ix. bÖlÜm - abs.kafkas.edu.trabs.kafkas.edu.tr/...monopolcu_rekabet_oligopol.pdf · nokta olarak,...

Monopolcü Rekabet ve Ol igopol | 205

IX. BÖLÜM

MONOPOLLÜ REKABET PİYASASI VE OLİGOPOL

Adem Karakaş

Gerçek hayatta karşı karşıya olduğumuz ekonomik aktivitelerin açık-lanması belirli genellemeler, varsayımlar, önkabuller ve benzeri kısıtlamalar altında ve farklı bakış açıları göz önünde bulundurularak yapılmaktadır. Bu bağlamda gerçekte karşılaştığımız her iktisadi olayı kendi öncülleri ve ortaya çıkardığı durumları ele alarak değerlendirme gibi dinamik bir analiz yapabil-me imkanımız olduğu gibi bir takım iktisadi olayları gruplandırarak genelleş-tirme de yapabilmekteyiz. Daha önceki ünitelerde ele alınan tam rekabet piyasası ve bu piyasanın ortaya çıkardığı zemin üzerinden bir değerlendirme yapıldığında, ideal işleyişin dışında kalan, günlük hayatta çoğunlukla karşı karşıya olunan piyasalarla yüzleşmek ve bu piyasaların işleyişlerini de izah etmek gerekmektedir. Aksak veya eksik rekabet piyasaları olarak adlandırı-lan bu piyasaların içerisinde önemli yer tutan yapılardan biri monopollü reka-

Yrd. Doç. Dr. Adem KARAKAŞ, Kafkas Üniversitesi, Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölümü,

E- Posta: [email protected]

mailto:[email protected]

206 | Ekonomin in Temel ler i

bet piyasası bir diğeri de daha derinlikli ve sosyal hayatın diğer alanlarını da bir şekilde etkileme gücüne sahip olan oligopol piyasasıdır.

Her iki piyasa türü de belirli noktalarda piyasa mekanizmasının işleyi-şinde ortaya çıkan veya çıkartılan kısıtlamalar neticesinde birbirinden ve diğer piyasa türlerinden ayrışmaktadır. Özellikle bu iki tür piyasa işleyişinin altyapısının anlaşılması, ortaya çıkardıkları sonuçların analiz edilmesi ve günlük hayatta bizatihi karşılaşılan olayların teorik zeminin şekillendirilmesi önem arz etmektedir. Monopollü rekabet piyasasının ve oligopol piyasaların iyi bir şekilde anlaşılamaması, iktisadi olayların yorumlanması ile ilgili gerekli olan bilginin yeterli olamayacağı anlamına gelmektedir.

Bu denli önemli olan her iki piyasanın teorik zemininin öğrenilmesi; as-lında çok sıradan görülen ve üzerinde bugüne kadar düşünülmemiş iktisadi aktivitelerin neden-sonuç ilişkisi içerisinde yorumlanmasını sağlayacaktır. Televizyon, internet, gazete ve benzeri alanlarda gördüğümüz reklamların nedenlerinin, etkilerinin ve sonuçlarının yorumlanması, piyasada rekabet denilen kavramın aslında nasıl oluştuğunun, rekabeti ortadan kaldıran yapı-ların nasıl oluştuğunun ve piyasa aksamasının ortaya çıkardığı sonuçların neler olduğunun anlaşılması monopollü rekabet ve oligopol piyasaların ana-liz edilmesi ile gerçekleşecektir.

O halde sırasıyla önce monopollü rekabet piyasasının ne olduğu, nasıl işlediği ve sonuçlarının neler olduğuna dair değerlendirmeleri, ikinci olarak da oligopol piyasaların şekillenmesi, yapı değiştirmesi ve sonuçlarının nasıl yorumlanması gerektiğine ilişkin değerlendirmeleri belirli bir sistematik içeri-sinde analiz etmeye başlayabiliriz.

MONOPOLLÜ REKABET PİYASASI

Tam rekabet piyasasının günlük hayatta tam olarak karşı karşıya ka-lınması mümkün olmayan hayali bir piyasa olduğunu; ancak günlük hayattaki işleyişin ideal kabul edilen bu piyasaya vurgu yapılarak analiz edilmesi ge-rektiğini daha önce vurgulamıştık. Bu uç piyasanın yanı sıra, bir başka uç nokta olarak, tekel piyasası olarak adlandırdığımız monopol piyasanın da iktisadi hayat içerisinde tek başına hareket eden bir yapı olduğunu görmek-teyiz. Bununla birlikte, tekel piyasası kısmen daha gerçekçi bir oluşumu ifade etmekle birlikte yaygın bir oluşum olmaktan uzaktır.

Her iki piyasanın belirli varsayımlar dahilinde hareket ettiğini belirterek yola çıktığımızda, monopollü rekabet piyasasının kısmen tam rekabet piya-sası özelliklerini kısmen de monopol piyasa özelliklerini içerisinde barından bir piyasa türü olduğunu söyleyebiliriz. Monopollü (monopolcü) rekabet piya-sası ne tam rekabet piyasası kadar geniş bir hareket serbestisini ne de tekel piyasası kadar katı bir işleyişi içerir. İkisinin arasında bir yerlerde bazı du-rumlarda tam rekabetçi yapıya yakınlaşan bazı durumlarda monopol yapıya yakınlaşan bir piyasadır.


Monopollü rekabet piyasasının tanımı genelde şu şekilde yapılmakta-dır; aslında aynı türden mal ve hizmet üreten çok sayıda firmanın, ürettikleri mal ve hizmet(ler)i, farklıymış gibi lanse ederek tüketiciler üzerinde bir güç elde etmeleridir. Başka bir ifade ile birbirlerini yüksek derecede ikame eden mal ve hizmetlerin aslında birbirlerinden çok farklıymış gibi bir imaj oluşturu-larak piyasa gücü elde edilmesi ve tüketicilerin bu mal ve hizmetlere yönlen-dirilmesidir.

Bu piyasaya birçok farklı örnek verilebilir. Aslında birbirine çok benze-yen hatta içeriği aynı olan deterjanların reklam, değişik türden ambalajlama, marka imajı, promosyon ve benzeri yöntemlerle birbirinden çok faklı olduğu imajı verilerek piyasaya sunulması gibi. Benzer şekilde, aslında aynı yete-neklere sahip kuaförlerin çok küçük ayrıntılar kullanılarak diğerlerinden farklı oldukları imajının verilmesi gibi. Yahut verilen hizmet konseptine bakıldığın-da birbirinden çok küçük ayrıntılarla ayrılan ticari bankaların sürekli diğer ticari bankalardan daha farklıymış gibi görünmeleri gibi. Ve nihayet, cep telefonu servis sağlayıcısı olan telekomünikasyon firmalarının kendilerini diğerlerinden ayırmak için verdikleri imaj gibİ.

