JEZIČKA ISPITIVANJA OD XIX VEKA

Razvoj lingvistike od XIX veka

• pozitivizam, istoricizam ▫ uporedna gramatika, mladogramatičari

• nestrukturalna lingvistika ▫ lingvistička geografija i srodne metode

• strukturalizam ▫ Ferdinand de Saussure (Evropa)

▫ Leonard Bloomfield (Amerika)

Strukturalna lingvistika

• evropski strukturalizam

▫ Ferdinand de Saussure i ţenevska škola

▫ praški lingvistički serkl/kruţok

▫ funkcionalna lingvistika

▫ kopenhaška škola (glosematika)

• američki strukturalizam

▫ distribucionalizam, tagmemika i dr.

Ferdinand de Saussure

• švajcarski lingvista, “otac” moderne opšte lingvistike

• začetnik laringalne teorije u indoevropeistici

• začetnik strukturalizma i strukturalnog metoda Laringalna teorija

• Saussure (1878) objašnjava prevoj vokala u praindoevropskom jeziku rekonstruisanjem dodatnog glasa koji se, po njemu, nalazio u susedstvu vokala i tako fonetski uticao na njihovu boju i duţinu. ▫ Kada je hetitski jezik dešifrovan početkom XX veka, u njemu je i potvrđeno postojanje upravo takvog glasa. ▫ Danas je prihvaćena rekonstrukcija serije od tri laringala (*h1 , *h2 , *h3 ) u praindoevropskom

Preteče strukturalizma

• Saussure se obrazovao u mladogramatičarskom duhu, poznavao je učenje o arbitrarnosti jezika američkog filologa W. D. Whitneya i, naročito, učenje o jeziku progresivnih slavističkih škola, posebno Baudouina de Courteney.

▫ Od 1906. Saussure je u Ţenevi drţao predavanja iz opšte lingvistike u kojima je razvio strukturalni pristup u lingvistici, ali sâm nije napisao nijedan rad o tome. Tek nakon smrti 1916. objavljene su kao knjiga (Kurs opšte lingvistike) pod njegovim imenom beleške s predavanja njegovih studenata. Cours de linguistique générale

• Jezik je, prema Saussureu, uređeni sistem. ▫ (cf. mladogramatičarsku ideju o glasovnim zakonima)

• Jedinice u sistemu dobijaju značenje jedino u opoziciji (razlici) jednih prema drugima. Ono što čini jezik kao sistem zapravo jesu te opreke ili razlike (vrednosti) između elemenata sistema. ▫ To je i začetak strukturalnog metoda, kojim se jezik opisuje tako što se proučavaju opozicije između njegovih jedinica na različitim nivoima. Cours de linguistique générale

• Osnovni pojam Saussureove teorije jezika jeste jezički znak (signe linguistique).

▫ Saussure se i zalaţe za novu nauku o znakovima uopšte, semiologiju, čija bi i lingvistika, kao nauka o jezičkim znakovima, bila samo jedan deo.

▫ Znak se sastoji od oznake ili označitelja (signifié), s jedne strane, i označenog (signifiant), s druge strane. Samo zajedno oni čine jezički znak, koji je mentalna reprezentacija nekog dela stvarnosti.

▫ Veza između oznake i označenog je automatska, ali i arbitrarna, proizvod je društvene konvencije

Cours de linguistique générale

• Kao jezički znak, i jezičku delatnost (langage) kao takvu, po Saussureu, takođe čini dijalektička opozicija (dihotomija) između jezika kao sistema (langue) i govora kao svih konkretnih realizacija toga sistema (parole).

▫ Znakovi, kao apstraktne mentalne reprezentacije, pohranjeni su i organizovani u jeziku (langue), ali realizuju se kroz govor (parole). Kako je govor (parole), prema Saussureu, uvek individualan, neuređen, haotičan i sl., on ne moţe biti predmet lingvistike, već je to jezik kao sistem (langue). Cours de linguistique générale

• Jezički elementi – znakovi – organizovani su u jeziku po dvema osama (nizovima). To je treća Saussureova dihotomija, između sintagmatskih odnosa (odnosa in praesentia) i asocijativnih (paradigmatskih, in absentia) odnosa između znakova u jeziku.

▫ Drugim rečima, nije sam spoj oznake i označenog dovoljan da kao znak po sebi prenosi značenje, već se značenja uspostavljaju i kroz oprečne odnose između znakova, bilo sintagmatske ili asocijativne. (slika)

• Konačno, Saussure razlikuje i dva lingvistička pristupa jeziku, jedan koji naziva internim (unutrašnjim) i drugi koji naziva eksternim (spoljašnjim) pristupom.

▫ Spoljašnji pristup obuhvata različita sociološka, kulturološka, etnografska i sl. tumačenja jezičkog fenomena, i kao takav, prema Saussureu, nije od presudnog interesa za samu nauku o jeziku. Za nju je, po njemu, vaţniji interni pristup, koji opisuje i apstrahuje jezik kao entitet sam za sebe i sam po sebi, sam jezik kao objekat proučavanja. Cours de linguistique générale

• Poslednja, ali ne i najmanje vaţna, Saussureova dihotomija tiče se perspektive posmatranja jezičkog fenomena. Jezik se, kao ističe Saussure, moţe posmatrati bilo dijahronijski (kroz vreme, dakle istorijski), bilo sinhronijski (kao sistem za sebe u datom trenutku).

▫ Saussure se zalaţe za sinhronijski, interni pristup jeziku kao sistemu znakova. Tako strukturalna lingvistika pravi radikalan raskid s dotadašnjom istoricističkom (dijahronijskom) praksom u jezičkim istraţivanjima.

sinhronijski presek

dijahronijska perspektiva

Ženevska škola

• Saussureovi studenti u Ţenevi, među kojima su najznačaniji predstavnici Charles Bally i Albert Sechehaye, koji su i priredili na osnovu beleţaka Kurs opšte lingvistike (1916) za objavljivanje, jedno vreme su predstavljali i ženevsku školu strukturalne lingvistike.

▫ Charles Bally se naročito bavio stilističkim proučavanjima u duhu strukturalizma.

Praška škola

• Najznačajniju recepciju Saussureova teorija je imala u okviru tzv. praškog lingvističkog kruga (serkla, kružoka), čiji su najvaţniji predstavnici Nikolaj Trubeckoj i Roman Jakobson.

▫ “Praţani” se još nazivaju i školom funkcionalne lingvistike, jer su se bavili značenjskim aspektima jezika u duhu strukturalizma. Naročito su razvili fonološke studije. Trubeckoj se bavio definisanjem foneme kao jedinice čijom se supstitucijom unosi razlika u značenju, kao i analizom alofonije (tj. distribucije glasova u realizaciji fonema). Binarizam Romana Jakobsona

• U okviru praške škole, najviše u radu Romana Jakobsona, razvija se i teorija o distinktivnim obeležjima. ▫ Svako jezičko obeleţje koje svojim prisustvom ili odsustvom, odnosno supstitucijom, unosi razliku u značenju jeste distinktivno obeleţje. Obeleţja u jeziku su binarna – ili su prisutna (+) ili nisu (-). Binarnim opozicijama mogu se, tako, definisati i jezički fenomeni. Izraz je markiran ako sadrţi (+) distinktivno obeleţje, i kao takav je u binarnoj opoziciji sa nemarkiranim, koji ga ne sadrţi (-). Jakobsonove funkcije jezika

• Jakobson je (u radu Lingvistika i poetika, 1960) definisao i šest osnovnih funkcija jezika, koje po njemu slede iz strukture samog jezičkog čina.

