişmiş, son haddine varmış bulunduğununfarkında olduğundan, kendi sınırlarını da keşfetmektedir.Olgunluk, gençliğin içtenliksiz ve sorumsuz taşkınlıklarınıdizginleyiştir. Öyle olmasına öyledir de, bir bakıma,kuşkusuz bir geri çekiliş, bir indirgenmedir o. Kıtlıktan ötürüdeğil, tam tersine. Olgunluk öylesine yetkin bir kuvvettir ki,

kendisinin bir bölümünü kalanına gem vurmak, çeki düzenvermekte kullanabilir.

Tüm bunlar ne anlama geliyor, durum aslında böyle mi,değil mi, onu meselenin gerektirdiği uzun dolambacıtamamladıktan sonra göreceğiz. Şimdilik hemenbelirtmemiz gereken şey düşüncenin kendi içinde korkunçbir dönemece girmiş bulunduğudur, öyle ki başlangıç olarakonu Avrupa’nın geçmiş herhangi bir çağıyla kıyaslamaktanvazgeçiyoruz ve bu deyişimiz bir ön-tanı olarak alınmamalı.İnsan düşüncesinin başına muazzam bir şey gelmiş, bunubiliyoruz, ama başına gelen o şeyin ne olduğunubilmediğimiz gibi, iyi mi yoksa kötü mü olduğunu dabilmiyoruz.

Dönüm noktası iki katmandan oluşuyor. En somut vegörünürde olanı örnek alınan bilimlerde bu yıllarda“temellerin krizi” olarak adlandırılan katman. Düşünce, Batıtarihinin son üç yüzyılı boyunca şu üç bilimi kendi en arı veyoğun simgesi saymıştı: Fizik, matematik ve mantık. Tüm oçağ boyunca en ileri uygarlık insanı, varlığını akla olanimanına dayandırmıştı ve o inanç o bilimlerin özlüsağlamlığıyla besleniyordu. Prototip sayılan o bilimlerdeortaya çıkabilecek en ufak bir güvensizliğin sonucunda tümakıl evreninin ürpererek kendini tehlikede hissetmemesiolanaksızdı. İşte şimdilerde, otuz yıldan beri, o bilimdallarındaki olağanüstü gelişmeye giderek artan birtedirginlik de eşlik etmede. Fizik, matematik, mantıkuzmanları şunun farkına varıyorlar: O bilimlerin –tarihinde ilkkez olarak– yapılarının temel ilkelerinde apansızın birtakım

kez olarak– yapılarının temel ilkelerinde apansızın birtakımproblemlerin dibi görünmez uçurumu açılmada. O ilkelerbilim adamlarının zihinsel işlemlerini dayandırdıkları biriciksağlam topraktı – üstelik kuramsal organizmalarının şu yada bu üyesinde değil de tam orada, en sarsılmaz gibigörünen noktada açılıyor uçurum.

Bu notların daha ileriki bölümlerinde işte tüm bunlarıirdeleyeceğim.

Ancak değişimin bu katmanı altında yatan daha kökten birkatman var. O bilimlerin bunalımını yaratan etmenlerle hiçilişkisiz nedenlerden ötürü, ayrıca bir de bütünüyle elealındığında, insanın düşünce karşısındaki tutumunda birdeğişiklik oldu. Az buz şey değil bu. Bahsettiğim koskocaolayın ilk betimlemesi için Husserl’in 1929’daki şu sözleriyararlı olacaktır: “Avrupa bilimlerinin bugünkü durumu biziradikal irdelemelere zorlamakta. Mesele şu ki, o bilimlersonuçta kendi kendilerine, içerdikleri mutlak anlamaduydukları büyük imanı yitirmiş bulunuyorlar. Modern insan,Aydınlanma Çağı’ndaki ‘modern’ kişilerin gördüğü gibi,bilimde ve onun biçimlendirdiği yeni kültürde insan aklınınkendini nesnelleştirmesini görmüyor; yani bilimsel kültürüinsanlığın kendine sahiden doyurucu bir yaşam, kılgısal akıltarafından yaratılmış bireysel ve toplumsal bir yaşamıolanaklı kılmak için yaratmış olduğu evrensel işlev saymıyor.Bir zamanlar dinsel imanın yerini almış olan o büyük inancın,yani bilimin gerçeğe ilettiği –insanın kendini, dünyayı,Tanrı’yı gerçekten rasyonel biçimde tanımasına, o yoldanda hep daha iyiye gidebilecek, ama sahiden yaşanmaya

değecek bir hayata ilettiği– inancının geniş kesimlerdegücünü artık yitirmiş olduğu tartışılmaz. Bu yüzden bizimaçımızdan anlaşılmaz olan bir dünyada yaşıyoruz veinsanlar, ne için diye soruyorlar beyhude yere, oysa oanlam eskiden hiç kuşku götürmüyordu, kavrama yetisi ileiradenin tümüyle kabul ettiği bir anlamdı o.”[48]

Husserl’in neyi temsil ettiğini iyi bilen herkes –yüzyılımızınbaşlarından bu yana etkisi en yaygın olan felsefecidir– busatırları okurken derinine duygulanır. Öncelikle haber verdiğifelaketin niteliğinden ötürü, ikincisi, Husserl düşünür olarakson haddinde bir rasyonalisttir, son büyük akılcıdır ve işe ilkrasyonalistin, o muazzam Descartes’ın çıkış noktasındanbaşlamak istemiştir, öyle ki rasyonalizmi en ileri aşamasınaulaştırmıştır. Üçüncüsü, Husserl’i tanıyan bilir ki, söylediğiancak “görmekte” olduğu şeydir. Dördüncüsü, sanıyorum kibu, tüm yapıtında, bilimleri aşan, onlardan dışarıya taşan veonları kuşatan bir olaydan, özetle, evrensel bir insanlıkolgusundan söz ettiği tek paragraftır. Beşincisi vesonuncusu, Husserl her zaman kendi içine kapanık birhayat sürmüştür, havayı koklayarak ortalıkta dolaşmamış,“bilgilenme” tasasına düşmemiştir. Demek ki kendisininböylesine sadelikle betimlediği olgu, onun inzivasına kadarsızmış, karşısına dikilmiş ve onu “görmek”ten başka çaresikalmamışsa, üzerinde ne mene bir baskı yaratmış olmalı?

Ancak iki hususu eklemek zorundayım. Biri şu: Bu olayıkabullenmekten doğup, Husserl’in değindiğim yapıtınıoluşturan radikal düşünceler bana hiç de öylesine radikal

görünmüyor. Nedeni bir başka yerde açıklanacak.[49]

Husserl’in burada aktardığım sözlerine ilişkin yapmakistediğim diğer uyarı ise, düşünürün içinde bulunduğumuzmuazzam zihinsel değişime getirdiği betimlemeyle ilgili.Husserl, söylediğim gibi, konuya bir daha değinmez.Yalnızca elden geldiğince kısa olarak belirtmeyi istemiştir.Bu açıdan bakıldığında betimlemesi hem doğru, hem deduygulandırıcıdır. Ancak bu müthiş olay bu çalışmamınkonusuyla sıkı sıkıya ilişkili, yani daha irdelemeye girişirkenbu tanının üstünde iyice durmamız gerekiyor ki, okurun bu ilkadımda düşeceği ufacık bir dalgınlık ilerde onu heptenşaşırtmasın.

Diyor ki Husserl, bilimler eskiden kendilerine duydukları“büyük iman”ı yitirmiş durumdalar. Hemen ardından şöyleekleyerek tekrarlıyor: Günümüz insanı dünkü insanın akladuyduğu “büyük iman”ı yitirmiş bulunuyor. Yani birkaçsatırda iki kez “büyük iman”dan söz ediliyor. Belirsiz birniceliği anlatan bu terim aslında yazarın her zaman öylesinetitiz olan sözlüğünde eşi görülmeyen bir ifade. “Büyük iman”da nesi oluyor? Yani bir “küçük iman” da mı var? Metreyleölçülemeyecek bir şeyde farklar nasıl anlaşılır? Söylemeyebile gerek yok, bu hesaplı bir belirsizliktir. Okuma bilenherkes fark etmiştir, zaman olur, en titiz yazar bile belirsizbir şey söyler. Bir de bakarsınız, sözü öyle dolaştırmış ki,fikre, çan içinde tokmak gibi, fazlasıyla geniş bir alanbırakmış. Bunun nedeni açıktır. Herhangi bir sebepten ötürü,yazar o noktada fikri en dar anlamıyla anlaşılacak biçimde

yeterince geliştiremeyecektir. Öte yandan, fikrin kendikesinliğine de ihanet etmek istemiyordur. Bunu göz önünealarak, sınırları öylesine bulanık bir sözcük seçer ki, gününbirinde çelişkiye düşmeksizin kesin çizgilerinekavuşturabilsin onu. Husserl’in zihinsel biçemine öylesineyabancı olan “büyük iman” ifadesi buna iyi bir örnektir.

İşte kanıtı. Okur metni incelesin ve o sözlerle Husserlgünümüz insanının akla inancını tümden yitirdiğini misöylüyor, yani bilimler kendilerine hiç mi güvenmezolmuşlar, bunu çözümlemeyi denesin. Elbette ki düşünürünbelirttiği şey o değil. Diyor ki, dünya “sorunsallaşmıştır”,çünkü “büyük iman” yitirilmiştir. Eğer yitirilen “büyük iman”değil de “küçüğü” olsaydı, dünya sorunsallaşmazdı, enazından bu nedenle sorunsallaşmazdı. Bir şeyin sorunsalolması için, onun tersine de tümüyle inanmıyor olmamızgerekir. Eğer aklın hiçbir önemli işe yaramadığına, aklı biryana bırakabileceğimize hepten inanmış olsaydık, “rasyoneldünya” bizim açımızdan sorunsal olmazdı. O durumdadünyanın hepten mantıkdışı olduğuna tümüyle inanırdık, kionun da başka çağlara hayat vermiş olan herhangi birinançtan farkı bulunmazdı.

Ancak durumumuz bu değil. İnsanın akla imanını yitirmişolduğunu söylemek doğru olmaz.[50]Mesele şu ki, XVII.yüzyılda Avrupa’nın yönetici azınlıkları zekânın mutlakgücüne radikal bir güven duymaya başladılar, yaşamınsorunlarına çözüm bulabilme yolunda tek ve evrensel araçsaydılar onu. Bu güven XVIII. yüzyıl süresince gittikçe daha

geniş toplumsal çevrelere yayıldı, XIX. yüzyılda da Avrupatopluluklarına egemen inanca dönüştü. Ne zekâya olaninancın iman niteliğine, ne de zekâ karşısındaki beklentileregörünürde sınır yoktu. Bu görünüm karşısında insanoğludosdoğru fikirlerle yaşamaya koyuldu. Bu sayede bilimselçalışmalar, kuramlar, öğretiler, özetle akla sığmaz ölçüdebir fikir üretimi gerçekleştirildi. Gelgelelim günün birindegörüldü ki, zekâ ve akıl özellikle maddesel düzlemde sayısızsorunu çözebiliyorken, başka sorunları, başlıca ahlaksal vetoplumsal sorunları çözme konusunda hepten başarısızkalmıştı; insanın en son ve kesin sorunlar olarak hissettikleride bunlar arasındaydı. Bu hepten başarısızlık bilincineancak ilkin eksiksiz bir imanla başlanmış bir dizi başarısızdeneyimin ardından varılabilir. Güvensizlik, güven tarihininçok ileri bir bölümüdür. Sonuçta insan ikircikli bir durumdakalır. Bir yandan zekânın etki gücüne inanmazlık edemez,öyle ya, hergün yeni ve müthiş sorunların üstesindengelmektedir o. Aklın ortadan siliniverecek bir hayalet, yokolabilecek, giderilmesi gereken bir göz aldanması değil,insanın dayanabileceği, dayanması gereken somut birgerçeklik olduğunu bilir. Öte yandan, artık ona sonu sınırıbulunmayan bir inanç sunmak da artık mümkün değildir.Ama daha önceden akıl tam olarak ve resmen “sınırsızgüven beslenebilecek şey” sayıldığından, imanının nesnesikendi gözleri önünde değişmiştir ve haliyle ona olan inancınniteliği de değişmiştir.

Bu incelemeye başlarken, yalnızca bir ilk yaklaşım olarak,yüreğimizin akıl karşısındaki, zekâ karşısındaki konumu

böylece sanırım yeterince açıklanmış oldu: İnsan, kendiürettiği fikirlerin karanlık ormanında[51]yitip gitmiş, onları neyapacağını bilemez halde. Vazgeçilmez bir yararlarıolduğuna halâ inanıyor da, o yararın ne olduğunu bilmiyor.Tek bildiği, o fikirlerin verdikleri hizmetin son üç yüzyıldaonlara atfedilenden farklı olduğu. Aklın yaşamımızıbütünleyen etkinlikler sisteminde tuttuğundan farklı, başkabir yere oturtulması gerektiğini sezinliyor. Sözün kısası,zekâ ilkin büyük çözümken, giderek büyük sorunadönüşmüş durumda. Bu yüzden konuyu bilim ve felsefe gibizihinsel uygulamaların şu ya da bu özel biçiminesınırlamaksızın, olanca genişliğiyle ele alarak üzerinde kafayormak lazım. Bilim ve felsefe, türümüzün var olduğu sanılanbir milyon yılda[52]insanoğlunun zihinsel uğraşının devasafonu üzerinde, topu topu birkaç yüzyılda gezegenimizinbirtakım alanlarıyla sınırlı olan minimini etkinliklerdir. İşte oen geniş anlamda soruyoruz kendi kendimize: Düşüncenedir? Ancak bu soruyu yanıtlamaya çalışmadan önce,sorunun kendisine hazır olmamız gerekiyor, bunu da ancakgeleneğimize inatla kök salmış bazı fikir birleşimlerine birdizi zahmetli yer değiştirme ve koparma işlemi uygulayıpserbestleşmekle başarabiliriz.