Aslında herbir firma kendi sektöründe diğer firmalardan çok da yapısal hizmet farkına sahip olmamalarına karşın tüketicilere bu yönde etki etmekte ve onlar üzerinde bir tekel gücü elde etmeye çalışmaktadırlar. Halbuki, örne-ğin çamaşır makinesinde kullanmak üzere x marka deterjan markasının bu-lunmasının mümkün olmadığı bir durumda y marka deterjan onu çok büyük oranda ikame etmektedir. Ya da yıllarca tek bir kuaföre giden bir kişi için o kuaförün kapanması durumunda başka bir kuaförün istenilen hizmeti çok büyük oranda yapabiliyor olması gibi. Nihayet, yıllar boyu sadece a marka siyah çay içen bir tüketicinin o firmanın kapanması yahut o markanın bulu-namaması sonucunda b marka çayı kullanarak çok büyük oranda benzer tatmin seviyesini elde etmesi gibi örnekler vermek ve bu örnekleri oldukça çoğaltmak mümkündür.

Daha önce de söylenildiği gibi kısmen tam rekabet piyasasının kısmen de monopol piyasanın özelliklerini barındıran monopollü rekabet piyasasında alıcı ve satıcı sayısı çoktur. Piyasaya giriş çıkış serbestisi söz konusudur. Bilgi edinme ile ilgili bir kısıtlama yoktur. Ancak homojen olan mal ve hizmet-ler heterojen hale getirilmiştir. Bu heterojen mal ve hizmetler üzerinde tüketi-ciler etki altına alınmakta ve alıcı üzerinde monopol gücü oluşturulmaktadır.

Monopollü Rekabet Piyasasında Kısa Dönem Firma Dengesi

Monopollü rekabet piyasasında birbirinin ikamesi olan mal ve hizmet-lerin üreticisi olan çok sayıda firma bulunmaktadır. Bu yönüyle tam rekabet piyasasından ve tekel piyasasından ayrılan monopollü rekabet piyasasından bahsedebilmekteyiz. Bu ayrışma bize monopollü rekabet piyasasında faali-yet gösteren firmanın talep eğrisinin, hasıla ve maliyet eğrilerinin de farklıla-şacağı sinyalini vermektedir. Tam rekabet piyasasında yatay eksene paralel


olan ve talep eğrisi, marjinal hasıla eğrisi, fiyat ve ortalama hasılatın özdeş olduğu durum değişmeye başlayacaktır. Daha fazla satış yapmak için fiyatın düşürülmesi gibi bir durum söz konusu olduğundan monopollü rekabet piya-sasında negatif eğimli bir talep (D) ve marjinal hasıla (MR) eğrisi ile karşı karşıya kalınmaktadır. Bu yönüyle tekelci firmanın dengesine benzemektedir. Ancak monopollü rekabeti tekelden ayıran nokta, piyasada birden fazla firma faaliyet gösterdiğinden monopollü rekabet piyasasındaki talep ve marjinal hasıla eğrilerinin monopole göre kısmen daha esnek olmasıdır. İkame edile-bilir mal ve hizmetin söz konusu olması, esneklik düzeyini artırmaktadır.

Şekil 9.1’de görüldüğü üzere monopollü rekabet piyasasında faaliyet gösteren firmanın kısa dönem dengesi marjinal maliyet ile marjinal hasılatın eşitlendiği noktaya denk gelen Q1 üretim seviyesidir. Q1 üretim seviyesine denk gelen t noktası bu firmanın ürettiği yahut sattığı malın birim başına maliyetini gösterirken k noktası da ortalama hasılata ve aynı zamanda birim başına satış fiyatına denk gelmektedir. Q1 kadar malı C maliyeti ile üreten firma P1 fiyat seviyesinden satmaktadır. Firmanın maliyet bölgesi O-Q1-t-C olarak gerçekleşirken hasılat bölgesi de O-Q1-k-P1 olarak gerçekleşmektedir. Bu durumda firmanın kar bölgesi de C-t-k-P1 alanı olarak gerçekleşecektir.


Monopollü Rekabet Piyasasında Uzun Dönem Firma Dengesi

Monopollü rekabet piyasası şartlarında faaliyet gösteren bir firma uzun dönemde, tam rekabet piyasasının uzun dönemindekine benzer şekilde normal kar elde etmektedir. Bunun nedeni birbirini ikame eden mal ve hiz-metlerin üretilip satıldığı piyasada, giriş-çıkış serbestisinin bulunması ve fiyatların ortalama maliyetlere yakın bir noktada oluşmasıdır. Aynı zamanda, piyasada aşırı kar söz konusu iken kara ortak olmak isteyen başka firmaların piyasaya girmeleri sonucunda fiyatların aşağıya doğru inmeye başlamasıdır. Mal ve hizmet miktarındaki artış fiyatların da gerilemesine yol açmaktadır.

Şekil 9.2’de görüldüğü üzere monopollü rekabet piyasasında faaliyet gösteren firmanın uzun dönem dengesi normal kar seviyesinde gerçekleş-mektedir. Q1 üretim seviyesinde MR=MC dengesi sağlanmış; buna karşın aşırı kar ortadan kalkmıştır. Bununla birlikte önemli bir nokta da şudur; tam rekabet piyasasında MC eğrisi AC eğrisini minimum noktasında kesmekte idi. Bunun anlamı tam rekabetçi firmanın en düşük maliyetlerle dengeye gelmesi idi. Ancak monopollü rekabet piyasasında firma en düşük maliyet-lerde değil ortalama maliyetlerin biraz daha yüksek olduğu k noktasında dengeye gelmektedir. Firma k noktasında normal kar seviyesinde denge üretimini gerçekleştirmektedir.


Monopollü Rekabet Piyasasının İşleyişi

Monopollü rekabet piyasası benzer türden mal ve hizmetlerin üretimi-nin yapıldığı ve markalaşma, imaj, reklam, promosyon ve benzeri uygulama-larla tüketici üzerinde monopol gücünün oluşturulduğu bir piyasadır. Aynı türden her bir mal ve hizmet esasen birbirini büyük ölçüde ikame etmesine karşın ayrıntılarda yer alan bazı farklılıklar neticesinde farklıymış gibi lanse edilmektedir. Örneğin; bir tüketicinin bankacılık sektöründen beklediği hizmet paketi belirlidir. Sektörden talep edilen hizmetler çok büyük oranda mevduat hizmetleri, faiz geliri elde etme, para havale ve EFT yapma, kredi kartı hiz-metinden yararlanma, kredi kullanma ve benzeri finansal işlemlerin yerine getirilmesidir. Türkiye’de bulunan hemen hemen tüm mevduat bankaları benzer hizmetleri sağlamaktadır. Bir banka kredi kartı avantajını daha fazla sağlarken diğeri para transferinde daha ucuz işlem yapmakta, bir diğeri de kredi faiz oranlarında tüketiciye daha cazip imkanlar sağlamaktadır. Dolayı-sıyla toplamda bakıldığında bir bankanın diğerine oranla çok bariz bir üstün-lüğü yoktur ve hemen hepsi birbirini ikame edebilir. Ancak tüketici yukarıda belirttiğimiz nedenlerden dolayı algısın tek bir bankaya yoğunlaştırmakta ve başka banka ile çalışma yolunu tercih etmektedir. Banka, yaptığı reklam harcamaları, promosyon ve benzeri uygulamalarla tüketici üzerinde bir algı oluşturmuş ve bunun karşılığında bir monopol gücü elde etmiştir.