▫ 1) kontekst >>> referencijalna funkcija

▫ 2) pošiljalac >>> emotivna funkcija

▫ 3) poruka >>> estetska (poetska) funkcija

▫ 4) primalac >>> konativna funkcija

▫ 5) kanal >>> fatička funkcija

▫ 6) kôd >>> metajezička funkcija

(slika)

Funkcionalizam Andréa Martineta

• Funkcionalni pristup se razvija i u Francuskoj, naročito u radu Andréa Martineta.

▫ Marinet ističe da jezički znak treba proučavati s naročitim obzirom na njegove jezičke funkcije

▫ Najvaţnija Martinetova teorija jezika jeste teorija o dvostrukoj artikulaciji jezika. Jezik je uređen kao sistem značenjskih jedinica koje se organizuju u pojmovne iskaze (prva artikulacija), a koji se zatim realizuju kroz sistem formalnih jedinica za njihovo označavanje (druga artikulacija).

Formalizam vs. funkcionalizam

• Strukturalizam je ujedno inspirisao dve krajnosti u pristupu jeziku – tzv. funkcionalne i formalne pristupe.

▫ Funkcionalizam (praška škola, Martinet) proističe iz ideje strukturalizma da su međusobne opreke između jedinica u sistemu funkcionalne, tj. da se opozicijama u sistemu pre svega stvara značenje.

▫ Formalizam (kopenhaška škola), s druge strane, ističe strukturiranost samog jezičkog sistema, tj. ideju strukturalizma da je jezik autonoman sistem apstraktnih znakova, čije funkcije stoga nisu bitne. Kopenhaška škola

• Najvaţniji predstavnik kopenhaške lingvističke škole jeste Louis Hjelmslev, čija je teorija jezika poznata pod nazivom glosematika.

▫ Hjelmslevljeva teorija jezika izloţena je u knjizi Prolegomena teoriji jezika (1943). Glosematika podrazumeva krajnje formalističko proučavanje logičke strukture jezika. Takođe, glosematičari teţe da pronađu univerzalne, opšte karakteristike formalne strukture svakog jezika, u čemu su i preteče kasnije univerzalne gramatike Chomskog.

Strukturalizam u Evropi (rezime)

• Ferdinand de Saussure i ţenevska škola ▫ jezički znak: označitelj vs. Označeno

▫ jezička delatnost: jezik (langue) vs. govor (parole)

▫ odnosi između jezičkih jedinica: sintagmatski vs. asocijativni (paradigmatski)

▫ pristupi proučavanju jezika: interni (unutrašnji) vs. eksterni (spoljašnji)

▫ perspektiva sagledavanja jezičkog fenomena: dijahronijska vs. sinhronijska Strukturalizam u Evropi (rezime)

• funkcionalističke škole

▫ praška škola – fonološke studije Trubeckog, Jakobsonov binarizam i teorija distinktivnih obeleţja, Jakobsonove funkcije jezika

▫ Martinetova teorija dvostruke artikulacije

• formalističke škole

▫ kopenhaška škola – Hjelmslevljeva glosematika

▫ (američki strukturalizam)

STRUKTURALIZAM REZIME

• struktura=sistem

▫ jezik kao apstraktni sistem arbitrarnih znakova (jezik vs. govor, označitelj vs. označeno)

▫ znakovi, kao jedinice sistema, ne mogu se posmatrati izolovano, već jedino postoje u relaciji jednih prema drugima (sintagmatski vs. asocijativni odnosi)

• autonomija jezika

▫ interni, apstrahujući pristup jeziku, kao autonomnom objektu proučavanja (vs. različiti eksterni pristupi)

▫ deskripcija jezika kao sistema na sinhronijskom planu (vs. dijahronijska perspektiva)

• Ferdinand de Saussure i ženevska škola

▫ laringalna teorija

▫ strukturalizam – Kurs opšte lingvistike (1916)

• funkcionalni pristupi

▫ praška škola Trubeckog i Jakobsona – fonološke studije, binarne opozicije, distinktivna obeležja, šest funkcija jezika po Jakobsonu

▫ funkcionalizam Martineta – dvostruka artikulacija

• formalni pristupi

▫ kopenhaška škola – Hjelmslevljeva glosematika

▫ američki strukturalizam

Američka lingvistika prve polovine XX veka

• preteče i tradicionalne discipline

▫ William Dwight Whitney

• proučavanje amerindijanskih jezika

▫ Boas, Bloomfield, Sapir, Whorf

• američki strukturalizam

▫ distribucionalizam, tagmemika

• interdisciplinarne oblasti

▫ antropološka lingvistika, psiholingvistika

William Dwight Whitney

• Krajem XIX veka u Americi se razvijaju jezička proučavanja pod direktnim uticajem evropske lingvističke misli. Ne postoji posebna američka lingvistička škola.

▫ Takav je bio i rad W. D. Whitneya, vrlo uticajnog američkog leksikografa i indoevropeiste toga vremena, za koga Saussure kaže da je prvi izneo ideju o konvencionalnosti jezika.

▫ (cf. arbitrarnost jezičkog znaka kod Saussurea, nomos odnosno anomaliste u antičkoj Grčkoj)

Franz Boas

• Posebno američki pristup u lingvistici počinje sa radom Franza Boasa, početkom XX veka.

▫ Nastanak specifičnog pristupa zahtevao je rad sa specifičnom jezičkom građom, sa kojom Evropljani nisu imali dodira – sa amerindijanskim jezicima, koje je Boas proučavao kao antropolog i lingvista. Franz Boas

• Amerindijanski jezici u većini nisu imali pisane varijetete, a samim tim ni “istoriju” koja bi tako bila zabeležena. Ni evropski model opisa jezika prema klasičnim gramatičkim uzorima nije bio sasvim prikladan za opis amerindijanskih jezika, zbog njihove drugačije tipološke strukture.

▫ Boas stoga nije mogao da se osloni na evropski istoricistički metod, niti na klasične gramatičke modele, već je morao da razvije nove sinhronijske, dokumentacione i deskriptivne metode.

Leonard Bloomfield

• Iz takvog pristupa jezičkoj građi, očekivano je bilo da se razvije strukturalna lingvistika i u SAD. I zaista, u SAD se strukturalizam javlja otprilike u isto vreme kad i u Evropi, i to sasvim nezavisno od Saussureovog učenja. Začetnikom američkog strukturalizma smatra se jedan od Boasovih studenta, Leonard Bloomfield.