Düşüncenin Maskeleri

Düşüncenin varlığını bulunduğunu sandığımız yerdearaştırmaya kalkıştığımızda, yani düşüncenin öz niteliğininne olduğunu irdelediğimizde, kendimizi muazzam sayıda venüfuz edilmesi güç şeyle sarılı buluruz, onlar dikkatimiziçeker, baskı yapar bize: Düşünceymiş gibi ortaya çıkan oşeyler aslında düşünce değildirler.

Söz konusu serüven bu duruma özgü değildir, öze ilişkinve kalıcıdır. Herhangi bir şeyin varlığını ya da gerçeğini, yanio şeyin kendisinin aslında ne olduğunu araştırdığımız hersefer ilk karşılaştığımız onu gizleyen başka şeyler, onunmaskeleri olur. Zamanında Herakleitos uyarmıştı: Gerçekgizlenmekten hoşlanır.[53]İlk bakışta evren sürekli birkarnavaldır. Maskeler sarmıştır çevremizi. Ağaçlar ormanıgörmemizi engeller, yapraklar ağacı görmemizi, bu böylesürer gider. Varlık, şeyin kendisi, özü gereği gizli olandır,örtülü olandır, maskeli süvaridir. Onu gizlendiği maskelerinaltında bulup çıkarmamızı sağlayan işleme “gerçekliğinibelirlemek”, irdelemek deriz. Gizli olanı ortaya dökmek,üstündeki örtüleri çekip almak, keşfetmektir onu. Ve birşeyin böyle gözümüzün önündeki çıplak hali onun“gerçeği”dir işte. O yüzden “çıplak gerçek”ten söz etmekfazladan bir bilgi vermek olur.[54]

Gizlenme olgusu karmaşık değildir. Basit olarak bir şeyinvarlığının ya da aynı kapıya çıkan “şeyin kendisinin”,kendiliği içindeki şeyin, onunla ilişkili olmakla birlikte

doğrudan doğruya o olmayan her şey tarafındanörtülmesidir. Biz de zihnimizin “şeyin kendisi”ne doğrugiden yolculuğunda “onunla ilişkili olan”ı onun yerinekoymaya başlarız. Eğlentiden şafak sökerken ayrılan biriningörüntüsü öyledir: Yani yüzünde bir maske vardır. Bir şeyle“ilişkili olan” onunla az çok ilişkilidir; kimi zaman da sıkıilişkilidir. İlişkisi ne denli fazlaysa o denli kötüdür: Gizlenmeolgusu ayak direyecek, biz de daha uzun süre öylece,kafamız karışık yaşayacağız, aldanacağız demektir.

Düşünce işte öyle, zihinsel etkinliklere bağlı psikolojikkavramların yığını altında gözümüzden gizlenir. İnsan“Düşünce nedir?” sorusuna düşünme uğraşına daldığındaharekete geçen psişik düzeneklerin betimlemesiyle karşılıkverir. Elbette ki o işlevler –algılama, kıyaslama, soyutlama,yargılama, genelleme, çıkarsama– düşünce “ile ilişkili”şeylerdir. Onlar olmaksızın insan düşünce dediğim etkinliğigerçekleştiremezdi. Düşüncenin sorguladığımız gerçekliğiise bir ödevdir, insanın yaptığı, yapmaya koyulduğu birşeydir –bu nedenle onu uğraş olarak adlandırıyorum–,görmek, anımsamak, akıl yürütmek gibi insanın başınagelen şeyler değildir. Her türlü “yapma”nın bir şeyden ötürüve bir şey için yapılmış olma özelliği vardır. Yapmanın ya daetkinliğin üçüncü bileşeni neyle yapıldığıdır, araç gereçyani.[55]O araç uygun olmayabilir, o zaman etkinliğimizamacına ulaşamaz, başarısız bir eylem olur, ama bu yüzdenbaşarılı eyleme kıyasla eksik bir etkinlik sayılmaz.

Yalnız modern psikoloji değil, birazdan göreceğimiz gibi,

Aristoteles de düşünceyi salt zihinsel psişik etkinlikleringerçekleştirilmesiyle özdeşleştirir ki, iki başlı hatadır bu.Çünkü insan düşünmeye koyulduğunda yalnızca algılamaya,anımsamaya, soyutlamaya ve çıkarsamaya koyulmaz –bunlar salt zihinsel düzeneklerdir–, tüm bu etkinlikleri birsonuca varmak için harekete geçirir. Amaçladığı ve yerigeldiğinde belirginleştirmeye çalışacağımız o amaç,düşünceyi ona ulaşmakta kullandığı araçlardan dahakesinlikle tanımlar.[56]Demek ki bu özdeşleştirmede gizli ikiyanlıştan biri, düşünme işinde insanın yararlandığı psişikaraçların o etkinliğin başarılı olması açısından uygun veyeterli sayılmasıdır. Oysa hiç değişmeden tekrarlanan acıklıdeneyim tam tersini söyler: İnsanın uğruna düşünmeyegiriştiği amaca asla yeterince ulaşılamaz; dolayısıylainsanın bugüne değin düşünmekle varmayı hedeflediği şeyeuygun yetileri olmuş olduğunu varsaymak kabul edilir şeydeğildir. Bu noktada, bu ilk düzlemden bakıldığında,düşüncenin insanın kendi yeterliğinden umutsuz olmaklabirlikte yine de varlığını adaması gereken bir uğraşolduğunu kavramaya başlıyoruz. Olay –pek beğenilen birsıfat kullanacak olursak– trajik sayılabilir, ama aslında öyledeğildir. Tarihte her zaman için alesta bekleyen kimiakbabalar olmuştur ki, bir düşünce biçimi, örneğin akılkaçınılmaz yetersizliğini açığa vuran ağır bir bunalımagirdiğinde üşüşmeye hazırdırlar. Ama işte o akbabalargagalarıyla leşi temizleyip bitirince, yeni baştanbaşlamaktan başka çareleri yoktur ve şamatalısindirimlerini kendi eski kokuşmuş fikirlerini, cesetlebeslenen “felsefelerini” yeni baştan düşünmeye koyularak

sekteye uğratırlar. Hep bir leşten yola çıkan akbabalar,sırtlanlar benzeri öyle düşünme biçimleri vardır ki, biçareinsanoğlunun zaman zaman içine yuvarlandığı başarısızlıklabeslenirler.

Yani düşüncenin yoğunluğunu ölçmek zihnin içinigözlemeye koyulmakla, psikolojik araştırmalara dalmaklaolmaz. Düzen daha çok tersine işler: Ancak düşünce denenşey üstüne belirsiz ve sorumsuz bir kavrama sahip olmamızsayesindedir ki, psikoloji kimi psişik olguları tercihanzihinsel diye sınırlayabilmiştir.[57]Böyle adlandırılırlar, çünküdüşünme işinde payları vardır, bunun tersi doğru değildir.

Sahici düşünceyi maskeleyen bir başka kitle de mantıktır.Burada gizleme olayı bir şemalaştırmadan oluşur. Mantıkdüşüncenin sonsuz biçimsel yapısının yerine o yapılardanbir tekini koyar: Mantıksal düşünceyi; yani bazı özelliklerisergileyen düşünceyi: Kendi kendine eşit olmak, çelişkiyedüşmemek ve “doğru” ile “yanlış” arasında üçüncü bir terimidışlamak. Bu özellikleri sergilemeyen her türlü düşünmeeylemi başarısız bir düşünme sayılır, yapısı gereği olmayıamaçladığı şeyi olamamıştır, o yüzden sahici düşünmedeğildir. Bu handiyse dinsel nitelikli “mantıksallık”buyruğunun iki bin yıl süreyle uyguladığı maskeleme gücühesaba sığmaz. İnsanlığın muazzam zihinsel panoramasınıçok farklı genişlikteki iki alana bölmüştür: Bir yanda pek darolan mantıksal dünya; öte yanda dikkate değmeyen, nasıldeğerlendirileceği bilinmeyen, olumsuz mantıksızlık evreni.Mantıksallık akla uygunlukla öylesine özdeşleştirilmiş ki,

giderek mantıkla akıl eşdeğerli sayılmış. Bunların hepsikaçınılmazdı ve gerçekten de tümüyle, istisnasız mantıksalolan bir düşüncenin varlığına inanıldığından ötürü haklısayılırdı. Batı insanı elindeki mantıkla, kesin hatları bütündiğer düşünce biçimlerinin karmakarışık ormanıyla çelişenbir mimariye sahip olduğuna inanıyordu. Gelgelelim bugünöylesi bir mantıksal düşüncenin var olmadığını farketmekteyiz. Yirmi üç yüzyıldır mantık diye adlandırılankabataslak kuram yeterli olduğu sürece bu aldanmacaylayaşayıp gitti Batı insanı. Ama üç kuşak var ki, mantıksallığada bilimin diğer konularına olan oldu: Mahvoldu, bitti. Vemantık cidden mantıksal biçimde –lojistikle, sembolikmantıkla, matematik mantıkla– yapılandırılmayaçalışıldığında bunun imkânsızlığı görüldü ve dehşetle farkedildi ki, son ve kesinkes özdeş kavramlar yoktur, çelişkiiçermediği garantilenebilecek yargılar yoktur, ancak nedoğru ne de yanlış olan yargılar vardır, kanıtlanamayacaklarıkanıtlanabilen gerçekler vardır; dolayısıyla mantıksalolmayan gerçekler vardır.[58]Bu durumun gereği bakış açısıtümüyle değişiyor. Mantıksal olan, mantıkdışı öğeler içerirbiçimde ortaya çıktığında, öbür düşünce biçimleriylearasındaki acıklı uzaklık silinip gidiyor. Böylece ortaya çıkanşu oluyor: Mantıksal düşünce –var olmadığına göre–,demek ki düşünce niteliğini taşıyan bir düşünce değilmiş,yalnızca hayali bir düşünce fikriymiş, yani yalnızca kendikendini tanımayan bir ideal, bir ütopyaymış. Sonuçta eskiYunan’ın icadı olan Aristoteles’in mantığı da –benzernedenlerden ötürü– Platon’un Devlet’i kadargerçekdışıymış.

Dolayısıyla Lévy-Bruhl’ünkiler[59]gibi zırvalara yer yok:Hani bizim “mantıklı düşünce” diye sunduğumuza ilkelinsanların düşüncesini bir “mantık-öncesi düşünme” olarakkarşı çıkarıyor ya, her zaman dehşet verici bir şey gibigörünmüş olmalı o. Mantıklı düşünmenin sandığımızdan çokdaha mantıksız olduğunu anlayınca gözümüz açılıyor, ilkeldüşüncenin ileri sürüldüğünden çok daha mantıklı olduğuuyarısını yapıyoruz.[60]Yani insanoğlunun tarih boyuncauyguladığı bir düşünce türüyle diğerleri arasındaki mutlakayrılıklar ortadan kalkıyor, aralarında bir süreklilik kurulmuşoluyor. Ya da aynı kapıya çıkan: Mantıksal düşüncedüşüncenin tek temsilcisi olarak sahneden çekilince,düşünce asıl varlığıyla gözlerimizin önüne seriliyor, saltkendine özdeşlik, çelişkisizlik ve üçüncü bir teriminyokluğundan oluşmayan bir şey olarak. Çünkü bir kez dahasöylüyorum, eğer düşünce son elde bu özelliklerinvarlığından ibaretse, asla var olmamış olduğunukabullenmek zorunda kalırız. Oysa insanoğlu, şu ya da bubiçimde, isteyerek ya da istemeyerek, şevkle ya dagönülsüzce olsun, ama her zaman düşünmüştür.

Bilginin Tarihsel Niteliği

Ancak düşüncenin yoğunluğunu gizlemiş bulunan bu ikimaskenin hiçbiri maskelerin en kalını değildir. Her ikidurumda da “Düşünce nedir?” sorusuna somut ve gerçekdüşünce olma iddiasında bulunmayan şeyler gösterilerekkarşılık verilmektedir. Psikoloji bize zihinsel etkinliklerisunar, yani düşünmenin salt araçsal olanağını. Mantıkyalnızca düşünmenin biçimsel bazı şemalarını belirtir,mantıksal özellikler sergiledikleri varsayılanları. Tümbunlardan daha etkili olan, bilginin düşünceyi gizleyicigücüdür, o kadar ki uygulamada ikisi eşanlamlı sayılır.Gerçekten de, bilmek düşüncedir, somut olarak işleyen,tam anlamıyla etkin düşünce. Ne salt zihinsel etkinlik –eskilerin “yeti” dedikleri–, ne mantıksal şemalar düşüncenineksiksiz örnekleridir. Oysa bilgi öyledir. Burada yapılanyanlış, bunun tersinin de doğru olduğunu sanmaktır, yani herdüşüncenin, ister isabetli, ister isabetsiz olsun, haliyle bilgiolduğunu sanmak. Aynı nedenle, eğer temellendirdiğimizbüyük meselede gerçekten ufka açılmak, sorunun kökünekadar inen bir yol açmak isteniyorsa, her iki terimarasındaki geleneksel birlikteliği bozmaktan başka çareyoktur.

İnsan, düşünmeye her koyulduğunda, onu hep aynı niyetleyaptığı var sayılır: Nesnelerin ne olduğunu araştırmak yani.Bu iş de “bilmek” diye adlandırılan şey olduğundan,düşünmekle bilmek aynı şeymiş gibi oluyor. Ve bu öylesine,sözcüklerin hoş bir belirsizlikle kullanıldığının bilinciyle

söylenirse, yanlış bir varsayım olmaz. Yanlış ne zamanortaya çıkar: Birden, farkına varmaksızın, o belirsiz“nesnelerin ne olduğunu araştırmak” ifadesine kesin biranlam verildiğinde ve aynı zamanda bu durumda insanınher zaman, isabetle ya da isabetsizlikle, onu çevreleyenvarlığı keşfetmeye niyetlenmiş olduğunu ileri sürmenin yanlışolduğu fark edilmediğinde.