Benzer şekilde Türkiye’de bulunan cep telefonu hizmet sağlayıcısı 3 firmanın durumu da monopollü rekabet piyasasına örnek verilebilir. Bir tüke-ticinin cep telefonu servis sağlayıcısından beklediği hizmet paketi bellidir. Çoğunlukla, cep telefonu ile konuşma hizmeti, mesaj gönderip alma hizmeti, internet hizmeti ve benzeri konseptte hizmetler talep edilmektedir. Her üç firma da çok büyük oranda bu hizmetleri sağlamaktadır. Bir firma konuşma ücretlerinde cazip imkanlar sağlarken diğeri internet hizmetlerinde avantaj sunmaktadır. Ancak toplamda her bir firmanın sağladığı hizmetler birbirini ikame etmektedir. Buna karşın tüketici illaki tek bir servis sağlayıcıyı tercih etme eğilimindedir. Bu durum, firmaların yapmış oldukları imaj çalışmaları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Bu türden örneklerin çoğaltılması mümkündür. Sonuç olarak monopollü rekabet piyasası imaj üzerine inşa edilmekte ve bunun sağlanması için yoğun bir şekilde reklam harcamaları yapılmakta, promosyonlar verilmekte ve bunların maliyetleri de tüketiciye yansıtılmakta-dır.

Televizyon, gazete ve internette karşılaşılan reklamlara bakıldığında birçok firmanın aynı hizmeti veriyor olmasına karşın kendi mal ve hizmetini farklı gibi göstermeye çalışmasının nedeni budur. Yazılı ve görsel medyada karşılaşılan birçok reklam bu imajın sağlanmasına yöneliktir. Bunu diş ma-cunu piyasasında, deterjan piyasasında, kozmetik sektöründe, ulaşım hiz-metlerinde, telekomünikasyon hizmetlerinde, bankacılık ve finans, lojistik hizmetlerinde, turizm sektöründe ve benzer sektörlerde görmek mümkündür.


Monopollü Rekabet Piyasasına Yönelik Eleştiriler

Tam rekabet piyasası dışında kalan tüm piyasalar aksak (eksik) reka-bet piyasaları olarak nitelemişti. Anı zamanda aksak rekabet piyasalarının bir şekilde eleştirilebilir piyasalar oldukları da ifade edilmişti. Monopollü rekabet piyasasına yönelik değerlendirmelerin de bu bağlamda ele alınması gerek-mektedir.

- Monopollü rekabet piyasasında faaliyet gösteren firmalar çok yo-ğun reklam harcaması yaptıkları için aslında üretime kanalize edi-lebilecek kaynaklar israf edilmektedir. Reklama ayrılacak paylar üretime yönlendirilse daha ucuz mal ve hizmet tüketimi sağlanabi-lecekken bu reklam maliyetlerinin son kullanıcıya yüklenmesi et-kinsizlik ortaya çıkarmaktadır.

- Benzer şekilde promosyon ve imaj çalışmaları için harcanan kay-naklar da israf kapsamındadır ve maliyetleri son kullanıcıya yansı-tılmaktadır.

- İsrafın çok yoğun olduğu monopollü rekabet piyasasında tüketicile-rin olması gerekenin üzerinde bir fiyatla mal ve hizmete ulaşmaları piyasa etkinsizliğine yol açmaktadır.

- Tüketicilerin daha ucuza alabilecekleri mal ve hizmetleri yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı daha pahalıya elde etmeleri toplumsal gelir dağılımında tüketici aleyhine üretici lehine bir dağılım ortaya çıkartacaktır. Dolayısıyla toplumsal gelir dağılım adaletini bozucu etkisi nedeniyle de monopollü rekabet piyasası eleştirilmektedir.

OLİGOPOL PİYASASI

Oligopol, aynı endüstride faaliyet gösteren birbirini etkileyecek kadar az sayıda firma karşısında çok sayıda alıcının olduğu piyasa yapısını ifade etmektedir. Burada anahtar ifade piyasadaki firmaların birbirlerinden etkilenip etkilenmedikleridir. Tam rekabet piyasası ile monopol piyasa arasındaki ska-la içerisinde yer alan oligopol yapı günlük hayatta oldukça sık karşılaşılan piyasa türlerinden biridir.

Oligopol piyasa yapısının belirlenmesinde piyasada faaliyet gösteren firma sayısının yanı sıra bu firmaların birbirlerinden etkilenip etkilenmediği konusu da önem arz etmektedir. Karar alma sürecinde, bir firmanın sektör-deki diğer firmaların fiyat, miktar, maliyet, reklam ve benzeri uygulamalarını göz önünde bulundurması durumunda oligopol yapıdan bahsedilebilirken sektörde faaliyet gösteren birkaç firma olmasına karşın her birinin diğerlerin-den bağımsız karar almaları durumunda bu yapı oligopol olarak tanımlan-mamaktadır.

Örneğin, İstanbul-Ankara arasında yolcu taşıyan 50 farklı otobüs fir-ması olduğunu varsayalım. Bu firmalardan her birinin, kendisi haricindeki 49 firmanın yolcu taşıma ücretini, maliyet kalemlerini, hizmet kalitesini, otobüs


modellerini ve benzeri faaliyetleri takip etmesi durumunda oligopolcü bir yapıdan söz edebiliriz. Bununla birlikte örneğin demir-çelik sektöründe faali-yet gösteren 3 firmadan her biri, aynı sektörde olmalarına ve az sayıda olma-larına karşın, kendi üretim ve satış kararlarını diğer firmaların ne yaptığına bakmaksızın kendi başlarına alıyorlarsa burada oligopolcü bir yapıdan bah-sedilememektedir.

Oligopol Piyasasının Özellikleri

Bir piyasanın, oligopol yapı olarak tanımlanması için bazı şartları ta-şıması gerekmektedir. Bunlar, karşılıklı etkileşim içerisinde olan firmaların aynı sektörde yahut endüstri dalında faaliyet göstermeleri sonucunda ortaya çıkan oligopolün diğer piyasalardan ayrışması için gerekli olan şartlardır.

- Oligopol piyasada faaliyet gösteren firmaların birbirleri ile etkileşim içerisinde olmaları gerekmektedir. Gerek işbirliği gerekse de reka-bet açısından bir firmanın yapmış olduğu davranış ve almış olduğu kararların diğer firmalar tarafından takip edilmesi ve değerlendiril-mesi gerekmektedir. Aksi takdirde bir firmanın almış olduğu kararın diğer firmalar tarafından önemsenmemekte olduğu sonucu ortaya çıkar ki tanım gereği bu yapı oligopolün dışına çıkacaktır. Dolayı-sıyla karşılıklı etkileşimin ve bazı durumlarda bağımlılığın olmadığı bir yapı oligopol olarak nitelendirilemez.

- Oligopol piyasada üretilen mal ve hizmetler bazen tümüyle aynı bazen de değişikliğe uğramış ve farklılaştırılmış şekilde tüketiciye sunulabilmektedir. Eğer oligopol piyasada üretilen mal ve hizmetler nitelik açısından tümüyle birbirinin aynısı yahut tam ikame mallar ise buna saf oligopol denilmektedir. Petrol sektöründe üretilen mallar buna örnek olarak verilebilir. Firmalar birbirinden farklı olmasınarağmen üretilen mal tamamen birbirinin aynı özelliklere sahiptir. A firmasının piyasaya sunduğu benzin yahut motorin ile B firmasının piyasaya sunduğu benzin yahut motorin aynı işlevi aynı şekilde yerine getirmektedir. Eğer firmaların ürettikleri mallar birbi-rinin aynısı değil de yakın ikamesi ise buna da farklılaştırılmış oligopol adı verilmektedir. Otomobil piyasasındaki firmaların aynı amaca yönelik değişik tür ve modellerde üretim yapması buna ör-nek olarak verilebilir.