• U knjizi “Jezik” (Language, 1933), Bloomfield iznosi osnovne strukturalističke ideje o jeziku.

▫ Bloomfield je, kao i Whitney, bio upoznat sa evropskim, ali i Boasovim učenjima o jeziku. Naročito je na njega uticao Wundt i psihologizam u lingvistici tog vremena. Bloomfield formira svoju teoriju jezika na osnovu tada dominantne paradigme u psihologiji i uopšte humanističkim naukama, bihejviorizma. Bloomfieldov pristup jezičkom fenomenu je bihejvioristički. Leonard Bloomfield

• Bloomfieldov strukturalizam je formalističkog tipa. On pristupa jeziku dosledno empirijski i induktivno, smatrajući da svaka teorija jedino proističe iz same građe koja se ispituje. Sve ono što se ne može tako posmatrati u naučnom smislu, to i “ne postoji”, tj. nije relevantno za formiranje teorije.

▫ Zato je i Bloomfieldov pristup jeziku formalistički, jer se pre svega jezičke forme (npr. morfologija) mogu posmatrati i opisati; dok funkcije i značenja u jeziku nisu empirijski proverljiva, te ih Bloomfield zato i odbacuje kao nerelevantne za lingvistiku.

Distribucionalizam

• Sledbenici Bloomfieldovog učenja o jeziku dalje razvijaju njegove formalističke ideje. Razvija se distribucionalistički pristup.

▫ Proučavanje jezičkih formi polazi pre svega od korpusa koji je formiran za tu svrhu. Korpus se analizira tako što se posmatra raspored jezičkih formi, tj. njihovi položaji i međusobni odnosi, odnosno njihova distribucija u korpusu, i na taj način se zaključuje i o njihovoj ulozi u jeziku kao sistemu. (N. B. Korpus = sistem!)

• U okviru Bloomfieldovog učenja o jeziku i distribucionalizma, elaboriraju se i ideje o nivoima jezičke strukture.

▫ Jezičke jedinice se mogu posmatrati na nekoliko različitih nivoa, koji su međusobno hijerarhijski uređeni. Fonološke jedinice treba sagledavati na fonološkom nivou, morfološke na morfološkom itd. Ne prelazi se na naredni nivo dok nije opisan prethodni, npr. ne prelazi se na morfološki nivo dok nije opisan fonološki nivo jezičke strukture.

• Svaki nivo jezičke strukture predstavlja jedan podsistem, sa odgovarajućim jedinicama; npr. jedinice na fonološkom nivou jesu foneme, na morfološkom morfeme itd

• Jedinice jezičke strukture ostvaruju se na etskom (“spoljašnjem”) i emskom (“unutrašnjem”) nivou – na etskom (kao fon-et-ika) kao fonovi ili alofoni, morfovi odnosno alomorfi i sl., a na emskom nivou kao fon-em-e, morf-em-e itd.

▫ Ovu terminologiju uvodi Kenneth Lee Pike, začetnik tagmemičkog pristupa u američkoj lingvistici

Edward Sapir

• Drugi Boasov student Edward Sapir proučava odnos između jezika i kulture, i ističe povezanost mišljenja i jezika, ali odbacuje povezanost jezika i “psihologije naroda”.

▫ Sapir prvi odbacuje tadašnje rasne teorije i ideje o povezanosti jezika, rase, nacije, mentaliteta i kulture, i sl. (cf. innere Form kod Humboldta). Sapir smatra da postoji izvestan odnos između jezika i mišljenja kod pojedinca, i da su oni kulturno posredovani (cf. Weltanschauung), ali on odbacuje ideju o njihovoj kolektivnoj uslovljenosti.

Benjamin Lee Whorf

• Sapirovo učenje o odnosu između jezika, kulture i mišljenja dalje razvija njegov student B. L. Whorf, koji je formulisao tzv. princip jezičke relativnosti (poznat i kao Sapir—Whorfova hipoteza).

▫ Whorf je, proučavajući amerindijanski jezik hopi, ustvrdio da pripadnici plemena Hopi drugačije poimaju protok vremena nego što se on poima u zapadnoj civilizaciji, zbog toga što u svom jeziku iskazuju vremenske kategorije na drugačiji način.

▫ Whorf tako zastupa jezički determinizam – ideju da jezik koji govorimo svojom strukturom oblikuje (determiniše) i naš način mišljenja.

Interdisciplinarne oblasti

• U tradiciji američke lingvistike prve polovine XX veka razvijaju se i interdisciplinarne oblasti, pre svega antropološka lingvistika, fokusiranjem na amerindijanske jezike i odnos jezika i kulture, kao i psiholingvistika, proučavanjem jezičkih kognitivnih sposobnosti pojedinaca.

▫ Dok se antropolingvistika koristi kvalitativnim, dokumentacionim i deskriptivnim metodama, psiholingvistika se pre svega služi kvantitativnim, eksperimentalnim i statističkim metodama

Američki strukturalizam (rezime)

• formalni pristup

▫ fokus proučavanja je na distribucionim odlikama jezičkih formi, a ne na njihovoj funkciji i značenju • empirizam

▫ svako istraživanje i promišljanje jezika zasniva se isključivo na dokumentovanoj građi, deskripcijom koje se induktivno izvodi i teorija jezika

• bihejviorizam

▫ jezik se tumači sredinskim faktorima, imitacijom i uvežbavanjem i teorijom “stimulus—reakcija

Generativna gramatika

Zellig Harris

• Zellig Harris 1940-ih godina veliku pažnju posvećuje strukturalnoj metodi u lingvistici.

▫ Harris usavršava deskripciju jezika distribucionim kriterijima, zalaže se za formulisanje deskriptivnih gramatičkih pravila koja bi opisala korpus u celini, i razvija metajezik za to potreban.

▫ Sa svojim studentom Noamom Chomskim, Harris otkriva i prvi formuliše i transformacije u jeziku, vođen formalističkom idejom Bloomfielda, Sapira i dr., da je značenje imanentno jezičkim formama (da se semantika već sadrži u samoj gramatici).

Noam Chomsky

• U Sintaksičkim strukturama iz 1957. godine, Chomsky uvodi transformacioni metod u opis jezika, što predstavlja početak transformaciono-generativne gramatike (TGG).

• Iste godine uticajni bihejviorista Skinner objavljuje delo Verbalno ponašanje, za koje će Chomsky 1959. objaviti još uticajniju kritiku.

Kritika bihejviorizma

• Glavni argument koji Chomsky iznosi u kritici bihejviorističkog pristupa jeziku (faktori sredine, imitacija i uvežbavanje i “stimulus—reakcija”) jeste problem tzv. siromašnog stimulusa (engl. poverty of the stimulus) kome su ljudi izloženi, u poređenju sa reakcijom, tj. onim jezikom koji su sami u stanju da kreativno proizvedu i razumeju.

▫ Chomsky stoga zaključuje da mora postojati još nešto osim sredinskih faktora što omogućava usvajanje jezika (language acquisition device, LAD), tj. ljudi nisu tabulae rasae kad je jezik u pitanju, već je znanje jezika po Chomskom urođeno, dakle sa njim se već rađamo (faculty of language, FLB/FLN).