Çünkü bu durumda bizi “bilgi” sözcüğünü biri esnek,öbürü dar olan iki anlamda kullanmaya ileten bir sözde-mantıkçılık söz konusudur. İnsanoğlu her devirde dünyayı vekendi kendisini irdelerken hangi ilkelere dayanacağınıbilmeye büyük önem vermiştir. Neden önem verdiğini ilerdegöreceğiz, önem vermesi gereğinin neden öyle sanıldığıkadar “doğal” olmadığını da göreceğiz. Herhangi birkonuda hangi ilkelere dayanacağını bilir durumdaolduğunda, oturup düşünmek aklına gelmez, o şey üstünesahip olduğu düşünce ya da fikre takılır kalır. “İçindebulunduğumuz fikir” inanç dediğim şeydir.[61]Ama o inançeksik olduğunda, o inancın içinde bulunmaktan çıkınca,duracak bir yeri kalmaz, bu konuda hangi ilkeyedayanacağını yeniden bilebilmek için bir şeyler yapmakzorunda hisseder kendini. İşte o yapmaya koyulduğu şeydüşünmektir, çünkü düşünce içine düştüğümüz kuşkudançıkıp, yeniden kesinliğe erişebilmek için yaptığımız şeydir –artık o şey her neyse. İstese de istemese de insanoğlunundoğruyu bulmaya çabalamaktan başka çaresi yoktur. Onutanrılardan ve hayvanlardan ayıran da budur. Ama bununlainsanın düşündüğü zaman uyguladığı işlem biçiminin ne

olduğu söylenmiş olmuyor. O biçimler çok farklı olabilir.İnsanoğlunun bir kerede edinmiş olduğu, onun için “doğal”olan, dolayısıyla az ya da çok yetkinlikle sürekli uygulamışolduğu bir tek biçim değildir. İnsanın her zaman sahipolduğu şey düşünme ihtiyacı’dır, çünkü her zaman az ya daçok kuşku içindedir. Bu ihtiyacı tatmin etmenin yolları –demek istiyorum ki tatmin etmeye çalışmanın yolları,düşünme teknikleri, stratejileri ya da yöntemleri olarakadlandırabileceğimiz şeyler– ilke olarak sayısızdır, amahiçbiri insana öylece armağan edilmiş değildir, hiçbirikendinde hazır bulduğu bir “çeyiz” değildir. İnsan bunun çokuzağındadır, o şeyleri zamanla icat etmek, uygulamalarındaustalık kazanmak, giderek onları denemek, olasıverimliliklerini sınamak ve sonunda her zaman sınırlarınatoslamak durumundadır. Belki de “insanoğlu” denen biçarevarlığın dünyaya gelmekle içine düştüğü esrarlı kuyudankendini çekip çıkarabilmek için el atmak durumundakaldığı[62]muazzam zihinsel süreçler listesini kalkıp da insan“doğası”na –”doğa” bize armağan edilmiş olan vedoğduğumuzdan itibaren sahip olduğumuz şeylerinbütünüdür– atfetmekten daha büyük bir haksızlık olamaz.

Dar anlamıyla bilgi bu yöntemlerin biridir, yalnızca biri.Zihinsel düzenekleri, son elde kavramların yönetimi altındave onları akıl yürütme yoluyla birleştirip biçimsel olarakişleterek yaşamın gizini çözmeye çalışmaktan oluşur.İnsanın her zaman tam da bilmek denen o belirli uygulamabiçimiyle uğraşmış ve uğraşmakta olduğunun, öylesinekolayca ve süreklilikle, apaçık bir gerçek sayılmış olması

şaşırtıcıdır. Şöyle kabataslak kafa yorduğumuzda bile,öylesi bir işe girişmenin birtakım şeylerin varlığınıgerektirdiğini, insanın bilme işine kendini ancak onlar varolduğunda adayabildiğini ortaya koyar. Varlığı gerekli olanşeyler şu ikisidir: Görünürdeki kargaşanın gerisinde, bizimiçin şimdilik kaos olan gerçeğin ardında, onun tümdeğişikliklerinin bağlı olduğu değişmez, durağan bir figürbulunduğu, dolayısıyla o figürü keşfettiğimizde bizi saran gizkarşısında neye güveneceğimizi bilebileceğimiz inancı.Gerçeğin o değişmez, durağan figürü eski Yunan’dan berivarlık diye adlandırdığımız şeydir. Bilmek, o “değişmez vedurağan figür”de nesnelerin varlığını kavramaktır. Bilmeeylemine girişmenin bir saçmalık olmaması için mutlakagereken diğer şey, nesnelerin o varlığı’nın “zekâ” diyeadlandırdığımız insan yetisiyle benzeşen bir yoğunluğubulunduğu inancıdır. Ancak böylelikle, zekâyı işletme yoluylagerçeğe nüfuz ederek, altında yatan varlığı keşfedebiliriz.

İnsanın bir bilme çabasına giriştiğinde ne durumdabulunduğunu gözümüzde canlandıralım. Örneğin ışıkolgularının değişken ve gelişigüzel görünüşü konusundaneye güveneceğini bilemez. Bunu fark edince zihinseldüzeneklerini harekete geçirerek bir şey aramaya koyulur,onu bulursa ışık olgusu konusunda bir kesinlik konumunaulaşacağını umar. Aramak tuhaf bir işlemdir: Aramayagiriştiğimizde bir şeyin peşindeyizdir, ama o peşindeolduğumuz şey bir bakıma elimizdedir zaten. Çeşitlirenklerdeki cam boncukların arasında kırmızı bir boncukarayan kişi zihninde kırmızı bir boncukla yola çıkar;

böylelikle daha onu bulmadan önce bir kırmızı boncuğunvarlığını önermektedir, bu nedenle arar onu. Benzeribiçimde, ışık konusunda bilgi edinme çabasına girişen kişi,ışıklı olgularda sanki onların gerisinde bir şeyin var olduğunuönermektedir, öyle ki, 1) onu bir kez buldu muydu, ışıkolgusu konusunda rahatlayacak, kesinliğe kavuşacaktır; 2)varsayılan o şeyin öyle bir yoğunluğu ya da dokusu vardır ki,akıl yürütmekle bulunabilir, yakalanabilir. Yoksa onu akıllaaraştırmanın anlamı olmazdı. İşte o şey ışığın varlığı’dır, ışıklıolgunun istikrarlı ve sabit davranışıdır, daha önceki düzensizgörünümleri ve şaşırtıcı karmaşıklıklarıyla sonsuz sayıdadeğişimleri düzenli kurallar uyarınca o varlıktankaynaklanmaktadır. Varlığın istikrarı ve sabitliği, “hep neyseo olması” onu kendi kendine eşit kılar. İşte o eşitlik dekavramın özgül bir özelliği olduğundan, varlıkla düşünceninsonuçta aynı nitelikten oluştukları ortaya çıkar; dolayısıylakavramın yasaları varlık için de aynen geçerli olacaktır. Işıklıolgularda o değişmez ve sabit noktayı bulduğumuzda, onuışığın “gerçeği” sayarız, yani onu bir önerme ya da savlabelirterek şöyle deriz: Işık havanın titreşiminden oluşur.Bilme çabamızın sonucu budur.

Ama şunu iyice fark etmeliyiz ki, eğer o varsayım ya dasav bizim bilme çabamızın sonucuysa, o çabadan önce, oçabanın dışında, dolayısıyla bilmeden, ışığın ve genelliklenesnelerin bir varlığı olduğunu önermiştik. O varsayımolmaksızın bilme olayı başlamaz, bir önermeylesonuçlanamazdı. Ama onu varsayım diye adlandırmakla,ona önermeye atfettiğimiz kadar güçlü bir kanı

atfetmediğimiz anlaşılmamalı. Tersine, bilmekle uğraşankişi radikal bir kanıyla ortada bir varlık bulunduğunuvarsaymaktadır ya da daha başlangıçta ileri sürmektedir,işte bu nedenle onun şöyle mi yoksa böyle mi olduğunugörmek üzere araştırmaya girişir.

Ancak bu durumda ortaya çıkan sonuç şudur: Bilgi, dahaişe başlamadan, nesneler üstüne tümüyle belirlenmişbulunan bir fikirdir: Nesnelerin ne olmaları gerektiği fikri. Veo fikir her türlü kanıttan ya da akıl yürütmeden öncegeldiğine, her türlü akıl yürütmenin ya da kanıtın varsayımıolduğuna göre, demek oluyor ki yalnızca bir inançtır, oniteliğiyle de dinsel inançtan farklı bir şey değildir.

Yani bilmek, salt “algılamadan soyutlamaya kadar varanzihinsel etkinlikleri, psişik düzenekleri uygulamak” değildir,insanın ortada bir varlık bulunduğu konusunda kesin vemantıköncesi bir ön-inancı olmadıkça kendiniadayamayacağı bir uğraşı ya da eylemidir. İnsan şu ya dabu nesneyi ya da genellikle nesneleri ne yanından elealacağı konusunda kuşkulu olduğundan, kuşku duymadığışeye el atar, ona sorun yaratmayan, gözünde yalnızcaaklına gelmiş bir fikir değil, gerçeğin ta kendisi olan şeye:Kendi radikal inancına göre, nesnelerin gerisinde yatmaktaolan varlığa. Bilmeye çabalaması bazı zihinsel etkinlikleresahip olduğundan değildir, kesinkes belirgin bir başkainanca sahip olduğundandır ki, o da soyut bir fikir oluşturmayetisi değildir, daha başlangıçtan etkin ve somut bir fikirdir,bir zihinsel “ürün”dür, bir “öğreti”dir. Doğuştan gelen ya dabağışlanmış fikirler olmadığına göre, bu demektir ki o inanç

bağışlanmış fikirler olmadığına göre, bu demektir ki o inançinsanoğlunun varmış bulunduğu bir kanı durumudur,doğuşunda verilmiş ya da “doğal” bir armağan değildir veaynı nedenle, sürekli, onu oluşturan ya da Aristoteles’tenberi söylenegeldiği üzere, onun doğasına ait bir parçadeğildir. Ama mademki görünürdeki gerçekliklerin altındayatan bir varlık bulunduğu inancı insanoğlunun eriştiği birzihinsel durumdur, bu demek oluyor ki insan o duruma bellibir yoldan gelmiştir: O fikre, yalnızca ona ileten tek yoldan,yani insanın kendi başına yapmış olduğu bir dizi yaşamsaldeneyim, art arda denemeler ve düzeltmeler sayesinde vedaha önceki kuşakların işbirliğiyle. Kendisi de topluluğunsürdürmüş olduğu o geleneğin içinde doğmuş veeğitilmiştir; ya da daha basit bir deyişle: İnsan gerçeğin birvarlığı olduğu inancına varmak durumunda kalmıştır, çünküdaha önce başka inanışlar –örneğin tanrılara inanç– içindeolmuştur, o inanışların dağılıp gitmesi ve iflas etmesiylegözleri bu yeni inanca açılmıştır.

Bu düşünce geleneksel anlamda bilgi fikrini kökündendeğiştiriyor. Bilgi, insanın doğuştan gelme, bu nedenlebaşkasına devredilemeyen kalıcı bir yetisi olmaktan çıkıyor,insan yaşamının daha önce başına gelmiş olan birtakımserüvenler sonucunda ulaştığı bir tarihsel biçime dönüşüyor.Bilme ediminin böylece biçim değiştirmesi, bilmeninarkasında işlemekte olan bilme-öncesi aşamanın farkınavarıldığında ortaya çıkmıştır. O farkındalık, bilgiden sözettiğimizde başvurduğumuz sözde-mantıktan kaçınmamızayarar: Yoksa bazen varoluşumuzun her türlü esrarınıçözümlemek üzere giriştiğimiz her türlü zihinsel çabayı bilgi

diye adlandırırız, bazen de terimi kesin anlamında kullanır,aslında gözden gizlenen ve dokusunun “özdeşliği”ndenötürü, özdeş kavramlarla belirlenmesine olanak verenvarsayımsal bir varlığı sahiplenmek sayarız. Onu bir figürolarak belirlemek, salt tarihsel niteliğinin ortaya dökülmesiiçin yeterlidir. Dahası, bunu yaparken fark ederiz ki, bilmeişlemine girişme denen o eylem ya da uğraş, sözcüğüniçerdiği tüm anlama ancak eski Yunan’ın bazı çağlarındasahip olmuştur. Yalnız Yunan’da insan kendini çekincesizceo uğraşa vermiştir, çünkü yalnız orada ve o zaman gerçeğindolu dolu ve salt varlık olduğu yolunda kesin bir inanç içindeyaşıyordu. Helen düşünürleri işte zihinlerini Yunan insanınısaf inancı niteleyen mutlak kesinlikle sarıp sarmalayan oimanın fonu üzerinde işletmişlerdir. Yunanlılar için bilgi,bilme eyleminin kuşku götürmez ürünüydü. Bu nedenlebizim deneyimsel bilimimiz onların gözünde bilgisayılmazdı. Modern fizik bilimi onlara bilgiden çok ayrı birşey gibi görünürdü, çünkü fizik “varlığın kendisine iletmez”,“olguları kurtarmakla” yetinir, yani görünürdeki çeşitliliğinortasında yönümüzü bulmamızı sağlayan hayali, öznel veinsanlararası bir figür oluşturur ki, ancak yaklaşıklıkdüzeyinde kalır ve gözlemlenen yeni olgular dikkate alınarakhep düzeltilmeye açıktır. Ancak değişmez olana ilişkin bilim–dolayısıyla kendi de değişmez nitelikli olan– bilgidir.Dolayısıyla, eski Yunan’da bilgi, bizim için olduğu gibi,gerçeğin zihinsel düzlemde irdelenmesi değildi, gerçeğinsırrının ortaya çıkarılmasıydı, a-létheia idi.