- Oligopol piyasanın bir diğer özelliği tam rekabette ve monopollü re-kabette olduğu kadar kolay veya monopolde olduğu kadar zor olan bir piyasaya giriş imkanının olmamasıdır. Daha önceden bahsedil-diği üzere tam rekabet ve monopollü rekabette piyasaya giriş-çıkış serbestisi söz konusuydu. Aynı zamanda monopol piyasada da pi-yasaya giriş oldukça maliyetli ve zordu. Hatta bazı durumlarda ya-sal engellerle piyasaya giriş engellenmekteydi. Oligopol piyasada ise piyasaya girecek olan firma, kendisinden önce piyasada yer edinmiş olan firma ve firmaların fiyat stratejilerini, üretim miktarları-


nı, hitap edilen tüketici kitlelerini ve benzeri değişkenleri göz önün-de bulundurmak zorundadır. Bu da piyasaya girişin zorlaşmış ol-ması olarak ifade edilmektedir.

Oligopol Piyasa Türleri

Oligopol piyasa farklı şekillerde alt başlıklara ayrılmaktadır. Her bir ay-rım da kendi içerisinde farklı stratejilerle tanımlanmakta ve açıklanmaktadır. Burada, detaylı analizlerden daha çok bir altyapı olarak genel hatlarıyla oli-gopolün alt başlıklarını kısaca ele alacağız.

Oligopol piyasa öncelikle firma sayısına göre iki firmalı oligopol ve çoklu oligopol olarak ikiye ayrılmaktadır. Aynı sektörde faaliyet gösteren ve birbirini etkileyen sadece iki firma söz konusu ise bu yapı iki firmalı oligopol yahut düopol olarak tanımlanmaktadır. Aynı sektörde birbirini etkileyen iki-den fazla firmanın olması durumu ise çoklu oligopol olarak adlandırılmak-tadır. Aynı şekilde piyasada faaliyet gösteren firmaların kendi aralarındaki iletişimlerine göre de ayrım yapılabilmektedir. Firmaların birbirleri ile anlaşma yolunu tercih etmemeleri ve rekabeti benimsemeleri sonucunda oluşan oli-gopol türüne rekabetçi oligopol adı verilmektedir. Tersine rekabetin kendi-lerine zarar verdiğini düşünerek anlaşmanın daha rasyonel olduğunu düşü-nen firmaların bir araya gelerek ortak hareket etmeleri sonucunda oluşan yapıya da anlaşmalı oligopol adı verilmektedir.

İki Firmalı Oligopoller

Düopol olarak adlandırılan oligopol yapıda aynı sektörde yahut en-düstri dalında faaliyet gösteren sadece iki adet firma yer almaktadır. Kendi aralarında birbirlerinin kararlarından etkilenerek, fiyat ve miktar stratejileri benimseyerek varlıklarını sürdürmeye çalışmaktadırlar. Düopol piyasada faaliyet gösteren firmaların piyasada nasıl hareket edeceklerine ilişkin varsa-yımlara göre analizler yapılmaktadır. İki firmalı oligopollerde genelde, piya-sada var olan bir monopol yapının nasıl kırılacağı ve ikinci firmanın piyasaya girerken piyasada yer alan ilk firmanın hangi davranışına göre strateji be-nimseyeceği üzerine değerlendirmeler yapılmaktadır. Bu modeller;

- Agustin Cournot tarafından şekillendirilmiş olan Cournot Düopol Modeli

- Joseph Bertrand tarafından oluşturulan Bertrand Modeli

- Edward Chamberlin’in Chamberlin Modeli

- Francis Tsidro Edgeworth tarafından şekillendirilen Edgeworth Mo-deli

- Heinrich Freiherr Von Stackelberg’in Stackelberg Modeli


Cournot Düopol Modeli

Cournot; aynı endüstride sıfır maliyetle üretim yapan iki firmanın fiyat ve satış miktarı üzerinden yapmış olduğu düopol analizinde kar maksimizasyo-nunun nasıl gerçekleşeceği üzerinde durmaktadır. Burada firmalar birbirleri-nin satış miktarlarını ve toplam talep potansiyellerini de kesin olarak bilmek-tedir varsayımından hareket edilmektedir. Anlaşma yoluna gitmeden piyasa satış miktarı ve satış fiyatı ortaya çıkmaktadır.

Cournot, bu piyasa yapısını açıklamak için kullandığı sıfır maliyetle üretim yapan iki maden suyu firmasının stratejilerinden yola çıkmaktadır. Birinci firma, kar maksimizasyonu için MR eğrisinden hareketle toplam piyasa tale-binin yarısı kadar üretim yapma kararı almış ve bu şekilde üretime devam etmektedir. Piyasa yapısını bilen ikinci firmanın, birinci firmanın satış yap-madığı diğer kesimi hedef alarak üretim yapacak ve aynen birinci firmanın yaptığı gibi kendi müşteri potansiyelinin yarısını hedefleyecektir.

Bertrand Modeli

Bertrand Modeli’nin Cournot Modeli’nden farkı, rakip firmaların birbirlerinin satış miktarı yerine satış fiyatını göz önünde bulundurarak işlem yapmaları-dır. Piyasada firma dengesini sağlamış olan birinci firmanın ardından, ikinci firmanın birinci firmanın satış fiyatını veri alarak piyasaya girmesi söz konu-sudur. İkinci firma, piyasada kendisine bir yer edinmek için birinci firmadan daha düşük bir fiyat uygulaması stratejisi benimseyecektir. Bu durumda pi-yasadaki tüketicilerin tümünü kendisine çekecek olan ikinci firmaya karşılık birinci firma da fiyat rekabetine girecek ve daha da artan şekilde müşteriye sahip olacaktır. Bu şekilde fiyatın maliyete eşit olduğu noktaya kadar devam eden strateji sonrasında tam rekabet benzeri bir oligopol durumu ortaya çıkacaktır.

Chamberlin Modeli

Chamberlin modeli, firmaların strateji belirlerken, önceki davranışlardan ders çıkarttıkları varsayımını içermektedir. Firmalar, strateji belirlerken diğer fir-manın tepki verip vermeyeceğine göre durum tespiti yapmaktadırlar. Başlan-gıçta Cournot modeli benzeri bir durum söz konusu iken rekabeti arzu etme-yen ikinci firma, birinci firmanın satış fiyatını benimseyerek rekabet yerine tekel benzeri bir eğilimi tercih etmektedir.

