japonca ve tÜrkÇede ed İlgenlİkacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “japonca ve...

115
TÜRKİ YE CUMHURİ YETİ ANKARA ÜNİ VERSİ TESİ SOSYAL Bİ Lİ MLER ENSTİ TÜSÜ DOĞU Dİ LLERİ VE EDEBİ YATLARI (JAPON Dİ Lİ VE EDEBİ YATI) ANABİ Lİ M DALI JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİ LGENLİ K Yüksek Lisans Tezi Burcu Kayar Ankara-2006

Upload: others

Post on 29-Nov-2019

16 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAPON DİLİ VE EDEBİYATI)

ANABİLİM DALI

JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK

Yüksek Lisans Tezi

Burcu Kayar

Ankara-2006

Page 2: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAPON DİLİ VE EDEBİYATI)

ANABİLİM DALI

JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK

Yüksek Lisans Tezi

Burcu Kayar

Tez Danışman Doç. Dr. N. Engin Uzun

Ankara-2006

Page 3: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (JAPON DİLİ VE EDEBİYATI)

ANABİLİM DALI

JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK

Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. N. Engin Uzun

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

.Doç. Dr. N. Engin Uzun......................... ........................................

Yrd. Doç. Dr. Seda Gökmen................... ........................................

Doç. Dr. Ayşe Nur Tekmen..................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi 06/07/2006

Page 4: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

i

ÖNSÖZ

Bağıntısal Dilbilgisi 1970’li yıllarda David Perlmutter ve Paul M. Postal tarafından

ortaya atılan ve yeni gelişmekte olan bir dilbilim alanıdır. Bu tezde Japoncadaki ve Türkçedeki

edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile çözümlenmesi; her iki dildeki edilgen yapıların

benzer ve farklı noktalarının ortaya konması amaçlanmaktadır. Bu tezin yeni gelişmekte olan

Bağıntısal Dilbilgisi kaynaklı çalışmalara karşılaştırmalı olarak yeni bir bakış açısı getirmesi

bakımından önem taşıdığı düşünülmektedir. Tezde sadece basit edilgen tümceler ele alınacak,

birleşik ve bağlı edilgen tümceler ile ettirgen-edilgen tümceler konu dışı bırakılacaktır. Bu

çalışmanın Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı ile yapılacak karşılaştırmalı araştırmalara katkıda

bulunmasını dilerim.

Bu tezi tek bir parça haline getirmemde bana yardımcı olan Hocam Sayın Doç. Dr. N.

Engin Uzun’a ve Sayın Doç. Dr. Ayşe Nur Tekmen’e, maddi manevi desteklerini esirgemeyen

aileme ve arkadaşım Bülent Havur’a teşekkürlerimi sunuyorum.

Page 5: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

ii

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .................................................................................................................................i

İÇİNDEKİLER .................................................................................................................................ii

KISALTMALAR .................................................................................................................................iv

GİRİŞ ………....................................................................................................................................1

1. TÜRKÇEDEKİ ve JAPONCADAKİ EDİLGEN YAPILAR ..............................................7

1.1. Edilgen Yapıların İşlevleri ..............................................................................13

1.2. Edilgen Yapıların Alt Ulamları ..............................................................................15

2. KURAMSAL TABAN—BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI..........................................27

2.1. Bağıntısal Kurallar ...............................................................................................28

2.1.1. Bağıntısal Yok Etme Kuralı ..............................................................28

2.1.2. Tabakasal Teklik Kuralı ..............................................................29

2.1.3. İlerleme Kuralı ..............................................................................29

2.1.4. Son 1 Kuralı ...............................................................................................29

2.1.5. Evrensel Bağlantı Kuralı ..............................................................29

2.2. Bağıntısal Dilbilgisinde Meydana Gelen Değişimler .............................................29

2.2.1. 2-1 İlerlemesi ..............................................................................29

2.2.2. 3-1 İlerlemesi ..............................................................................30

2.2.3. Zorunlu-1 İlerlemesi ..............................................................................32

2.2.4. 3-2 İlerlemesi ..............................................................................33

2.2.5. Zorunlu-2 İlerlemesi ..............................................................................33

2.2.6. 2-3 Çekilmesi ..............................................................................33

Page 6: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

iii

3. BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ IŞIĞINDA EDİLGENLİK .............................................37

3.1. Türkçedeki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile

Gösterimi ................................................................................................................................37

3.1.1. Edenli Edilgen Yapılar ..............................................................................37

3.1.1.1. Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar .............................................38

3.1.2. Edensiz Edilgen Yapılar ..............................................................43

3.1.2.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar .............................43

3.1.2.1. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar ....................................44

3.1.3. Çift Edilgenlik ..............................................................................47

3.2. Japoncadaki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi

.................................................................................................................................................49

3.2.1. Doğrudan Edilgen Yapılar ..............................................................49

3.2.2. Dolaylı Edilgen Yapılar ..............................................................58

3.2.2.1. Sahiplik Bildiren Edilgen Yapılar .............................60

3.2.3. Edensiz Edilgen Yapılar ..............................................................63

3.2.3.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar ....................................62

3.2.3.2. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar ....................................63

4. EDİLGEN YAPILARIN ÇÖZÜMLENMESİ ..............................................................67

4.1. Türkçedeki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar ..............................................................67

4.2. Türkçedeki Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar ..............................................................84

4.3. Japoncadaki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar .............................................87

5. SONUÇ ................................................................................................................................99

Page 7: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

iv

6. KAYNAKÇA ..............................................................................................................................102

7. ÖZET ..............................................................................................................................................104

8. ABSTRACT ..............................................................................................................................105

9. JAPONCA ÖZET .......................................................................................................................106

Page 8: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

v

KISALTMALAR

1.T.Ş. : 1. tekil şahıs

Arç : Araç durumu

Bel. : Belirtme durumu

Bir. : Birliktelik

Bul. : Bulunma durumu

Çık. : Çıkma durumu

Çoğ. : Çoğul

Düz : Düz biçim

Edi. : Edilgenlik

Ek e. : Ek eylem

Geç. : Geçmiş zaman

Gel. : Gelecek zaman

Gen. : Geniş zaman

İlg. : İlgi adılı

İst. : İstek kipi

İye. : İyelik

Mas. : Mastar

Masu B. : Masu Biçimi

Olz. : Olumsuzluk eki

PRO : Belirsiz ad öbeği

Page 9: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

vi

Riv. : Rivayet geçmiş zaman

Soru. : Soru eki

Şim. : Şimdiki zaman

Tam. : Tamlayan durumu

Tln. : Tamlanan durumu

Ula. : Ulaç

Yet. : Yeterlilik

Yön. : Yön durumu

Page 10: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

1

GİRİŞ

“Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki

edilgen eylemleri Bağıntısal Dilbilgisi (Relational Grammar) bakış açısı ile ele alıp her iki

dildeki edilgen eylemlerin gösterdiği benzer ve farklı noktaları ortaya koymaktır. Yapılacak bu

çalışma ile Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı benimsenerek Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen

eylemlerin oluşumunda ne gibi benzerliklerin ve farklılıkların bulunduğunu açıklamayı

amaçlamaktadır. Bu çalışma sonunda elde edilen verilerin Japonca ve Türkçedeki edilgen

yapılar hakkındaki karşılaştırmalı dilbilim araştırmalarına ve Bağıntısal Dilbilgisi çalışmalarına

katkıda bulunması açısından önem taşıdığı düşünülmektedir.

Tezin ilk bölümünde edilgen yapılar ve bunların genel özellikleri üzerinde durulacak;

edilgen yapıların etken yapılardan farklı olan noktaları betimlenerek bu noktalar

örneklendirilecektir. Sonrasında Türkçe ve Japonca edilgen yapıların işlevlerinden ve alt

ulamlarından bahsedilecektir.

İkinci bölüm olan Kuramsal taban başlığı altında ise kısaca Bağıntısal Dilbilgisinden

bahsedilecek; kuramın ilkeleri hakkında bilgi verilecek ve bunlar Türkçeden ve Japoncadan

seçilen tümcelerle örneklendirilecektir.

Üçüncü bölümde Bağıntısal Dilbilgisi kuramı bakış açısıyla edilgenlik kavramı ele

alınacaktır. Türkçedeki edilgen yapılar kişili ve kişisiz edilgen yapılar olarak, Japoncadaki

edilgen yapılar ise doğrudan edilgen yapılar, dolaylı edilgen yapılar, sahiplik bildiren edilgen

yapılar ve kişisiz edilgen yapılar olarak ulamlaştırılacaktır. Ayrıca her iki dildeki edilgen

yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile nasıl çözümlendiği açıklanmaya çalışılacaktır.

Son bölümde de oluşturulan veri tabanından alınan tümceler tek tek Bağıntısal

Page 11: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

2

Dilbilgisi kuramı ile çözümlenecek; Türkçedeki ve Japoncadaki edilgen yapıların Bağıntısal

Dilbilgisi kuramı ile gösteriminde ortaya çıkan benzer ve farklı noktalar ortaya konmaya

çalışılacaktır.

Bu tez yalnızca basit edilgen tümceler ile sınırlı tutulacak; bileşik ve bağlı edilgen

tümceler ayrıca ettirgen-edilgen tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramının henüz yeni ortaya

atılmış bir kuram olması nedeniyle araştırma dışında bırakılacaktır.

Yapılacak çalışmada kullanılacak kavram ve terimler ise şu şekilde açıklanmaktadır:

1) Eden: İşlevsel dilbilimde yapılan eylemi gerçekleştiren ve özne konumunda bulunan

birime verilen addır.

2) Erek: İşlevsel dilbilimde yapılan eylemden etkilenen ve nesne konumunda bulunan

birime verilen addır.

3) Doğrudan Edilgen Yapı: Japoncada edilgen yapıların sınıflandırılmasında kullanılan

bir terimdir. Tümcedeki özne konumundaki edenin yaptığı işten ya da hareketten

nesne konumundaki erek öğesinin doğrudan etkilendiğini bildiren edilgen yapı

çeşididir.

4) Dolaylı Edilgen Yapı: Japoncada edilgen yapıların sınıflandırılmasında kullanılan bir

terimdir. Tümcedeki özne konumundaki edenin yaptığı işten ya da hareketten nesne

konumundaki erek öğesinin dolaylı ve olumsuz olarak etkilendiğini bildiren edilgen

yapı çeşididir.

5) Sahiplik Edilgeni: Bu terim de Japoncadaki edilgen yapıların alt ulamlarından

birisidir. Bu tür edilgen yapılarda yapılan işten ya da hareketten etkilenen ereğin

kendisi değil de sahip olduğu nesne ya da hayvandır.

Page 12: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

3

6) Chomeur: Bağıntısal Dilbilgisinde kullanılan bir terimdir. Tümcedeki bir öğe,

tümceye bazı sözdizimsel kuralların uygulanması sonucunda ilk konumunu kaybeder

ve chomeur konumuna yerleşir.

7) PRO: Tümcedeki belirsiz ad öbeğine verilen addır.

Tezde yöntem olarak bütünce çözümlemesi kullanılacaktır. 4 Temmuz tarihli Milliyet

ve 12 Haziran tarihli Mainichi gazetelerindeki basit edilgen yapılar taranacak ve bir veri tabanı

oluşturulacaktır. Bu veri tabanındaki edilgen yapılar D. Perlmutter, P. M. Postal ve D. Johnson

tarafından 1970’li yıllarda ortaya atılmış olan Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı çerçevesinde Blake

1990 temel alınarak çözümlenecektir. Oluşturulan bu veri tabanından yola çıkılarak Japoncadaki

ve Türkçedeki edilgen tümceler Bağıntısal Dilbilgisi ışığında şu şekilde çözümlenecektir.

(1) Polis hırsızı yakaladı.

Bu tümcenin eylemi “yakalamak”tır ve “P” harfi ile gösterilmiştir. Tümcenin öznesi konumunda

bulunan ve aynı zamanda yapılan eylemi gerçekleştiren değini olan “polis”, “1” rakamı ile;

tümcenin nesnesi olan “hırsız” ise “2” rakamı ile belirtilmiştir. Bağıntısal Dilbilgisindeki

öğelerin sözdizimsel sıralaması İngilizcedeki biçimi ile ele alınacaktır.

P

1

2

yakalamak polis hırsız

Page 13: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

4

(2) Hırsız polis tarafından yakalandı.

İkinci tümcenin ilk tabakası ilk tümcedeki ile aynıdır. Farklı olan ikinci tabakadır. İkinci tabaka

tümcede meydana gelen sözdizimsel değişiklikleri göstermektedir. Buna göre ikinci tümcede

meydana gelen değişiklikler şu şekildedir. İlk tabakada “2” rakamı ile gösterilen “hırsız” yani

etken tümcenin nesnesi edilgen tümcede “1” ile belirtilmiştir. Bu etken tümcedeki nesnenin

edilgen tümcede özne konumuna taşındığının şematik olarak ispatıdır. Diğer bir taraftan etken

tümcenin öznesi olan ve ilk tabakada “1” rakamı ile gösterilen “polis” ikinci tabakada “cho” ile

gösterilmiştir. Bu da etken tümcenin öznesinin edilgen tümcede konumunu kaybettiğinin

Bağıntısal Dilbilgisinde şematik olarak ispatıdır.

Japoncadaki edilgen tümcelerin Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısı ile şu şekilde

incelenecektir.

(3) 太郎が 次郎を 追いかけた

Tarō-ga Jirō-wo oikake-ta

Tarō-Konu Jirō-Bel.takip et-Geç-Düz.

Tarō, Jirō’yu takip etti

P P

P

1 2

cho 1

yakalamak polis hırsız

Page 14: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

5

Yukarıdaki tümcenin eylemi “takip etmek”tir. Tümcenin öznesi konumunda bulunan ve aynı

zamanda yapılan eylemi gerçekleştiren değini olan “Tarō”, “1” rakamı ile; tümcenin nesnesi

olan “Jirō” ise “2” rakamı ile belirtilmiştir.

(4) 次郎が 太郎に 追いかけられた

Jirō-ga Tarō-ni oikake-rare-ta

Jirō-Konu Tarō-Bel. takip et-Edi.Geç.Düz.

Jirō, Tarō tarafından takip edildi.

P

1

2

oikakeru

Tarō

Jirō

P

P

1 2

cho 1

oikakeru Tarō

Jirō

Page 15: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

6

(4) tümcesi (3) tümcesinin edilgen biçimidir ve edilgen yapıda meydana gelen değişiklikler şu

şekildedir. İlk tabakada “2” rakamı ile gösterilen “Jirō” yani etken tümcenin nesnesi edilgen

tümcede “1” ile belirtilmiştir. Diğer bir taraftan etken tümcenin öznesi olan ve ilk tabakada “1”

rakamı ile gösterilen “Tarō ” ikinci tabakada “cho” ile gösterilmiştir.