Hiç tartışılmaksızın, insanın arkasında, sessizce işlerini

gören o inanışların yeraltındaki âlemi irdelenmedikçeinsanın hiçbir eylemi anlaşılamaz. Örneğin Budizmikavrayabilmek için, Buda’nın bireyin asla ölmeyip, sonsuzadeğin yeniden beden bulma zincirine tutsak olduğuinanışından tartışma götürmez bir şeymiş gibi yola çıktığınıdikkate almak şarttır. Bu ölümsüzlük inancı, kaçınılmaz birölememe durumuna inanmak insana dehşet verir veBudizm, aşkın bir intihar tekniğinden, bireysel varlığın, okorkunç ölümsüz ben’in Variochana’nın içinde, yanibireysellikten arınmış evrensel varlıkta silinip, eriyipgitmesinden başka bir şey değildir.

O denli yoğun olmamakla birlikte, kendi düzeyinde aynıoranda etkin olan bir inanç örneği olarak şunu anımsayalım:Astronom Kepler bize yasalarını hangi zihinsel yollardan –hangi ruh hallerinden– geçerek keşfetmeyi başardığınıanlatır. O sayede öğreniriz ki, yalnız ayakta tutanınmatematiksel ilişkiler olduğu, üstelik pek basitmatematiksel ilişkiler olduğu konusunda Pitagorasvari birinancı varmış. Yine de rastlantısal nedenlerden ötürü ilkinelipsten daha karmaşık olan yumurta biçimli eğriyidenemiş.

Anlayamadığım bir nokta var: Nasıl olmuş da Yunan insanızihnini gerçeğin üstünde somutlukla yoğunlaştırarak birdüşünce sistemi meydana getirmeden önce, o gerçeğinonun gözünde ne olduğu hiç incelenmemiş. Tasarlanıportaya konulan her felsefe, sırf bireyin gözünde “gerçeğin takendisi” olduğundan ötürü, dile getirilmemiş bir ön-felsefenin ya da kanının çerçevesinde dolanır. Ancak o “ön-

felsefenin ya da kanının çerçevesinde dolanır. Ancak o “ön-felsefe”, yani o radikal, o mantıkdışı inanç aydınlatıldıktansonradır ki, dile getirilen felsefenin sınırları açığa çıkar.Böylece, –İonya’da, Samos’ta, Elea’da– felsefeninbaşladığı çağın Yunan insanı radikal bir inançla yaşardı: Herinsan gibi içlerine gömülmüş olarak ömür sürdüğügörünürdeki değişikliklerin gerisinde değişmez birgerçeğin varlığı, birinci planda görülen değişikliklerin onunbağrından, kaskatı kurallara bağlı olarak kaynaklandığıinancı. İşte o gerçek physis’ti, yani doğa. Ve o doğaezelden beri oradadır. O çağın Yunan insanı hiçlik kavramınıtanımaz. Sonsuzluğu tartışma götürmeyen, kendi başınaayakta duran, oraya kimse tarafından konulmuş olmasıgerekmeyen bir gerçeklikten yola çıkar. Bu sonsuzluk vedeğişmezlik nitelikleri varlık sözcüğüyle, o sözcüğü doludolu ve sahici anlamıyla kullandığında dile getirdiğiözelliklerdir. Hıristiyan insanınınki gibi, var olmak için biryaratıcı eylem gerektiren ve bu yüzden kendi daha öncekivar olmayışından etkilenen olası bir evren düşüncesi ondaHıristiyanın elinden Tanrı’sı alındığında hissedebileceğitürden bir hayati dehşet uyandırırdı. Öylece kabullenilen tümbu inanışlar, hiç unutmayalım ki bilginin öncesindedir, sırfinançtır, öylece üstlenilir, düşünürün gerisinden işe karışır,onun görünürdeki kargaşadan yola çıkarak alttaki özdeşlikve sonsuz dinginliğe nüfuz etme yolundaki davranış ya dauğraşını etkilerler. İşte bu nedenle “gerçek”, Yunan’da a-létheia, yani keşif adını alır, varlığı çıplaklığı içinde seyredalmayı engelleyen tülü, o karmakarışık ağı çekipkaldırmaktır.

Biz Yunan’dan bilgi fikrini devralmışız, ama varlığa olan oinancı en azından yeterli bir bütün olarak devralmamışız,bilginin sırtını dayadığı natura rerum[63]olarakbenimsememişiz, bilme uğraşının Batıda duçar olduğusürekli güvensizlik o yüzdendir.

Yunan insanı o varlık imanına, o doğa inancına nasılulaşmıştı peki? İşte bu noktada pek üst düzeyde bir sorunyatıyor, inanılmaz gibi görünse de, asla ortaya atılmamış veirdelenmemiş. Tam tersine, Yunan insanı için o inanç sorunolmadığı için sonuçları da sorun değildi: Bilmek –yani varlığıyakalamak– insanın doğumuyla edindiği doğal bir işlevdi.Biz bu son görüşe bağlı kalmışız, ama dayandığı inançkesilip atılmış olarak. Oysa sorun bugün kendiliğinden gelipönümüze çıkıyor: Doğaya o “büyük inanca” kapılan,“nesnelerin varlığı”nın –en dar anlamıyla– bilme deneneylemin şartı olması gereğine inanan neden ille de Yunaninsanı olmuştur?

Persler, Asurlar, İbraniler “bilgi peşinde” koşmamışlardır,çünkü gerçeğin Tanrı olduğuna inanmışlardır. Tanrı’nın,sahici bir Tanrı’nın varlığa, yani istikrarlı, sabit bir yoğunluğasahip olması gerekmez: Salt ve mutlak iradedir o, sınırsızistençtir. Var olanın Tanrı olduğuna, bu nedenle varmış gibigörünen başka her şeyin aslında var olmadığına, yalnızcaTanrı’nın hikmetinden sual olunmaz iradesinin ürünüolduğuna sahiden inanan –yani o radikal imanın şarabınıbirtakım koyup kaldırmalarla sulandırmayan– kişi elbette kinesnelerin kendince bir varlığı, bir yoğunluğu olduğuna

inanamaz; hem yalnız var olduklarına değil, varlıklarının bellibir biçimde, sabit olduğuna inanamaz. Bu durumda, osahici iman sahibinin aklına, nesnelere ilişkin hiçbir sonucakendi zihnini kullanarak varabileceği gelmez, onlaragüvenebileceğini, onların karşısında kendi konumunagüvenebileceğini düşünmez, kendini kaçınılmaz birbiçimde, tek ve kesin gerçek olan Tanrı’nın iradesinebırakılmış bilir. Kendisinin, ailesinin, halkının başına negelecekse tanrısal iradeye bağlıdır, Tanrı’nın o hikmetindensual olunmaz, kaçınılmaz kararlarına. Eğer o insan kendiniyaşamıyla ilişkin bir konuda vahim bir kuşkuya kaptırırsa birşeyler yapacaktır, eli kolu bağlı oturmayacaktır. Amayapacağı şey nedir? Akıl yürütmek, yani çözümlemek,kıyaslamak, denemek, sonuç çıkarmak mı? Kesinlikle hayır:Yapacağı ilk şey dua etmektir, kendisini aydınlatsın, birkesinliğe kavuştursun diye Tanrı’sına yakarmaktır. Duaetmek bir düşünce biçimi ve tekniğidir. O insan içingerçeğe ulaşmanın Tanrı’ya iradesini kendisine ilham etsindiye yakarmaktan başka çare yoktur ve eğer Tanrı lütfedipde kendisini başka insanların arasından seçerek ilhamedecek olursa, kendi tüm fikirlerini kafasından silerek,kendisi Tanrı’nın uzvuna dönüşür, onun dili olur, Tanrı’nınyüce iradesini diğer insanlara bildirir. Söylemi akıl yürüteninlogos’una hiç mi hiç benzemez, gerçeğin altında yatan,oldum olası ve sonsuza değin orada bulunan varlığın keşfiolmaz, a-létheia değildir, Tanrı’nın ertesi gün olmasınıkararlaştırmış bulunduğu şeyi bugünden söylemektir:Söylemi, Tanrı katından yola çıkarak, olacağı öncedenbildirmektir, kehanettir. Tanrı iradesine karşı

çıkılamayacağına göre, kehaneti o gizli tanrısal sesealçakgönüllükle, tümüyle inanmaktır; aynı zamanda özgür vegüvenilir bir sestir o, hem karardır, hem vaattir; söylemigerçeğin logos’u olmayacaktır, amin olacaktır, o dagerçeğin logos’u gibi “A, B’dir” olmayacaktır, “şöyleolacak”anlamına gelecektir. O insan için gerçeğin “–dir”,yani haber kipi şimdiki zamanı yoktur, yalnız gelecekzamanı vardır: “Olacak.” Nesneler sürekli yaratılış halindedir:Her an Tanrı nasıl istiyorsa öyledirler. Amin, ’emunah, İbraniinsanı için “gerçek” anlamına gelen sözcüktür.[64]Yunan’ın a-létheia’sı ile İbrani’nin ’emunah’ı arasında çelişkilerin enbüyüğü vardır ve o kafamızda öyle bir fikir çatışmasına yolaçar ki, bilgiye özel olan salt tarihsel niteliği kavramamızayardımcı olur. Ve bu husus bir kez anlaşıldıktan sonra, aynıölçüde belirgin olmayan başka farkları açıklığakavuşturmakta bu karşıtlıktan yararlanmak mümkün olur.Öte yandan, geçmiş zaman düşüncesinin modern insanınhiç ulaşamadığı daha başka biçimlerinin şimdiye değinerişmiş olmadığımız bir derinlikle içlerini okumamıza olanakverir: Dinsel düşünce, mitoloji, büyü, “bilgelik” ya da “hayattecrübesi” onlardandır.

Bununla birçok büyük çaplı şey elde etmiş bulunuyoruz.Birincisi, bilgiden insanın mutlak olarak güvendiği mutlakgerçek niteliğinin kaldırılması, bilginin salt tarihsel hacmineindirgenmesi. Bilgi “doğal”, üstüne üstlük, insanoğlununonsuz yapamayacağı bir işlem değildir, insanın bazıdeneyimler sonucunda varmış olduğu –icat ettiği– salttarihsel bir “yaşam biçimi”dir, daha başka deneyimler

ufukta belirdiğinde de ondan kopacaktır.

Elde ettiğimiz bir diğer sonuç, bilginin böylelikle birütopya olmaktan çıkması, somutluğuyla ve etkin varlığınıoluşturan görecelikle görülmesidir. Bilgi, ütopyagörünümünden çıkıp somut gerçekliğiyle belirince, artıkgerçekten tarihini yazabiliriz – yani insanoğlunun bilgiyenasıl ulaştığını, bilmek denen o belli uğraşa niçin giriştiğini,o uğraşın Yunan’da nasıl tam anlamına kavuştuğunu, yaninasıl yalnızca Yunan insanının bilmenin mümkün olduğunasahiden ve sınırsızca inanmış olduğunu açıklığakavuşturabiliriz. Bilginin Yunan’daki o dört dörtlük, en safbiçimden yola çıkarak, daha sonraki çağlarda günümüzevarıncaya değin, fikrin ve bilginin (bilme uğraşının) giderekyozlaşmasını izleyebiliriz. Bunu yaptığımızda aklın bugündüştüğü vahim bunalım o apansız, beklenmedik felaketgörünümünden çıkar.

Son olarak –ki bu en önemlisi–, tüm bunlar güncelbunalımı onun dışına çıkarak irdelememize olanak sağlar.Çünkü eğer bilgi, insanın oldum olası yapmış olduğu ve herzaman için yapması gereken şey olsa, onun bunalımıdoğrudan doğruya insanın bunalımı demektir. Oysa bilgi,insan yaşamının salt tarihsel bir biçimine dönüştüğünde,insan kendi yaşamının esrarıyla baş edebilmek,kuşkularından kurtulup güvenlik kazanabilmek için elindeondan önce yine aynı ölçüde normal başka yordamlar dabulunduğunu görür, ardından daha başka olanaklarınvarlığını sezinler. Böylece ilk kez olarak, kendi sonunu ya dabitişini öngören, kendi yerini alacak olan insan tepkilerini

bitişini öngören, kendi yerini alacak olan insan tepkileriniönceden biçimlendiren bir felsefeye ulaşabiliriz.

Zekânın bugünkü durumunun öylece hazır devralınmışkavramlara bu denli radikal olmayan bir reformuygulamakla düzeltilebileceğini düşünen kimse boş birhayale kapılmış olur. Bunlar havada kalan birtakım sorunlardeğildir. Örneğin, şimdiden şunu öngörebiliriz: Batınınörnek bilimi olan fizik, sanki bir savaş patırtısı dinmişcesinekendi üstüne yoğunlaşıp düşünmeye başlayınca, sonuçtaöyle bir fizik “bilgi” kuramı doğuracaktır ki, bilme işlemigeçmişte bilme uğraşı denilen işleme pek benzemeyen birbiçimde tanımlanacaktır.

Bu şekilde ve daha önce yaptığımız değişikliklersayesinde, gözlerimizden bir perde kalkar, düşünceyi onunsalt bazı özel biçimlerine bağlı kalmaktan kurtularakgörebiliriz. O biçimler içinde etkinlik gösterdiği, onlarıgeçmişte yarattığı, dünkü biçimini hep yarınkiyle aştığısırada yakalayabiliriz onu. İşte böylece geçmişe ait her türlüdüşünce biçiminden kurtulmak, henüz hazır bulunmayana,insan zekâsının geleceğinin filizlenişine, birazcık daürpererek, ellerimizle dokunma olanağını sunar bize.