Univerzalna gramatika

• To znanje jezika koje je urođeno i, samim tim, isto za sve ljude, bez obzira na to kojim jezikom govore, naziva se univerzalnom gramatikom (UG), a ovakav pristup zove se i nativistički.

▫ Pošto su i svi konkretni jezici, ma koliko delovali različito, zasnovani na tom urođenom znanju jezika, onda treba očekivati da su i sve posebne gramatike svih ljudskih jezika zasnovane na jednoj UG, tj. da je moguće u svima njima pronaći univerzalne osobine, koje onda čine i suštinu ili “prirodu” jezika kao takvog. Dakle, UG se mora pokazati i u svakom pojedinačnom jeziku.

Kompetencija vs. performansa

• Drugim rečima, ono što po Chomskom treba da zanima lingvistiku jeste nesvesno znanje jezika koje imaju svi izvorni govornici svakog jezika, a koje je urođeno i univerzalno. To znanje se zove jezičkom kompetencijom (“I-jezik”). S druge strane, svaka realizacija te kompetencije, sve ono što se ispoljava na osnovu nje, zove se performansom (“E-jezik”).

▫ Lingvistika je, po Chomskom, kognitivna nauka, jer ne treba da se bavi samom performansom, već treba da proučava jezičku kompetenciju izvornih govornika — dakle, “šta je to što ljudi znaju kada znaju jezik?”

Gramatičnost

• Chomsky uvodi pojam gramatičnosti, koji nije jednak niti preskriptivnoj, niti deskriptivnoj pravilnosti u jeziku, niti značenjskoj logičnosti, već je princip kojim je sam jezik za sebe uređen, tj. kojim je uređena gramatika kao autonoman kognitivni modul (tj. FLN). Colorless green ideas sleep furiously. (“Bezbojne zelene ideje besno spavaju”)

▫ N. B. Negramatični iskazi i oblici najčešće se označavaju asteriskom (*) ispred, a oni čija je gramatičnost diskutabilna znakom pitanja (?).

*Ko s kim koga je video? ?Koga je ko s kim video?

Introspekcija

• Procene gramatičnosti iskaza, zasnovane na jezičkoj intuiciji izvornih govornika, jesu glavna tehnika kojom se lingvistika služi pri ispitivanju jezičke kompetencije i gramatike kao autonomne kognitivne organizacije jezika, a glavni metod kojim se ostvaruju procene gramatičnosti jeste introspekcija.

Koga je ko s kim video? 1 2 3 4 5 6 7

Lingvistička revolucija Chomskog

• strukturalizam

▫ strukturalna gramatika (jezik=sistem)

▫ jezik (langue)

▫ jezička zajednica

▫ društveni fenomen

▫ deskriptivni cilj

• teorija Chomskog

▫ transformaciona gramatika (proces)

▫ jezička kompetencija

▫ izvorni govornik/ca

▫ prirodni fenomen

▫ eksplanatorni cilj

Standardni model TGG

• U standardnom modelu TGG, jezik je shvaćen kao dvočlani sistem sa dva nivoa strukture, dubinskim i površinskim (ili D-nivo i S-nivo). Površinska struktura (S-struktura) generiše se transformacijama iz dubinske (D-strukture). Zadatak lingvistike nije da opiše jednu ili drugu strukturu, nego da opiše transformacije koje ih povezuju. Gramatiku po Chomskom čine upravo te transformacije, koje određenoj D-strukturi dodeljuju odgovarajuću S-interpretaciju.

Koga je ko s kim video?

X videti-PROŠLOST Y Z-SOCIJATIV

(X je video Y sa Z)

Najčešći način prikazivanja sintaksičke strukture iskaza i sintaksičkih transformacija u njima jeste pomoću sintaksičkog ili rečeničnog stabla. (slika)

Standardni model TGG

• Rečenično stablo je rekurzivna hijerarhijska struktura gramatičkih konstituenata. To znači da se ono uvek pravilno izvodi transformacionim pravilima, tzv. pravilima prepisivanja

S XP S

S XP(XP S)

. . .

Rekurzivnost jezika

• Ono što omogućava generativnu moć jezičkih transformacija jeste rekurzivnost jezika, jedna od ključnih odlika UG u jeziku. Ujedno, to je i definišuća urođena odlika ljudskog jezika (FLN) kao genetske, biološke osobine Homo sapiensa.

Uvod u Uvod u opštu lingvistiku

X, koji je Y, koji je Z ...

Kreativnost jezika

• Rekurzivnošću se u okviru TGG objašnjava i kreativna sposobnost ljudskog jezika, tj. moć sintakse da, kombinovanjem ograničenog broja rekurzivnih transformacionih pravila, generiše neograničen broj iskaza.

▫ (Humboldt je u XIX veku prvi istakao kreativnu sposobnost jezika, ali ju je drugačije objašnjavao. Martinet ju je u okviru strukturalizma objašnjavao pomoću teorije o dvostrukoj artikulaciji jezika.)

Kasniji razvoj TGG

• Nakon Sintaksičkih struktura (1957), Chomsky je nastavio da razvija teoriju TGG. Među važnija dela iz prve faze razvoja TGG spadaju i njegovi Aspekti teorije sintakse (1965).

• Tokom osamdesetih nastupa nova faza u razvoju TGG, tzv. teorija principa i parametara (PP).

▫ Smanjuje se značaj dvaju nivoa jezičke strukture (D- i S-nivoa), već se transformacije objašnjavaju u jednoj ravni. Jezik se tumači kao skup principa koji su univerzalni za sve jezike (UG) i parametara koji su specifični za svaki poseban jezik, i koji tako modeluju univerzalne principe (“podešavaju” ih).

• Aktuelni teorijski model unutar TGG jeste tzv. minimalistički program, koji se razvija od devedesetih godina XX veka, kada Chomsky objavljuje istoimenu studiju (1993/1995).

▫ Minimalizam teži da istakne elegantnost odnosno ekonomičnost sintaksičkih transformacija, tj. zasniva se na ideji da su sve transformacije svodive na nekoliko bazičnih, među kojima su pomeranje konstituenata duž sintaksičkog stabla (engl. move) i rekurzivno sparivanje konstituenata jednih s drugima (engl. merge).

Razvoj drugih oblasti gramatike

• Generativna gramatika ne samo što najveću pažnju posvećuje sintaksi, već i smatra da je upravo sintaksa osnovna oblast gramatike, ono što čini suštinu jezika kao takvog. Na osnovu sintakse izvodi se i značenje iskaza, i njegova morfološka struktura i sl.

• Od svih oblasti gramatike, u okviru TGG pored sintakse najviše se razvija fonologija, počev od klasičnog dela The Sound Pattern of English (Noam Chomsky i Morris Halle, 1968).

