RAVANICA: podignuta je 1375. godine, a ktitor je bio knez Lazar Hrebeljanovic; ima oblik upisanog krsta, i kube koje se u sredini oslanja na cetri slobodna stuba; crkva je bila opasana sa bedemom koji je imao sedam kula; gradjena je po uzoru na Crkvu Sv. apostola u Prizrenu; skladna gradjevina, izvucena po vertikali pa predstavlja jednu od najvecih i najlepsih srednjovekovnih crkava u Srbiji; karakteristicna je kamena plastika i skulpture na prozorima i rozetama; oslikavanje manastira zavrseno je oko 1385. godine; ovaj manastir predstavlja pocetak moravskog stila u arhitetturi i slikarstvu; na freskama je radilo nekoliko majstora; najlepse freske se nalaze u oltaru, na svodovima i zidovima naosa i na njima je karakteristicna dekorativnost moravskog stila;za freske “Hristos leci slepoga”, “Sveti ratnici” i “Uspenje Bogorodice”, koje se nalaze u oltarskoj apsidi i za njih je receno da predstavljaju “najlepsu studiju ljudskih naravi u nasem srednjovekovnom slikarstvu”.LJUBOSTINJA: zaduzbina je kneginje Milice; gradnja je zapocela uoci Kosovske bitke, a neimar je bio Rade Borovic, cije je ime uklesano na pragu izmedju priprate i naosa; freske su najvecim delom unistene;KALENIC: manastir je podignut 1410. godine i spada u plemicke zaduzbine, a neimar manastira bio je protovestija Bogdan; smatra se najlepsim manastirom moravske skole; ima izgled sazetog trikonhosa, s viso0kim kubetom, koje se nalazi na kockastom postolju; cela gradjevina je u teznji ka vertikalizaciji; istice se dekorativnost fasade, koja je u geometrijskim oblicima, ali ima i ljudskih i zivotinjskih figura – stubci, kolonade, lukovi, raznobojna fasada, prozori, rozete, portali – sve je u savrsenoj dekoraciji; ima dva kordonska venca, koja dele na tri horizontalne zone, tako da se u srednjoj zoni nalaze prozori, a u gornjoj lukovi i rozete; crkva je oslikana oko 1413. godine, a freske spadaju u remek-delo moravskog slikarstva;1

osobine kalenickog slikarstva su laki i svetli kolorit, prigusena plasticnost ljudskih likova, te veoma naglasene linije; figure zrace svetloscu, prozracnoscu, lepotom, dobrotom, uzvisenoscu; ilustracije ciklusa velikih praznika, Hristovog zivota i Hristovih cuda nalaze se u naosu; ciklus apokrifnog zitija Bogorodici nalazi se u priprati; poznata je obrada starih motiva, a iz tog ciklusa najlepsa i najpoznatija je freska “Svadba u Kanu”.RESAVA / MANASIJA: zaduzbina je despota Stefana Lazarevica, izgradjena izmedju 1407. i 1408. godine; tvrdjava poligonalne osnove sa jedanaest kula, sa najvisom kulom koja nosi ime despotova kula, opasava manastir; crkva ima oblik upisanog krsta sa pet kubeta i najveca je crkva posle Visokih Decana; freske su delimicno sacuvane; u oltarskoj apsidi nalazi se freska “Pricesce apostola”i “Poklonjenje zrtvi”, a u naosu freska “Hristova cuda” i “Sveti ratnici”; nalazi se u crkvi i ktitorska kompozicija sa likom Stefana Lazarevica; freske ovog manastira imaju najizrazitije odlike moravskog stila;

Sto se tice fortifikacijske arhitekture najznacajniji spomenik svetovnog karaktera, te najznacajniji u nasoj istoriji, jeste utvrdjeni grad despoda Djuradja Brankovica, grad Smederevo. Smederevo jos zovu i “vodeni grad” jer je sagradjen na uscu reke Jezave u Dunav. Ima nepravilnun trougaonu osnovu osnovu, a po strukturi je dvodelan. Prvo je podignut dvor despota Djuradja, dvorana za audijencije, a onda je okolo podignut veliki grad-tvrdjava, s devetnaest velikih kupola.2 Grad je opasan visokim zidovima. Bio je dobro ocuvan sve do II svetskog rata.