Edgeworth Modeli

Edgworth modeli’nde birinci, firma kar maksimizasyonu sağlayan üretim seviyesinde üretim yaparken, rekabetçi bir tavırla fiyat düşürerek piyasaya giren ikinci firma, düşük fiyat avantajı ile piyasa talebini kedine yönlendirmek-tedir. Buna karşın birinci firma fiyatını piyasaya sonradan giren ikinci firmanın satış fiyatının altına düşürecek, birinci firmanın fiyat düşürerek tepki vermesi sonrasında ikinci firma fiyatı daha düşürerek cevap verecektir. Böylece fir-malar arasında fiyatın en düşük seviyeye kadar düşeceği bir rekabet ortaya çıkacaktır. Rekabet devam ederken, bir noktada firmalar artık müşteri kitlerini


kendilerine bağladıklarını düşüneceklerdir. Bu düşünce ile yeniden fiyat yük-seltme eğiliminde olan firmalar talepteki yer değiştirmeler nedeni ile yeniden fiyat düşürme stratejisi uygulayacaklar ve sonuçta dalgalı fiyat yapısı ortaya çıkacaktır. Piyasadaki bu fiyat dalgalanması, firmaların piyasayı paylaşmak zorunda olduklarını anlayıncaya kadar devam edecektir.

Stackelberg Modeli

Stackelberg Modeli’nde piyasada faaliyet gösteren iki firmadan birinin öncü (lider) diğerinin ise izleyici (küçük firma) olduğu varsayımı geçerlidir. Piyasa-ya hakim olan birinci firmanın satış fiyatı ve üretim yapısını dikkate alarak sektöre giren ikinci firma rekabet yerine takip etmeyi tercih etmektedir. Birinci firma çoğunlukla stratejisini belirlerken oyun teorisini kullanır. Kendisine en yüksek getiriyi sağlamaya çalışırken aynı zamanda rakibi olan küçük firma-nın da en az getiriye sahip olması yahut en fazla zarara uğraması için kendi pozisyonunu belirlemeye çalışmaktadır.

Çoklu Oligopol

Çoklu oligopol kavramı, oligopolistik bir yapıda faaliyet gösteren ikiden fazla firmanın varlığı varsayımına göre inşa edilmiştir. Piyasada faaliyet gös-terecek olan firmanın sadece bir rakip firmayı göz önünde tutarak strateji benimsemesi değil piyasada yer alan tüm firmaların kendi aralarında benim-seyecekleri hareket tarzlarını açıklamaya çalışmaktadır. Çoklu oligopol piya-sanın işleyişinin anlaşılmasına yönelik en önemli analiz Paul Sweezy tara-fından ortaya atılan ve Sweezy modeli yahut dirsekli talep modeli olarak adlandırılan model yardımıyla açıklanmaktadır.

Piyasada faaliyet gösteren üç ve daha fazla sayıda firma vardır. Diğer firmaların her biri diğer tüm firmaların piyasa faaliyetleri hakkında bilgi sahi-bidirler. Firmaların, diğer firmalar hakkında maliyetler, satış fiyatı, satış mik-tarı, mal ve hizmetin kalitesi, satış ve fiyatlama stratejileri ve benzeri bilgileri bildikleri varsayımından hareketle kendi pozisyonlarını belirlemeleri gerek-mektedir. Genellikle, rekabet gereği, müşteri artırıcı bir uygulama yapan firma, diğer firmalar tarafından taklit edilmektedir ancak olumsuz bir strateji benimseyen firma diğerlerince takip edilmemektedir. Firmalardan birinin fiyatını düşürmesi diğer firmalar tarafından fiyat düşürerek takip edilmekte yahut ürün kalitesini artıran firma diğer firmaların da ürün kalitesini artırması ile takip edilmektedir. Ancak, satış fiyatını yükselten firma diğer firmaların fiyat yükseltmesine neden olmamaktadır.

Anlaşmalı Oligopol

Anlaşmalı oligopol kavramı, birbirini etkileyecek kadar firmanın faaliyet gösterdiği bir piyasada rekabetin zarar verici ve yıkıcı etkilerinden korunmak amacıyla bir araya gelen firmaların fiyat, miktar, bölge ve ithalat konularında anlaşarak ortak hareket etmelerini ifade etmektedir.


Piyasa mekanizması içerisinde firmalar öncelikle kar elde etme amacı

güderler. Bununla birlikte ikincil amaçları da varlıklarını sürdürebilmektir. Dolayısıyla, öncelikle kuruluş maliyetlerini karşıladıktan sonra, belirli bir gelir seviyesine ulaşmak için ticari faaliyetlerini sürdüren firma, karlılığını koruya-bilmek amacıyla bazen rekabetçi bir tavır takınarak diğer rakiplerinden daha avantajlı konuma gelmeye çalışacaktır. Rekabetin kendi çıkarına olmayaca-ğını düşünen firma daha önce rekabet ettiği firma ile farklı alanlarda işbirliği içerisine girme stratejisi de benimseyebilir. İktisadi hayat içerisinde her iki türden firma hareketlerini görmek mümkündür. Rekabetin kendi çıkarlarına olmadığını düşünen firmaların bazen gizli bazen de açık olarak anlaşmaya gittikleri görülmektedir. Anlaşmalı oligopol olarak ifade edilen bu yapının amacı yıkıcı rekabetten korunmak, normal üstü bir kar elde etmek, tüketicile-re kendilerini kabul ettirmek ve varlıklarını sürdürebilmektir.

Anlaşmalı oligopolde ortaya çıkan yapılardan biri de liderlik konusu-dur. Liderlik, sektörde faaliyet gösteren firmalardan birinin diğer(ler)ine göre farklı açılardan avantajlı yahut baskın olması sonucunda diğer firmaların o firmayı öncü kabul etmeleridir. Oligopol piyasada öne çıkan bazı liderlik türle-ri şunlardır;

- Hakim firmanın fiyat liderliği

- Etkin firmanın liderliği

- Barometrik liderlik

- Anlaşmalı liderlik

Hakim firmanın fiyat liderliği, piyasada faaliyet gösteren ve eskiden beri piyasanın büyük bir bölümünü kapsayan yapısıyla diğer firmaların öncü-lüğünü doğal olarak ele geçirmiş olan firmanın liderliğidir. Örneğin, demir-çelik sektöründe faaliyet gösteren firmaları ele alalım. 1500 işçi istihdam eden, yıllık 2 milyar dolarlık cirosu olan ve sektörün ihtiyaç duyduğu ürünlerin %80’ini karşılayan ABC firması ile işletmesinde 50 işçi çalıştıran, yıllık 1 milyon dolar ciro yapan ve üretimi sektörün ihtiyacının %5’ini karşılayan bir XYZ firmasını karşılaştırdığımızda doğal olarak birinci firmanın sektörü forse etmesi beklenecektir. Diğer firma birinci firmanın kararlarına göre kendini konumlandıracaktır.

Etkin firmanın liderliğinde ise ölçeğine bakılmaksızın piyasadaki ak-tivitesi, yenilikçiliği ve benzeri girişimciliği ile kendini gösteren firmanın dav-ranışlarının diğer firmalar tarafından takip edilmesi söz konusudur. Bu firma ayrıca diğer firmalar tarafından gündemin takip edilmesi, inovasyon, bilgi ekonomisi gibi alanlarda öncü kabul edilmektedir.