Düşünce: Zihnin Çevreye Uyarlanması

Önceki paragraflarda bilginin tarihsel bir kendilik olaraknitelendirilişi şematik de değildir. Tek değeri, bilgi denenözel durumda, yıllar yılıdır “tarihsel akıl” başlığıylasürdürdüğüm felsefi çabamı esinleyen bir genel aşkınlıkişlemini denediğim bir paradigma olmasıdır. İnsanınkendine özgü gerçeğinin –insan yaşamının– tarihsel biryoğunluğu bulunduğu uyarısını son ve kökten sonuçlarınadeğin ulaştırmak söz konusudur. Bu bizi insan yaşamıdenen bütüncül olguyla ilintili olan tüm kavramları “doğalolmaktan çıkarıp”, onlara kökten bir “tarihselleştirme” işlemiuyarlamaya zorlar. İnsanoğlunun olmuş olduğu, halen olduğuya da ilerde olacağı şeylerin hiçbiri bir kez ortaya çıkıpsonsuza değin öyle olmamıştır, öyle değildir, öyleolmayacaktır, günün birinde giderek öyle olmuştur ve güngelecek, öyle olmaktan çıkacaktır. Biçimlerin insanyaşamındaki kalıcılığı onları düşünmekte kullandığımızkavramların kaba sabalığından kaynaklanan bir gözaldanmasıdır; aslında yalnızca o biçimlere soyut olarakuygulanmaya yarayacak fikirler bu yüzden, sankisomutlarmış gibi, dolayısıyla sahiden gerçeği temsilediyorlarmış gibi kullanılırlar. Böylelikle bilgi kavramındabirbirinden çok ayrı iki kavram belirlemiş oluyoruz: Onlardanbiri, bilgiden insanın çevresine zihnen uyarlanmak amacıylayaptığı, başka özelliği olmayan her türlü çabayı anladığımızzaman. Bu yalnızca kısmi bazı “anları” ya da içerikleri olansoyut bir kavramdır: Soyut bir insan, soyutlukta ondan geri

kalmayan bir çevre, ikisi arasında uyarlanmanın soyutgereği ve yine soyut olan zihinsel işlem kavramı. Kuşkuyoktur ki, her somut insan, dolayısıyla insan her zaman oiçeriklerin etkili olduğu bir şeyler yapmıştır, ama yalnızca oiçeriklerle bir şey yaptığı asla olmamıştır. Kendisi ise hiçbirzaman insanoğlu olmamıştır, sadece belli bir tarihtedoğmuş bir insan olmuştur ve bu nedenle belli bir gelenekleyoğrulmuştur, yaptığı her şeyi o bağlamda yapar. Çevreside herhangi bir çevre değildir, belli bir çevredir, o insanınyaşamı açısından, içinde doğduğu gelenek uyarınca birkolaylıklar ve güçlükler sistemini temsil etmektedir (örneğin,emellerinin listesi, yani onun “mutluluk” fikri ve uygulamayordamlarının listesi). Son olarak, zihin de sabit bir kendilikdeğildir, gerçekliği ya da somutlaşması –gerçek her zamanve yalnızca somut olandır–, insanın işleyişini yönlendirişine,ona verdiği eğitime, yaptırdığı talime göre tarih boyuncasürekli olarak değişir. İlkel insan Poincaré[65]ya daHilbert’e[66]kıyasla daha az mantıklı düşünüyorduysa,nedeni zihninin yapısı gereği mantıkdışı ya da mantık-öncesiolması değildi, yalnızca yirmi altı yüzyıldır devam eden birmantıkçı geleneğin sürekliliği içinde doğmuş olan bu ikiçağdaş düşünür gibi, öylesine berrak, sürekli ve kararlı biriradeyle mantıksallığı arıyor olmamasıydı.

Dolayısıyla o soyut bilgi kavramı salt bir cebir işlemidir,herhangi bir gerçeği belirtmektense, harflerin yerine ya da“boş yerler”e (leere Stellen) mesafeler, büyüklükler,frekanslar belirten somut sayılar yerleştirilmesini gerektirir.Ancak soyut boşlukların yerleri somut saptayımlarla

doldurulduğunda, genel olarak bilgi adı altında birbirinekarıştırılmış olan eylemlerin bazı kökten ayrılıkları ve buterimi onlardan yalnızca biri ya da –en fazla– birkaç ortaköğe içeren bir dizisi için kullanma gereği ortaya çıkar.Bilginin somut kavramı işte o olacaktır.

Buna karşılık, düşünce deyimini özgürleştirmeliyiz,böylece insanın çevresine zihinsel uyarlanmasının biçimselolarak soyut fikri anlamına gelmeli. Ama ona bu değerivermekle, onu ancak bir insan etkinliğinin cebirsel formülüsayma yükümlüğünü üstlenmiş oluyoruz: O formülün etkinfaktörleri sürem içinde belirlenmek durumundadır. Bununsonucu da herhangi bir insan gerçeğini temsil etmeiddiasında olan her kavramın belli bir tarih içerdiğini kabuletmemizdir – ya da doğrudan doğruya insan yaşamınagönderme yapan her kavramın tarihsel zamanın işleviolduğunu kabullenmemiz ki, o da aynı kapıya çıkar. Ne bireksik, ne bir fazla.

Ayrıca, burada bilgi konusunda ileri sürdüğümüz hususaynı zamanda şiire, hukuka, dil kullanımına, dine, “bilgeliğe”ya da hayat tecrübesine vb. de uygulanmalıdır. VII. yüzyıldayaşayan Yunanlıların Homeros’un dizelerinde duydukları ileMusset’nin bir Nuit’sini eş biçimde şiir diye adlandırmak,olayları fazlasıyla birbirine karıştırmaya niyet etmekdemektir. Benzer biçimde, Birinci Pön Savaşı’na katılanRomalının kendi tanrıları karşısında hissettiği ve yaptığışeylerle Hıristiyanlığa aynı şekilde din adını vermek ya daHıristiyanlık bağlamında bile Aziz Augustinus’unHıristiyanlığı ile Newman’ınki arasındaki kökten

Hıristiyanlığı ile Newman’ınki arasındaki köktenayrılığın[67]farkına varmamak hataya düşmek olur.

Yol üstü bir gerçek olan, özü gereği gezgin olaninsanoğlunu anlamayı dileyen bir kimse, tüm durağankavramları kaldırıp atmalı ve dur durak bilmeyen biryolculuğun kavramlarıyla düşünmeyi öğrenmelidir.[68]

Ek

(Felsefenin İlkesi: Haklı Varlığını Kanıtlama)

Şimdi kısaca belirtecek olursak okura soyut gelebilecekbirtakım nedenlerden ötürü, görüngübilimin kendindenönceki diğer tüm felsefelerle ortak yanı “safdil, yani varlıknedeni kanıtlanmamış felsefe” niteliğidir. Bu terimler birdeğerlendirme olarak algılanmasın, küçümseme ya dadeğersizleştirme anlamı içermiyorlar. Yalnızca o felsefelerinbir bütünleyici özelliğini belirtiyorlar, o kadar. Safdil ya dahaklı varlık nedeninden yoksun felsefe deyimiyle, insanı onaileten sebepleri kendi öğretisel bütününün dışında bırakanher türlü felsefeyi kastediyorum; yani insanoğlunu odüşünsel yaratıya iletmiş olan herşeyi felsefenin kendisininoluşturucu parçası saymayan felsefeleri. Bu incelemedefelsefenin genellikle nasıl apansız başlamış olduğunugöreceğiz: Somut gerçek hakkında ya da gerçeklik ilkeleriüstüne bir dizi sav olarak başlamıştır, ama somut gerçek yada gerçeklik ilkeleri üstüne neden birtakım savlar ilerisürmek gerektiği felsefî düzlemde hiç mi hiç bilinmemiştir.

O savlar haliyle bize gerekliymiş ya da doğruymuş gibigelme durumundaydı, zaten ikincisi de birincisiyle aynıkapıya çıkardı ve o savları ortaya koymanın zorunlu olupolmadığı ya da ne ölçüde zorunlu olduğu meselesi hepkuşkulu kalırdı. İnsanoğlunun her türlü uğraşı kendi varlığınınhaklılığını kanıtlamak durumundadır, hem yalnız başkalarıkarşısında değil, kendi gözünde de. Bunu yapmak zorunda

değildir, farkına vararak ya da varmayarak yapar. Vefelsefede olduğu üzere, eğer o uğraş evreni konu edinmek,temel nitelikli hiçbir konuyu dışarda bırakmamakiddiasındaysa, varlığına haklılık nedeni bulacağı tek alandoğrudan doğruya felsefî öğretinin bedenidir, o bedeninüyelerinden biri olarak var olabilir ancak. Geometri ya dafizik bu zorunluktan muaftır, çünkü özel bilimler öncedensözgelimi safdil olarak tasarlanmışlardır. Erdemleri ve aynızamanda sınırlarıdır o. Alanlarını sınırlamakla –en azındanbiçimsel olarak– her türlü istilacı ve saldırgan niteliklerindensıyrılırlar. Siz onlarla ilgilenmiyorsanız, rahat bırakırlar sizi.Bilimlerin kendisinden söz ediyorum, bilim insanlarındandeğil.[69]Ama felsefe öyle değildir. İlk tarihsel adımlarındansonra, felsefeci takımının ulaştığı dengenin dinginliğiyleçelişkili bir şiddet yatmakta özünde. Çünkü filozofun elininaltında bulunan nezaket ve örtmece o şiddeti gizlemeyeçalışabilir, gelgelelim felsefenin kendisi herhangi bir şeyesaygı göstereyim diye kendi esasını değiştirip özniteliğinden vazgeçemez, çünkü yirmi altı yüzyıl var ki kendibağrında sonu gelmez, tükenmez bir aşağılama taşımakta.Dünyada felsefenin var olması demek, çarnâçar, sessiz yada sesli, şu haykırışın var olması demektir: Filozof olmayanbir canlı hayvandır! Yeryüzünde felsefe olmayan her şeyuyurgezerliktir ve hayvanların özelliği öyle uyurgezer haldevaroluşlarıdır. Şunu belirtmek isterim ki, bunu söyleyendeğilim; felsefeye benim getirdiğim reform belki bu müthişmeselede bir düzeltme yapacaktır, ama bunu bu noktayakadar, alttan alta söyleyen “felsefe”nin kendisidir.İyonya’daki, Magna Grecia’daki, Miletos’taki ve Elea’daki

kahramanlık çağından sonra, filozoflar bu aşağılamayıyumuşak sözlerle sarıp sarmalamışlardır. SokratesSavunma’sında[70]şöyle diyecektir: “Felsefesiz bir yaşaminsanın yaşamasına değmez.” Aristoteles diyecektir ki:“Felsefenin dışında kalan tüm bilimler ondan daha‘gerekli’dir, ama hiçbirisi ondan daha önemli değildir.” Busözlerdeki örtmeceyi kaldırın, karşılaşacağınız şeyaşağılamadır.

Felsefe gibi, böylesine saldırgan bir iddiadan oluşan biruğraşın esas olarak haklı bir varlık nedeni bulunması şarttır.Yoksa salt lafazanlıkta kalır, sakat bir tavır olur, kendisi debir başka uyurgezerlik biçimi olur. Yeryüzünde felsefenin vefilozofun varlığı ancak insanoğlunun felsefe yapmaktanbaşka çaresi olmadığı ölçüde, ister istemez filozof olmasıdurumunda hoş görülebilir. Ve bir kez daha söylüyorum,felsefe toplumsal ilişkilerden ötürü değil, çevrenindüşmanca tutumu karşısında kendini savunmak için dedeğil, kendi kendisi için, bizzat kendi bedeninde varlığınıhaklı gösterecek bir üye içermiyorsa, anlamdan da yoksundemektir. Ve örneğin Aristoteles’in Metafizik’inin ilkkitabında olduğu gibi, kimi felsefe incelemelerinin öğretiyegiriş ve önsöz olarak verdikleri açıklamalar da yeterlideğildir. Çünkü hepsi kaleme alan kişi için bile henüzfelsefe değildir, sunuş olarak verilmiş, biçimsel olmayanaçıklamalardır, yani felsefeyi ele alabilmek için bize sunulanbir kulptur. Az sonra göreceğimiz gibi, Aristoteles ile olanbudur. İnsanın neden felsefe yaptığına bir açıklama getirir,ama o açıklama felsefenin kapısından içeriye adım atmaz;

açıklamanın Aristoteles’in felsefi savlarının içeriğinedeğinmediği, biçimsel öğretisini etkilemediği fark edilir. Vebenim beklediğim haklılık kanıtlaması ancak ve ancakondan, bir ilkeden türer gibi, felsefe sistemini oluşturanfikirler türediğinde var olacaktır. Ya da bunu bir sav olarakdile getirecek olursak: Kendi varlığını haklı göstermekfelsefenin ilk ilkesidir. İnsanı felsefe yapmaya sürükleyenher şey öğretisel olarak felsefe kuramının bir parçasıdır.Şimdi daha ufak bir örnek vereceğim, anıtsal boyuttaki birörneği geliştirerek açıklamayı ise ileride başka bir fırsatçıktığında yapacağım.[71]

Felsefe incelemesinin başında Locke bize şöyle der: “Budünyadaki görevimiz her şeyi bilmek değildir, yalnızdavranışımıza ilişkin olanı bilmektir.”

Genellikle bu belirtmenin felsefi içeriği, getirdiği osınırlama, bilginin alanını öyle kısıtlaması açısındanolumsuzluk olarak kabul edilir. “Davranış açısından ilginçolan” bilgi adını hak edecek, üstünde fikir yürütmenin, yanifelsefe yapmanın anlam taşıdığı konuları sınırlayan çizgiyiçizer. Ama bunu yaparken bize aynen “ben yalnızca mekâniçindeki ilişkilerle, yani geometri ile uğraşacağım” ya da“ben yalnızca doğrudan ya da dolaylı olarak ölçülebilenolgularla uğraşacağım, yani fizik ile” demekle yetinen özelbir bilim gibi davranır. Tek fark şudur: Bu sınırlama özelbilimlerde yeterince kesindir ve bu kesinlik haklı varlıknedeni yerine geçer.

