JAN ZAMOYSKI –

CZŁOWIEK

RENESANSU

Na początek

garść ogólnych

informacji o życiu

Jana

Zamoyskiego…

Jan Sariusz Zamoyski urodził się

19 marca 1542 r. na zamku w Skokówce,

gdzie spędził tylko wczesne lata swojego

dzieciństwa. Jako trzynastoletni chłopiec,

za sprawą ojca wyruszył na 4 lata

do Paryża, gdzie żądny wiedzy

uczęszczał na wykłady do Sorbony

i Kolegium Królewskiego. Później

studiował także w Strasburgu i w Padwie.

Jak mawiał: „Padwa uczyniła mnie

mężczyzną”, gdyż ukazała mu świat jako

miejsce męskiej walki. W 1561 r. dzięki

talentowi przywódczemu został tam

reprezentantem Polaków we władzach

uczelni. Interesował się przede

wszystkim prawem. W1563 r. Zamoyski

został rektorem uniwersytetu prawników

w Padwie. Wykazał się przy tym dużą

ambicją, przedsiębiorczością

i umiejętnością zjednywania sobie ludzi.

DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

Jan Sariusz Zamoyski

Po powrocie z Włoch Zamoyski

został sekretarzem Zygmunta

Augusta – redagował listy i pisma

władcy, uczestniczył w obradach

senatu, miał kontakty z posłami na

sejm. Załatwiał także wiele trudnych

czy drażliwych spraw króla. Siedem

lat na dworze Zygmunta Augusta

wprowadziło go w tajniki polskiego

sądownictwa. Za sumienne

wykonywanie swych obowiązków

Zamoyski otrzymywał od króla

kolejne majątki ziemskie.

W 1571 r. ożenił się ze szlachcianką

Anną Ossolińską, która zmarła rok

później, nie dając mężowi potomka.

DWÓR KRÓLEWSKI

Zygmunt August

Po bezpotomnej śmierci Zygmunta

Augusta w lipcu 1572 r., Jan

Zamoyski, przejęty sytuacją

Rzeczypospolitej, w porozumieniu

ze stanem szlacheckim wysunął

koncepcję wyboru króla przez całą

szlachtę. Sejm pod naciskiem

przyjął zasady wolnej elekcji,

a Zamoyski stał się przywódcą

szlachty oraz aktywnym politykiem,

który miał znaczny wpływ na losy

narodu.

Po krótkim panowaniu Henryka

Walezego królem został Stefan

Batory, który uczynił Zamoyskiego

podkanclerzym koronnym i swym

doradcą. Hojnie nagradzał też jego

poświęcenie i pracowitość.

Stefan Batory

Zamoyski pomagał Batoremu w realizacji jego planów, robiąc karierę u boku

władcy. W 1577 r. poślubił 17-letnią księżniczkę Krystynę Radziwiłłównę,

a w1578 r. został kanclerzem wielkim koronnym. Wkrótce stał się potężnym

magnatem, co spowodowało zmianę jego poglądów politycznych: został

zwolennikiem silnej władzy monarszej. Rozpoczął naukę sztuki wojennej,

a od 1579 r. uczestniczył w wojnie z Moskwą ,walcząc przeciwko carowi Iwanowi

Groźnemu.

KARIERA WOJSKOWA I ŻYCIE PRYWATNE

Zamoyski nie miał szczęścia w miłości. Jego druga żona, Krystyna Radziwiłłówna,

zmarła w 1580 r. Ponownie ożenił się 3 lata później z 14-letnią bratanicą króla –

Gryzeldą Batorówną. Małżonka dała hetmanowi dwie córki – Annę i Zofię, ale sama

nie przeżyła porodu. Niedługo później zmarły także noworodki.

W kwietniu 1580 r. Jan Zamoyski podpisał akt erekcyjny Zamościa, stając się

w ten sposób założycielem „miasta idealnego” budowanego przez włoskiego

architekta Bernarda Moranda, a 9 lat później ze swych dóbr utworzył

Ordynację Zamojską.

W 1581 r. król mianował kanclerza hetmanem wielkim koronnym,

który po zwycięskiej wojnie z Moskwą doprowadził do traktatu pokojowego, zyskując

Inflanty i ziemię połocką.

Czasy dominacji Zamoyskiego zakończyły

się po wyborze na króla Zygmunta III

Wazy, będącego faworytem kanclerza,

z powodu jego złych stosunków z królem.

Nadal jednak pozostawał dowódcą wojsk.

Jan Zamoyski

W 1592 r. Zamoyski ożenił się po raz

czwarty z Barbarą Tarnowską, która

urodziła mu syna – Tomasza. W 1595 r.

założył trzecią w Polsce wyższą

uczelnię – Akademię Zamojską wraz

z drukarnią i biblioteką. Pod koniec

1602 r. Jan Zamoyski udał się do swej

rezydencji w Zamościu oraz usunął

nieco z polityki.