Page 16: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

7

1. TÜRKÇEDEKİ ve JAPONCADAKİ EDİLGEN YAPILAR

Siewierska (1984:3), edilgen yapıların birçok dilde şu özellikleri taşıdığını belirtmiş ve

bunları şu şeklide sıralamıştır:

a) Edilgen tümcenin öznesi etken tümcedeki nesneye karşılık gelir.

b) Etken tümcenin öznesi edilgen tümcede tümleç ile belirtilir2 ya da belirtilmez.

c) Edilgen tümcenin eylemi belirtilidir (marked).

Ayrıca Siewierska (a.g.e.) edilgen yapıların etken yapılardan sözdizimsel,

biçimbilimsel ve kullanımbilimsel farklılıklar gösterdiğini iddia etmiştir. Öncelikle sözdizimsel

olarak edilgen yapıların etken yapılardan farklı olduğu noktalar şu şekilde ele alınıp

örneklendirebilir.

1) Sözcüklerin tümce içindeki diziliş biçimleri açısından edilgen tümceler etken

tümcelerden farklılıklar göstermektedir. Etken tümcelerde eylemi gerçekleştiren kişi ya da nesne

yani eden, tümcenin özne konumunda bulunurken eylemden etkilenen kişi ya da nesne yani erek,

tümcenin nesne konumunda bulunur. Ancak edilgen tümcelerde eylemden etkilenen kişi ya da

nesne tümcenin özne konumuna geçerken; eylemi gerçekleştiren kişi ya da nesne tümcenin

nesne konumuna geçer.

(5) a .Hasan bavulu açtı.

b. Bavul Hasan tarafından açıldı.1

Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren (Eden) ‘Hasan’ özne, eylemden etkilenen (Erek)

‘bavul’, nesne konumunda bulunurken; edilgen olan ikinci tümcede eylemden etkilenen ‘bavul’

1 Türkçede -ce/-ca eki ile ya da tarafından; Japoncada -ni (に) , -ni yotte (によって), kara (から),de (で) ile belirtilir.

Page 17: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

8

özne konumuna, eylemi gerçekleştiren ‘Hasan’ nesne konumuna yerleşmiştir.

(6) a. 太郎が 花子を 助けた

Tarō-ga Hanako-wo tasuke-ta

Tarō-yal. Hanako-Bel.. yardım et-Geç.-Düz.

Tarō, Hanako’ya yardım etti

b. 花子が 太郎に 助けられた

Hanako-ga Tarō-ni tasuke-rare-ta

Hanako-Yal. Tarō-Yön. yardım et-Edi.-Geç.-Düz.

Hanako’ya Tarō tarafından yardım edildi

2) Tümce öğelerinin aldığı durum ekleri etken tümcelere göre farklılıklar

göstermektedir. Örneğin, Japoncada edilgen tümcelerde eylemi gerçekleştiren, ‘ni’ ya da ‘kara’

durum eki almaktadır.

(7) a. 先生が 学生を 批判した

sensei-ga gakusei-o hihan-shi-ta

öğretmen-Yal. öğrenci-Bel. eleştir-Geç.Düz.

öğretmen, öğrenciyi eleştirdi

b. 学生が 先生に 批判された

gakusei-ga sensei-ni hihan sa-re-ta

öğrenci-Yal. öğretmen-Yön. eleştir-Edi.-Geç.Düz.

öğrenci öğretmen tarafından eleştirildi

Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren ‘öğretmen’ olup ad durum eki almıştır; eylemden

etkilenen ‘öğrenci’ ise belirtme durum eki almıştır. Ancak edilgen olan ikinci tümcede eylemden

Page 18: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

9

etkilenen ‘öğrenci’ ad durum eki alırken; eylemi gerçekleştiren, Türkçedeki -ce,-ca ekine karşılık

gelen ‘-ni’ eki almıştır.

(8) a. Hasan Ahmet’i yendi

b. Ahmet Hasan’a yenildi

Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren ‘Hasan’ yalın durumdadır; eylemden etkilenen ise

belirtme durum eki almıştır. Ancak edilgen tümce olan ikinci tümcede eylemden etkilenen yalın

durumda bulunurken eylemi gerçekleştiren yönelme durum eki almıştır.

3) Edilgen tümcelerin etken tümcelerden bir diğer farkı da bazı sözcüklerin ya da

öbeklerin tümceye eklenmesi olarak belirtilmiştir.

(9) a. Shakespeare Hamlet’i yazdı.

b. Hamlet Shakespeare tarafından yazıldı.

Yukarıdaki edilgen olan ikinci tümcede etken olan ilk tümceden farklı olarak eylemi

gerçekleştiren kişi için ‘tarafından’ söz öbeği kullanılmıştır.

(10) a. 隣の人が 高層ビルを 建てた

tonari-no hito-ga kōsō biru-wo tate-ta

Yan-Tam.insan-Yal.yüksek bina-Bel. inşa et-Geç.Düz.

Yandaki insanlar, yüksek bina inşa ettiler

b. 山田は 隣の人に 高層ビルを 建てられた

Yamada-wa tonari-no hito-ni kōsō biru-o tate-rare-ta

Yamada-Konu yan-Tam.insan-Yön. yüksek bina-Bel. inşa et-Edi.-Geç.Düz.

Yamada, yandaki insanların yüksek bina inşa etmelerinden rahatsız oldu

Page 19: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

10

Yukarıdaki ikinci tümce Japoncadaki rahatsızlık anlamı içeren dolaylı edilgen tümce çeşididir.

Japoncadaki dolaylı edilgen tümce daha sonraki bölümlerde ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

Burada asıl vurgulanmak istenen ikinci tümcenin karşılığı olan ilk tümcede ‘Yamada’ yani

eylemden etkilenen kişinin belirtilmemiş olmasına karşılık edilgen olan ikinci tümce biçiminde

var olmasıdır. Bu örnekle belirtilmek istenen Japoncadaki dolaylı edilgen tümcelerde etken

tümcelerden farklı olarak bazı sözcüklerin tümceye eklenmesidir.

Biçimbilimsel olarak edilgen tümcelerin etken tümcelerden farkı ise şu şekilde

örneklendirilebilir.

(11) a. Sınav tarihini Dışişleri Bakanlığı belirledi.

b. Sınav tarihi Dışişleri Bakanlığınca (tarafından) belirlendi

Yukarıdaki ilk tümcede yüklem konumunda bulunan eylem ‘belirlemek’, herhangi bir edilgenlik

eki almamıştır; ancak ikinci tümcede bulunan eylem Türkçede edilgenlik eki olan ‘-n’ eki ile

türetilmiştir.

Shibatani (1985: 837), edilgen tümcelerin niteliklerini şu şekilde sıralamıştır:

a. İlk edimbilimsel işlev: Odak noktasını erek öğesinden uzaklaştırmak

b. Anlambilimsel özellikler:

(i) Anlambilimsel değerlikler: yüklem (eden, erek)

(ii) Sahte özne.

c. Sözdizimsel özellikler:

(i) Sözdizimsel şifreleme: Eden Ǿ

Erek özne

(ii) Yüklemin değerliliği: Etken = Y/n

Edilgen = Y/n-1

d. Biçimbilimsel özellikler: Etken = Y

Page 20: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

11

Edilgen = Yüklem [+Edilgen].

Türkçede edilgen eylemlerin türeme biçimleri iki şekilde olmaktadır:

a) Ünlülerle ve -l ile bitmeyen bütün eylemler, -il eki ile edilgenleşir; uyuma göre -ıl,

-ul, -ül olur. Kes-il-mek, ver-il-mek, gid-il-mek gibi.

b) Ünlülerle ve -l harfiyle biten tabanlar, -ın ekiyle edilgenleşir. Başla-n-mak,

oku-n-mak, söyle-n-mek gibi.

Japonca da edilgen eylemlerin türeme biçimleri üç şekilde olmaktadır:

a) Eylem kökü ünsüz harf ile biten eylemler, -れる (-reru) eki ile edilgenleşir.

kaka-reru, nagura-reru gibi.

b) Eylem kökü ünlü harf ile biten eylemler, -られる (-rareru) eki ile edilgenleşir.

home-rare-ru, sodate-rare-ru gibi.

c) Kuralsız eylemler olan する (sur-u) ve くる (kur-u) ie şu şekilde edilgenleşir. さ

れ-る (sa-re-ru), こられ-る (ko-rare-ru).

Japoncada edilgen tümce ile etken tümce arasındaki biçimbilimsel farklılık ise şu

şekildedir.

(12) a. 祖母が 私を 育てた

sobo-ga watashi-o sodate-ta

Büyükannem-Yal.ben-Bel. yetiş-Geç.Düz.

Büyükannem beni yetiştirdi

b. 私が 祖母に 育てられた

watashi-ga sobo-ni sodate-rare-ta

ben-Yal.büyükannem-Yön. yetiş-Edi.-Geç.Düz.

Page 21: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

12

Ben büyükannem tarafından yetiştirildim

Yukarıdaki ilk tümcede bulunan yetiştirmek (sodateru 育てる) eyleminde her hangi bir

edilgenlik eki bulunmamaktadır; ancak ikinci tümcedeki eylem Japoncada edilgenlik eklerinden

biri olan -rareru (-られる) ile türetilmiştir.

Farklılıkların yanı sıra bazı benzerliklerin de bulunduğunu iddia eden Siewierska

(a.g.e), bu hususta her iki yapıdaki ad öbeklerinin aynı anlambilimsel rolleri taşıdığını

belirtmiştir; ancak Japoncadaki şu örnek tümcelerde bu durumun geçerli olmadığı

görülmektedir.

(13) a. へびが 太郎を かんで、死んだ

hebi-ga Tarō-o kande, shin-da

yılan-Yal. Tarō-Bel. ısır-Ula. öl-Geç.-Düz.

yılan, Tarō’yu ısırıp, öldü

b. 太郎が へびに かまれて、死んだ

Tarō-ga hebi-ni kama-re-te, shin-da

Tarō-Yal. yılan-Yön. ısır-Edi.-Ula., öl-Geç. Düz.

Tarō, yılan tarafından ısırılıp, öldü

(Sakahara 2003: 28)

Yukarıdaki ikinci tümce ilk tümcenin edilgen biçimidir; ancak Sakahara (a.g.e)’ya göre aynı

olayı bildirmemektedir. Bu iki tümcenin aynı olayı bildirmediğini iddia eden Sakahara (a.g.e) ilk

tümcede ısırma ve ölme eylemini gerçekleştirenin yılan olduğunu; ikinci tümcedeki ısırma

eylemini gerçekleştirenin yine yılan olduğunu ancak ölme eylemini gerçekleştirenin Tarō

olduğunu belirtmiştir.

Page 22: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

13

1.1. Edilgen Yapıların İşlevleri

Palmer (1994:117), edilgen yapıların temel işlevlerinin tümcedeki nesnenin terfi etmesi

ve öznenin yok olması ya da silinmesi olduğunu; ve Shibatani’nin de (1985: 831) edilgen

yapıların en temel işlevinin odak noktasını eylemi gerçekleştiren kişiden uzaklaştırmak

olduğunu iddia ettiğini belirtmiştir. Buna ek olarak da Palmer (a.g.e.), Givon’un (1981: 168)

edilgenleşmeye bir işlev daha eklediğini belirtmiştir. Bu da tümcenin geçişsiz hale getirilmesidir.

Çünkü edilgenleşme sonucunda etken tümcedeki nesne, özne konumuna yükselirken; özne

silinir ya da tümleç konumuna geçer ve tümcede tek bir öğe; yani nesne kalır.

Shibatani (a.g.e.), Okutsu’nun (1983: 70) eğer konuşmacı olaya eden bakış açısından

bakıyorsa etken tümcenin, erek bakış açısından bakıyorsa edilgen tümcenin kullanıldığını idda

ettiğini belirtmiştir.

(14) Polis köpeği öldürdü.

(15) Köpek polisçe öldürüldü.

(16) Köpek öldürüldü.

Bu tümcelerde eylemi gerçekleştiren ‘polis’ vurgulanmak isteniyorsa ilk tümce, eylemden

etkilenen ‘köpek’ vurgulanmak isteniyorsa ikinci tümce, eğer eylemi gerçekleştiren bilinmiyorsa

ya da belirtilmek istenmiyorsa üçüncü tümce kullanılır.

Türkçedeki edilgen yapıların işlevleri sadece yapılan işten, hareketten, eylemden

etkilenildiğini belirtmekle sınırlı değildir. Bunun yanı sıra Demircan (1998:144), Türkçede

‘edilgen’ olarak adlandırılan yapının işlevlerini;

(1) Öznenin, eylemi gerçekleştirenin yeni bir bilgi taşımaması

Page 23: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

14

(2) Eylemi gerçekleştirenin bilinmemesi

(3) Eylemi gerçekleştirenin gizlenmesi

(4) Eylemi gerçekleştirenin bağlamda saklı olması

(5) Konuşan kişinin tarafsız olması

(6) Genelleme yapılması

(7) Eylemden etkilenen/yararlanan öğelerinin anlatımdan dışlanması

(8) Eylemi yaptıranların tümceden dışlanması

şeklinde sıralamıştır.

Japoncadaki edilgen yapılar ise Türkçede olduğu gibi sadece eylemden etkilenildiğini

belirtmekle kalmamakta aynı zamanda Türkçeden farklı olarak tümcedeki öznenin eylemden

olumsuz olarak etkilendiğini ya da eylemden rahatsız olduğunu anlatmaktadır. Bu nedenle de

Japoncadaki bu tür edilgen yapılara rahatsızlık edilgeni (迷惑受身 meiwaku ukemi) ya da

dolaylı edilgen (間接受身 kansetsu ukemi) denmektedir.

(17) 隣の 息子は 一晩中 レコードを かけた

tonari-no musuko-wa hitobanjū rekōdo-wo kake-ta

yan-Tam. oğlan-Konu bütün gece plak-Bel. çal-Geç. Düz.

Yandaki oğlan bütün gece plak çaldı

(18) 私たちは 隣の 息子に 一晩中 レコードを かけられた

watashitachi-wa tonari-no musuko-ni hitobanjū rekōdo -wo kake-rare-ta

biz-Konu yan-Tam. oğlan-Yön. bütün gece plak-Bel. çal-Edi.Geç.Düz.

Biz bütün gece plak sesinden rahatsız olduk

(Takahashi 1985: 7)

Page 24: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

15

Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren öğe yandaki oğlandır; ve bu tümcede erek

bulunmamaktadır. İkinci tümcede ise ilk tümcede yer almayan yapılan işten etkilenen öğe biz

(watashitachi 私たち) ortaya çıkmıştır. Kudo (1990: 53), bu tür dolaylı edilgen yapılarda

doğrudan edilgen yapılardan farklı olarak özne konumuna geçen öğenin insan olduğunu iddia

etmiştir.

1.2. Edilgen Yapıların Alt Ulamları

Türkçedeki edilgen yapıları Kornfilt (1997:323), edenli edilgen yapılar (personal

passive) ve edensiz edilgen yapılar (impersonal passive) olmak üzere 2 şekilde incelemiş ve şu

şekilde örneklendirmiştir.