1 Velika je slicnost sa freskama u Crkvi Hrista Spasa u Hori u Carigradu – danasnja Karije dzamija.2 Sirina im je bila 11m, a duzina 20m.

23.Desot Djuradj BrankovicDespot Djuradj Brankovic vladao je od 1421. do 1456. godine, a vreme njegove vladavine u istoriji je poznato kao svojevrsna agonija Srbije i njen konacan pad pod tursku vlast. Djuradj je bio veoma sposoban vladar, ali je vladao u vremenu nesrecnom po Srbiju i srpski narod. Ugari su oduzeli Beograd, a Djuradj premesta prestonicu u Smederevo. Izgradnja grada iscrpljivala je zemlju i finansije. Zena Jerina3, za Srbe je bila “prokleta” i u narodu tako nazvana, a usla je i u narodnu tradiciju. Njegova kcerka Mara, bila je udata za Murata II 4. Uvek je bio na meti Ugara, a pogotovo je bio u nemilosti kada je odbio da ucestvuje u pohodu Janka Hunjadija protiv Turaka, pa je zbog toga srpski despot itekako bio omrznut na Zapadu. Posle smrti djuradja Brankovica, u junu 1459. godine pada Smederevo pod tursku vlast, a sa njim i Srbija.

24.Vazalna despotovina u Sremu i poslednji despotPad Smedereva nije kraj srpske drzavnosti. Naime srpsko plemstvo, Brankovici5, sinovi i unuci Djuradja Brankovica naseljavaju prostrane ugarske teritorije severno do Save i Dunava. Odatle, pod suverenitetom Ugarske nastavljau borbu protiv Turaka.Sin slepog Grgura, Vuk ulazi u narodnu tradiciju kao Zmaj Ognjeni Vuk, kao najznacajniji srpski ratnik srema koji se nezaustavljivo borio protiv Turaka. Poslednji srpski despot bio je veliki junak Pavle Bakic, a nakon njegove smrti 1537. godine ugasila se despotska titula.Nekoliko godina kasnije pala je pod Turke i ugarska prestonica Budim i tako je kraljevina Ugarska podeljena izmedju Austrije i Turske. U ovom periodu zivi najistaknutija srpska porodica Jaksici, o kojima takodje govori narodna poezija. Na svereu, u Podunavlju, nastavlja se tradicija i kultura raske i moravske Srbije. Srem postaje srediste srpske kulture, a grade se i crkve i manstiri. Fruska Gora, sa manastirima Hopovo, Krusedol, Sisatovac, Vrdnik....postaju centar srpske duhovnosti. Najznacajnija freska manastira Krusedol je “Diezis”, manastira Hopovo “Tri jerarha”. Najznacajnija crkva je zaduzbina despota Vuka, Crkva Sv. Nikole u Starom Slankamenu. U knjizevnosti se isticu istoriografski zanrovi (rodoslovi, letopisi....) u kojima su Brankovici slavljeni i na taj nacin je srpski narod okupljanu u zajednicu.