Generativna fonologija

• Generativna fonologija se zasniva na sličnim principima kao i transformaciono-generativna sintaksa: umesto identifikovanja fonema i sl., ona teži da opiše one fonološke procese koji se odvijaju prilikom generisanja reči, morfema i alomorfa, morfonološke alternacije i sl

N u M /____ (+ usneni)

(stan+beni u stambeni)

Teorije koje se razvijaju u okviru generativne fonologije jesu metrička i autosegmentna teorija (fokus sa segmenata prebacuju na suprasegmente i tzv. “autosegmente”, tj. ispituju prozodiju i nelinearnost fonoloških obeležja), zatim leksička i ciklička fonologija (ispituju domene primene fonoloških procesa unutar leksičkih i morfoloških sistema), te od devedesetih godina XX veka teorija optimalnosti (OT), koja je i danas dominantan teorijski model u fonologiji (zasnovana je na fonološkim ograničenjima, a ne na pravilima).

Generativna morfologija

• Morfologija je u okviru generativne gramatike izgubila onaj značaj koji je imala u svim ranijim lingvističkim epohama. Morfološki procesi (npr. padež i sl.) lako se izvode iz sintaksičke strukture iskaza, dakle oni su već sintaksički i dovoljno je da ih u okviru TGG objasni sama sintaksa (npr. imenski rod kao eksponent kongruencije i sl.).

▫ Tako se sve češće postavljaju pitanja poput “šta je zaista morfološko, a da nije već i sintaksičko” i sl. Jedan od uticajnijih radova Chomskog koji se bavio tim i sličnim pitanjima jeste Remarks on Nominalization (1970)

Generativna semantika

• Generativna semantika je 1970-ih pokušala da primeni ideju o dubinskoj i površinskoj strukturi u okviru TGG i na značenje. Posebno značenje svakog pojedinačnog iskaza se, tako, generiše transformacijama iz D-strukture, u kojoj se pak nalaze osnovna, univerzalna značenja.

▫ Međutim, brojni tim putem neobjašnjivi primeri i nerešivi problemi doveli su do neuspeha i gašenja generativne semantike tokom 1980-ih. Deo njenih istraživanja i dalje preuzima sama sintaksa.

Generativna gramatika (rezime)

• transformaciono-generativna gramatika

▫ objašnjava rekurzivnost i kreativnost u jeziku

• jezička kompetencija (vs. performansa)

▫ gramatičnost se procenjuje putem introspekcije

• univerzalna gramatika

▫ jezički nativizam zasnovan na kritici bihejviorizma

• istorijski razvoj teorije TGG

▫ standardni model (1957, 1965), principi i parametri, minimalistički program (1995)

▫ generativna fonologija (1968), generativna morfologija (1970), generativna semantika itd.

Poststrukturalizam: teorije zasnovane na upotrebi

Razvoj lingvistike

• idealizam vs. materijalizam

▫ strukturalizam i generativna gramatika pristupaju jeziku sasvim idealistički (langue, I-jezik), što se smanjuje u kasnijim pristupima (parole, performansa)

• racionalizam vs. empirizam

▫ generativna gramatika (kartezijanska) zastupa vrlo racionalistički pristup (UG), dok će kasniji pristupi ponovo biti empiricistički nastrojeni

• formalizam vs. funkcionalizam

▫ podela lingvistike na formalnu i funkcionalnu još se više produbljuje sa pojavom izuzetno formalističke generativne gramatike, dok su kasniji pristupi više funkcionalno usmereni

Teorije zasnovane na upotrebi

• sociolingvistika i srodne discipline

▫ teorija jezika u upotrebi u društvenom kontekstu

• tipologija jezika, korpusna lingvistika

▫ razvijanje empirijskog pristupa proučavanju jezika

• pragmatika, analiza diskursa

▫ proučavanje jezika u upotrebi i u različitim kontekstima

• kognitivna lingvistika

▫ teorija jezika u upotrebi zasnovana na kognitivnim (pojmovnim) metaforama i analogiji

• teorija gramatikalizacije

▫ teorija jezika u upotrebi zasnovana na statističkim tendencijama u jeziku (pre svega frekvenciji)

• gramatika konstrukcija

▫ teorija jezika u upotrebi zasnovana na sintagmatskim i funkcionalnim obeležjima iskaza (tzv. konstrukcijama)

Sociolingvistika

• Jedna od prvih kritičkih reakcija na generativnu gramatiku javila se u vidu sociolingvistike već šezdesetih godina XX veka. Sociolingvistiku ne zanima jezička kompetencija Chomskog, već upravo performansa, tj. upotreba jezika.

▫ Basil Bernstein (1962) o usvajanju i upotrebi jezika i klasnoj poziciji

▫ Dell Hymes (1964) o jeziku u kulturi i društvu

▫ William Labov (1966) o društvenim grupama i njujorškom dijalektu

Varijacionistička lingvistika

Labov je najzaslužniji za razvoj sociolingvističke metodologije. On razvija tzv. varijacionistički metod, tj. pristup jeziku u upotrebi zasnovan na ispitivanju društveno uslovljenih varijacija (raslojavanja) u jeziku.

▫ Istorijske promene u jeziku takođe se objašnjavaju kao rezultat društveno uslovljenih varijacija u ranijoj fazi jezičke istorije. Labov tako, prvi posle mladogramatičara, iznosi novu teoriju o jezičkim (glasovnim i dr.) promenama.

Tipologija jezika

• Krajem pedesetih godina i tokom šezdesetih godina XX veka, razvija se i tipološki pristup jeziku, čiji je začetnik bio Joseph Greenberg.

▫ Greenberg je, kao i Chomsky, težio da pronađe univerzalne karakteristike ljudskog jezika, ali je njegov pristup, za razliku od pristupa Chomskog, funkcionalistički i empirijski, a ne formalistički i idealistički orijentisan.

▫ Tipologija jezika istražuje jezičke univerzalije i klasifikuje jezike u određene tipove.

Pragmatika

• Kako se i semantička istraživanja fokusiraju na kontekst same performanse i njegovu vezu sa značenjem iskaza, od šezdesetih godina XX veka razvija se i pragmatika, disciplina koja se bavi značenjem iskaza u širem kontekstu, u samoj upotrebi jezika, odnosno činjenje jezikom.

▫ John Austin (“Kako delovati rečima” [How to Do Things with Words], 1962) uvodi teoriju govornih činova i uočava postojanje performativnih iskaza, onih čijim se samim izgovaranjem izvršava radnja o kojoj je reč (“proglašavam” i sl.).

Analiza diskursa

• U okviru pristupa jeziku zasnovanih na upotrebi razvijaju se i analiza diskursa i analiza konverzacije kao posebne lingvističke discipline.

▫ Analizu diskursa je kao lingvističku disciplinu nagovestio još Zellig Harris, ali je u okviru poststrukturalizma dobila poseban značaj, kao disciplina koja proučava ne samo organizaciju jezika na nivou diskursa, već i formiranje i prenošenje kulturnih praksi kao diskurzivnih (Foucault i dr.; kritička analiza diskursa).

Korpusna lingvistika

• Kao vredna teorijsko-metodološka poddisciplina razvija se i korpusna lingvistika, zasnovana na izrazito deskriptivnom, empirijskom i statističkom (kvantitativnom) pristupu jeziku.