Barometrik liderlik, çoğunlukla birbirine yakın ölçekli firmaların veya birbirleri ile rekabet etmeyi göze alamayan firmaların yer aldığı bir sektörde ortaya çıkmaktadır. Yılların verdiği deneyim, tecrübe, saygınlık, sağlıklı ana-liz yapabilme yeteneği, öngörüler, piyasayı okuyabilme gücü gibi konularda diğer firmalar tarafından öncü kabul edilen firmanın liderliğidir.


Anlaşmalı liderlik ise piyasada faaliyet gösteren diğer firmalar tara-fından belirli konularda ayrıcalıklı yeteneği ve konumu olan firmanın iradi bir şekilde önplana çıkarılmasıdır. Bir amaca yönelik olarak, sektördeki firmala-rın ortak görüşleri doğrultusunda üzerinde anlaşılan firmanın davranışları diğerleri tarafından kabul görür ve referans alınır.

Kartel ve tröst uygulamaları anlaşmalı oligopol modelleri içerisinde firmaların başvurdukları uygulamalardır. Kartel, aynı sektörde faaliyet göste-ren ulusal ve/veya uluslararası firmaların yasal statülerini korumak kaydıyla işbirliğine gitmeleridir. Bu şekilde sanki tek bir firma gibi fiyat, miktar ve ben-zeri stratejileri uygulayan firmalar, tek tek rekabetçi firma olarak hareket et-melerinden daha fazla kazanç elde edeceklerdir. Rekabete girdiklerinde birbirlerine zarar vereceklerken bir araya gelerek kendilerini korumaya ala-caklar ve fiyat ve miktar belirleme gücü elde ederek kar maksimizasyonuna gideceklerdir. Rekabet ederek karşılaşacakları risk ve belirsizliğe karşın birlikte hareket ederek kar garantisi elde edeceklerdir. Kartel uygulaması sadece firmaların bir araya gelerek uyguladıkları rekabeti ortadan kaldırıcı bir uygulama olmayabilir. Bazı durumlarda ülkelerin de bir araya gelerek ortak bir uygulama yapması söz konusu olabilmektedir. Örneğin, dünya petrol rezervlerinin büyük bölümüne sahip olan 13 ülkenin bir araya gelerek oluş-turdukları OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries) buna örnek olarak gösterilebilmektedir. Tröst ise sektördeki firmaların yatay işbir-liğine gitmeleri birbirleriyle hukuki zeminde kaynaşmaları sonucu ortaya çık-maktadır. Amaç kartelle aynıdır. Serbest ticaretin sınırlandırılması ve kendi lehlerine dönüştürülmesidir. Aynı türden üretimin anlaşma ve sermaye bir-leştirilmesi yoluyla ortaklaşa yapılmasıdır.

Kartel çeşitli şekillerde ortaya konulan bir uygulamadır. Piyasada faali-yet gösteren firmalar çeşitli nedenlerle kartel uygulaması yapabilmelerine karşın genelde dört alanda kartel uygulaması öne çıkmaktadır;

- Fiyat karteli

- Miktar karteli

- Bölge karteli

- İthalat karteli

Piyasada faaliyet gösteren firmaların farklı fiyat uygulamalarından ve dolayısıyla rekabetten zarar görmeleri durumunda birbirleri ile anlaşma yolu-na gitmeleri ve ortak fiyat belirleyerek tüketici aleyhine bir gelir dağılımına yol açmaları fiyat karteli olarak ifade edilmektedir. Miktar kartelinde, benzer şekilde oligopolcü firmalar tarafından yine aşırı kar elde etmek amacına yö-nelik olarak piyasadaki mal ve hizmet miktarının ortak belirlenmesi uygula-ması yapılmaktadır. Kısmen miktar sınırlaması şeklinde de olabilen bu uygu-lamada üretim ve satış kısıtlanarak fiyatın yükselmesi ve aşırı kar amaçlan-maktadır. Bölge karteli ise aynı sektörde faaliyet gösteren firmaların kendi-lerine bir faaliyet bölgesi belirleyerek diğerlerinin bu bölgede faaliyet göster-melerini engellemektir. Diğer firmaların kendi bölgesinde işlem yapmasını


engelleyen firma, kendisi de diğerlerinin bölgesine satış yapmayacaktır. Böy-lece her firma kendi bölgesinde rakipsiz kalacak ve monopol gibi davranarak hem riskleri minimize edecek hem de aşırı kar elde edecektir. Son olarak ithalat karteli de firmaların birlikte hareket edip piyasaya sunacakları malı yurt dışından ucuza satın alıp pahalıya satmaları şeklinde gerçekleşmekte-dir.

Oligopol Piyasaya Yönelik Eleştiriler

Oligopol bir yapıda varlığını sürdüren piyasa eksik rekabet piyasası olarak nitelendirilmektedir. Etkin bir işleyişin olmadığı ve muhakkak bir suret-te piyasada işlem yapan üreticilerin ve tüketicilerin bir şekilde zarar gördüğü piyasadır. Bu yönleri nedeniyle eleştirilmesi mümkün olan oligopol piyasanın varlığının ortaya çıkardığı yahut çıkarması olası durumlar analiz edilmelidir.

- Oligopol piyasası etkin bir piyasa değildir. Piyasada belirlenen fi-yatlar daima marjinal maliyetin üzerinde gerçekleşmektedir (P>MC). P ile MC arasındaki fark aşırı kar (normal üstü kar) olarak adlandırılmaktadır.

- Piyasadaki fiyatlar ortalama maliyetin üzerinde olduğu için ve oli-gopolcü firmaların kendi aralarında anlaşarak fiyatı daha da yük-seltme ihtimalleri olduğu için eleştiri yapılmaktadır. Piyasa yapısını bozarak fiyat yükseltmek ve fiyat yükseltme imkanını elde tutmak tüketicilerin aleyhine bir durum ortaya çıkarmaktadır.

- Firmaların gerek rekabet ederek gerekse anlaşarak piyasadaki mal ve hizmet miktarları üzerindeki kontrolleri de yine tüketici aleyhine bir durum ortaya çıkarmakta yahut sorun çıkarma ihtimalini ortaya koymaktadır.

- Hem fiyat üzerinde hem de miktar üzerinde belirleyici rol oynama güçleri olan oligopolcü firmaların toplumsal gelir dağılım adaletini tüketiciler aleyhine ve üreticiler lehine değiştirmeleri söz konusu-dur.

- Oligopolde kartel ve tröst gibi uygulamaların varlığı bilinen bir du-rum olsa da tespitine ilişkin değerlendirmelerin yasal zeminde tam olarak saptanması mümkün değildir. Dolayısıyla daima kırılgan ve taraflardan birini zarara sokma potansiyeli taşıyan yapının idealden uzak bir piyasa ortaya çıkarması eleştirilen noktalardan biri olmak-tadır.

- Oligopol piyasada faaliyet gösteren firmaların rekabeti tercih etme-leri neticesinde sektörde faaliyet gösteren firmaların bazılarının bu rekabete dayanamayarak piyasadan çıkmaları muhtemeldir. Yıkıcı rekabet olarak adlandırılan bu durum sonrasında ya piyasada tek bir firma kalacak ve monopol hale gelecektir ya da piyasada az sa-yıda firma kalacak ve birbirleri ile anlaşarak kartel gibi davranma imkanları kolaylaşacaktır.