(19) a. Kristof Kolomb Amerika’yı keşfetti.

b. Amerika Kristof Kolomb tarafından keşfedildi.

Eylemin nesnesi etken tümce olan ilk tümcede belirtme halindeyken edilgen tümce olan ikinci

tümcede yalın haldedir. Eylemi asıl gerçekleştirenin edilgen tümcede belirtilmesi zorunlu

olmayıp; belirtilmediği durumlar da vardır.

Kornfilt (a.g.e.), edensiz edilgenliği özne konumunda herhangi bir öğenin bulunmadığı

edilgen yapılar olduğunu belirtmiştir; ve bu tür edilgen yapıları şu şekilde örneklendirmiştir.

(20) a. Hasan dün bütün gün kitap okudu.

b. Dün bütün gün kitap okundu.

Kornfilt (a.g.e.) edensiz edilgen yapıların ancak nesnenin belirsiz bir ad ifade ettiği

durumlarda yapılabildiğini belirtmiştir; aynı zamanda dolaylı tümleci olan eylemlerin de edensiz

Page 25: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

16

edilgen yapıya dönüşebildiğini iddia etmiştir.

(21) a. Komşularımız adaya gittiler.

b. Adaya gidildi.

Kornfilt (a.g.e.), yönelme, çıkma durumunda bulunan öğeler kullanılarak da edensiz

edilgen yapı oluşturabildiğini belirtmiştir.

(22) a. Öğrenciler binadan çıkamadılar.

b. Binadan çıkılamadı.

(23) a. Hasan bu genç ata binemedi.

b. Bu genç ata binilemedi.

Kornfilt (a.g.e.), yukarıdaki bu üç sınıflamanın dışında nesne olmayan tümcelerin de

edensiz edilgen yapı oluşturabileceğini belirtmiş; ve bunları şu örneklerle açıklamıştır.

(24) a. Öğrenciler bahçede dans ediyorlar.

b. Bahçede dans ediliyor.

Ayrıca Türkçedeki edilgen yapılar hareketli edilgen (dynamic passive) ve dural edilgen (static

passive) olarak da incelenebilmektedir.

Hareketli edilgen (dynamic passive)

(25) Burada sinema filmi çekiliyor

(26) Burada sinema filmi çekilmekte

Dural edilgen (static passive)

(27) Burada sinema filmi çekilmiş

Yukarıdaki örneklerden de anlaşıldığı gibi hareketli edilgen (dynamic passive) iki şekilde

yapılmakta ve henüz bitmemiş bir olayı ya da hareketi belirtmek için kullanılmaktadır. Diğer bir

Page 26: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

17

yandan dural edilgen (static passive) ise tamamlanmış bir olayı ya da hareketi belirtmek için

kullanılmaktadır.

Sultanov (1997), Türkçedeki edilgen yapıları Asıl Pasif yapılar, Öznesiz yapılar, Modal

Pasif yapılar ve Modal Öznesiz yapılar olmak üzere 4 grupta incelemiştir. Asıl Pasif yapılarda

etken yapıdaki nesne konumundaki ad, özne konumuna geçer; özne de konumunu bırakıp; son

ilgeç ‘tarafından’ ya da bazı durumlarda da belirteçsel son ek olan -ce, -ca ile belirtilir.

(28) a. Fakat polis beni arıyor.

b.Fakat polis tarafından aranıyorum.

(29) a. Marangozculuğa, oymacılığa, tahta üzerindeki heykeltraşlık işlerine merakını herkes

bilir.

b. Marangozculuğa, oymacılığa, tahta üzerindeki heykeltraşlık işlerine merakı

herkesçe bilinir.

Sultanov (a.g.e.); asıl pasif yapıları, adversatif yapılar ve konversif yapılar olmak üzere

iki gruba ayırmıştır. Adversatif yapılarda etken tümcedeki özne edilgen tümcede yönelme

durumu ile belirtilir.

(30) a. Hasan Ahmet’i yendi.

b. Ahmet Hasan’a yenildi.

(31) a. Abdülmecid, müjdeciye bahşiş vermek için üzerinde para bulunmamasından

uğursuzluk duygusuna kapılmış.

Sultanov (a.g.e.), bu tür yapılarda nesnenin özne konumuna taşındığını ve kendisi için hoş

olmayan bir harekete maruz kaldığını belirtmiştir.

Konversif yapıları ise bürünmek, örtülmek gibi münasebet, karşılıklı yerleşme anlamı

Page 27: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

18

bildiren eylemler oluşturmaktadır. Bu tür edilgen yapılarda özne -ile ilgeci yardımı ile şekillenir.

(32) Dağ, çam ormanlarıyla bürünmüştü.

Öznesiz yapılarda özne belirtilmez; çünkü bu tür yapıların kullanılmasındaki amaç,

erek öğesinin ön plana çıkarılmasıdır. Ancak asıl pasif yapılardan farklı olarak öznesiz yapıyı

geçişsiz eylemler oluşturur ve buradaki özne konumu genellikle kaybolur.

(33) a. Halk, Müftü Efendiye konuşması için rica etti.

b. Müftü Efendiye konuşması için rica edildi.

Modal pasif yapılarda da etken tümcedeki nesne, özne konumuna yükselir; ve bu tür

yapılar, imkan/imkansızlık ya da izin/yasak manası ifade eder.

(34) Yani, düşünmekle hakikat bulunmaz; hakikat düşünmekle anlaşılır.

(35) Telefonla konuşulmaz böyle ciddi mesele.

Modal öznesiz yapılarda ise etken yapıdaki özne silinir; nesne ise sözdizimi ve

dilbilgisel özelliklerini değiştirmez.

(36) a. İnsan güzel şeylere doymaz.

b. Güzel şeylere doyulmaz.

Japoncada ise edilgen yapılar; doğrudan edilgen yapı (chokusetsu ukemi 直接受身),

dolaylı edilgen yapı (kansetsu ukemi 間接受身) ya da rahatsızlık edilgeni (meiwaku ukemi 迷惑

受身) olmak üzere 2 şekilde incelenmektedir. Doğrudan edilgen yapılar, tümcedeki öznenin

yapılan işten, olaydan ya da hareketten doğrudan etkilendiğini bildirmektedir. Dolaylı edilgen

yapılar, öznenin yapılan işten, olaydan ya da hareketten dolaylı olarak veya olumsuz olarak

etkilendiğini rahatsız olunduğunu belirtmek için kullanılmaktadır. Bu nedenle de bu tür edilgen

yapılara rahatsızlık edilgeni (meiwaku ukemi 迷惑受身)de denmektedir. Ayrıca bu tür edilgen

Page 28: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

19

yapılarda etken tümcede bulunmayan ya da belirtilmemiş olan nesne konumundaki ad,

tümcenin özne konumuna geçer. Sahiplik edilgeni (mochinushi ukemi 持ち主受身) dolaylı

edilgen yapıların bir çeşididir. Bu tür edilgen yapılarda öznenin sahip olduğu nesne yapılan işten

etkilenmektedir.

(37) a. 校長が 今朝 内山さんを 紹介した

kōchō-ga kesa Uchiyama-san-wo shōkai shi-ta

okul müdür-Yal. bu sabah Uchiyama Bey-Bel. tanıt-Geç.Düz.

okul müdürü bu sabah Uchiyama Bey’i tanıttı

b. 内山さんが 今朝 校長に 紹介された

Uchiyama-san -ga kesa kōchō-ni shōkai sa-re-ta

Uchiyama Bey -Yal. bu sabah okul müdür -Yön. tanıt-Edi.Geç.Düz.

Uchiyama Bey bu sabah okul müdürü tarafından tanıtıldı

Yukarıdaki ilk tümcede tümcenin özne konumunda bulunan eden, okul müdürü (kōchō 校長);

nesne konumunda bulunan erek, Uchiyama Bey (Uchiyama-San 内山さん)’dir. İkinci tümcede

ise eylem edilgen eyleme dönüşmüştür, ve ilk tümcede özne konumunda bulunan eden öğesi

nesne konumuna taşınırken nesne konumunda bulunan erek öğesi ise özne konumuna

ilerlemiştir.

(38) a. タクシーの 運転手が 道を 間違えた

takushī-no untenshu-wa michi-wo machigae-ta

taksi-Tam.şoför-Konu yol-Bel. şaşır-Geç.Düz.

Taksi şoförü yolu şaşırdı.

b. 父は タクシーの 運転手に 道を 間違えられた

Page 29: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

20

chichi-wa takushī-no untenshu-ni michi-wo machigae-rare-ta

baba-Konu taksi-Tam. şoför-Yön. yol-Bel. şaşır-Edi.Düz.Geç.

babam taksi şoförünün yolu şaşırmasından olumsuz etkilendi

(Hayatsu 2000: 18)

Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren taksi şoförüdür (untenshu 運転手). İkinci

tümcede ise ilke tümcede yer almayan öğe babam (chichi 父) ortaya çıkmıştır; ve taksi

şoförünün yolu şaşırmasından olumsuz etkilenmiştir.

(39) a. すりが 私の 財布を すった

suri-ga watashi-no saifu-wo sut-ta

yankesici-Yal.ben-İye cüzdan-Bel. çal-Düz.G.

yankesici, cüzdanımı çaldı

b. 私が 財布を すりに すられた

watashi-ga saifu-wo suri-ni sura-re-ta

ben-Yal.cüzdan-Bel. yankesici-tarafından çal-Edi.Düz.G.

cüzdanım yankesici tarafından çalındı

Yukarıdaki ikinci tümce sahiplik edilgen yapıya örnek teşkil etmektedir. Bu tür edilgen yapıların

dolaylı edilgen yapıların alt ulamı olarak sayılmasının nedeni ise kişinin sahip olduğu bir

nesnenin yapılan bir işten ya da hareketten olumsuz olarak etkilenildiğini belirtmesidir.

Kawamura (2003:44) ve Masuoka (1991:106) yukarıda bahsedilen edilgen yapı alt

ulamlarını farklı açılardan ele almışlar; Japoncadaki edilgen yapı çeşitlerini daha ayrıntılı şekilde

sınıflandırmışlardır. Kawamura (a.g.e.), Japoncadaki edilgen tümcelerin 5 tane alt ulamının

bulunduğunu belirtmiştir. Bu ulamları tablo-1’de şu şekilde gösterebiliriz.

Page 30: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

21

Tablo 1

Japoncadaki Edilgen Tümcelerin Sınıflandırılması

Olaydan etkilenenin bulunuduğu Kişileştirmenin kullanıldığı edilgen tümceler tümceler

擬人法 (Gijinhō)

Gizil etkilenenin bulunduğu Edilgen tümceler Tümce 潜在受影者 (Senzaijueisha)

Nitelik betimleyen tümceler 属性叙述受動文

(Zokusei jojutsu judōbun)

Olaydan etkilenenin Bir seferlik olayın ilanı ve bulunmadığı edilgen tümceler eylemi gerçekleştirenin belirsiz olduğu tümceler 一回的事態の報告・動作主

不定

(İkkaiteki jitaino hōkoku,

dōsashu futei) Meydana gelen olayı betimleyen

tümceler 発生状況描写

(Hasseijōkyō byōsha)

Kawamura (a.g.e.), edilgen tümceleri öncelikle olaydan etkilenenin bulunduğu edilgen

tümceler ve olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceler olarak 2 sınıfa ayırmış; bunları

da daha sonra kendi içinde gruplamıştır. Olaydan etkilenenin bulunduğu edilgen tümceler

Page 31: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

22

arasında kişileştirmenin kullanıldığı edilgen tümce çeşidi ve gizil etkilenenin bulunduğu edilgen

tümce çeşidi belirtilmektedir. Kawamura (a.g.e.), bu iki edilgen tümce çeşidini şu şekilde

örneklendirmiştir.

(40) 香が 風に 誘われた

kaori-ga kaze-ni sasowa-re-ta

parfüm-Yal. rüzgar-Yön. davet et-Edi.-Geç.-Düz.

parfüm rüzgar tarafından davet edildi

(41) 大切な お金が 泥棒に 盗まれた

taisetsu-na okane-ga dorobō-ni nusuma-re-ta

önemli-na para-Yal. hırsız-Yön çal-Edi-Geç.-Düz.

önemli para hırsız tarafından çalındı

Kawamura’nın (a.g.e.) sınıflamasına göre yukarıdaki ilk tümce kişileştirmenin

kullanılarak canlı olmayan nesneye canlı anlamı kazandırılan edilgen tümce çeşidine örnek olup;

ikinci tümce ise olaydan etkilenenin belirtilmediği yani gizil etkilenenin bulunduğu edilgen

tümce çeşidine örnek teşkil etmektedir.

Kawamura (a.g.e.), olaydan etkilenenin bulunmadığı edilgen tümceleri ise nitelik

betimleyen edilgen tümce, bir seferlik olayın ilanı ve eylemi gerçekleştirenin belirsiz olduğu

edilgen tümce, meydana gelen olayı betimleyen edilgen tümce olarak 3 sınıfta incelenmiş; ve şu

şekilde örneklendirmiştir.

(42) 彼は 有名な 作家として 知られている

kare-wa yūmei-na sakka toshite shira-re-teiru

o-Konu.ünlü yazar olarak bil-Edi.-Geç.-Düz.

Page 32: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

23

o, ünlü bir yazar olarak bilinmekte

(43) あの 理論は、彼によって 証明された

ano riron-wa kare-niyotte shōmei-sare-ta

bu kuram-Konu o-tarafından ispat et-Edi.-Geç.-Düz.

bu kuram, onun tarafından ispat edildi

(44) 木々が 地震で 倒された

ki-gi-ga jishin-de taosa-re-ta

ağaç-Çoğ-Yal.deprem-Bul. devir-Edi.-Geç.-Düz.

ağaçlar, depremden devrildi

Kawamura’nın (a.g.e.) sınıflamasına göre yukarıdaki ilk tümce öznenin niteliğini

bildiren edilgen tümce, ikinci tümce bir seferlik olayın belirtilip o andaki sonucun verildiği

edilgen tümce, üçüncü tümce ise meydana gelen olayın belirtildiği edilgen tümce çeşitlerini

oluşturmaktadır.

Masuoka (a.g.e.), Japoncadaki edilgen tümceleri nitelik betimleyen edilgen tümceler

ve olay betimleyen edilgen tümceler olarak 2 grupta ele almıştır. Nitelik betimleyen edilgen

tümceler (zokuseijojutsu judōbun 属性叙述受動文), bir nesnenin durumunu yada niteliğini

bildiren tümceler olup; olay betimleyen edilgen tümceler (juei judōbun 受影受動文), (kōkaku

judōbun 降格受動文) olarak 2 gruba ayrılmaktadır ve belirli bir zamanda meydana gelen olayı

bildirmektedir.

Masuoka (a.g.e.), nitelik betimleyen edilgen tümceleri şu şekilde örneklendirmiştir.