3 czerwca 1605 r. schorowany hetman

zakończył życie. Jego prochy i płyta

nagrobna znajdują się w kaplicy

Zamoyskich w Katedrze Zamojskiej,

ufundowanej przez samego kanclerza.

O działalności

Zamoyskiego jako

mecenasa,

humanisty

i propagatora

rozwoju nauki…

MECENAT

Jan Zamoyski był również mecenasem. Jego działalność koncentrowała się jednak

głównie na Zamościu. Jako właściciel biblioteki w Akademii oraz działającej tam

drukarni, łożył na jej utrzymanie, powiększał księgozbiór i drukował w trzech językach:

po polsku, łacinie i grecku, dzieła prawnicze i filologiczne znanych twórców, m.in.

profesora prawa z Akademii Zamojskiej – Tomasza Dreznera, prawnika – Jana

Herburta oraz filologa – Adama Burskiego. W dziedzinie sztuki jego mecenat niestety

nie był wybitny. Dla kanclerza najważniejszy był utylitarny (przynoszący korzyść

praktyczną) charakter sztuki. Wśród licznych stypendystów zagranicznych nie było ani

jednego artysty. Hetman posiadał za to artystycznego doradcę –Jana Pudłowskiego.

Jednakże mógł on się pochwalić opieką nad doskonałym muzykiem – Mikołajem

Gomółką, autorem słynnego psalmu pt. „Nieście chwałę, mocarze”, którego

twórczość została doceniona w XX w.

Obraz przedstawia

Jana Herburta,

jednego z podopiecznych

Jana Zamoyskiego, historyka,

humanistę, prawnika, autora

dzieł o tematyce

dyplomatycznej, np. „Statutów”.

ZAMOŚĆ – MIASTO IDEALNE

Rysunek z XVI w. przedstawiający miasto.

Współczesny plan Starówki

Zamość został zbudowany wg koncepcji renesansowego „idealnego miasta

- twierdzy” (citta ideale) opracowanej przez włoskich architektów. Miasto

idealne miało być funkcjonalne, bezpieczne, przyjazne mieszkańcom

i przede wszystkim piękne. I taki był Zamość – z jednorodną zabudową,

racjonalnie rozplanowanymi obiektami użyteczności publicznej

oraz z fortyfikacjami gwarantującymi mieszkańcom bezpieczeństwo.

Ponadto plan miasta sporządzony przez Bernarda Moranda nawiązuje

do antropomorficznej koncepcji człowieka witruwiańskiego i przypomina

ludzką sylwetkę, gdzie pałac jest głową, główna ulica – kręgosłupem,

a akademia i katedra sercem i płucami. Poprzeczna arteria z trzema

rynkami była brzuchem, zaś służące do obrony bastiony – rękami

i nogami.

Co ciekawe, Zamość został założony na gruntach wsi Skokówka,

w której przyszedł na świat Zamoyski. Warownia chroniła szlak

kupiecki, prowadzący z Wołynia i Lwowa do Lublina i Warszawy.

W mieście mieszkało wiele mniejszości etnicznych, m. in. Ormianie,

Grecy, a także Żydzi.

Widok Zamościa z lotu ptaka

Słynny ratusz

w Zamościu

AKADEMIA ZAMOJSKA

Jan Zamoyski ogłosił publicznie plan utworzenia Akademii 5 kwietnia 1594 r., chociaż

dojrzewał on w głowie kanclerza już rok wcześniej. Miała ona służyć obywatelskiemu

wychowaniu oraz przygotowaniu młodzieży szlacheckiej do pełnienia obowiązków

senatorskich i życia publicznego.

Jej fundacja została zatwierdzona przez papieża Klemensa VIII w październiku

1594 r. bullą elekcyjną, która przyznała akademii prawa uniwersytetu o trzech

fakultetach: filozofii, prawa i medycyny wraz z nadawaniem stopni akademickich.

Uroczyste otwarcie Akademii miało miejsce 15 marca 1595 r. Jan Zamoyski

zachęcił młodzież do nauki słowami: „Gdy lud w ciemności, walą się królestwa,

upadają mocarstwa, same dostojeństwa ciężarem się stają.

Nieocenionym pomocnikiem kanclerza i współtwórcą Akademii był Szymon

Szymonowic, znany twórca sielanek.

Sześcioletni kurs wyższy studiów składał się z 7 katedr: matematyki, logiki i

metafizyki, medycyny i filozofii naturalnej, elokwencji, filozofii moralnej i polityki,

prawa polskiego oraz prawa powszechnego. Kilka lat później pojawiła się także

katedra teologii. Językiem wykładowym była łacina i greka, której chłopiec uczył

się w Akademii podczas pięcioletniego kursu niższego od ukończenia 7 roku

życia.