▫ I korpusnu lingvistiku nagovestio je još Harris, mada se ona razvila u potpunosti tek kao kritička reakcija na idealizam i racionalizam generativne gramatike (introspekcija kao metod i sl.).

▫ Na osnovu obimne prikupljene građe engleskog jezika u upotrebi, 1985. izlazi i A Comprehensive Grammar of the English Language Randolpha Quirka, najveća deskriptivna gramatika engleskog jezika zasnovana na upotrebi, a ne na klasičnim i preskriptivnim uzorima.

Kognitivna lingvistika

• “Kognitivističke” teorije koje se od osamdesetih godina XX veka suprotstavljaju nativizmu teorije Chomskog smatraju da gramatika u jeziku nije urođen, predefinisan kognitivni modul (da ne postoji UG), već da se gramatika tek naknadno formira iz same jezičke upotrebe, tj. iz iskustva.

▫ Prema kognitivističkoj teoriji Georgea Lakoffa (“Metafore sa kojima živimo” [Metaphors We Live By], 1980), mišljenje i jezik su uređeni analoški na osnovu određenih centralnih pojmovnih metafora, pomoću kojih ljudi poimaju složenije koncepte (npr. BOLEST JE DOLE: “pao je u groznicu” i sl.).

Teorija gramatikalizacije

• Prema teoriji gramatikalizacije Joan Bybee, gramatika nastaje naknadno iz same upotrebe, prema statističkim tendencijama koje važe u jeziku, pre svega frekvenciji.

▫ Frekventniji iskazi se brže gramatikalizuju, tako da postaju gramatičke konstrukcije. Gramatika tako nastaje naknadno, iz same upotrebe jezika. Ovaj pristup jeziku zove se stoga i emergentistički.

▫ Uticajem frekvencije se tumače i tzv. “nepravilni” oblici u jezicima, poput nepravilnih perfekata (past simple tense) u engleskom, koji su kao takvi gramatikalizovani jer su frekventniji od pravilnih.

Gramatika konstrukcija

• Teorija povezana sa kognitivnom lingvistikom Lakoffa, koja gramatiku takođe objašnjava emergentistički, kao sistem koji nastaje iz upotrebe, jeste i tzv. gramatika konstrukcija (Construction Grammar).

▫ Svi iskazi na svim nivoima jezičke strukture ovde se posmatraju kao konstrukcije, koje se oblikuju na osnovu sintagmatskih i kolokacionih tendencija u jeziku u upotrebi. William Croft začetnik je tzv. radikalne gramatike konstrukcija (RCG)

Teorije usvajanja jezika zasnovane na upotrebi

• Jedan od vodećih teoretičara pristupa usvajanju jezika zasnovanim na upotrebi, suprotstavljenih tumačenju usvajanja jezika koje je dao Chomsky u svojoj kritici bihejviorizma, jeste Michael Tomasello. Prema njemu, gramatika nije urođen i autonoman kognitivni modul, već je kognitivna sposobnost koja se usvaja i razvija uporedo sa drugim kognitivnim sposobnostima, na osnovu iskustva odnosno upotrebe. Tomasellov pristup je, dakle, funkcionalistički i kognitivistički.

Teorije zasnovane na upotrebi (rezime)

• sociolingvistika i varijacionizam (Labov i dr.)

▫ teorija jezika u upotrebi u društvenom kontekstu

• tipologija jezika, korpusna lingvistika (Greenberg i dr.)

▫ razvijanje empirijskog pristupa proučavanju jezika

• pragmatika, analiza diskursa (John Austin i dr.)

▫ proučavanje značenja u jeziku u upotrebi

• kognitivna lingvistika (Lakoff, Tomasello i dr.)

▫ teorija jezika u upotrebi zasnovana na pojmovnim metaforama; kognitivistički pristup usvajanju jezika

• teorija gramatikalizacije (Joan Bybee i dr.)

▫ teorija jezika u upotrebi zasnovana na statističkim tendencijama u jeziku (pre svega frekvenciji)

• gramatika konstrukcija (Lakoff, Croft i dr.)

▫ teorija jezika u upotrebi zasnovana na sintagmatskim i funkcionalnim obeležjima iskaza (tzv. konstrukcijama)

Škole i pravci u lingvistici – teme za ispit

Ovo su teme na koje treba obratiti pažnju za ispit iz Škola i pravaca u lingvistici. Ovo nisu ispitna pitanja, ali će pitanja na ispitu biti iz ovih oblasti i baziraće se na temama koje su ovde izložene. To su sve oblasti koje smo prešli na časovima (zaključno sa 29. 5.) i koje se nalaze na prezentacijama sa časova na Moodleu, kao i u literaturi koja je data uz prezentacije. Za ispit se treba fokusirati na one teme koje su ovde izdvojene iz svake od oblasti. Za pitanja i nejasnoće pišite na mejl djordje.boz@gmail.com.

1. Legende o poreklu jezika a. Koji grčki istoričar prenosi legendu o faraonu Psametihu i najstarijem jeziku na svetu? b. Zašto je faraon Psametih hteo da utvrdi koji je jezik najstariji na svetu? Je li u tome uspeo? c. Kako je faraon utvrdio poreklo najstarijeg jezika? Je li u tome uspeo? d. Kako se iz ugla savremenih lingvističkih teorija (nativizma i kognitivizma) može tumačiti ova legenda? e. Koji lingvistički fenomen objašnjava mit o vavilonskoj kuli u Bibliji? Kako taj fenomen objašnjavaju „naučni“ lingvistički pristupi, počev od XIX veka (npr. istorijska lingvistika, Humboldt, marizam, generativna gramatika, sociolingvistika, tipologija jezika)? f. Kako je Vavilon dobio ime? Čime je to ime motivisano? Postoje li odgovarajuće paralele u drugim jezicima?

2. Indijska gramatička škola a. Koji jezik je proučavan u okviru stare indijske gramatičke škole? Zašto? b. Ko su najstariji indijski gramatičari? Koja su njihova dela? U kom veku i eri su stvarali? c. Kojim metodom opisa jezika se služe indijski gramatičari? Kako se razvio njihov metod?

3. Klasična grčka filozofija a. Kojim temama se u vezi s jezikom bave starogrčki filozofi? Koja debata je iz toga nastala? b. Koji grčki filozof i u kom delu nas informiše o toj klasičnoj filozofskoj debati o jeziku? c. Na kojim stanovištima ove debate stoje pojedini grčki filozofi (Platon, Aristotel)? d. Kako se iz ugla savremenih lingvističkih teorija (strukturalizma, generativne gramatike, kognitivne lingvistike)

može shvatiti ova antička debata o „prirodi“ jezika? e. Koje su osobine jezika i jezičkog znaka argumenti u prilog shvatanju analogista, a koje u prilog shvatanju anomalista (etimologija, onomatopeja i ikoničnost, sinonimija i homonimija, gramatičke pravilnosti i izuzeci)?