- Oligopol piyasada monopollü rekabet piyasasındaki kadar yoğun olmasa da reklam, imaj, promosyon ve benzeri uygulamaların var-


lığı kaynak israfına yol açmaktadır. Bu durumda hem kaynak israfı hem de maliyetlerin son tüketiciye yansıtılması etkinsiz bir yapının ortaya çıkmasına neden olmaktadır.


BÖLÜM ÖZETİ

Monopollü (monopolcü) rekabet piyasası, aslında birbirini ikame ettiği halde farklıymış gibi lanse edilen mal ve hizmetler üzerinde tüketici üstünde tekel gücü elde etmeye çalışan firmaların oluşturduğu bir yapıdır. Tam reka-bet piyasası ile monopol piyasa arasında kısmen her ikisinin belirli özellikle-rini içerisinde barındıran monopollü rekabet piyasasında tüketici üzerinde tekel gücü elde etmeye yönelik çabalar söz konusudur. Bu çabalar reklam ve tutundurma harcamaları, imaja yönelik çalışmalar, promosyon ve ambalajla-maya ilişkin maliyetleri içermektedir.

Ancak, burada ortaya çıkan ilave maliyet monopollü rekabet piyasa-sında üretilen ve satılan mal veya hizmetlerin fiyatlarına eklenerek son tüke-ticiye yansıtılır. Monopollü rekabet piyasasında faaliyet gösteren firma tüm bu faaliyetler sonucunda tüketici kendisine bağlamakta ve üzerinde monopol gücü oluşturmakta sonuçta da normal üstü bir kar elde etmektedir. Monopol-lü rekabet piyasası, fiyatların piyasada olması gereken fiyatların üzerine çekilmesi, aslında aynı türden olan ve birbirini ikame eden mal ve hizmetlerin farklıymış gibi gösterilmesi çabaları, toplumsal gelir dağılımını bozucu etki yapması ve israfa yönelik uygulamaları ile eleştirilmektedir.

Oligopol piyasa ise aynı sektörde faaliyet gösteren birbirini etkileyecek kadar az firmanın karşısında çok sayıda tüketici bulunması durumudur. Oli-gopol piyasa analiz edilirken iki firmalı oligopoller ve çoklu oligopol şeklinde bir ayrım yapılabilmektedir. İki firmalı oligopol, Cournot, Bertrand, Stackelberg, Edgeworth gibi rekabetçi ve anlaşmalı düopol yapıları içerirken çoklu oligopol, Sweezy dirsekli talep modeli, kartel, tröst yapıları kapsamak-tadır. Bu ayrıma ilaveten rekabetçi oligopol ve anlaşmalı oligopol ayrımının da yapılması mümkündür. Oligopol piyasada faaliyet gösteren firmalar kendi aralarında gizli ya da açık anlaşmalar yaparak monopol gibi davranma imka-nına sahiptirler.

Böylece, rekabet ederek karşı karşıya kalmaları muhtemel yıkımların önüne geçebilir ve tekelci davranış sonucunda, olması gerekenin çok üze-rinde elde edilmiş olan karı paylaşabilirler. Kartel benzeri oluşumların ortaya çıkaracağı zararlar çok büyük olabilmektedir. Firmalar fiyatta, miktarda, böl-gede ve ithalatta anlaşarak kartel oluşturabilirler. Oligopol piyasada etkinsiz-lik söz konusudur. Fiyatın, miktarın ve israf neticesinde maliyetlerin olması gerekenin dışına çıkması eleştirilmektedir. Bunun yanında yıkıcı rekabet ve her an monopole yakın duruş sergilenmesi de eleştirilmektedir. Dolayısıyla, oligopol piyasa yapısı, doğası gereği yıkıcı rekabeti ve tekelleşme olasılığını bünyesinde aynı anda barındırma imkanına sahiptir. Her iki durumda da piyasa işleyişi aksayacağı için hem monopollü rekabet piyasası hem de oli-gopol piyasa en çok eleştirilen piyasa yapılarıdır.


BÖLÜM TESTİ

1. Monopollü rekabet piyasası ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yan-lıştır?

A) Firma dengesi MR=MC noktasında oluşur

B) Firmanın talep eğrisi negatif eğimli-dir

C) Firmanın MR eğrisi talep eğrisinin altında kalır

D) Bu piyasaya örnek olarak deterjan piyasası verilebilir

E) Monopollü rekabet piyasasında mobilite özelliği yoktur

2. Monopollü rekabet piyasasına tam

rekabet piyasasından ayıran en önemli fark aşağıdakilerden hangi-sidir?

A) Malların homojen değil heterojen olması

B) Çok sayıda alıcı ve satıcı olması C) Piyasaya giriş-çıkışın serbest ol-

ması D) Monopollü rekabette vergi uygula-

ması yapılması E) Monopollü rekabet piyasasına giriş

engellerinin olması

3. Monopolcü firmanın talep eğrisinin

monopollü rekabet piyasasındaki firmanın talep eğrisine nispeten da-ha dik olmasının nedeni aşağıdaki-lerden hangisidir?

A) Monopolcü firmanın kar marjının daha fazla olması

B) Monopollü rekabette çok sayıda firmanın piyasada olması

C) Monopolcü firmanın maliyet avanta-jına sahip olması

D) Monopollü rekabette reklam har-camasının fazla olması

E) Monopolcü firmanın aksak rekabet piyasasında olması

4. Aşağıdakilerden hangisi monopollü rekabet şartlarının geçerli olduğu pi-yasaya örnek olarak verilebilir?

A) Deterjan piyasası B) Otomobil piyasası C) Enerji piyasası D) Havayolu taşımacılığı piyasası E) Demir-çelik piyasası

5. Monopollü rekabet piyasasında

faaliyet gösteren bir firmanın talep eğrisi yeni firmaların piyasaya gir-mesi sonucu nasıl değişir? nedeniy-le ortaya çıkan toplumsal refah kay-bının en önemli nedeni aşağıdakiler-den hangisidir? (KPSS 2007)

A) Sağa kayar B) Yatay hale gelir C) Sola kayar D) Dikey hale gelir E) Etkilenmez

6. Aşağıdakilerden hangisi tekelci rekabet piyasasının özelliklerinden biridir? (KPSS 2011)

A) Piyasaya giriş engellerinin bulun-ması

B) Her bir firmanın malına olan talebin sonsuz esnekliğe sahip olması

C) Firmalar tarafından homojen bir malın satılması

D) Piyasada tekel konumunda tek bir firmanın bulunması

E) Her bir firmanın farklılaştırılmış bir ürün satması


7. Monopollü rekabet piyasasındaki

MC eğrisinin firmanın AC eğrisini minimum noktasında değil de biraz daha üzerinde bir noktada kesmesi-nin nedeni aşağıdakilerden hangisi-dir?

A) Tüketiciler üzerindeki monopol gü-cü

B) Ortalama sabit maliyetlerin varlığı C) Toplam değişken maliyetlerdeki be-

lirsizlik D) Reklam ve tutundurma maliyetleri-

nin varlığı E) Doğal monopole yakın firma davra-

nışı

8. Oligopol piyasada üretilen mal ve hizmetler nitelik açısından tümüyle birbirinin aynısı yahut tam ikamesi ise bu tür yapıya ne ad verilir?