(45) 花子の 家は 高層 ビルに 囲まれている

Hanako-no ie-wa kōsō biru-ni kakoma-re-teiru

Page 33: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

24

Hanako-İye. ev-Yal. yüksek bina-Yön. çevir-Edi.-Şim.Düz.

Hanako’nun evi, yüksek bina ile çevrili

(46) 鈴木さんは 陶芸家として 知られている

Suzuki-san-wa tōgeika toshite shira-re-teiru

Suzuki Bey-Konu seramikçi olarak bil-Edi.-Şim.Düz.

Suzuki Bey, seramikçi olarak bilinmekte

Nitelik betimleyen bu edilgen tümceler belirli bir zaman diliminde meydana gelmiş bitmiş bir

olayı değil de hala devam etmekte olan bir olayı betimlemektedir. Bunun yanı sıra olay

betimleyen edilgen tümceler belirli bir zamanda meydana gelmiş ve bitmiş olayları betimlemek

için kullanılmaktadır. Olay betimleyen edilgen tümce çeşitlerinden biri olan (juei judōbun受影

受動文), tümcedeki öznenin olaydan herhangi bir şekilde etkilenme durumunu bildirmektedir;

ancak bu tip edilgen tümcelerde doğrudan ve dolaylı2 edilgen tümce ayrımı yapılmamıştır.

(47) 彼女は 一晩中 赤ん坊に 泣かれた

kanojo-wa hitobanjū akanbō-ni naka-re-ta

o-Konu.bütün gece bebek-Yön ağla-Edi.-Geç.-Düz.

o, bütün gece bebek ağlamasından rahatsız oldu

(48) 太郎が 先生に ほめられた

Tarō-ga sensei-ni home-rare-ta

Tarō-Yal. öğretmen-Yön. öv-Edi.-Geç.Düz.

Tarō, öğretmen tarafından övüldü

2 Doğrudan edilgen tümce ve dolaylı edilgen tümce için bkz. 3.2.bölüm

Page 34: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

25

Yukarıdaki ilk tümcede özne konumunda bulunan (kanojo 彼女) bebeğin bütün gece ağlama

olayından etkilenmiştir; ikinci tümcede özne konumunda bulunan (Tarō 太郎) ise öğretmenin

övme olayından etkilenmiştir. Bu iki tümce arasındaki tek fark ilk tümcede öznenin, meydana

gelen olaydan dolaylı ve olumsuz etkilenmesi; ikinci tümcede ise öznenin olaydan olumlu ve

doğrudan etlkilenmesidir. (kōkaku judōbun 降格受動文) olay betimleyen edilgen tümce

çeşididir; ve eylemi gerçekleştirenin özne konumundan düşürülüp yerine eylemin nesnesinin

özne konumuna yükseltildiği tümcelerdir. Masuoka (a.g.e.), bu tip edilgen tümceleri şu şekilde

örneklendirmiştir.

(49) 答案用紙が 回収された

tōanyōshi-ga kaishū sa-re-ta

cevap kağıt-Yal. topla-Edi.-Geç.-Düz.

cevap kağıdı toplandı

(50) 代表団が 現地に 派遣された

daihyōdan-ga genchi-ni haken sa-re-ta

temsilci grup-Yal. olay yeri-Yön gönder-Edi.-Geç.-Düz.

temsilci grup, olay yerine gönderildi

Bu tümcelerde cevap kağıdı (tōanyōshi 答案用紙), toplamak (kaishū suru 回収する)

eyleminin; temsilci grup (daihyōdan 代表団) ise göndermek (haken suru 派遣する)

eyleminin nesnedir; ancak edilgen tümcede nesne konumunu bırakıp özne konumuna

yükselmiştir.

Bu tezde anlambilimsel ulamlar Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısıyla açıklanamadığından

Türkçe edilgen tümce çözümlemelerinde Kornfilt’in yapmış olduğu sınıflama olan

Page 35: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

26

edenli-edensiz edilgen yapılar ile Japonca edilgen tümce çözümlemelerinde ise

doğrudan-dolaylı edilgen tümce tipleri ele alınacaktır.

Page 36: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

27

2. KURAMSAL TABAN ―BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI

Bağıntısal Dilbilgisi D.Perlmutter, P.M.Postal ve D.Johnson tarafından 1970’li yıllarda

ortaya atılmıştır; ve Standart teori, Üretimsel anlambilim, Hal dilbilgisi gibi dönüşümsel

dilbilgisinin alt ulamlarındandır. Blake (1990:12), Bağıntısal dilbilgisi kuramının dilbilimsel

genellemeleri formülleştirmeye ve insan dillerinde bulunan dilbilgisel yapıları tanımlamaya

çalıştığını belirtmiştir. Bu dilbilgisi kuramında yüklem konumundaki eylemin biçimi, eylemin

zamanı, tümce öğelerinin aldıkları durum ekleri ele alınmamakta; bunların yerine tümcedeki

özne, nesne, yüklem ve dolaylı tümlecin tümcedeki konumları ve bu konumlarda meydana

gelen değişimler esas alınmaktadır. Bu kuramın amacı tümceye sözdizimsel kuralların

uygulanması sonucunda tümce öğelerinin konumlarında meydana gelen değişimleri şematik

olarak göstermektir. Bağıntılar dizisi özne, nesne ve tümleçten oluşmaktadır. Özne, nesne,

tümleçten oluşan bağıntılara terim (term) adı verilmekte; tümcedeki yararlanan, araç gibi diğer

bağıntılar ise terim olmayan (non term) olarak adlandırılmaktadır. Bağıntısal Dilbilgisi

kuramında yüklem “P”, özne ‘‘1’’rakamı, nesne ‘‘2’’ rakamı, tümleç ‘‘3’’ rakamı ile

gösterilmektedir. Rakamların üstünde görülen “ ̂ ” simgesi ise tümceye bazı sözdizimsel

kuralların uygulanması sonucunda bir bağıntının önceki konumunu kaybettiğini belirtir ve buna

chômeur3 (kıs.cho) ya da boş (dummy) adı verilmektedir. Tümcenin bağıntısal yapısı ise

tabakalar (stratum) halinde belirtilir.

Dik (1978), Bağıntısal dilbilgisi kuramının temel ilkelerini şu şekilde sıralamıştır:

a) Dilbilgisel bağıntılar kuramın ilkellerine dayanmaktadır. 3 chômeur’’ sözcüğü Fransızca’dan alınmıştır. ‘‘işsiz, boş insan’’ anlamına gelir.

Page 37: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

28

b) Derin yapı sadece ulamsal özellikler ve egemen bağıntılar terimi ile değil de; aynı zamanda

dilbilgisel bağıntılar ile ulamlaştırılırlar.

c) Bir bileşen aynı zamanda birden fazla dilbilgisel bağıntıya sahip olamaz.

d) Bileşenler iki gruba ayrılırlar:

i) terim olanlar (özne, nesne ve dolaylı tümleç)

ii) terim olmayanlar (araç, yararlanan v.s)

e) Dilbilgisel bağıntılar, hiyerarşik bir düzenden meydana gelmektedir.

Özne>Nesne>Tümleç

f) Sözdizimsel kurallar, dilbilgisel bağıntıların içine girebilir.

g) Sözdizimsel kurallar, bileşenlerin dilbilgisel bağıntılarını değiştirebilir.

2.1. Bağıntısal Kurallar

2.1.1. Bağıntısal Yok Etme Kuralı (Relational Annihilation Law4): Edilgenlik, ya

nesneyi ya da dolaylı tümleci özne konumuna ilerletir; özneyi de chomeur konumuna getirir. Bu

kuralın uygulanması sonucunda özne, öznelik işlevini kaybeder ve chomeur haline gelir. Dik

(a.g.e.) bunu şu örneklerle açıklamıştır.

a. John gave the book to Peter.

Özne Nesne D.Tümleç

b. The book was given to Peter by John.

Özne D.Tümleç Chomeur

4 Bu kuralın sonradan adı değiştirilmiştir; şimdiki adı “Chomeur Kuralı”dır. K. İnoue (1976) ise bu kuralı İşlevsel yok etme kuralı (Functional Annihilation Law) olarak adlandırmıştır.

Page 38: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

29

c. Peter was given the book by John. Özne D.Tümleç Chomeur

2.1.2. Tabakasal Teklik Kuralı (Stratal Uniqueness Law) : Bu kurala göre hiçbir

tabaka birden fazla “1”, “2”, “3” okuna sahip olamaz. Yani her tabakada bir özne, bir nesne bir

de dolaylı tümleç konumları bulunur.

2.1.3. İlerleme Kuralı (Advancement Exclusiveness Law): Bu kurala göre ise hiçbir

yapı birden fazla “1” konumuna yani özne konumuna yükseltilemez.

2.1.4. Son 1 Kuralı (Final 1 Law): Her son tabakada “1” yani özne bulunmak

durumundadır. Blake (a.g.e.), bazı yapılarda “1” yani öznenin bulunduğunu; ancak bunun yüzey

öznesi olmadığını belirtmiştir. Ayrıca Blake (a.g.e.), Perlmutter ve Postal’ın edensiz yapıların

öznesi olmadığını ancak bu tür yapıların özne olarak boş (dummy) lerinin olduğunu iddia

ettiklerini belirtmiştir.

2.1.5. Evrensel Bağlantı Varsayımı (Universal Alignment Hypothesis): Blake

(a.g.e.), Perlmutter ve Postal’ın edenin (agent) her zaman ilk tabakada “1” konumunda, ereğin

(patient) ilk tabakada “2” konumunda ve yararlananın ilk tabakada “3” konumunda yer aldığını

ve bu ilkeye Evrensel Bağlantı Varsayımı adı verdiklerini belirtmiştir.

2.2. Bağıntısal Dilbilgisinde Meydana Gelen Değişimler: Blake (a.g.e.), Bağıntısal

dilbilgisindeki değişimleri şu şekilde sıralamıştır:

2.2.1. 2-1 İlerlemesi: Bir başka deyişle 2-1 ilerlemesinin ilk tabakadaki nesne

konumunda bulunan ad öbeğinin özne konumuna ilerlemesi yönünde meydana gelen değişim

olduğunu söyleyebiliriz. Blake (a.g.e.), geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesinin

edilgenleşme olduğunu; geçişsiz bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesi ise unaccusatif

Page 39: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

30

ilerleme olduğunu belirtmiştir. Bu değişimi şu şekilde örneklendirebiliriz.

(51) Bu binayı belediye inşa etti.

(52) Bu bina belediye tarafından inşa edildi.

Yukarıda verilen bu iki yapılar geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. Bu

değişime göre “2” konumunda bulunan “bina” öğesi ikinci tabakada “1” konumuna ilerlemiştir.

2.2.2. 3-1 İlerlemesi: 3-1 ilerlemesi Japoncada bulunmaktadır. Bu tür ilerlemeyi

Siewierska (a.g.e.) şu şekilde örneklemiştir.

(53) 太郎が 小包を 花子に 送る

Tarō-ga kozutsumi-wo Hanako-ni oku-ru

Page 40: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

31

Tarō-Yal. paket-Bel.Hanako-Yön gönder-Gel.Düz.

Tarō, paketi Hanako’ya gönderecek

Japoncadaki bu tür edilgen yapılarda hem “kozutsumi” hem de “Hanako” edilgen tümcenin

özne konumuna taşınabilir. “kozutsumi” öğesinin özne konumuna taşınması Bağıntısal dilbilgisi

bakış açısı ile şu şekilde gösterilebilir.

(54) 小包が 太郎によって 花子に 送られる

kozutsumi-ga Tarō-niyotte Hanako-ni oku-rare-ru

paket-Yal.Tarō-tarafından Hanako-Yön gönder-Edi.Gel.Düz.

paket, Tarō tarafından Hanako’ya gönderilecek

Page 41: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

32

Yukarıdaki tümcede etken tümcede nesne konumunda bulunan paket (kotsuzumi 小包) edilgen

tümcede özne konumuna taşınmıştır.

(55) 花子が 太郎に 小包を 送られる

Hanako-ga Tarō-ni kozutsumi-wo oku-rare-ru

Hanako-Yal. Tarō-Yön. paket-Bel. gönder- Edi-Gel.Düz.

Hanako’ya Tarō tarafından paket gönderilecek

“Hanako” öğesinin özne konumuna taşınması durumunu ise Sierwierska (a.g.e.) şu şekilde

göstermiştir.

2.2.3. Zorunlu-1 İlerlemesi: Bu tür değişimler İngilizcede bulunmaktadır. Siewierska

(a.g.e.) bunu şu şekilde örneklendirmiştir.

(56) This bed was slept in by George Washington.

Page 42: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

33

2.2.4. 3-2 İlerlemesi: 3-2 ilerlemesi İngilizce ve Arapça gibi dillerde bulunmaktadır;

Türkçede ise bu olanaksızlaştırılmıştır.

2.2.5. Zorunlu-2 İlerlemesi: Blake (a.g.e.), yararlanan, araç gibi zorunluların 2

konumuna ilerlemesinin yaygın olduğunu belirtmiş; ve bunu şu şekilde örneklendirmiştir.

(57) The chef made a cake for the boss

(58) The chef made the boss a cake

Blake’ın (a.g.e.) örneklendirdiği bu durum Bağıntısal dilbilgisi bakış açısıyla şu şekilde

gösterilebilir.

2.2.6. 2-3 Çekilmesi: Bu değişimin örnekleri Japonca ve Türkçede bulunmaktadır.

Örneğin Türkçede bu değişim şu şekilde meydana gelmektedir.

Page 43: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

34

(59) Ayşe, mektubu Ahmet’e yolladı.

b. Ayşe tarafından Ahmet’e mektup yollandı

Yukarıdaki ilk tümcede “2” konumunda bulunan mektup öğesinin ikinci tümcede “3”

konumuna çekildiği görülmektedir. Önceki yapıda “2” konumunda bulunan mektup öğesinin ise

“3” konumuna ilerlediği görülmektedir.

Japoncada ise bu durum şu şekilde örneklendirilebilir.

Page 44: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

35

(60) 次郎が プレゼントを マリーに おくった

Jirō-ga purezento-wo Marī-ni oku-tta.

Jirō-Yal. hediye-Bel.Marī-Yön. gönder-Geç.Düz.

Jirō, hediyeyi Marī’ye gönderdi

(61) 次郎によって マリーさんに プレゼントを おくられた

Jirō-niyotte Mar-īsan-ni purezento-wo okura-re-ta.

Jirō-tarafından.Marī-Hanım-Yön. hediye-Bel.gönder-Geç.Düz.

Jirō tarafından, Marī Hanıma hediye gönderildi

Page 45: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

36

Yukarıdaki ilk tümcede “2” konumunda bulunan hediye (purezento プレゼント) öğesinin

ikinci tümcede “3” konumuna çekildiği görülmektedir. Önceki yapıda “3” konumunda bulunan

Marī (Marī マリー) öğesinin ise “2” konumuna ilerlediği görülmektedir.5

5 Japoncadaki ve Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapılara dönüşebilme durumları ilerideki bölümlerde daha ayrıntılı şekilde incelenecektir.