4. Aleksandrijska škola a. Iz kojih kulturnih potreba helenističkog sveta nastaje aleksandrijska gramatička škola? U kom veku i eri se razvija? Ko su njeni glavni predstavnici i koja su njihova dela? b. Kakvim pristupom jeziku se služe aleksandrijski gramatičari? Šta su sholije i čemu služe? Ko su glosatori? Ko su retori? Kako je uopšte gramatika shvatana u antičkom svetu? c. Ko je autor i koji je naziv najstarije sačuvane grčke gramatike? U kom veku je ona nastala? d. Kojim se oblastima lingvistike (gramatike) bave pojedini aleksandrijski gramatičari?

5. Rimski gramatičari a. Ko je autor i koji je naziv najstarije sačuvane rimske gramatike? Iz kog je veka? Čime se bavi ta gramatika, kojim oblastima lingvistike i na koji način? S kojim ciljem je napisana? Na čiji se jezik (kog uticajnog rimskog govornika) ugleda njen autor i navodi ga u primerima? b. Koje su rimske gramatike nastale pred početak srednjeg veka? Ko su njihovi autori i koji su njihovi nazivi? U kojim vekovima su pisane? Na koji način pristupaju opisu jezika? Kojim se oblastima lingvistike (gramatike) bave, od kojih delova se sastoje? Kakav je bio njihov značaj i funkcija u srednjem veku, i kasnije?

6. Od srednjeg veka do kraja XVIII veka a. Kako se zove lingvističko-filozofska tradicija koja se razvija u severozapadnoj Evropi u srednjem veku? Kako se nazivaju njeni predstavnici? Kojom oblašću lingvistike se oni bave? Na kojim se izvorima (tradicijama) zasnivaju njihova učenja? Kako se najčešće zovu njihovi spisi, o čemu oni govore? b. Koji filozofski pravac od XVII veka i epohe prosvetiteljstva postaje uticajan i u lingvistici? Kako se zove centar takvih istraživanja u Francuskoj u XVII veku? Koja gramatika nastaje u tom centru, koje godine je izdata i čime se bavi? Koja se lingvistička škola u XX veku vraća toj tradiciji? Kako Noam Chomsky naziva tu lingvističko-filozofsku tradiciju? c. Kako se razvija gramatička tradicija kod Arapa? Koji su njeni izvori? Kako se po tradiciji zove prvi arapski gramatičar? Koje su bile dve glavne arapske gramatičke škole i po čemu su se razlikovale? Ko je autor i koji je naziv najstarije arapske gramatike, i iz kog je ona veka? Iz kojih kulturnih potreba se razvila gramatička tradicija u arapskom svetu?

7. Uporedna gramatika („epoha prvih komparativista“ i biološki naturalizam) a. Ko je i kada evropsku javnost obavestio o srodnosti sanskrita i evropskih jezika? Zašto je to „otkriće“ bilo važno za razvoj lingvistike? b. Čime se bave lingvistička istraživanja u XIX veku? Zašto se istražuju različiti jezici? Na koji način im se pristupa u njihovom opisu? U čemu se u tome ogleda uticaj prirodnih nauka na lingvistiku (pozitivizam, teorija evolucije, klasifikacija živog sveta)? c. Ko su bili prvi komparativisti? Čime su se oni bavili, šta su otkrili? d. Ko je i kada, kojim delom, „utemeljio“ komparativni metod u lingvistici XIX veka? e. Šta podrazumeva komparativni metod? Šta treba otkriti poredeći jezike da bi se utvrdila i dokazala istorijska srodnost izmeĎu njih? f. Koji autor, kada i u kom delu je prvi pomoću komparativnog metoda formulisao jednu glasovnu korespondendiju izmeĎu germanskih i drugih indoevropskih jezika? Koji autor je i kada mladogramatičarskim pristupom kasnije dopunio tu formulaciju? Kako se i danas u literaturi zove ta glasovna korespondencija? g. Koji autor je začetnik teorije o istorijskom razvoju jezika, inspirisane teorijom evolucije, po kojoj se jezici menjaju vremenom tako što mlaĎe faze smenjuju starije, i kako se zove ta teorija? h. Koji autor je začetnik alternativne teorije o istorijskom razvoju jezika, po kojoj se jezici menjaju tako što se jezičke inovacije šire kroz prostor na susedne oblasti, i kako se zove ta teorija? Kako se zove prostor (area, areal) koji

tako obuhvata jedna jezička inovacija odnosno promena? i. Koji autor je i kada prvi pokušao da rekonstruiše indoevropski prajezik? Šta je on sastavio da bi ilustrovao rekonstrukciju tog jezika i njegove kulture?

8. Wilhelm von Humboldt i psihologizam a. Zašto se Humboldt može smatrati jednim od začetnika „opšte“ lingvistike? Koje jezike je on proučavao? b. Kako Humboldt objašnjava jezičku raznolikost (postojanje različitih jezika na svetu)? Koje romantičarske ideje on primenjuje? Kako pri tome uočava i tzv. kreativnu sposobnost jezika? (Šta znači „kreativna sposobnost jezika“? Kako se ona kasnije objašnjava u teorijama Andréa Martineta i Noama Chomskog?) c. Šta je Weltanschauung („svetonazor, pogled na svet“)? Kako ga Humboldt objašnjava? d. Kako je Humboldt inspirisao psihologistički pristup u lingvistici? Ko su bili najvažniji predstavnici tog pristupa?

9. Mladogramatičari a. Koje novine su u proučavanje jezičkih promena uneli mladogramatičari? Na čemu oni insistiraju i kako su time doprineli lingvističkim proučavanjima (pozitivizam, atomizam)? Ko su bili najvažniji predstavnici mladogramatičarskog pristupa? b. Ko je bio najvažniji teoretičar mladogramatičarske škole i kako on objašnjava nastanak jezičkih (glasovnih) promena? c. Šta podrazumeva teorija glasovnih zakona? Šta je glasovni zakon?

10. Nestrukturalna lingvistika a. Šta je lingvistička geografija, gde se i kada razvija i ko je njen začetnik? Kojim metodama se služi i šta objavljuje? Kako objašnjava razvoj novih reči i oblika? b. Šta je francuska sociološka škola u lingvistici i ko je njen glavni predstavnik? U čemu je njegov glavni doprinos istorijskoj (indoevropskoj) lingvistici? c. Koji italijanski filozof i estetičar je inicirao tzv. neoidealistički pokret u lingvistici? Ko je njegov glavni sledbenik u nemačkoj lingvistici? Šta smatraju „neoidealisti“ i čemu se oni suprotstavljaju? d. Šta je „neolingvistika“ ili arealna lingvistika? Ko je njen glavni predstavnik u italijanskoj lingvistici? Koje „arealne norme“ je on definisao? Šta pokazuju te „arealne norme“? e. Koje slavističke škole se smatraju „progresivnima“ i zašto? Ko su njihovi predstavnici? Koji je najvažniji doprinos lingvistici Baudouina de Courtenay i Mikołaja Kruszewskog? f. Šta predstavlja marizam? Ko je njegov začetnik? Kako marizam objašnjava istoriju jezika?