İlerde göreceğimiz üzere, modern fiziğin varlığının gerçek

haklılık nedeni teknik düzlemde sağladığı yarardır. Modernmatematik fiziğin içeriklerinden biri olarak bu haklılıknedeninden yararlanmıştır. Eski matematiğe gelince, okendini metafizik aşkınlığıyla haklı gösteriyordu. Bütün eskimatematiğin doğrudan ya da dolaylı olarak Pitagorasgeleneğinden kaynaklandığı unutulmasın.

Ama bilgi adını hak eden bilgi yalnızca bizimdavranışlarımızı konu alandır demek hiçbir şeyigarantilemeyen bir belirtme oluyor, felsefeyi o bilimlerdenherhangi birinin yaptığından da berbat durumda bırakıyor.Şunu da ekleyelim: Locke bu dünyadaki görevimizin bilmekolmadığını ileri sürmekten öteye gitmiyor, ama onutemellendirmediği gibi, çözümlemeye bile girişmiyor.Deyimin Aristotelesçi anlamının giderek sınırlandığı daranlamda bir “klişe söz” bu. Dolayısıyla, ne tam anlamıyla“gerçek” olan, ne de kendisinden “gerçekler” türetilmesineolanak sağlayan bir fikir. Yalnızca elâlemin bildirdiğigörüşlerden, kamuoyundan ibaret – endoxa yani.

Şimdi, Locke’un yaptığı gibi felsefenin sorumsuz eşiğindebırakıvermek yerine, felsefi düzlemde ciddiye alalım bunu,yani ilk büyük felsefi sav olarak bildirme yükümlüğünüüstlenelim. Tabii ki bu, gerektirdiği ya da olanak verdiğikanıt sistemi ne olursa olsun, onu kanıtlama yükümlüğünüiçeriyor. Locke’un içi boş cümlesi anında güçlü birhaberciye dönüşüyor ve felsefi anlamının kendi içerdiğiolumluluk olduğunu belli ediyor. Bakınız şimdi, aslındaLocke’un açısından bu anlama fiilen zaten sahipti, çünküLocke bir insan olarak felsefesini üretmek için sahiden bu

Locke bir insan olarak felsefesini üretmek için sahiden bugörüşe dayanmıştır. Geleneksel bakımdan felsefe adıverilen şeyden etkilenerek Locke onun henüz felsefesayılmayacağını düşünür, bir sav olarak dile getirmez onu,yine de onu öylece uygular, fiilen savdır, bunun da şöyleönemli bir anlamı vardır: 1. Bu dünyada varoluşumuz birgörevdir; 2. Bu görev esas olarak bilmek değildir,“davranmak”tır; 3. “Davranış” bilgi gerektirdiği ölçüde,bilmek kaçınılmaz bir görev olur. İşte size felsefenin,Locke’un felsefesinin habersiz olduğu, ama onun zihnindeetkinlik göstererek, felsefesini oluşturmaya ileten üç temelilkesi. Ve Locke’un resmi felsefesinin kapısında kalan bu“bilgisiz” felsefe, üstüne üstlük o felsefenin varlığını haklıgösteren gerçek neden olup çıkıyor.

Art arda sıralayabileceğimiz sayısız örnek var, ama buseçtiğimiz kısalığının sağladığı avantajın yanı sıra, söylemekistediğim şey üstüne ilk açıklama olarak yeter. Birkaç sayfailerde durum daha da aydınlanacak.

Eğer Husserl, görüngübilimi oluşturduğu –onun içingerçek felsefe oydu– sırada ileriye doğru yürürken durup birgeri dönüş hareketi yaparak, zihnen katettiği yol üstüne, oyolun kendi görüşünce biçimsel bir öğreti olmaya başladığınoktaya değin uygulayımsal etkilerle düşünmüş olsaydı şunufark edecekti: Bu öğreti içinden doğduğu ve varlığının bağlıbulunduğu öğretisel olmayan sebeplerden ayrılamaz.İnsanoğlu felsefeyi birtakım kuramsallık-öncesi ya dakuramsallık-dışı, yani yaşamsal gereksinimlerden ya dayararlılıklardan ötürü oluşturur. Bunlar belirsiz değildirler,

tersine kesindirler ve adına “mantık” denilen zihinsel işlemisıkı sıkıya koşullandırırlar. Husserl’in sunuş paragrafı daLocke’unkiyle aynı durumdadır. Bilgi nasıl bunda yaşamınbir işlevi ise, onda mantık “insanlığın işlevi”dir, insanlık dageçmişte yaşamış ve halen yaşamakta olan insanlarındizisidir. Öyle ama bunu Husserl de ciddiye almış değildi.

Aklın en ileri ifadesi olmayı amaçlayan görüngübilim,biçimsel açıdan yaşamın işlevi değildir, ondan bağımsız biretkinliktir: Bilmek için bilmek. Husserl’in daha öncekiyapıtında gerçekleştirdiği aklın çözümlemesinde vetanımlamasında, insanlık, yaşam ve aklın işlevsel niteliğihiçbir tarafta görünmez, görünemez de. Yaşamsal işlevniteliği onun dışında kalır, biçimsel değildir. Her ne kadaralıntı yapılan incelemede, yani Biçimsel ve Aşkın Mantık’ta,bilginin ne olduğu hakkında “kökten akıl yürütmeler”yapılacağı bildiriliyorsa da Husserl onlarıgerçekleştirmemiştir, eğer gerçekleştirseydi de yeterli birköktenciliğe ulaşabileceğini sanmıyorum. Şimdi de geçoldu artık. Husserl için “arı yaşamlar” olarak adlandırdığımutlak gerçek âleminin –taşıdığı nefis ada inat– yaşamlahiç mi hiç ilgisi yoktur: aslında yaşamın tam tersidir.Görüngübilimsel tavır, benim “yaşamsal akıl” diyeadlandırdığım tavrın tam zıddıdır.

(Yaşamsal Akıl ve İdealizm)

Husserl, son temsilcisi olduğu bütün idealizm düşüncesigibi, temel ve en açık seçik olgu olarak gerçeğin, onunbilinci bağlamında oluştuğunu belirterek işe girişir. Örneğin:

Bizde bulunan ve başat olarak “algılamalar” diyeadlandırdığımız bilinç-li edimler sınıfından oluşan (gerçekdünyanın) bilincinde. O dünyanın somut gerçekliği ancakgörecelidir, yani onun içimizdeki bilincine bağlıdır. Amagerçek kendi kendisinin göreceliğini dışladığından, budemek olur ki, dünyanın gerçekliği onun bilincine bağlıbulunduğundan, sorunsaldır ve mutlak gerçek yalnızca onun(dünyanın gerçekliğinin) bendeki bilincidir. Herhangi birşeyin bendeki bilincinin gerçekliği kendi kendinegörecelidir, çünkü Husserl’e ve bütün idealizm düşüncesinegöre, bilinç kendi kendisinin bilincine sahiptir ya da başkabir biçimde söylersek, kendi kendisinde hazır venazırdır.[72]Ama kendi kendisine göreceli olmak, mutlakolmakla eşdeğerlidir.

Şimdi bakınız, eğer herhangi bir şeyin bilinci mutlakgerçek ise, bu niteliğinden ötürü de felsefe yaparkenoradan yola çıkmak gerekiyorsa, o öyle bir gerçeklikolacaktır ki, özne, ben, kendi kendisinin, kendi edimlerininve zihinsel durumlarının içinde yer alacaktır. Ancak onunkendi içinde bulunarak varoluşu, yaşamak dediğimiz şeyinzıddıdır; yaşamak varlıkbilimsel düzlemde ötekine teslimolmuş olarak kendi kendisinin dışında bulunmaktır, o ötekinide ister dünya olarak adlandırın, ister ortam koşulları deyin.

Birincil ve mutlak olay olarak yaşamın kendisinden yolaçıkmak, herhangi bir şeyin bilincinin yalnızca bir fikirolduğunu kabul etmekle eşdeğerlidir; varlığı şu ya da buölçüde haklı ve kabul edilebilir olan, ama yalnızca

yaşayarak ve daha önceden bizim öyle yaşayışımızsırasında ortaya çıkmış olan nedenler dolayısıylakeşfettiğimiz ya da icat ettiğimiz bir fikirdir. Yani yaşamsalakıl hiçbir fikirden yola çıkmıyor, o nedenle de idealizmdeğil.

Adı geçen kitapta Husserl, görüngübilim aracılığıylabilginin köklerine ulaşmayı deniyor (“kökten usyürütmeler”).Başka çaresi olmadığından ötürü de, o köklerin bilgiselnitelik taşımadığını, kuramsallık-öncesi, diyelim ki bellibelirsiz “yaşamsal” olduklarını önceden belirtiyor. Ama tümbunları görüngübilimi oluştururken bulduğundan vegörüngübilim kendi kendisi üstüne temellenip, varlığınınhaklılığını kendi kendisine kanıtlamadığından ötürü, tümdüşünceleri havada kalıyor.[73]

[1]José Ortega y Gasset’in yaşamöyküsü ve çalışmalarınıntamamı için bkz. Ortega y Gasset. Tarihsel Bunalım veİnsan, (Seçki, haz. Neyyire Gül Işık), Metis Yay., İstanbul1992.

[2]Düşünürün Kitlelerin Ayaklanması başlıklı başyapıtı İşBankası Kültür Yayınları’nda aynı dizide Neyyire Gül Işıkçevirisiyle 2010’da yayımlanmıştır.

[3] 1822’de Almanya’da doğan ve Avrupa XIX. yüzyılkültürünün bir özelliği olan bilimsel dernekleşme olgusunaİspanya 1908’de İspanya Bilimleri Geliştirme Kurulu ilekatılmıştı. Söz konusu bilimsel derneklerin amacı,çalışmalarına evrensellik kazandırarak niteliğini yükseltmekve toplumdaki saygınlığını artırmaktı. Başlıca amaçları bilimadamlarını buluşturan kongreler düzenlemekti. İspanya’da içsavaş bütün kültürel ve bilimsel etkinlikler gibi bu kuruluşunçalışmalarını da olanaksızlaştırmıştır.

[4]P. Garagorri, Nota preliminar (Giriş Notu), Historiacomo Sistema y Otros ensayos de Filosofía

[5]bkz. yapıtın 2001 baskısını (Biblioteca Nueva, Madrid)hazırlayan Jorge Novella Suárez’in giriş yazısı

[6]René Descartes (1596-1650), Discours de la méthode(1637) (ç.n.)

[7]Stuart Mill (1806-1873), On Liberty başlıklı kitabının II.bölümünün ikinci yarısında çok yerinde olarak aynen buayrımı yapar ve aynı “canlı inançlar” ve “ölü, durgun inançlar”terimlerini kullanır.

[8]akıl yürütme (ç.n.)

[9] ben kendim (ç.n.)

[10]düşünen nesne (ç.n.)

[11] yer kaplayan nesne (ç.n.)

[12]Doğa ya da Tanrı (ç.n)

[13]Varoluş terimi karşısında somutluk teriminikullanıyorum. Var olan bir şeyin bir somutluğu vardır, yani şuya da bu şeydir.

[14]ikisinin ortası (ç.n.)

[15]Bunun Comte’un görecelikçiliğiyle uyuşup uyuşmadığısorununa şimdi girmeyelim. Konuyu yakındayayımlayacağım Bilinmeyen Comte başlıklı incelememdeaydınlatmayı umuyorum.

[16] bkz. Hegel’in “Tarih Felsefesi” ve Tarihbilim, Revistade Occidente, Şubat 1928.

[17]Üçüncü olasılığın bulunmayışı (ç.n)

[18]Fichte başlı başına bir durum oluşturur. Yaşamın sahicivarlığına ulaştığı fark edilir; ne var ki zihinselcilik onun oulaştığı şeyi görmesini engeller, dolayısıyla zorunlu olarakElea bağlamında düşünür. Metafiziğin dağlarında dönüpdolaşan Fichte’nin o yürek sızlatıcı kör yolcu görünümübundandır.

[19]Düşünürler arasında en az Eleacı olan ve bugün birçoknoktada kendisine hak vermemiz gereken Bergson, sürekliolarak l’être en se faisant [kendini oluşturmakta olan varlık]deyişini kullanır. Ama onun anlamı benim metnimde aynısözcüklere verilen anlamla karşılaştırılırsa, kökten farkıgörülür. Bergson’da se faisant terimi devenir’in [oluşma]eşanlamlısından başka şey değildir. Benim metnimde ise,kendini yapılandırmak yalnız devenir değil, ayrıca insangerçeğinin oluşma biçimidir, etkin ve sahici “oluşmak” odur,“kendini üretmek” yani.

[20]oluşturulma (ç.n)

[21]olay (ç.n.)

[22]Hiç, hiçbir şey... Var olmak biraz zorlaştı, o kadar.(ç.n.)

[23]var olma zorluğu (ç.n)

[24]kendinin nedeni (ç.n.)

[25]bkz. Ortega, İçinden Goethe, Revista de Occidente,Nisan 1932.]

[26]bkz. Ortega, Don Kişot Üstüne Düşünceler, 1914.Daha o zamandan, o eski kitabımda ben’in, kendi “yaşamı”denen o kökten gerçeğin ancak bir parçası olduğunu, diğerparçasının ise ortam koşulları olduğunu ileri sürüyordum.

[27]Stoacıların “kendi kendisini imgeleme”den sözettiklerini hatırlayınız.

[28]durumsal Tanrı (ç.n.)

[29]Örneğin, nitelikleri aynı olan, dolayısıyla birbirindenayrılamayan iki yaşam aynı yaşam olmaz. Çünkü yaşamkavramı Leibniz’in ilkesini tersyüz etmeyi ve “özdeşlerinayrılabilirliğinden” söz etmeyi zorunlu kılar. Ya da yaşamınnasıl hem tek, hem aynı zamanda çoğul olduğundan sözedilmelidir; öyle ya, başkalarının yaşamlarındankonuşulabilir, vb. Tüm bu zorluklar eski zihinselcialışkanlıklar çerçevesinde ortaya çıkar. İçlerinde en ilginç veverimli olan şu sorudur: Nasıl oluyor da yaşamı tüm ya daolası durumlarında birtakım genel niteliklerle, şu, şu, şudurdiye “tanımlayabiliyoruz”?