Page 46: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

37

3. BAĞINTISAL DİLBİLGİSİ KURAMI IŞIĞINDA EDİLGENLİK

Siewierska (a.g.e.), Perlmutter ve Postal’ın (1977) Bağıntısal dilbilgisine göre

edilgenliğin nesnenin özne konumuna taşınıp etken tümcedeki öznenin tümleç konumuna

taşınması ya da öznenin tamamen tümceden silinmesine neden olan bağıntısal dönüşüm kuralı

olduğunu iddia ettiklerini belirtmiştir. Edilgenliğin Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile gösteriminde

en az iki tabaka bulunmaktadır. Edilgenlikteki ilk tabaka etken yapıdaki ilk tabaka ile aynıdır;

fakat sonraki ve son tabaka, yapıda meydana gelen sözdizimsel değişimleri göstermektedir.

3.1. Türkçedeki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi

Bu bölümde Türkçedeki edilgen yapılar, edenli edilgen yapılar ve edensiz edilgen

yapılar olmak üzere iki grupta incelenecektir.

3.1.1. Edenli Edilgen Yapılar: Siewierska (a.g.e.), bir edilgen yapının edenli edilgene

dönüşebilmesi için şu özelliklere sahip olması gerektiğini belirtmiştir:

a) Edenli edilgen yapılar, anlambilimsel içerikte belli özneye sahip olmalıdır.

b) Edenli edilgen yapılar, kendisine karşılık gelen bir etken yapıya sahip olmalıdır.

c) Edenli edilgen yapılardaki özne, kendisine karşılık gelen etken yapıdaki nesneye sahip

olmalıdır.

(62) Köpek çocuğu ısırdı.

Page 47: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

38

(63) Çocuk köpek tarafından ısırıldı.

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi ilk tümce etken-geçişli ve tek öğelidir; eden öğesi yani “1”,

“köpek”; erek öğesi yani “2” ise “çocuk”tur. İkinci tümce ise edilgen-geçişli ve tek öğelidir.

3.1.1.1. Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar

Siewierska (a.g.e.), Bağıntısal Dilbilgisinde edilgen yapıların geçişsizliği Chomeur

Kuralının doğal bir sonucu olduğunu belirtmiştir. Başka bir deyişle etken yapıdaki nesne edilgen

yapıdaki özne konumuna terfi ettirilir; ve asıl özne boş konumuna getirilir. Bağıntısal

Dilbilgisinde tek öğeli geçişli ve iki öğeli geçişli edilgen yapıların gösterimi şu şekilde

Page 48: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

39

yapılmaktadır.

(64) Hasan bavulu açtı.

(65) Bavul Hasan tarafından açıldı.

Edilgen yapının Bağıntısal Dilbilgisinde gösterimi olan ikinci şekilde ilk tabaka etken yapının

gösterimi olan ilk şekildeki ilk tabaka ile aynıdır; fakat ikinci tabaka tümcenin sözdiziminde

meydana gelen değişimleri göstermektedir. Buna göre etken tümcede özne konumunda olan

Hasan “1” rakamı ile nesne konumunda olan bavul ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye

edilgenlik kurallarının uygulanması sonucunda ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen bavul

Page 49: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

40

ikinci tabakada “1” konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede “1”

konumunda bulunan Hasan özne konumunu kaybetmiştir.

İki öğeli ve geçişli yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı bakış açısı ile gösterimi ise şu

şekilde yapılmaktadır. Türkçede iki öğeli ve geçişli yapıların sözcük sıralamaları ve bunların

edilgenlik durumları iki şekilde olmaktadır. Bu iki tümcenin bağıntısal dilbilgisi bağlamında

gösterimi ise iki şekilde yapılmaktadır.

(66) Öğretmen kitabı öğrenciye verdi.

(67) Öğretmen tarafından öğrenciye kitap verildi.

(68) Öğrenciye öğretmen tarafından kitap verildi.

Page 50: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

41

.

Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapılar edilgen yapıya iki biçimde dönüşmektedir. Bunlardan

birincisi şu şekilde olmaktadır. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi ilk tabakada özne

konumunda bulunan öğretmen öğesinin ikinci tabakada konumunu değiştirmemiş; son tabakada

özne konumunu kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan kitap öğesi de ikinci ve

son tabakalarda nesne konumu kaybetmiştir. İlk tabakada tümleç konumunda bulunan öğrenci

öğesi ise önce “2” konumuna sonrasında ise “1” konumuna ilerlemiştir.

(69) Öğretmen kitabı öğrenciye verdi

(70) Kitap öğretmen tarafından öğrenciye verildi

Page 51: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

42

(71) Kitap öğrenciye öğretmen tarafından verildi.

Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya diğer biçimi ise yukarıdaki örneklerde

görüldüğü gibidir. İlk tabakada özne konumunda bulunan öğretmen öğesi konumunu

kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan kitap öğesi ikinci tabakada “1” konumuna

ilerlemiş ve son tabakada da konumunu korumuştur. İlk tabakada tümleç konumunda bulunan

öğrenci ise edilgenleşme sonucunda ikinci tabakada “2” konumuna ilerlemiş; son tabakada ise

konumunu korumuştur.

Türkçedeki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya dönüşme biçimleri arasındaki fark

ilk dönüşme biçiminde dolaylı tümleç konumunda bulunan öğrenci öğesinin “1” konumuna

Page 52: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

43

ilerlemesi; ikinci biçimde ise nesne konumundaki kitap öğesinin “1” konumuna ilerlemesidir.

3.1.2. Edensiz Edilgen Yapılar

3.1.2.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar

Bazı dilbilimciler edensiz edilgen yapıların öznesiz yapılar olduğunu bazıları ise

öznesinin olduğunu fakat boş (dummy) bir özne olduğunu iddia etmişlerdir. Siewierska (a.g.e.),

edensiz edilgen yapıların özelliklerini şu şekilde sıralamıştır ve şu şekilde de örneklendirmiştir:

a) Edensiz edilgen yapıların belli bir özneleri yoktur.

b) Bu tür yapılarda belirli olmayan bir insan öznesi vardır.

(71) Adam çocuk tarafından vuruldu.

Yukarıdaki ilk tümce tek öğeli-geçişli ve edilgen bir tümcedir. Etken tümcede özne konumunda

bulunan çocuk edilgen tümcede özne konumunu kaybetmiştir; bunun yerine etken tümcede

nesne konumunda bulunan adam edilgen tümcede özne konumuna yükselmiştir.

(73) Adam vuruldu.

Page 53: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

44

Yukarıdaki tümce de tek öğeli-geçişli ve edilgen bir tümcedir; ancak kişisiz edilgen tümcedir.

Yani tümcede eden öğesi belli değildir yani gizlidir. Bu tümcedeki PRO terimi belirsiz ad öbeği

anlamına gelmektedir. Bu tümcede eylemi gerçekleştiren bir ad öbeği bulunmaktadır; çünkü

eylem geçişli bir eylemdir; ancak bu tümcede eden öğesi belirtilmemiştir.

(74) Dün partide çok içki içildi

(75) Türkiye’de sabah kahvaltısından sonra kahve içilir.

Bu tümcelerde içmek eylemi geçişli bir eylemdir ve edeni belli olamayan edilgen eyleme

dönüşmüştür.

3.1.2.2. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar

Geçişsiz yapılar, anlambilimsel olarak unaccusative ve unergative olmak üzere ikiye

ayrılırlar. Bu ayrım ise şu şekilde yapılmaktadır. Geçişsiz yapılarda yüklem iradesiz edimi

betimlerken; unergative yapılardaki yüklem ise iradeli edimi betimlemektedir. Düşmek,

boğulmak, kaybolmak gibi eylemler unaccusative; kaçmak, koşmak, yürümek gibi eylemler de

unergativedir. Biktimir (1986), Türkçedeki her iki yapının da edilgen yapıya dönüşebildiğini;

ancak bu tür yapıların edilgen yapıya dönüşebilmesi için öznelerinin insan olması gerektiğini

Page 54: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

45

belirtmiştir; ve bu durumu şu şekilde örneklendirmiştir.

(76) Gölde boğulunur.

(77) O semtte kolay kaybolunur.

(78) Pariste ölündü.

Unaccusative yapıların edilgen yapıya dönüşebilmelerindeki bir diğer kural ise

eylemin gelecek zaman olmaması, geniş ya da geçmiş zaman olmasıdır.

(79) a. Bu yolda sık sık düşülür.

b. Bu yolda sık sık düşüldü.

c.×Bu yolda sık sık düşülecek6.

(80) a. Burada ölündü.

b.×Burada ölünecek.

Ergative eylemler gelecek zaman eki almazlar. Bunun sebebi Unaccusative yapılarda eylem

iradesiz edim betimlediğinden gelecek zaman eki alamamaktadır.

Unergative yapılarda ise bu durum şu şekilde örneklendirilmiştir.

(81) Çayırlarda koşulur.

(82) Bu yolda yürünür.

(83) ×Gece sokakta havlanılıyor.

Biktimir (a.g.e.), yukarıdaki son tümcenin dilbilgisel olarak doğru olmadığını iddia etmiş; ve

bunun nedenini de bu tümcedeki öznenin insan olmadığını, köpekler olduğu şeklinde

açıklamıştır.

Türkçedeki edensiz edilgen yapıların en önemli bir diğer özelliği de edilgen yapıdaki

6 “×” işareti dilbilgisel olarak yanlış olan tümceleri belirtmek için kullanılmıştır.

Page 55: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

46

öznenin insan olmasının yanında belirsiz olması gerektiğidir. Biktimir (a.g.e.) bu durumu şu

şekilde örneklendirmiştir.

(84) a. ×Bu yetimhanede öksüz çocuklar tarafından çabuk büyünür.

b.Bu yetimhanede çabuk büyünür.

Aşağıdaki bu örnekte de öznenin belirli olduğu ilk tümce dilbilgisel olarak yanlıştır; fakat

öznenin belirsiz olduğu ikinci tümce dilbilgisel olarak doğru kabul edilmektedir.

Türkçedeki geçişsiz yapıların edilgen yapıya dönüşmesi Bağıntısal Dilbilgisi

kuramında gösterimi ise şu şekilde olmaktadır.

(85) Burada düşülür.

(86) Bu yetimhanede çabuk büyünür.

Page 56: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

47

Ayrıca Türkçede “gitmek” “gelmek” gibi hareket bildiren geçişsiz eylemler de edensiz

edilgen yapıya dönüşebilmektedir.

(87) Hafta sonu adaya gidildi.

3.1.3. Çift Edilgenlik (Double Passive)

Türkçede çift edilgenlik biçimbilimsel olarak iki şekilde yapılmaktadır. Edilgen eylemin

gövdesindeki biçimbirim -ıl,-il sesleri ile bitiyorsa ikinci edilgenlik biçimbirimi -ın, -in; -n ya da

–ın eki ile bitiyorsa ikinci edilgenlik biçimbirimi -ıl,-il olur. Özkaragöz (1986)çift edilgenliğin

özelliklerini şu şeklide sıralamıştır:

Page 57: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

48

a) Anlambilimsel olarak ilk özne ve ilk nesne, belirsiz bir ad öbeği olmak zorundadır.

b) Zaman, geniş zaman olmalıdır.

c) Çift edilgenlik biçimbirimi, geçişli eyleme eklenmek zorundadır.

(88) a. Burada yemek yenir.

b. Burada yemek yenilir.

(89) a. Bu odada adam dövülür.

b. Bu odada dövülünür.

(Özkaragöz; 1986)

Özkaragöz (a.g.e.) çift edilgenlik biçimbiriminin aynı zamanda yeterlilik

biçimbiriminin öncesine ve sonrasına eklenebileceğini belirtmiş; ve bunu George ve Kornfilt’ten

(1977) aldığı tümcelerle örneklendirmiştir.

(90) Bu mesele halledilebilinir.

(91) Burada çalışılabilinir.

Yukarıdaki tümcelerde de görüldüğü gibi çift edilgenlik sadece geçişli eylemler için değil de

aynı zamanda geçişsiz eylemler için de geçerli olmaktadır. Çift edilgenliğin Bağıntısal Dilbilgisi

kuramında gösterimi ise şu şekilde yapılmaktadır.

(92) a. Bu odada dövüldü.

b. Bu odada dövülünür

Page 58: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

49

Yukarıdaki tümcelerin etken tümcesi “birisi birisini bu odada dövdü” olarak ele alınmaktadır; ve

bu tümceye göre de ilk tabakada görüldüğü gibi “birisi 1” özne, “birisi 2” de nesne

konumundayken; ikinci tabakada dövme eylemini gerçekleştiren “birisi 1” konumunu

kaybetmiştir. Üçüncü tabakada ise eylemden etkilenen “ birisi 2” konumunu kaybetmiştir.

3.2. Japoncadaki Edilgen Yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile Gösterimi

Bu bölümde Japoncadaki edilgen yapılar öncelikle doğrudan edilgen ve dolaylı

edilgen olarak iki bölümde incelenecektir.

3.2.1. Doğrudan Edilgen Yapılar

Teramura (1982), Jespersen’ın (1924) doğrudan edilgen yapıların kullanıldığı

durumları şu şekilde sıraladığını belirtmiştir.

i) Etken tümce öznesinin belirsiz olduğu ya da ifade edilmesinin zor olduğu durumlar

Page 59: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

50

ii) Etken tümce öznesinin tümcenin içeriğinden anlaşıldığından ifade edilmesinin gereksiz

olduğu durumlar

iii) Etken tümce öznesi belirtildiğinde kaba bir durumun ortaya çıktığı durumlar

iv) Etken tümce öznesi anlaşılsa bile edilgen tümce öznesinin daha önemli olduğu durumlar

Doğrudan edilgen yapılarda özne hem insanı hem de nesneyi bildiren bir ad öbeği

olabilmektedir.

(93) 社長が 私を 呼んだ

shachō-ga. watashi-wo yo-nda.

patron-Yal. ben-Bel. çağır-Geç.Düz.

patron beni çağırdı

(94) 私が 社長に 呼ばれた

watashi-ga shachō-ni yoba-re-ta.

ben-Yal. patron-Yön. çağır-Edi.-Geç.Düz.

ben patron tarafından çağrıldım

Page 60: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

51

Yukarıda verilen bu iki yapı da, geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. Bu

değişime göre etken tümcede özne konumunda olan shachō (patron) “1” rakamı ile nesne

konumunda olan watashi (ben) ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının

uygulanması sonucunda ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen watashi (ben) ikinci tabakada “1”

konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede “1” konumunda bulunan shachō

(patron) özne konumunu kaybetmiştir.

(94) ピカソが この 絵を かいた

Pikaso-ga kono e-wo ka-ita.

Pikaso-Yal bu resim-Bel. çiz-Geç.Düz.

Pikaso bu resmi çizdi.