KILKA SŁÓW O AKADEMII ZAMOJSKIEJ…

Akademia współpracowała z wydziałem medycyny uniwersytetu w Padwie. Tam

też Zamoyski wysyłał przyszłych profesorów na praktykę i dalsze studia.

CIEKAWOSTKI

Kanclerz był bardzo tolerancyjny wobec odmiennych religii. Podobno podczas

studiów w Padwie sam przeszedł z kalwinizmu na wyznanie rzymskokatolickie.

Ufundowanie świeckiej Akademii Zamojskiej było spowodowane, jak wskazują

niektórzy historycy, powolnym upadkiem Akademii Krakowskiej, jak większości

uniwersytetów w Europie silnie związanych z Kościołem.

Wielka tragedia Jana Kochanowskiego pt. „Odprawa posłów greckich”

została po raz pierwszy wystawiona na weselu Jana Zamoyskiego i Krystyny

Radziwiłłówny.

Rodzina kanclerza należała do herbu Jelita. Nazwę tą nadał Władysław Jagiełło

odważnemu i walecznemu Florianowi Szaremu (Sariuszowi), będącego protoplastą

rodu, który zginął w bitwie pod Grunwaldem przebity trzema włóczniami,

co spowodowało wypłynięcie jego wnętrzności. Stąd też pochodzi niecodzienna

nazwa herbu.

Zamoyski znał łacinę, a oprócz tego władał jeszcze pięcioma czy sześcioma

językami!

Zamoyski zbierał księgi oraz greckie, hebrajskie czy armeńskie rękopisy,

antyczne monety, arcydzieła sztuki włoskiej.

HUMANISTA I CZŁOWIEK RENESANSU

Kanclerza Jana Zamoyskiego z pewnością można, a nawet trzeba, nazwać

człowiekiem renesansu. Był wszechstronnie wykształcony, studiował

na najlepszych uniwersytetach w Europie, znał 6 języków obcych, napisał

łacińskie dzieło pt. „O senacie – ksiąg dwie”, traktujące o prawach

i obowiązkach senatora oraz zakresie działalności senatu. Dbał także

o rozwój nauki i kultury, sprawował mecenat nad artystami, utworzył jeden

z większych ośrodków oświatowych w Polsce, a nawet zbudował własne

miasto – Zamość, zwane „perłą renesansu” i „Padwą północy”, które do dziś

jest chętnie odwiedzane przez turystów z całego świata oraz znajduje się

na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Ten charyzmatyczny hetman,

któremu dobro ojczyzny leżało na sercu, chętnie udzielał się w polityce,

służąc czterem kolejnym władcom. W życiu prywatnym – pechowiec

i trzykrotny wdowiec, w zawodowym – znaczący polityk, szybko pnący się

po szczeblach kariery wojskowej. I choć był zmienny w poglądach

oraz żądny sławy, którą potrafił jednak wykorzystać, miał znaczny wpływ

na dzieje Polski. Nie wiadomo, jak potoczyłaby się nasza historia, gdyby nie

ten wielki kanclerz i hetman, którego liczne sukcesy wojskowe

uniemożliwiły Habsburgom przejęcie tronu polskiego i doprowadziły

do podpisania pokoju z Moskwą…

BIBLIOGRAFIA

Grzybowski S., Jan Zamoyski. Warszawa: PIW, 1994. ISBN 83-06-02340-4

Kowalczyk J. W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego. Lublin, 1980. ISBN

8322201249

Naylor T. K., 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje Polski. Ranking.

s. 353- 362. Wydawnictwo PULS, 1996. ISBN 1859170617

Podhorecki L., Hetman Jan Zamoyski. Wydawnictwo MON, 1971.

Seildler G., Lubelszczyzna pisze swą historię architekturą. „Kalendarz lubelski”.

Lublin, 1985.

Witusik A., O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej. Lublin, 1978 .

Wójcik-Góralska D., W służbie czterech monarchów. Opowieść o Janie

Zamoyskim. Warszawa 1978.

Szyszka B., Akademia Zamojska i jej tradycje. Zamość: Muzeum Okręgowe

w Zamościu, 1994.

http://polskiedzieje.pl/hetmani-koronni-i-litewscy/jan-zamojski.html

http://poloniaviva.eu/index.php/pl/4-historia/artyku/246-jan-zamoyski-

zapomniany-heros

http://www.turystyka.zamosc.pl/pl/page/289/zamosc-w-pigulce.html

http://www.sztetl.org.pl/pl/article/zamosc/3,historia-miejscowosci

DZIĘKUJEMY

ZA UWAGĘ!

Aleksandra Przybyłek (1a)

Patrycja Nowak (1a)

Opiekun: Ewa Pawik