[30]Genel varlıkbilimin en ürkütücü sorunlarına eski Medsavaşçıları misali böyle koşar adım girişmekle fazlasıylacüret göstermiş oluyorum, bunun sonucunda girdiğim riskde aynı oranda büyük. Bu vardığımız noktaya biraz açıklıkgetirmek için, “topluluk yaşamı ya da toplumsal yaşam”denilen şeyle kişisel yaşam arasındaki ayrılığın iyicebelirtilmesi gerekir, ama izninizle bunu yapmayayım. Konuhakkındaki fikirlerimi ve genellikle daha önce bütün ilerisürdüklerimi merak eden okur, onları yakındayayımlayacağım iki kitabımda yerli yerince açıklanmışbulacaktır. İnsan ve Herkes başlığını taşıyan ilkindegerçekten radikal nitelikli olan sorunlardan şimdiye değinyapıldığı üzere kaçınmayan dürüst bir sosyoloji denemesisunuyorum. İkincisi –Yaşayan akıl üstüne– bir primaphilosophia (birincil felsefe) denemesi.

[31]Yunan filozofu Elealı Zenon (d. M.Ö. 490), varlığınbirliğini kabul ettirmek için hareketin, yani çokluğunimkânsız olduğunu kanıtlamaya çalışmıştı. Zamanın vemekânın sonsuza değin bölünebilirliğinin hareketi imkânsızkıldığını ispatlamak için kullandığı iki ünlü kanıt, tavşan ve okörnekleridir. (ç.n.)

[32]Bu nedenle tarihsel akıl da fiziksel akıl gibi, a posterioribir akıldır.

[33]De Genesi ad litteram, VI, 13, 24; Patrologia latina, cilt24.

[34]Okuyucu bir önceki bölümün son dipnotundaki sonsözlere bakmalıdır.

[35]gerçekleştirilmiş işler (ç.n.)

[36]gerçekleştirilmiş işlerin bilgisi (ç.n.)

[37]Şu son birkaç satıra sıkıştırdığım şeyi biraz daha iyianlatabilmek amacıyla basit bir örnek vermek istiyorum.Paul Hazard’ın bundan birkaç ay önce basılan nefis kitabıLa crise de la conscience européenne, 1680-1715’inüçüncü bölümü şöyle başlıyor: “L’Europe semblait êtreachevée. Chacun de ses peuples avait des caractères sibien connus et si décidément marqués, qu’il suffisait deprononcer son nom pour que surgît une série d’adjectifs quilui appartenaient en propre, comme on dit que la neige estblanche et le soleil brûlant.” [Avrupa’nın oluşumu sankinihayetine ermiş gibiydi. Halkların her birinin öyle bildik vealtı öyle çizili nitelikleri vardı ki, bir halkın adını telaffuz etmektıpkı karın beyaz ve güneşin yakıcı olduğunu söylemek gibi,sadece o halka özgü bir dizi sıfatı anında çağrıştırmak içinyeterli oluyordu. ]

Bu demek oluyor ki, 1700’lerde Batı insanının yaşamındakietkin bileşenlerden biri Avrupa halklarının birbirlerinitanımaları gereğiydi. Yazarın söz ettiği ve topluca buönermeyle bildirdiği olayları doğru kabul edelim. Acabaönermenin doğru olması için yeterli midir bu? Çünkü aynıönerme bugünkü Avrupa yaşamı için de geçerli olabilirdi.Buna karşılık Avrupa halklarının bugün birbirleri üstünekarşılıklı sahip olduklarını sandıkları bilgilerin iki yüzyılöncekinden çok farklı olduğundan kimin kuşkusu var?Üstelik şunu iyice anlamak gerekir ki, yalnızca içeriğiaçısından değil, güvenilirliği, yoğunluğu, her günkü varlığı vebizim için taşıdığı genel anlam açısından da. Ama budemektir ki, yaşamımızı etkileyen bir öğe olarak, gerçeği iki

yüzyıl öncekinden çok farklı. Dolayısıyla o önermeterimlerinde dile gelen kavram uygun değil, çünkü belirsiz.Bizim çağımız için geçerliyseler, 1700 için geçerli değiller.Ve her ikisi için de geçerliyseler, 1500’ler için de geçerlisayılırlar, çünkü hiç kuşkusuz Avrupa ulusları o zaman dabirbirlerini tanımayı istiyorlardı. Şimdi bakınız: Bir kavraminsanlığın çeşitli çağları için geçerli olduğu oranda soyuttur.Oysa Hazard’ın anlatmaya çalıştığı şey çok somut türden veo önermenin soyut ilmekleri arasından kaçıp gidiyor.Örneğin, eğer 1500’lerin ve 1900’lerin gerçeği göz önünealınarak düşünülmüş olsaydı, hiç kuşku yok, 1700’lerde olupbiteni bize daha iyi anlatırdı. Tarihte uzun çağlar için, hattainsanlığın tüm geçmişi için geçerli olan soyut kavramlar sözkonusudur – ve tarihsel akıl cesaretle oluşturulunca daha dafazla söz konusu olacaklardır. Ama bunlar, nesneleri degerçeğin soyut, hem de kendileri kadar soyut bir anı olankavramlardır. Tabii soyut oldukları oranda biçimseldirler vekendi başlarına bir şey düşündürmeyip, bir somutlaşmagerektirirler. Çünkü ayrı çağlar için geçerlidirlerdenildiğinde, tıpkı içi doldurulacak birer kalıp gibi geçerlioldukları anlaşılmalıdır; bir araç olarak geçerlidirler, ama“tarihsel güçleri” betimlemezler. Geometrik kavramlarabenzer bir şeydir bu, hani fiziksel olgular için geçerlidirler,ama onları açıklamazlar, çünkü etkin olan güçlerigöstermezler.

Tarihi bir sistem olarak düşünme gereği bizi çok şeyezorluyor, bunlardan biri de kavramlarının ve terimlerininsayısını büyük ölçüde artırmak gerekeceğidir. Amadoğabilimciler bundan alınmamalılar, bitki ve hayvantürlerini betimlemek için bugün milyonlarca kavram veterimden yararlandıklarını anımsamaları yeter.

[38]bkz. Fikirler ve İnançlar.

[39]Şunun unutulmaması gerekiyor: Descartes için,gerçek, düşüncenin kendi kendisini aşmasını ve bize varlığıkeşfettirmesini, kendisi olmayan bir şeyle ilişkiye sokmasınısağlayan özgül özelliğidir. Gerçekten de düşüncenin nezaman aşkınlaştığını fark etmemize olanak verecek ölçütdüşüncenin kendisine içkindir, öyle ya, varlığa ulaşmak içinelimizde ondan başka araç yoktur. Ancak ölçütün içkinliğini“gerçek” özelliğiyle karıştırmayınız; o özellik içkin değildir,tersine, aşkınlığın ta kendisidir. “La vérité étant une mêmechose avec l’être...” [Gerçek, varlıkla aynı şey olduğundan...]

Çağdaş idealizm öznelciliktir –düşünceyi aşan bir gerçeğinvar olmadığını ileri sürer: Tek gerçek ya da varlıkdüşüncenin kendisidir; bir şeyin “varlığı” onu var olarakdüşünmemizdir–; bu nedenle varlık düşünceye içkindir,çünkü düşüncedir.

Gerçekten de bu, gerçek kavramının onu aşkınlık olarakalan birincil, safdilce, içten anlamını ortadan kaldırır. Hertürlü gerçek yalnızca düşünülen gerçektir, başka hiçbir şeydeğildir; buna karşılık, düşünülen herşeye belli bir gerçeklik,varlık değeri katar: Daha önce var olmayan bir değer. Öncebir şeyin salt düşünce olduğu uyarısında bulunulduğunda,hiçbir gerçekliğe sahip olmadığı anlaşılırdı: Bir ens rationis– sözde-kendilik anlaşılırdı.

Böylelikle bugünün matematikçisi, bir kuramı onunbütünleyen fikirlerin fikir olarak ve yalnızca o nitelikleriylebazı koşullara uyduğunu kanıtlamayı başardığında gerçek

sayar. Demek oluyor ki, kendi matematiğini fikir-ötesi birgerçek açısından yararlı olmasa bile ve yararlı olupolmadığını umursamaksızın sahici bilgi saymaktadır. Çünkügerçeği hayal ürünü ya da fikir-içi bir varlığa yönelik birdüşünme olarak anlamaktadır.

Şimdi bakınız: Eski Yunanlılara, Ortaçağ düşünürlerine veDescartes’in kendisine kalsa, böylesi bir matematiği şiirolarak adlandırırlardı – öyle ya, şiir hayal ürünü kendiliklerdüşünmektir. Onu “bilgi” diye adlandırmazlardı.

Yüzyılımızın başlarında bu husus göz ardı edilerek,Descartes’ı keyfi biçimde yorumlamak adet olmuştu, onubir idealiste dönüştürüyorlardı. Aslında Descartesidealizmin hazırlayıcısıdır, ama kendisi henüz idealistdeğildir. O hatalı yoruma yol açan şuydu: Kendisi sadeceidealist olmadığından ötürü, öyle bir yorumu, yanikonumunun yanlış anlaşılmasını önleyecek ihtiyat tedbirlerinialmak aklına gelmemişti.

Şu nokta iyice belirtilmeli: Descartes “gerçek”ten vebilgiden söz ettiği her seferinde kendisinin ötesinde geçerliolacak bir düşünceyi kastetmiştir, yani gerçeği düşünceninötesine yerleştirip, kendinden ileri bir gerçek saymıştır.Matematikten anladığı entia rationis [aklın kendilikleri] değil,gerçekleri konu alan bir bilimdir, mantık için de aynısıgeçerlidir.

Dolayısıyla Descartes için, bedeninin yarısı düpedüz

idealizmde olan, yani salt fikirlerin arasında dolanan Leibnizgibi, biçimsel bir gerçekten yola çıkmak yeterli değildir,tersine o bir ilk gerçeği gereksinir; öyle bir gerçek ki,biçimsel olmakla ya da salt fikirler arasında dolanmaklabirlikte, aynı zamanda sahici olsun, yani şeyler için geçerliolsun, özetle düşüncenin aşkınlığını garantilesin.

Bordas-Demoulin tanrısal özgürlüğün gerçekleri yaratıpruhumuza yerleştirmekle bilgimize sanki bir vahiy özelliğiveriyormuş gibi göründüğü uyarısında bulunduğunda, herzamankinden fazla kartezyendi. (bkz. Hamelin: Le systèmede Descartes, s.233.)

[40]Bugün fizik biliminin insan açısından taşıdığı anlamı,Antik Çağ insanları için Cicero’nun De divinatione’nin ilkkitabında belirttiği üzere, Posidonio’nun söz ettiği divinatioartificiosa’ya [el hünerinden yararlanarak yapılan kehanet]benzetmek tuhaf kaçmaz.

[41] Φαίδων (Phaidon): M.Ö. 399 yılında yargılanıp ölümemahkûm edilen Sokrates’in ölmeden önceki son gününükonu edinen bir Platon diyaloğu. Söz konusu diyalogtaruhun ölümsüzlüğü, ölümden sonraki yaşam gibi konular elealınmaktadır. (ç.n.)

[42]“Bugün şunu kesinlikle söyleyebiliriz ki, geçmişinbütününü yeterli biçimde açıklayacak olan bir öğreti,sadece bu sınavdan geçmenin sonucu olarak bile,kaçınılmaz bir şekilde geleceğe zihinsel açıdan hâkimolacaktır.” (ç.n.)

[43]Buenos Aires Üniversitesi Felsefe ve EdebiyatFakültesi dergisi Logos’ta yayımlanmıştır. 4. çeyrek yıl,1941 Δημιουργός [Demiurgos]: Platon felsefesinde evrenitasarlayan, varlıklara biçimini veren tanrı. θεουργία[Theourgia]: Tanrısal varlıklarla temas kurup onlarlabütünleşmek amacıyla yapılan dinsel tören (ç.n.)

[44]Bu birinci bölümün gerisi yazılmamıştır. (ç.n.)

[45]Daha önce bir yerde “aydınların toplum peyzajınındibine, hatta yeraltı dehlizlerine çekilmesi” diyeadlandırdığım olgunun o denemede nedenleriniyorumluyordum.

[46] tutku (ç.n.)

[47] karanlık yüzyıllar (ç.n)

[48] Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik,1929, ss. 4-5.

[49]bkz. Bu yazının eki.

[50]Günümüzün yazınsal yapıtlarında adım başı rastlananaklı ya da zekâyı küçümseyen, onların çoktan ölmüş,gömülmüş olduğunu ileri süren ifadeleri birazcık olsundikkatle okuyan hiç kimse gerçekte insanın başına gelenşeyi dile getirdiklerine inanamaz. O tümceler kendiiçeriklerini sıfıra indirgemekteler, çünkü metnin kendisi yada bağlamı yazarlarının kafasındaki akıl ya da zekâkavramlarının ne denli bulanık olduğunu ortaya koyuyor. Hoşbir anım var: Bir delikanlı bana Tolstoy’un şu sözlerini tekrartekrar okutmuştu, hatırlıyorum: “Bütün felsefeleri inceledim,hepsinin beyhude olduğuna kanaat getirdim.” Tolstoy’unsayfaları, ne denli ustalıkla kaleme alınmış olurlarsa olsunlar,büyük yazarın hiçbir felsefenin semtine bile uğramamışolduğunu fazlasıyla kanıtlar.