Page 61: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

52

(96) この 絵が ピカソによって かかれた

kono e-ga Pikaso-niyotte kaka-re-ta

bu resim-Yal. Pikaso-tarafından çiz-Edi.-Geç.Düz.

bu resim Picasso tarafından çizildi.

Yukarıda verilen bu iki yapı, geçişli bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. İlk tümcenin

ikinci tümceden farkı edilgen yapıda özne konumunda bulunan öğenin insan değil de bir nesneyi

bildirmesidir. Etken tümcede özne konumunda olan Pikaso (Picasso) “1” rakamı ile nesne

konumunda olan e (resim) ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının

Page 62: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

53

uygulanması sonucunda ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen e (resim) ikinci tabakada “1”

konumuna yani özne konumuna yükselirken; etken tümcede “1” konumunda bulunan Pikaso

(Picasso) özne konumunu kaybetmiştir.

Japoncada sadece geçişli eylemlerin dolaylı edilgen yapıya dönüştüğü söylenemez;

geçişsiz eylemler de edilgen yapıya dönüşebilmektedir; ve bu durum Bağıntısal Dilbilgisinde

şöyle gösterilmektedir.

(97) のら犬が 太郎に かみついた

nora inu-ga Tarō-ni kamitsu-ita.

sokak köpek-Yal. Tarō-Yön. ısır-Geç.Düz.

sokak köpeği, Tarō’yu ısırdı

(98) 太郎が のら犬に かみつかれた

Tarō -ga nora inu -ni kamitsuka-re-ta.

Tarō -Konu sokak köpek-Yön ısır-Edi.-Geç.Düz.

Tarō, sokak köpeği tarafından ısırıldı

Page 63: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

54

Yukarıda verilen bu iki yapı, geçişsiz bir tabakada meydana gelen 2-1 ilerlemesidir. Etken

tümcede özne konumunda olan norainu (sokak köpeği) “1” rakamı ile nesne konumunda olan

Tarō ise “2” rakamı ile gösterilmiştir. Tümceye edilgenlik kurallarının uygulanması sonucunda

ilk tabakada “2” rakamı ile gösterilen Tarō ikinci tabakada “1” konumuna yani özne konumuna

yükselirken; etken tümcede “1” konumunda bulunan norainu (sokak köpeği) özne konumunu

kaybetmiştir.

Japoncada da Türkçede olduğu gibi iki öğeli-geçişli yapılar ve bu yapıların edilgenlik

durumları iki şekilde olmaktadır.

(99) 佐藤が 手紙を 田中に 送った

Satō-ga tegami-wo Tanaka-ni oku-tta

Satō-Yal. mektup-Bel. Tanaka-Yön. gönder-Geç.Düz.

Satō, mektubu Tanaka’ya gönderdi

Page 64: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

55

(100) 佐藤によって 田中に 手紙を 送られた

Satō-niyotte Tanaka-ni tegami-wo okura-re-ta

Satō-tarafından.Tanaka-Yön. mektup-Bel. gönder-Edi.Geç.Düz.

Satō tarafından Tanaka’ya mektup gönderildi

(101) 田中が 佐藤によって 手紙を 送られた

Tanaka-ga Satō-niyotte tegami-wo okura-re-ta

Tanaka-Yal. Satō-tarafından mektup-Bel gönder-Edi.-Geç.Düz.

Page 65: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

56

Tanaka’ya Satō tarafından mektup gönderildi

Japoncada da Türkçedeki gibi iki öğeli-geçişli yapılar edilgen yapıya iki biçimde dönüşmektedir.

Bunlardan birincisi şu şekilde olmaktadır. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi ilk tabakada

özne konumunda bulunan Satō (Satō 佐藤) öğesi ikinci tabakada konumunu değiştirmemiş;

son tabakada özne konumunu kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan mektup

(tegami 手紙) öğesi de ikinci ve son tabakalarda nesne konumu kaybetmiştir. İlk tabakada

tümleç konumunda bulunan Tanaka (Tanaka 田中) öğesi ise önce “2” konumuna sonrasında ise

“1” konumuna ilerlemiştir.

(102) 佐藤が 手紙を 田中に 送った

Satō-ga tegami-wo Tanaka-ni oku-tta

Satō-Yal. mektup-Bel. Tanaka-Yön. gönder-Geç.Düz.

Satō, mektubu Tanaka’ya gönderdi

Page 66: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

57

(103) 手紙が 佐藤によって 田中に 送られた

tegami-ga Satō-niyotte Tanaka-ni okura-re-ta

mektup-Yal. Satō-Yön Tanaka-Yön.gönder-Edi.-Geç.Düz.

mektup, Satō tarafından Tanaka’ya gönderildi

(104) 手紙が 田中に 佐藤によって 送られた

tegami-ga Tanaka-ni Satō-niyotte okura-re-ta

mektup-Yal. Tanaka-Yön. Satō-tarafından gönder-Edi.Geç.Düz.

mektup Tanaka’ya Satō tarafından gönderildi

Page 67: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

58

Japoncadaki iki öğeli-geçişli yapıların edilgen yapıya diğer biçimi ise yukarıdaki örneklerde

görüldüğü gibidir. İlk tabakada özne konumunda bulunan Satō (Satō 佐藤) öğesi konumunu

kaybetmiştir. İlk tabakada nesne konumunda bulunan mektup (tegami 手紙) öğesi ikinci

tabakada “1” konumuna ilerlemiş ve son tabakada da konumunu korumuştur. İlk tabakada

tümleç konumunda bulunan Tanaka (Tanaka 田中) ise edilgenleşme sonucunda ikinci tabakada

“2” konumuna ilerlemiş; son tabakada ise konumunu korumuştur.

3.2.2. Dolaylı Edilgen Yapılar

Bu tip edilgen yapılara rahatsızlık edilgeni ya da üçüncü şahıs edilgeni de denmektedir.

Dolaylı edilgen yapıların en önemli özelliği etken tümcede bulunmayan bir ad öbeğinin edilgen

yapıda ortaya çıkması ve bu ad öbeğinin özne konumuna yerleşmesidir.

(105) 一晩中 隣の 人が 騒いだ

hitobanjū tonari-no hito-ga sawa-ida.

bütün akşam yan-Tam. insan-Yal.gürültü yap-Geç.Düz.

bütün akşam boyunca yandaki insanlar gürültü yaptılar

Page 68: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

59

(106) 太郎は 一晩中 隣の 人に 騒がれた

Tarō-wa hitobanjū tonari-no hito-ni sawaga-re-ta

Tarō-Konu bütün akşam yan-İye insan-Yön. gürültü yap-Edi.-Geç.Düz.

Tarō, bütün gece yandaki insanların gürültü yapmasından rahatsız oldu

Yukarıdaki ilk tümcede Tarō (Tarō 太郎) öğesi bulunmamaktadır ve tümcenin özne konumunda

bulunan ad öbeği yandaki insanlardır (tonarino hito 隣の人); ancak ikinci tümcede tonarino hito

(yandaki insanlar) özne konumunu kaybetmiştir. İkinci tümcede önceki tümcede bulunmayan

Tarō (Tarō 太郎) öğesi ortaya çıkmıştır ve özne konumuna yerleşmiştir. Göze çarpan bir diğer

Page 69: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

60

husus da gürültü yapmak (sawagu 騒ぐ) eyleminin geçişsiz olması ve olaydan etkilenen yani

ereği bulunan bir edilgen yapıya dönüşebilmesidir.

3.2.2.1 Sahiplik Bildiren Edilgen Yapılar

Dolaylı edilgen yapının bir çeşidi olan sahiplik bildiren edilgen yapılarda harekete

maruz kalan nesne değil de o nesneye sahip olan kişi edilgen tümcede özne konumuna geçer.

Siewierska (a.g.e.) sahiplik bildiren edilgen yapıları şu şekilde örneklendirmiştir; ve bu tür

yapıların Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ile gösterimi de şu şekilde yapılmaktadır.

(107) 泥棒が 太郎の 自転車を 盗んだ

dorobō-ga Tarō-no jitensha-wo nusu-nda

hırsız-Yal. Tarō-İye. bisiklet-Bel.çal-Geç.Düz.

hırsız, Tarō’nun bisikletini çaldı.

(108) 太郎の 自転車が 泥棒に 盗まれた

Tarō-no jitensha-ga dorobō-ni nusuma-re-ta

Tarō-İye bisiklet-Yal.hırsız-tarafından çal-Edi.-Geç.Düz.

Tarō’nun bisikleti hırsız tarafından çalındı

Page 70: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

61

Yukarıdaki ilk tümcede özne konumunda bulunan hırsız (dorobō 泥棒) öğesi sonraki tümcede

özne konumunu kaybedip nesne konumuna geçerken; tümcenin nesne konumunda bulunan

Tarō’nun bisikleti (Tarō-no jitensha 太郎の自転車) konumunu kaybedip özne konumuna

yükselmiştir.

(109) 太郎が 泥棒に 自転車を 盗まれた

Tarō-ga dorobō-ni jitensha-wo nusuma-re-ta

Tarō-Yal.hırsız-Yön. bisiklet-Bel. çal-Edi.-Geç.Düz.

Tarō, bisikletini çaldırdı.

2 1

cho 1 2

cho cho 1

P P P

nusu-mu Tarō dorobō saifu

Page 71: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

62

Bu tümcede Tarō (Tarō 太郎) konu, hırsız (dorobō 泥棒) ise öznedir. İlk tabakada görüldüğü

gibi Tarō (Tarō 太郎)yer almamaktadır. Etken yapıda özne konumunda bulunan hırsız (dorobō

泥棒) ile nesne konumunda bulunan cüzdan (saifu 財布) konumlarını kaybetmişlerdir; ilk

tabakada yer almayan ve olaydan olumsuz olarak etkilenen Tarō (Tarō 太郎) edilgen yapıda

özne konumuna yerleşmiştir. Bu tür edilgen yapılar sadece olumsuz bir olayı anlatmak için

kullanılmamaktadır; aynı zamanda olumlu bir olaydan etkilenildiğini belirtmek için de

kullanılmaktadır.

(110) 友達が 次郎の 背中を たたいた

tomodachi-ga Jirō-no senaka-wo tatai-ta

arkadaş-Yal. Jirō-İye sırt-Bel. vur-Geç.Düz.

arkadaşı Jirō’nun sırtına vurdu

(111) 次郎が 友達に 背中を たたかれた

Jirō-ga tomodachi-ni senaka-wo tataka-re-ta

Jirō-Yal. arkadaş-Yön.sırt-Bel. vur-Edi.Geç.Düz.

Jirō’nun sırtına arkadaşı tarafından vuruldu

2 1

cho 1 2

cho cho 1

P P P

tatak-u Jirō tomodachi senaka

Page 72: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

63

Yukarıdaki sahiplik bildiren edilgen tümcede vurma (tataku たたく) eyleminden doğrudan

etkilenen öğe olan sırt (senaka 背中) değil de ona sahiplik eden Jirō (Jirō 次郎) tümcenin özne

konumuna yerleşmiştir.

3.2.3. Edensiz Edilgen Yapılar

Siewierska (a.g.e.), edensiz edilgen yapıların edenli edilgen yapılardan iki açıdan

farklı olduğunu belirtmiş ve bunları şu şekilde sıralamıştır. Edenli edilgen yapılar tipik olarak

geçişli eylemlerle, edensiz edilgenler de geçişsiz eylemlerle birleştirilmektedir. Edenli edilgen

yapılarda eden öğesi canlı, insan, soyut ya da doğal güç iken edensiz edilgen yapıların eden

öğesi insan ile sınırlıdır. Siewierska edenli edilgen yapıların tipik olarak geçişli eylemlerle

edensiz edilgenlerin de geçişsiz eylemlerle birleştirildiğini belirtmiştir; ancak bu durumun

Japonca ve Türkçede her zaman geçerli olmadığı görülmektedir.

Japoncada edilgen yapıların alt ulamlarında edensiz edilgen yapılara

rastlanmamasına rağmen oluşturulan bütüncede edensiz edilgen yapıların sık kullanıldığı göze

çarpmaktadır. Bu çalışmada Türkçede olduğu gibi Japoncada da edensiz edilgen yapılar

edensiz-geçişli, edensiz-geçişsiz olmak üzere 2 şekilde incelenecektir.

3.2.3.1. Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar

Japoncada edensiz-geçişli edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi Kuramı ile

gösterimi şu şeklide olmaktadır.

(112) 日本で ブラジル コ-ヒ-は よく 飲まれている

Nihon-de Burajiru kōhī-wa yoku noma-re-teiru

Page 73: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

64

Japonya-Yer. Brezilya kahvesi-Konu çok iç-Edi.Şim.Düz.

Japonya’da Brezilya kahvesi çok içilmekte

Japoncada içmek (nomu 飲む) eylemi geçişli bir eylemdir. İlk ve ikinci tabakalarda eden öğesi

belirtilmemiştir. İlk tabakada erek yani nesne konumunda bulunan Brezilya kahvesi ( Burajiru

kōhī ブラジルコーヒー) ikinci tümcede özne konumuna yükselmiştir. Yukarıdaki bu tümcede

eden öğesi bulunmamasına rağmen etken yapı edensiz edilgen yapıya dönüşebilmiştir.

(113) ×きのう コーヒーが 飲まれた

kinō kōhī-ga noma-re-ta

dün kahve-Yal iç-Edi.Geç.Düz.

dün kahve içildi

Bu tümcede eylem geçişsiz olmasına rağmen edensiz edilgen yapıya dönüşememektedir.

3.2.3.2. Edensiz-Geçişsiz Edilgen Yapılar

Japoncadaki edensiz-geçişli edilgen yapılar şu şekilde örneklendirilebilir.

(114) 私は おかしな 間違いを したので、笑われました

watashi-wa okashina machigai-wo shitanode, warawa-re-mashi-ta

nom-u PRO Burajiru kōhī Nihon

Loc 2

Loc 1

cho

P P

1

Page 74: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

65

Ben-Konu garip yanlış-Bel. yaptığımdan, gül-Edi.Masu B. Geç.

Garip yanlış yaptığımdan dolayı bana gülündü

Japoncada gülmek (warau 笑う) eylemi geçişsiz eylemdir, ve yukarıdaki tümcedeki gibi

doğrudan edilgen eyleme dönüşebilmektedir.

(115) 夕べ この 部屋に 入られた

yūbe kono heya-ni haira-re-ta.

dün akşam bu oda-Yön. gir-Edi.Geç.Düz.

dün akşam bu odaya girildi

girmek (hairu 入る) eylemi de geçişsiz bir eylemdir. Yukarıdaki tümcede girmek eylemi

edensiz-geçişsiz edilgen tümceye dönüşmüştür. Bu durum Bağıntısal Dilbilgisi ile şu şekilde

gösterilmektedir.

(116) ×夕べ この 部屋が 入られた

yūbe kono heya-ga haira-re-ta.

dün akşam bu oda-Yal. gir-Edi.Geç.Düz.