11. Strukturalizam u Evropi a. Ko je začetnik evropskog strukturalizma? Koje je njegovo delo, koje godine je objavljeno, ko ga je objavio? Šta je laringalna teorija? b. Šta je jezički znak po De Saussureu? Koje su njegove osobine? Kako se uspostavlja njegovo značenje u jeziku? Šta to znači da je jezik sistem? c. Šta čini jezičku delatnost po De Saussureu? Koje vrste jezičkih odnosa se uspostavljaju u jeziku (langue), a koje u govoru (parole)? Zašto De Saussure smatra da se govor ne može naučno lingvistički proučavati, i kako on definiše jezik (langue) kao predmet proučavanja lingvistike? (Kako tome pristupa poststrukturalizam?) d. Šta su sinhronija i dijahronija u jeziku? e. Šta po De Saussureu predstavlja interni („unutrašnji“), a šta eksterni („spoljašnji“) pristup jeziku? Za koji pristup se De Saussure zalaže? (Šta o tome kažu poststrukturalisti?) f. Šta podrazumeva formalni, a šta funkcionalni pristup jeziku? Koje se škole evropske i američke lingvistike služe formalnim, a koje funkcionalnim pristupima? g. Šta je praška škola ili praški lingvistički krug (serkl, kružok)? Ko su bili njegovi glavni predstavnici? Čime su se oni bavili? h. Šta su distinktivna obeležja, binarne opozicije i teorija markiranosti? Ko je njihov glavni teoretičar? i. Koje osnovne funkcije jezika izdvaja Roman Jakobson i prema kom kriterijumu se one uspostavljaju? U kom Jakobsonovom delu su one izložene? j. Šta podrazumeva teorija dvostruke artikulacije Andréa Martineta? Kako se njome objašnjava tzv. kreativna sposobnost jezika? Šta čini prvu, a šta drugu artikulaciju po Martinetu? k. Kako se zove teorija jezika Louisa Hjelmsleva? Koje je njegovo najvažnije delo?

12. Američki strukturalizam a. Ko se smatra prvim lingvistom sa „posebno američkim“ pristupom jeziku? Koje jezike je on proučavao i koje odgovarajuće metode razvio? Kako ga je to navelo da odstupi od evropske lingvističke tradicije? b. Ko je bio začetnik američkog strukturalizma i koje je njegovo najvažnije delo? Koji su najvažniji uticaji u njegovoj teoriji? Šta je bihejviorizam i kako se on ogledao u proučavanju jezika u prvoj polovini XX veka? Kakvi pristupi jeziku karakterišu američki strukturalizam? c. Šta podrazumeva distribucionalistički pristup? Šta podrazumevaju nivoi jezičke strukture? Šta su jedinice etskog i emskog reda? Ko uvodi te jedinice u lingvistiku i antropologiju? d. Šta je Sapir–Whorfova hipoteza? Šta podrazumeva jezički relativizam? Koji jezik je Whorf proučavao kada je formulisao tu hipotezu? Kako su Sapir i Whorf tumačili odnos izmeĎu jezika i mišljenja? Šta je jezički determinizam? e. Koji američki strukturalista se četrdesetih godina XX veka bavio strukturalnim metodom? Šta je sve on inicirao u kasnijoj lingvistici, druge polovine XX veka? f. Čime se bavi antropološka lingvistika? Koji su njene metode? h. Čime se bavi psiholingvistika? Koje su njene metode?

13. Generativna gramatika a. Ko je začetnik generativne gramatike i kojim delom iz 1957. godine? Kako je u tom delu predstavljena gramatika? Šta čini dubinsku, a šta površinsku strukturu? Šta ih povezuje? U čemu su razlike izmeĎu generativne gramatike i strukturalističkog pristupa jeziku? b. Koji argument Noam Chomsky iznosi u kritici bihejviorizma? Kako generativna gramatika objašnjava usvajanje jezika? Šta je univerzalna gramatika? Za koje delo je Chomsky 1959. objavio tu kritiku? c. Šta je po Chomskom jezička kompetencija, a šta performansa? Šta od toga treba lingvistika da proučava i zašto? (Kako na to reaguju poststrukturalisti, odnosno pristupi jeziku zasnovani na upotrebi?) d. Šta je (ne)gramatičnost? Kojom tehnikom se ispituje gramatičnost, i kojom metodom se ta tehnika sprovodi? e. Šta je sintaksičko ili rečenično stablo? Kako se ono gradi? Šta su pravila prepisivanja? Šta su transformacije? f. Šta predstavlja rekurzivnost jezika? Kako se njome objašnjava tzv. kreativna sposobnost ljudskog jezika? g. Kako se razvijala generativna gramatika tokom XX veka? Koja su glavna dela Chomskog? Šta je teorija principa i parametara? Šta je minimalistički program? h. Kako se razvijaju druge oblasti lingvistike u okviru generativne gramatike (fonologija, morfologija, semantika)? Na čemu se zasnivala fonologija u strukturalizmu, a na čemu se zasnivaju metrička i autosegmentna teorija fonologije, leksička i ciklička fonologija i teorija optimalnosti? Zašto je generativna semantika doživela neuspeh?

14. Pristupi zasnovani na upotrebi a. Kako se odvijao razvoj lingvistike u drugoj polovini XX veka, do danas, u reakciji na strukturalizam i generativnu gramatiku? b. Čime se bavi sociolingvistika? Koji autor je najzaslužniji za razvoj njene metodologije i koji pristup on uvodi u proučavanje jezika? Kako se objašnjavaju varijacije (raslojavanje) u jeziku? c. Čime se bavi tipologija jezika? Koji autor je najzaslužniji za njen razvoj? Šta predstavlja tipološki pristup u proučavanju jezika? d. Čime se bavi pragmatika? Koji autor i u kom delu uvodi teoriju govornih činova i uočava postojanje performativnih iskaza? Šta su govorni činovi? Šta su performativni iskazi? e. Čime se bavi analiza diskursa? Šta je diskurs? f. Čime se bavi korpusna lingvistika? Koje su njene metode? Šta je korpus? g. Koji autor objavljuje prvu deskriptivnu gramatiku engleskog jezika zasnovanu na upotrebi? h. Šta obuhvata kognitivistički pristup jeziku? Šta je pojmovna metafora? Koji autor i u kom delu u proučavanje jezika uvodi pojmovne metafore? Na čemu se one zasnivaju? Šta je gramatika konstrukcija (i radikalna gramatika konstrukcija)? Šta su konstrukcije u okviru gramatike konstrukcija? Kako se one formiraju u jeziku? Koji autor uvodi kognitivistički pristup u proučavanje usvajanja jezika? Kako se kognitivistički objašnjava usvajanje jezika? i. Šta podrazumeva teorija gramatikalizacije? Ko je začetnica ove teorije i na čemu se, po njoj, prvenstveno zasnivaju procesi gramatikalizacije u jeziku?

1. Milka Ivic / Pravci u lingvistici, tom I

2. Milka Ivic / Pravci u lingvistici, tom II