Buna karşılık, dünyada insan yaşamını –tabii ki kuramsaldeğil, kılgısal düzeyde– biçimsel olarak, akıldışı ilkeleruyarınca düzenlemek amacıyla yapılmakta olan büyükpozitif hareketler bir oranda ciddiye alınmayı hak ediyorlar.Aslında o hareketlerin de insan ile aklı arasındaki sorunungerçek niteliği konusunda berrak bir bilinç sergilediklerisöylenemez, ama pozitif deneme yanları son derece yararlıbir deneyim oluşturur ve onlar önünde sonunda aklı yenidenkeşfedeceklerdir, giderek aşırılıklarından arındırılmış bir aklı.

[51]Dante’nin Cehennem’inin ilk dizelerine gönderme(ç.n.)

[52]Buzul Çağı hakkındaki son kuramlar bu varsayımsalhesaba olanak veriyor.

[53] Fr. 123 Φύσις κρύπτεσθαι φιλε� [Physis kryptesthaiphilei (Doğa saklanmayı sever.) – Herakleitos]

[54]Tüm bu konu için –gizli öz niteliğiyle varlık, keşifniteliğiyle gerçek– bkz. benim daha önceki Don KişotÜstüne Düşünceler (1914) başlıklı yapıtım.

[55]Dolayısıyla, her türlü yapmanın ya da etkinliğin yapısalşeması şudur: Bir şey, bir şeyden ötürü, bir şey için, bir şeyile yapılır.

[56] Ayrıca şu da göz önüne alınmalıdır: Düşünceninözdeşleştirilmek istendiği tüm psişik işlevler bizim irademizdışında, hatta ona karşıt olarak işlerler. Algılamak,düşlemek, hatta akıl yürütmek, kafamızda sürekli olarakkendiliğinden harekete geçer. Yani bizim yaptığımız bireylem, bir insan etkinliği değildir. Etkinlik ile düzenekarasındaki fark iradenin işe karışmasıdır, dolayısıyla birplanlama, önerme, amaçlama işidir.

[57]Bu, psikolojik araştırmaların başlı başlarına taşıdıklarıönemi, hak ettikleri ilgiyi hiçbir şekilde azaltmaz.

[58]Tüm bunlardan bu çalışmanın ileriki bölümlerinde sözedeceğiz. Daha az bilinen bu son sorun – “that there mustalways be indemonstrable mathematical truths”– [“herzaman inkâr edilemeyecek bir kesinlikle ortaya konamayanmatematiksel gerçekler”] üstüne: bkz. yakın zamanlardabasılmış olan: William Van Orman Quine, MathematicalLogic, Norton, New York, 1940.

[59]Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939): Fransız toplumbilimcive antropolog. İlkel sayılan toplulukların zihniyetikonusundaki çalışmaları çağdaş Batı kültürünü önemlioranda etkilemiştir (ç.n.)

[60]Bu notların ikinci bölümünde [Ancak söz edilen ikincibölüm hiç yayımlanmamıştır. – (ç.n.)] ilkel düşünce sorununubiraz açıklığa kavuşturmaya çalışacak, Bergson ile Lévy-Bruhl arasındaki polemiğe katılacağım.

[61]Bkz. Fikirler ve İnançlar başlıklı kitabım.

[62]Bkz. yazarın “Ensimismamiento y alteracion” [İnsan veHerkes, Bölüm I, Metis Yay. İstanbul, 1997]

[63]nesnelerin doğası (ç.n.)

[64]Bkz. Hans Freiherr von Soden’in Was ist Wahrheit?[Gerçek Nedir?] (1927) başlıklı rektörlük söylevi. İbranice“gerçek” anlamına gelen ’emunah –amen onun fiilbiçimidir– adı ilk anlamı “kesin”, “güvenilir” olan bir köktengelir, ancak özellikle kişisel düzleme gönderme yapar: Birdostun güvenilirliği, bir vaadin kesinliğidir. Bu da onungeleceğe yönelik olmasını gerektirir: Dostun güvenilir biriolacağını, vaadin yerine getirileceğini anlatır. ’Emunahadının anlamı buradan kaynaklanır: Güven demektir.Sözcüğün anlamının “güven”den “gerçek”e kayması, Asurve Pers insanı gibi İbrani insanının da karşısında bulunanşeyi varlık, doğa değil de, mutlak irade, her türlü varlığınötesine geçen bir şey olarak duyumsadığını bize gösteriyor:Onu koşullandıran, hiçleştiren Platon �πέκεινα τ�ς ο�σίας[epekeina tes ousias (varlığın ötesi) – Platon, Politeia,6.509B] derdi. Şunu belirtmekte yarar var: Aristoteles’in, birşeyin “özü”nü, yani en sahici varlığını anlatmak içinkullanmak zorunda kaldığı deyim, o acaip τό τί �ν ε�ναι [to tien einai (neyse o)] “bir şeyin olmuş olduğu şey olması”deyimidir – aslında bütün bir tümce olan, ama bir ad olarakanlaşılması gereken bir deyim. Yukarda söylediğim gibi,Yunanlı için varlık bir şimdiki zamandır, ama üstünegidildiğinde, sıkıya geldiğinde aslında geçmiş zamanolduğu ortaya çıkar. Kaçınılmaz bir kronolojik bakış açısıdıro, Yunan’ın varlık fikrinden kaynaklanır. Gözümüzün önündeşimdi bulunan şey –şimdiki zaman– kısmen bir sözde-varlıktır, öze ilişkin olmayan bir şeydir. O sözde-varlık yalnızşimdidir, öncesinde mevcut değildir: Zamansal bir nedeninya da rastlantının ürünüdür. Ama onun gerisinde de bir

ya da rastlantının ürünüdür. Ama onun gerisinde de birşimdi vardır, o yüzden bugün için de gerçek varlıktır,maddedir. O madde şimdi olduğu şeydir, çünkü daha öncesonsuz bir geçmiş içinde, öteden beri olmuştur. Gerçekvarlığın temel özelliği bir önce’dir, bir proteron’dur. Bunedenle başlangıçtır –arkhe–, kadimdir. Varlığın bilimi...arkeolojidir. İşte bundan ötürüdür ki, biçimlerin kökenisorunu karşısında Aristoteles’in eli ayağına dolaşır; o sorunyumuşak huylu çeki taşı Zeller [Eduard Gottlob Zeller (1814-1908) Alman düşünür ve teolog.] ile sinirli, öfkesi burnundaBrentano’nun [Franz Clemens Brentano (1838-1917)Alman düşünür ve psikolog.] “yaratılış” konusundaki dilleredestan çatışmasına sebep olmuştur.

[65]Jules Henri Poincaré (1854-1912): Fransızmatematikçi, kuramsal bilimci ve filozof (ç.n.)

[66]David Hilbert (1862-1943): Alman matematikçi, XIX.yüzyıl sonu, XX. yüzyıl başlarının en etkili bilimadamlarındandır (ç.n.)

[67]Protestanlık karşısında Katoliklik dinin sürekliliğinerağmen sahip olduğu tarihsel boyutun capcanlı bilincinitemsil eder.

[68]Bkz. konuyla ilgili yapıtlarım: Towards a Philosophy ofHistory, New York, Norton 1941; Fikirler ve İnançlar; SistemOlarak Tarih.

[69]Yüzyılın başında fizikçilerle doğabilimcileri bir süreönce “laboratuvar terörizmi” diye adlandırdığım şeyiuygulayarak hâlâ saldırgan davranıyorlardı. Ama bu tavrıçok geçmeden terkettiler, bugün ancak tarihe karışmış birkalıntı olarak şurada burada görülüyor.

[70]Platon’un ilk yazılarından olan Sokrates’in Savunması(ç.n.)

[71]Bu anıtsal boyuttaki örnek Descartes’ın Metot ÜzerineKonuşma’sının ta kendisidir. 1940’da Buenos AiresEdebiyat ve Felsefe Fakültesi’nde verdiğim derslerde oeşsiz yapıtta temellendirilen ve şaşılacak şey, hemen hiçdeğinilmemiş olan sorunu derinine açıklamıştım(değindiğim dersler için bkz. Tarihsel Akıl Üstüne). YakınÇağ felsefesinin senfonisini başlatan kitap olan Konuşma,yazarın hayatının hangi deneyimlerinden geçerekkeşfettiğini anlattığı bir özyaşam öyküsüdür. İnsandüşüncesinin Helen çağıyla birlikte en başarılısı olankoskoca bir çağının kişisel bir yaşamın anılarıyla başlarolmasının aslında biraz daha fazla hayret uyandırmasıgerekirdi. Descartes’ın ancak kendi hayat deneyimlerininonu ulaştırdığı belli bir kuramsal sonucu felsefe olarak kabuledişi, bizim o deneyimlerle o sonuç arasındaki biçimselbağı soruşturmamamız için bir neden olamaz. O bağıntanımlanması, Konuşma’nın metninin oluşturduğu mutlakinsani olayın anlaşılması demek olurdu. Eğer filoloji olmasıgerektiği gibi –yani okuma bilimi– olsaydı, her türlü felsefikaygı bir yana, o kendi başına şu doğrultuda bir uyarıyaulaşmış olmalıydı: Yöntem üstüne yazılmış ve felsefî olarakkabul gören savlar, eğer gerçekten Descartes’ın bir insankimliğiyle biriktirdiği hayat deneyimlerinden doğmuş olarakele alınmazlarsa anlamsız kalırlar; o deneyimler bireyselolaylar olmaktan çok öte, “Batı’nın tüm tarihinin birikimi”gibidirler. Ama bunu burada yaptığım gibi ayaküstüden deöte, alaş telaş belirtmek insanın cesaretini kırıyor, çünkü“Batı’nın tüm tarihinin birikimi” gibi ifadeler bulanık bir cümlehavasında, oysa Konuşma’daki her sözcüğün birazcık

havasında, oysa Konuşma’daki her sözcüğün birazcıkkurcalandı mı açığa vurduğu, kanıtladığı somut mu somutkonular onlar. Madrid Üniversitesi’nde yıllar boyuncaverdiğim art arda seminerlerde Descartes’ın ünlü metninebugün var olanlardan tümüyle farklı bir yorum hazırlamıştım;mevcut yorumlar zaten az sayıda ve fazlasıyla yüzeysel, yinede Gilson’unki gibi bazılarında daha derin bir incelemeyeyararlı olabilecek bilgi verilerinin bolluğu saygı uyandırıyor.O çalışmamı Descartes’ın yapıtının üç yüzüncü yıldönümüdolayısıyla yapılan kongrede sunma niyetim herkesçebilinen tarihsel nedenlerden ötürü suya düştü.

[72]Tüm bu konular hakkında bkz. Leon Dujovne’ninOrtega y Gasset ve Tarihsel Akıl başlıklı yazısı (La Nación,8 Aralık 1940). Yazıda Buenos Aires Üniversitesi’ndeaçıkladığım idealizmin temel eleştirisi yerli yerinceözetlenmekte.

[73]Husserl’in son ve yüce bir çabayla “genetikgörüngübilim”ini açıkladığı Aşkın Mantık’ının yetersizliğinidaha fazla belirtmenin yeri yok. “Yaşamak” denenkuramsallık-öncesi gerçekle ilişki kurmakta yararlanmayıamaçladığı bu genetik görüngübilim, aslında yalnızca birparçası olduğu genel görüngübilim üstünde etkinlikgösteremez. Husserl genetik görüngübilim üstüne hiçbirsomut araştırma yayımlamadan ölmüştür. Ancak programınıözet olarak bildirmiştir. Öğrencisi ve bilimsel mirasçısı olanDoktor Finck’in Husserl’in bırakmış olduğu yığınlaelyazmasını yayımlamasını umuyoruz. Onların arasında oaraştırmalardan bazıları olmalı. Her şekilde, onlaryayımlanmadan da, genetik görüngübilimin “aklınoluşumu”na ilişkin hangi noktaya kadar ulaşabileceğini veesasındaki kısıtlamayı olanca kesinliğiyle belirleyecek birçalışmanın kolaylıkla yapılabileceğini düşünüyorum.

— Bu müsveddeleri düzelttiğim sırada rastlantı sonucuöğreniyorum ki, Husserl 1935’te Prag’da AvrupaBilimlerinin Bunalımı ve Aşkın Görüngübilim adlı birkonferans vermiş ve konferansın başlangıcı Philosophia, I(1936, Belgrad) dergisinde yayımlanmış. Büyük filozof bunotların ilk sayfalarında benim tarafımdan alıntılanansözlerinin içeriğini biraz daha geliştiriyor. Dolayısıyla oradaaçıklananları Husserl’in zihinsel stilinde unicum [tek] diyeniteleyerek düzeltmek farz oluyor. Yine de bunu yapmak içinbir neden bulunmuyor. Philosophia dergisinde yayımlananelyazmalarının Husserl’in fikirlerinden yararlanılarak değil,kendisi ile yapılmış söyleşiler sırasında kararlaştırılmış

olduğuna kuşkum yok, ama o yapıtın –Husserl’inhayattayken yayımladığı son yapıt olurdu– filozofun kendisitarafından değil, Doktor Finck tarafından kaleme alınmışolduğu da apaçık ortada, çünkü stili –sözcük seçimi vekonu düzeyinde– yapıtın her yanında belli oluyor. Bu stilHusserl’inkinden biçimsel bakımdan farklı olmakla kalmıyor,görüngübilim orada asla kendisinden türemiş olamayacakşeylere sıçrıyor. Benim açımdan görüngübilim öğretisininyaptığı bu sıçrayış son derece memnun edici, çünküdüpedüz... “tarihsel akıl”a başvuruluyor. Philosophia’daHusserl’in o sayfaları yayımlanmadan önce ve onlarındevamı olan Vernunft in der Geschichte’ye açık seçikbaşvurduğu yer olan yazı (Revue Internationale dePhilosophie, Brüksel, 1939) ortaya çıkmadan çok öncebenim Sistem Olarak Tarih adlı yapıtım (1935) İngiltere’deyayımlanmıştı.