×dün akşam bu oda girildi

Loc

Loc cho

P P

hai-ru PRO kono heya

Page 75: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

66

Yukarıdaki tümce dilbilgisel olarak yanlış bir tümcedir; Japoncada geçişsiz bir eylemin edensiz

edilgen eyleme dönüşebilmesi için olaydan etkilenen kişi ya da nesnenin yön durumunda olması

gerekmektedir.

(117) ×この 島に 行かれる

kono shima-ni ika-reru

Bu ada-Yön. git-Edi.Gen.Düz.

bu adaya gidilir

Yukarıdaki tümcede ada (shima 島) yön durumunda olmasına rağmen girmek (hairu 入る)

eyleminden farklı olarak edilgen eyleme dönüşememektedir. Japoncada “行く(iku) gitmek” “来

る (kuru) gelmek” gibi hareket eylemleri geçişsiz olmalarına rağmen edenli ya da edensiz

edilgen yapılara dönüşememektedir.

Page 76: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

67

4. EDİLGEN YAPILARIN ÇÖZÜMLENMESİ

Bu bölümde oluşturulan veri tabanından alınan Türkçedeki ve Japoncadaki edilgen

tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramı ışığında çözümlenecektir; ve bu tümceler edenli-geçişli

edilgen, edenli-geçişsiz edilgen, edensiz-geçişli edilgen, edensiz-geçişsiz edilgen tümceler

şeklinde gruplandırılacaktır. Kuramda da belirtildiği gibi sadece eden, erek, yararlanan gibi

öğeler ele alınacaktır.

4.1. Türkçedeki Edensiz-Geçişli EdilgenYapılar

(118) Avrupa futbol şampiyonası, Portekiz-Yunanistan maçıyla açılmıştı.

Bu tümcenin Bağıntısal Dilbilgisi ile gösteriminde 2-1 ilerlemesinin meydana geldiği

görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda bulunan “ Avrupa futbol

şampiyonası” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir ve

bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

2

1 Cho

P P

aç-mak PRO Avrupa futbol şampiyonası

1

Page 77: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

68

(119) Protestolar üzerine barikat, 50 kilometre mesafeye kadar geri çekildi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesinin meydana geldiği görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne

konumunda bulunan “barikat” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Dolaylı tümleç olan

“50 km mesafe” öğesinin konumu ise değişmemiştir.

(120) Atina olimpiyatlarının başlamasına haftalar kala tesisler hala tamamlanmadı.

geri çek-mek PRO barikat 50 km mesafe

2

1 Cho

P P

tamamla-mak PRO tesis

1

3 2 1

31cho

P P

Page 78: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

69

Bu tümcede 2-1 ilerlemesinin meydana geldiği görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne

konumunda bulunan “tesisler” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(121) Van’da Vali Hikmet Tan’a yönelik bombalı saldırı, kentteki 28 sivil toplum örgütü

ve siyasi partilerin düzenlediği büyük bir yürüyüşle protesto edildi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “bombalı saldırı” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(122) Elvis’in ilk singel’ı ‘Thats all rigth mama’ şarkıcının doğum yeri Memphis’teki

Sun Stüdyoların’da kaydedilmişti.

2

1 Cho

P P

protesto et-mek PRO bombalı saldırı

1

Page 79: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

70

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “ilk singel” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda

bulunan “Sun Stüdyo” öğesinin konumu ise değişmemiştir.

(123) Ceset morga götürülürken her şeyden habersiz küçük Cevat da komşulara teslim

edildi.

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

kaydet-mek PRO ilk Singel Sun Stüdyo

1

3 2

3 1

Cho

P P

teslim et-mek PRO Cevat komşu

1

Page 80: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

71

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “Cevat” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. “3” konumunda bulunan “komşu”

öğesinin konumu ise değişmemiştir.

(124) Evin kapısında ise zorlanma tespit edilmedi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “zorlanma” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda

bulunan “evin kapısı” öğesinin konumu ise değişmemiştir.

(125) Kalınlık daha önce 80 kilometre civarında tahmin ediliyordu.

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

tespit et-mek PRO zorlanma evin kapısı

1

Page 81: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

72

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “kalınlık” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(126) Onlar da kurtarılmış.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “onlar” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

2

1 Cho

P P

tahmin et-mek PRO kalınlık

1

2

1 Cho

P P

kurtar-mak PRO onlar

1

Page 82: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

73

127) Sistemin hayata geçmesi için ‘ipoteğe dayalı menkul kıymet şirketi’ kurulacak.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “menkul kıymet şirketi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(128) Haftaya damgasını vuran Nato zirvesi başarılı bir organizasyonla tamamlandı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

2

1 Cho

P P

kur-mak PRO menkul kıymet şirketi

1

2

1 Cho

P P

tamamla-mak PRO Nato zirvesi

1

Page 83: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

74

bulunan “Nato zirvesi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(129) Birikmiş vergiler satış bedelinden ödenir.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “vergi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(130) Satış... Akçakoca İcra Müdürlüğün’de açık artırma suretiyle yapılacaktır.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

2

1 Cho

P P

öde-mek PRO vergi

1

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

yap-mak PRO satış Akçakoca İcra Müdürlüğü

1

Page 84: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

75

bulunan “satış” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “Akçakoca

İcra Müdürlüğü” konumunu değiştirmemiştir.

(131) ...töre cinayetleri, nitelikli adam öldürme suçu olarak kabul edildi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “töre cinayeti” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(132) 9 Euroluk ücret vizenin reddi halinde geri verilmiyor.

2

1 Cho

P P

kabul et-mek PRO töre cinayet

1

2

1 Cho

P P

geri ver-mek PRO ücret

1

Page 85: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

76

(133) Kurultayın yapıldığı otelin çevresi tel örgülerle çevrildi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “otelin çevresi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Araç konumunda

bulunan “Akçakoca İcra Müdürlüğü” konumunu değiştirmemiştir.

(134) Y’nin kalabalıkta 250 milyon lirası çalındı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

İnstr 2

İnstr 1

Cho

P P

çevir-mek PRO otelin çevresi tel örgü

1

2

1 Cho

P P

çal-mak PRO 250 milyon lira

1

Page 86: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

77

bulunan “250 milyon lira” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(135) Parti yönetiminin kararı doğrultusunda, muhaliflerin çağrısıyla kurultaya gelen

partililer salona alınmadı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “partili” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(136) Türkiye’nin yeni büyükelçisi ise Irak Dışişleri Bakanı H.Z’nin resmi onayı alındıktan

sonra atanacak.

2

1 Cho

P P

al-mak PRO partili

1

2

1 Cho

P P

ata-mak PRO büyükelçi

1

Page 87: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

78

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “büyükelçi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(137) P.’nin merkeze atanmasına ilişkin kararname, resmi Gazete’nin dünkü sayısında

yayımlandı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “kararname” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda

bulunan “dünkü sayı” ise konumunu değiştirmemiştir.

(138) Mayıs sonu ve Haziran’da sınavlar yapılır.

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

yayımla-mak PRO kararname dünkü sayı

1

Page 88: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

79

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “sınav” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(139) Temmuz’da da açıklanır.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “sınav” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

2

1 Cho

P P

yap-mak PRO sınav

1

2

1 Cho

P P

açıkla-mak PRO sınav

1

Page 89: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

80

(140) İlanda C. Sert şekilde eleştirilirken, mesajda başkan istifaya davet ediliyor.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “başkan” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda

bulunan “mesaj” ise konumunu değiştirmemiştir.

(141) Ekim ayında düşünülen olağanüstü kongrenin sohbetleri her yerde yapılıyor.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

davet et-mek PRO başkan mesaj

1

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

yap-mak PRO sohbet her yer

1

Page 90: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

81

bulunan “sohbet” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “her yer” ise

konumunu değiştirmemiştir.

(142) Dışarı çıkarken şapka takılmalı

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “şapka” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(143) açık renkli giysiler tercih edilmeli

2

1 Cho

P P

tak-mak PRO şapka

1

2

1 Cho

P P

tercih et-mek PRO açık renkli giysi

1

Page 91: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

82

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “açık renkli giysi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(144) koruyucu krem güneşe çıkmadan yarım saat önce sürülmeli ve 2 saatte bir tekrar

edilmeli.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “koruyucu krem” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

,

2

1 Cho

P P

sür-mek PRO koruyucu krem

1

2

1 Cho

P P

tekrar et-mek PRO koruyucu krem

1

Page 92: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

83

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “koruyucu krem” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(145) Bol sıvı içilmeli, alkol ve kafein alınmamalı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “bol sıvı” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

2

1 Cho

P P

iç-mek PRO bol sıvı

1

2

1 Cho

P P

al-mak PRO alkol ve kafein

1

Page 93: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

84

bulunan “alkol ve kafein” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

4.2. Türkçedeki Edenli-Geçişli Edilgen Yapılar

(146) Otelin şehir dışında olması nedeniyle güvenlik jandarma tarafından sağlandı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “güvenlik” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi konumunda

bulunan “jandarma “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne konumuna geçmiştir.

(147) Aralarında milletvekillerinin de bulunduğu delegeler, jandarma tarafından oluşturulan

dört barikatta kontrol edildikten sonra salona alındı.

2

1 Cho

P P

sağla-mak jandarma güvenlik

1

2

1 Cho

P P

al-mak jandarma delege

1

Page 94: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

85

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “delege” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi konumunda

bulunan “jandarma “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne konumuna geçmiştir.

(148) Kontrolden geçen İstanbul milletvekilleri H.F.G, Ş.E ile K.A. da içeri alınmayan

partililerce yuhalandı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “milletvekili” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

konumunda bulunan “partili “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne konumuna

geçmiştir.

(149) Hadep kongresindeki olaylar nedeniyle parti genel başkanı ve 39 yöneticisi, Ankara

DGM tarafından tutuklandı.

2

1 Cho

P P

1

yuhala-mak partili milletvekili

Page 95: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

86

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “parti genel başkanı ve 39 yönetici” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki

eden öğesi konumunda bulunan “DGM “ ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne

konumuna geçmiştir.

(150) Kaplanın yavruları domuzların annesi tarafından emziriliyor.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “kaplanın yavrusu” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

konumunda bulunan “domuzların annesi” ikinci tabakada özne konumunu kaybedip; nesne

2

1 Cho

P P

tutukla-mak DGM parti genel başkanı 39 yönetici

1

2

1 Cho

P P

emzir-mek domuzların annesi kaplanın yavrusu

1

Page 96: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

87

konumuna geçmiştir.

4.3. Japoncadaki Edensiz-Geçişli Edilgen Yapılar

(151) 総額は 約700億円と 見込まれている

sōgaku-wa yaku 700 okuen-to mikoma-re-teiru

toplam miktar-Konu yaklaşık 700 milyar yen-Bağ. tahmin et-Edi.Şim.Z.Düz.

toplam miktar, yaklaşık 700 milyar yen olarak tahmin edilmekte

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “sōgaku” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(152) 授賞式は 7月3日、東京都 千代田区の 日本プレスセンターで

行われる

jushōshiki-wa shichigatsu mikka, Tokyo Chiyodaku-no Nihon Puresusentā-de

okonawa-re-ru

P P

1 2

cho 1

mikom-u PRO sōgaku

Page 97: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

88

Ödül töreni-Konu 3 Temmuz, Tokyo Chiyodaku-Tam. Japon Basın Merkezi-Bul.

yap-Edil.Gel.Z.Düz.

Ödül töreni 3 Temmuz’da Tokyo Şehri Chiyoda Bölgesindeki Japon Basın Merkezi’nde yapılacaktır.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “jushōshiki” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda

bulunan “Nihon Puresu Sentā” konumunu değiştirmemiştir.

(153) 党調査会の 最終報告書が 5月に 公表された

tōchōsakai-no saishūhōkokusho-ga gogatsu-ni kōhyō sa-re-ta

Parti Araştırma Toplantısı-Tam. en son rapor-Yal. Mayıs-Yön. ilan et-Edil.Geç.Z.Düz.

Parti araştırma toplantısının en son raporu Mayıs ayında ilan edildi

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

okona-u PRO jushōshiki Nihon Puresu Sentā

1

Page 98: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

89

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “saishū hōkakousho” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(154) ...今年の 計11羽の ヒナは 雄が 6 羽、メスは 5羽と 報告された

...kotoshi-no kei 11wa-no hina-wa osu-ga 6 wa, mesu-wa 5wa-to hōkoku sa-re-ta

...Bu yıl-Tam. toplam 11 tane-Tam. yavru kuş-Konu erkek-Yal. 6 tane, dişi-Konu 5 tane-Bağ.

bildir-Edil.Geç.Z.Düz.

...Bu yılki toplam 11 yavru kuşun 6’sının erkek, 5’nin de dişi olduğu bildirildi.

P P

1 2

cho 1

kōhyō sur-u PRO saishū hōkokusho

P P

1 2

cho 1

hōkoku sur-u PRO hina

Page 99: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

90

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “hina” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(155) ...我が国の法では、マスコミの 特権は 十分 守られている

...wagakuni-no hō-de-wa, masukomi-no tokken-wa jūbun mamora-re-teiru

...bizim ülkemiz-İye.kanun-Bul.Yal., masukomi-İye. hak-Konu yeterince koru-Edi.Şim.Z.Düz.

...bizim ülkemizdeki kanunlarda basının ayrıcalıkları yeterince korunmaktadır

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “tokken” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “ kuni-no hō”

konumunu değiştirmemiştir.

(156) ...さまざまな 権利が 与えられている

...samazamana kenri-ga atae-rare-teiru

...çeşitli hak-Yal.ver-Edi.Şim.Z.Düz.

... çeşitli haklar verildi.

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

mamor-u PRO tokken kuni-no hō

1

Page 100: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

91

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “kenri” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(157) テレビ中継は 一般 公開されていない

terebi chūkei-wa ippan kōkai sa-re-teinai

televizyon canlı yayın-Konu, halk aç-Edil.Şim.Z.Olsz.Düz.

televizyon canlı yayını halka açılmamaktadır.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “terebi chūkei” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

P P

1 2

cho 1

atae-ru PRO kenri

P P

1 2

cho 1

kōkai sur-u PRO terebi chūkei

Page 101: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

92

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(158) 『社会保障個人会計』の 創設が 盛り込まれた

shakai hoshō kojin kaikei-no sōsetsu-ga morikoma-re-ta

Bireysel sosyal sigorta gelir-İye. vakfı-Yal.birleş-Edi.Geç.Z.Düz.

Bireysel sosyal sigorta geliri vakfı birleştirildi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “sōsetsu” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(159) 調査結果が 11日、環境省の 小粒子状 物質 暴露 影響 調査 検討会

で報告された

chōsakekka-ga jūichinichi, kankyōshō-no kotsubushijō busshitsu bakuro eikyō

chōsa kentōkai-de hōkoku sa-re-ta

araştırma sonucu-Yal. ayın onbiri, Çevre Bakanlık-İye. tahıl tohum tanelerinin yayılma etkileri

toplantı-Bul.bildir-Edi.Geç.Z.Düz.

araştırma sonucu ayın onbirinde, Çevre Bakanlığının tahıl tohum tanelerinin yayılma etkileri

P P

1 2

cho 1

ik PRO ō t

Page 102: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

93

toplantısında bildirildi.”