A) Farklılaştırılmış oligopol B) Düopol C) Anlaşmalı oligopol D) Rekabetçi oligopol E) Saf oligopol

9. Oligopol piyasada üretilen mal ve hizmetler nitelik açısından birbirinin ikamesi ise bu tür yapıya ne ad veri-lir?

A) Farklılaştırılmış oligopol B) Düopol C) Anlaşmalı oligopol D) Rekabetçi oligopol E) Saf oligopol

10. Aşağıdakilerden hangisi bir düopol model değildir?

A) Cournot modeli B) Bertrand modeli C) Sweezy modeli D) Stackelberg modeli E) Edgeworth modeli

11. Aşağıdakilerden hangisi Oligopol piyasa için yanlış bir değerlendir-medir?

A) Oligopol piyasa en yaygın olduğu için en kabul edilebilir piyasadır

B) Oligopol kartelleşmeye neden ol-maktadır

C) Oligopolde tüketici aleyhine gelir transferi söz konusudur

D) Oligopolde yıkıcı rekabet söz konu-sudur

E) Oligopolde reklam nedeniyle etkin-sizlik söz konusudur

12. Aynı sektörde faaliyet gösteren

firmaların kendi aralarında gizli ya da açık anlaşarak ortak hareket et-meleri aşağıdakilerden hangisi ile tanımlanmaktadır?

A) Oligopol B) Düopol C) Tröst D) Kartel E) Monopollü rekabet

13. Aşağıdakilerden hangisi bir kartel

türü değildir? A) Bölge karteli B) Miktar karteli C) Firma karteli D) Fiyat karteli E) İthalat karteli

14. Cournot ve Bertrand oligopol model-leri ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? (KPSS 2012)

A) Firmalar Cournot modelinde üretim miktarını belirlerken, Bertrand mo-delinde fiyatı belirler

B) Firmalar üretim miktarlarını Cournot modelinde aynı zamanda belirler-ken, Bertrand modelinde farklı za-manda belirler

C) Firmalar üretim miktarlarını Bertrand modelinde aynı zamanda belirlerken, Cournot modelinde farklı zamanlarda belirler

D) Firmalar Cournot modelinde fiyatı belirlerken, Bertrand modelinde üretim miktarlarını belirler

E) Firmalar Cournot modelinde tam bilgiye sahipken, Bertrand mode-linde eksik bilgiye sahiptir


15. Stackelberg oligopol modelinde lider firmanın takipçi firmaya göre bir avantaja sahip olmasının nedeni hangisidir? (KPSS 2007)

A) Liderin, rakibi üretim düzeyini belir-leyinceye kadar beklemesi ve kendi üretim düzeyine ondan sonra karar vermesi

B) Liderin üretim düzeyine karar veren ilk firma olması

C) Liderin bir limit fiyat belirleyebilmesi D) Liderin tekelci bir firmanın üretim

düzeyine özdeş bir üretim düzeyini gerçekleştirmesi

E) Lider ve takipçi firmaların üretim düzeylerini eşanlı olarak belirlemesi

16. Cournot Düopol modelinde aşağıda-ki sorunlardan hangisi geçerli-dir?(KPSS 2006)

A) Her düopolcü karını maksimum ya-pan üretim miktarını belirlerken di-ğer düopolcünün üretim miktarını değiştirmeyeceğini düşünür

B) Denge durumunda fiyat ve üretim miktarı tam rekabettekinin aynıdır

C) Denge üretim miktarı tam rekabet-tekinden büyüktür Malın piyasa fiyatı monopoldekine eşittir

D) İstikrarlı bir çözüm yoktur, fiyat sü-rekli dalgalanır

17. Bir piyasada, piyasa ölçeğinin önemli bir bölümünü kapsayan bü-yük bir firmanın fiyat belirlemesi ve bu durumda diğer firmaların bu fiyatı veri kabul etmeleri aşağıdaki liderlik türlerinden hangisi ile açıklanır?

A) Barometrik liderlik B) Hakim firmanın fiyat liderliği C) Etkin firmanın fiyat liderliği D) Doğal fiyat liderliği E) Bölgesel kartel

18. Aşağıdakilerden hangisi bir oligopol piyasaya örnek verilemez?

A) Petrol piyasası B) Elektrik piyasası C) Otomobil piyasası D) Deterjan piyasası E) Demir-çelik piyasası

19. Bir kartel oluşumunun karını mak-simum kıldığı durumda aşağıdaki-lerden hangisi gerçekleşir? (KPSS 2011)

A) Toplum refahı maksimize olur B) Bir bütün olarak endüstrinin çıktısı

etkin olur C) Bir bütün olarak endüstrinin çıktı

düzeyindeki endüstrinin marjinal hasılatı, endüstrinin marjinal mali-yetinden küçük olur

D) Bir bütün olarak endüstrinin çıktı düzeyi, anlaşmanın bulunmadığı duruma göre daha yüksek olur

E) Bir bütün olarak endüstrinin çıktı düzeyindeki endüstrinin marjinal hasılatı endüstrinin marjinal maliye-tine eşit olur

20. Oligopole ilişkin eleştirilerden han-gisi doğrudan tüketiciyi etkiler?

A) Oligopolcü firma çoğunlukla P>MC şeklinde üretim gerçekleştirir

B) Oligopolde firmalar benzer mal ve hizmetleri üretmektedirler

C) Oligopolcü firmaların üretim mali-yetleri tam rekabetteki firmalardan yüksektir

D) Oligopolde yıkıcı rekabetin varlığı firmaları istikrarsız hale getirir

E) Oligopolde kartel yapı piyasa işle-yişini bozar


KAYNAKÇA

Bergstrom, Theodore C ve Hal R.Varian; (1999), Workouts in Intermediate Microeconomics, Fifth Edition, W.W.Norton and Company, London, UK.

Bilgili, Yüksel; (2012), Mikroiktisat, 4.B, İkinci Sayfa Yayınları.

Bulmuş, İsmail; (2003), Mikroiktisat, 5.B, Cantekin Matbaası, Ankara.

Dinler, Zeynel; (2010), Mikro Ekonomi, 21.B, Ekin Kitabevi, Bursa.

Eren, Ercan; (2009), İktisat Teorisi, (Ed:K.Yıldırım-M.Özer), Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.

Ertürk, Emin; (2006), İktisada Giriş, Nobel Yayınları.

Parasız, İlker; (2008), Mikro Ekonomi, 8.B, Ezgi Kitabevi, Bursa.

Sowell, Thomas; (2003), Basic Economics.

Ünsal, Erdal, (2011), İktisada Giriş, 3.B, İmaj Yayıncılık, Ankara.

Varian, R. Hal; (1996), Intermediate Microeconomics, A Modern Approach, Fourth Edition, International Student Edition, Norton Company, London, UK.

Yaylalı, Muammer; (2003), Mikroiktisat, 3.B, Beta Yayınları, İstanbul.

Yıldırım, Kemal; (2011), İktisada Giriş, 4.B, Pelikan Yayınları.

ix. bÖlÜm - abs.kafkas.edu.trabs.kafkas.edu.tr/...monopolcu_rekabet_oligopol.pdf · nokta olarak,...

Documents