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “chōsa” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “kentōkai”

konumunu değiştirmemiştir.

(160) マクベイ 死刑因は 執行室の 寝椅子に 体を 固定され、3種類の 薬

物を 右足に 注射された

Makubei shikeiin-wa shikkōshitsu-no neisu-ni karada-wo kotei sa-re, san shurui-no

yakubutsu-wo migiahi-ni chūsha sa-re-ta.

Makubei idam mahkum-Konu idam oda-İye. kanepe-Yön. beden-Bel. sabitle-Edil., 3 çeşit ilaç-Bel.

sağ ayağı-Yön. enjekte et- Edil.Geç.Düz.

İdam mahkumu olan Makubei’nin, bedeni idam odasındaki kanepeye sabitlendi ve sağ ayağına 3

çeşit ilaç enjekte edildi.

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

hōkoku su-ru PRO chōsa kentōkai

1

Page 103: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

94

Bu tümcelerde 2-3 çekilmesi görülmektedir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “ karada” ve “yakubutsu” sonraki tabakalarda nesne konumunu kaybedip; “3”

konumuna çekilmiştir. İlk tabakada bulunmayan “Makubei” öğesi ise son tabakada özne

konumuna yerleşmiştir.

(161) ...方針が 明記された

...hōshin-ga meiki sa-re-ta

...hedef-Yal. belirle-Edi.Geç.Düz.

...hedef belirlendi.

2 1

cho 1 2

cho cho 1

P P P

kotei su-ru Makubei PRO karada

2 1

cho 1 2

cho cho 1

P P P

chūsha su-ru Makubei PRO yakubutsu

Page 104: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

95

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “hōshin” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(162) 何箇所にも わたって セーフティーネットの 充実も 強調された

nakajo-ni-mo watatte sēfutīnetto-no jūjitsu-mo kyōchō sa-re-ta

bir çok yer-Yön.de kapsayan güvenli internet-Tam. tamamlama-da vurgu-Edi.Geç.Düz

bir çok yeri kapsayan güvenli internetin tamamlanması da vurgulandı.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “jūjitsu” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

P P

1 2

cho 1

meiki su-ru PRO hōshin

P P

1 2

cho 1

kyōchō su-ru PRO jūjitsu

Page 105: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

96

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(163) その結果 生じる 不安に 耐える 力が 要求される

sono kekk shōjiru fuan-ni taeru chikara-ga yōkyū sa-re-ru

bu sonuç doğmak huzursuzluk-Yön. dayanmak güç-Yal. iste-Edi.Gel.Düz.

bunun sonucunda doğacak huzursuzluğa dayanacak güç istenecek.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “chikara” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir.

(164) 社会の 変化に 合わせての 再構築が 求められている

shakai-no henka-ni awasete-no saikōchiku-ga motome-rare-teiru

toplum-Tam. değişim-Yön. uyan yeniden yapılanma-Yal. ara-Edi.Şim.Z.Düz.

toplumun değişimine uyan yeniden yapılanma aranmaktadır.

P P

1 2

cho 1

yōkyū su-ru PRO chikara

Page 106: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

97

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “saikōchiku” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir

(165) ...抽選で 10人が 選ばれた

...chūsen-de jūnin-ga eraba-re-ta

...kura-Bul. 10 kişi-Yal. seç-Edi.Geç.Düz.

...kurada on kişi seçildi.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

P P

1 2

cho 1

motome-ru PRO saikōchiku

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

era-bu PRO jūnin chūsen

1

Page 107: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

98

bulunan “jūnin” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi bilinmemektedir

ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda bulunan “chūsen”

konumunu değiştirmemiştir.

(166) スウェーデンでは 米・欧州連合(EU)首脳会議が 開かれる

Suwēden-de-wa bei-oūshūrengō (EU) shunōkaigi-ga hiraka-re-ru

İsveç-Bul.Konu Avrupa Birliği Liderler toplantısı-Yal. aç-Edi.Gel.Düz.

İsveç’te Konu Avrupa Birliği Liderler toplantısı açılacak.

Bu tümcede 2-1 ilerlemesi meydana gelmiştir. Bu kurala göre ilk tabakada nesne konumunda

bulunan “shuno kaigi” tümcenin özne konumuna ilerlemiştir. Tümcedeki eden öğesi

bilinmemektedir ve bu öğe ikinci tabakada özne konumunu kaybetmiştir. Yer konumunda

bulunan “Suwēden” konumunu değiştirmemiştir.

Loc 2

Loc 1

Cho

P P

hira-ku PRO shunō kaigi Suwēden

1

Page 108: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

99

5. SONUÇ

Bu tezde Japoncadaki ve Türkçedeki eylemlerin edilgen eyleme dönüşümünde

görülen benzer ve farklı noktaların ortaya konması amaçlanmıştır. Bu sebeple Bağıntısal

Dilbilgisi kuramı bakış açısı olarak ele alınmış ve bütünce çözümlemesi yöntem olarak

belirlenerek karşılaştırmalı bir araştırma yapılmaya çalışılmıştır. Bu tez yalnızca basit edilgen

tümceler ile sınırlı tutulmuş; bileşik, bağlı, ettirgen-edilgen tümceler araştırma dışı bırakılmıştır.

Bu tezde Japonca ve Türkçedeki edilgen eylemlerin sözdizimsel ve kullanımbilimsel

benzerlikleri ile farklılıkları belirlenmeye çalışılmıştır.

Bu çalışmadan Bağıntısal Dilbilgisi bakış açısından elde edilen sözdizimsel sonuçlar

şu şekilde sıralanabilir:

1) Japoncada dolaylı edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi ile gösteriminde etken

tümcede bulunmayan bir öğenin edilgen tümcede ortaya çıkıp “1” konumuna yerleştiği

görülmüştür. Türkçedeki edilgen yapılarda ise etken tümcede bulunmayan hiç bir öğenin edilgen

tümcede de ortaya çıkmadığı görülmüştür. Yani etken tümcede olmayıp da edilgen tümcede bir

öğenin fazlalaşması bu çalışmada sadece Japoncada görülmüştür. (bkz.105. ve 106. tümce)

2) Japoncada da Türkçede de iki öğeli-edenli-geçişli yapıların Bağıntısal Dilbilgisi ile

gösteriminde benzerlikler gösterdiği saptanmıştır. (bkz. 99-104. tümce).

3) Japoncadaki ve Türkçedeki edensiz-geçişli eylemlerin edilgen tümceye dönüşme süreçleri

benzemektedir.

(167) 皿は 割られた

sara-wa wara-re-ta

Page 109: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

100

tabak-Konu kır-Edi.Geç.Düz.

tabaklar kırıldı

(168) Az önce kapı çalındı.

Yukarıdaki ilk tümcede eylemi gerçekleştiren öğe erek belli değildir. Tümceye edilgelik

kurallarının uygulanması sonucu belisiz ad öbeği (PRO) özne konumunu kaybetmiş; etken

tümcede nesne konumunda bulunan tabak (sara さら) özne konumuna yükselmiştir. Türkçede

de belirsiz ad öbeği özne konumunu kaybederken; nesne konumundaki kapı konumunu

kaybetmiştir.

2

1 Cho

P P

war-u PRO sara

1

2

1 Cho

P P

çal-mak PRO kapı

1

Page 110: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

101

Bu çalışmadan elde edilen kullanımbilimsel sonuçlar ise şu şekildedir:

4) Japoncada edilgen yapıların işlevlerin birisi de öznenin yapılan bir işten ya da hareketten

olumsuz olarak etkilenildiğini, rahatsız olunduğunu belirtmektir

(169) 花子は 去年 子供に 死なれた

Hanako-wa kyonen kodomo-ni shina-re-ta

Hanako-konu geçen yıl çocuk-Yön. öl-Edi.Geç.Düz.

Hanako geçen yıl çocuğunun ölümünden olumsuz olarak etkilendi.

(170) ×Ben geçen yıl babam tarafından ölündüm.

Yukarıdaki ilk tümcedeki gibi Japoncadaki edilgenliğin diğer bir işlevinin de yapılan bir işten,

bir olaydan olumsuz olarak etkilenildiğini belirtmek için de kullanıldığı görülmektedir. Ancak

Türkçedeki edilgenliğin işlevlerine bakıldığında böyle bir özelliğin bulunmadığı görülnektedir.

5) Japoncada geçişli eylemlerin edensiz edilgen yapılara ancak geniş ve şimdiki zaman eki

alması durumunda dönüşebilmektedir; geçmiş zaman eki aldığında dilbilgisel olarak yanlış bir

tümce olmaktadır. Ancak Türkçede geçişli eylemlerin edensiz edilgen tümeceye dönüşebilmesi

için bu tür bir sınırlama bulunmamaktadır; yani bu tür eylemler geçmiş zaman eki alınca bile

edensiz edilgen eyleme dönüşebilmektedir. (bkz. 74. ve 113. tümce)

Bağıntısal Dilbilgisi kuramından hareket edilerek elde edilen bu sonuçlardan da

yararlanılarak Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen tümcelerin daha ayrıntılı bir biçimde

çözümlenmesi hedeflenmektedir.

Page 111: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

102

6. KAYNAKÇA

Alfonso, A. (1989). Japanese Language Patterns (Vol 2). Tokyo: Sophia University.

Biktimir, T. (1986). Impersonal Passives and the –Arak Construction in Turkish. In Slobin, D.I.

(Ed.). Studies in Turkish Linguistics , 53-75.

Blake, J. B. (1990). Relational Grammar. London: Routledge.

Demircan, Ö. (1998). Türkçede Çatılım ile Edilim. İmer-Uzun (Ed.). VII. Dilbilim Kurultayı

Bildirileri, 141-154.

Dik, S. C. (1978). Functional Grammar. Netherlands: North-Holland Publishing Company.

Hayatsu, E. (2000). 現代日本語のヴォイスをめぐって [Günümüz Japoncasındaki Çatı

Hakkında]. 日本語学 [Japonca Dilbilimi], 19, 16-27.

İnoue, K. (1976). 変形文法と日本語 [Dönüşümsel Dilbilgisi ve Japonca]. Tokyo: Taishūkan

Shoten.

Kornfilt, J. (1997). Turkish. London: Routledge.

Kudo, M. (1990). 現代日本語の受身文 [Günümüz Japoncasında Edilgen Tümce]. 言葉の

科学 [Sözcük Bilimi], 4, 47-102.

Mainichi Shinbun. (12 Haziran 2001).

Milliyet Gazetesi. (4 Temmuz 2004).

Özkaragöz, İ. (1986), Monoclausal Double Passives in Turkish. In (Ed.). Studies in Turkish

Linguistics (pp. 77-91). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.

Palmer, F. R. (1994). Grammatical Relations and Roles. London: Cambridge University Press.

Page 112: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

103

Sakahara, S. (2003), ヴォイス現象の概観 [Çatının Görünümü]. 言語 [Dil Dergisi]. 26-33.

Siewierska, A. (1984). The Passive: A Comparative Linguistic Analysis. London: Croom Helm.

Shibatani, M. (1985). Passives and Related Constructions: A Prototype Analysis. Language.

61(4). 821-848.

Takahashi, T. (1985). 現代日本語のヴォイスについて [Günümüz Japoncasındaki Çatı

Hakkında] . 日本語学 [Japonca Dilbilimi]. 4-23.

Teramura, H. (1982). 日本語のシンタクスと意味 I [Japoncanın Sözdizimi ve Anlamı I].

Tokyo: Kuroshio Publishers.

Page 113: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

104

ÖZET

JAPONCA VE TÜRKÇEDE EDİLGENLİK

Burcu KAYAR

Yüksek lisans tezi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı

Danışman: Doç. Dr. N. Engin Uzun

Ağustos 2006, 106 sayfa

Bu çalışmada Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen yapıların Bağıntısal Dilbilgisi

Kuramı (Bkz. Blake 1990) çerçevesinde karşılıklı çözümlenmesi amaçlanmıştır. Bu

araştırmada Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen yapıların ne gibi benzerlik ve farklılıklar

gösterdiği karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Yöntem olarak bütünce çözümlemesi

benimsenmiş; Japonca ve Türkçe gazetelerindeki edilgen tümceler taranmış ve bir veri

tabanı oluşturulmuştur. Bu veri tabanından alınan tümceler Bağıntısal Dilbilgisi kuramı

ışığında çözümlenmiştir.

Araştırma sonucunda Japonca edilgen yapıların Türkçe edilgen yapılardan çok farklı

olmadığı belirlenmiştir. Ayrıca her iki dilde de yazılı dilde edensiz edilgen yapıların sık

kullanıldığı tespit edilmiştir.

ANAHTAR KELİMELER: Bağıntısal Dilbilgisi, edensiz edilgen yapı

Page 114: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

105

ABSTRACT

PASSIVIZATION IN JAPANESE AND TURKISH

Burcu KAYAR

Thesis for master of science, Department Of Oriental Languages and Literatures

Supervisor: Assoc. Prof. N. Engin Uzun

August 2006, 106 pages

In this study, it is aimed to solve the passive structures in Japanese and in Turkish

in the framework of Relational Grammar Theory (see Blake 1990). In this research, it is

investigated comparatively what kind of similarities and differences in passive structures

there are between Japanese and Turkish languages. The method chosen is corpus analysis;

the passive structures in Japanese and Turkish newspapers have been surveyed and a

database has been constituted. The sentences from that database are solved by Relational

Grammar Theory.

As a result of this study, it has been concluded that passsive structures in Japanese are

similar to passive structures in Turkish. In addition, it has also been concluded agentless

passive structures are used frequently in both languages.

KEY WORDS: Relational Grammar, agentless passive structures

Page 115: JAPONCA VE TÜRKÇEDE ED İLGENLİKacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1299/1900.pdf · “Japonca ve Türkçede Edilgenlik” adlı tezin konusu Japoncadaki ve Türkçedeki edilgen eylemleri

106

要旨

日本語とトルコ語の受動態

ブルジュ・カヤル

修士論文

指導教官:教授 ナディル エンギン・ウズン

2006年6月、106ページ

本研究の目的は日本語とトルコ語の受動態は関係文法を基づいて分析するこである。

本研究では日本語とトルコ語の受身文の類似点と相違点が比較的に研究した。コーパ

ス分析が方法として使い、日本語とトルコ語の新聞での受身文のコーパスが組み合わ

せた。このコーパスから選ばれた受身文が関係文法を基づいて、分析した。

その結果日本語の受動態とトルコ語の受動態の類似点が多くないのが明らかにした。

そして、日本語でもトルコ語でも主語がない受身文がよく使われているのが明らかに

した。

キーワード:関係文法、主語がない受身形