25.Kultura srednjovekovne Bosne

Geografski polozaj: prvi put se Bosna spominje u spisu Konstantina Porfirogenita, kao zapadni deo Srbije; zahvata sredisnji deo danasnje Bosne, gornji i srednji tok reke Bosne, na zapadu krajeve do reke Plive kod Jajca, na severu do Zavidovica, a na istoku do reke Drine, koja je granica izmedju Bosne i zapadnog dela Raske; do sredine X veka je bila u sastavu Srbije; u doba Samuilovog carstva je u njegovom sastavu, kao i u vreme zetskog kralja Bodina ulazila je u satav njegove drzave; dolazi do izrazaja njena borba, ali i svojevremeni opstanaka njene kulturne i politicke samostalnosti; domaci i strani izvori tvrde da se u Bosni nikad nije izgubilo “srpsko etnicko ime”; regionalno ime za zitelje Bosne jeste Bosnjani, mada se u

3 Ona je bila potomak Kantakuzina....da onog Kantakuzina koji nas je uvalio u govna do guse. O, jebem Vas Srbi! Kao da nas je neko lupao po usima i naredjivao da pravimo ovakve glupe akcije. Grrrrrrrr

4 Kada je jedne prilike Murat II dosao sa Marom u posetu Djuradju i Jerini Brankovic, jer su takvi bili obicaji iako su bili u neprijateljskim odnosima, Murat II je Djuradju u znak “miloste” oslepeo sinove.

5 Slepi sin Stefan i njegova zena Angelina i njihovi sinovi Djuradj (vladika Maksim) i Jovan, te sin slepog Grgura , Vuk.

poveljama bosanskih banova6 javlja etnicko ime srblji; do XVIII veka u zapadnoj istoriografiji o Bosni se govori kao o srpskoj zemlji7; jezih bosanskih vladara i podanika bio je srpski;Politika: pod direktnim je uticajem Vizantije i Ugarske; za razliku od rske koja je bujala pod uticajem Istoka, Bosna se razvijala orjentisana ka Ugarskoj, ciju je vlast priznavala; vladari Bosne zvali su se banovi – prvi ban poznat istoriji bio je ban Boric iz druge pol. XII veka, a prvi znacajan vladar bio je Kulin ban, savremenik Stefana Nemanje; od druge pol. XIII veka pa sve do pada pod Turke u Bosni je vladala dinastija Kotromanica; prvi znacajan vladar ove dinastije jeste Stefan II, savremenik Stefana Decanskog i cara dusana, koji je osvojio Hum i tako obezbedio Bosni izlaz na more; njegov naslednik ban Tvrtko je zajedno sa knezom Lazarom porazio humskog vlastelina Nikolu Altomanovica i zavladao zapadnim delom njegovih oblasti; 1377. godine se u Milesevi nad savinim grobom prozvao za kralja Srbljem i Bosne i dao sebi ime Stefan kako bi se u potpunosti legitimisao kao potomak dinastije Nemanjica; ovu titulu su nosili bosanski kraljevi do pada pod Turke; posle Tvrtkove smrti, bosna je u krizi, jer su se mocni velikasi samostalno proglasavali vladarima svojih oblasti i samo formalno postovali kraljevu vlast, a kralj je pod neposrednom vlascu drzao samo sredisnji deo Bosne; najmocniji velikasi Bosne bili su: Hrvoje Vukic (zapadni kraljevi), Pavle Radanovic (istocna Bosna), Sandalj Hranic (humska zemlja); najvecu samostalnost imao je Hum, a zadobio je kada je sinovac Sandalja Hranica, Stefan Vukcic Kosaca uzeo titulu hercega8 i kako bi osamostalio Hum, proglasio se nad mostima Sv. Save u Milesevi za hercega Sv. Save 1448. godine i tako je Hum i njegova oblast dobila naziv HERCEGOVINA i bila je samostalna sve do pada pod Turke 1482. godine; Bosna je pala pod Tursku vlast 1463. godine;Religija: razvijala se na prostoru koje zvanicno i po papskim i vatikanskim semama pripada Katolickoj crkvi9; crkveni obred primljen je sa istoka10, ali crkva nije bila pravoslavna u pravom smislu; Bosna je zemlja jeretika11, koji su sebe nazivali kristijanima / hriscanima; Bosanska Crkva bila je dualisticka sa specificnom hijerarhijom – kristijani su bili svi clanovi Crkve, a svestenici su nazvani stojnicima (gosti i starci tj. nize i vise svestenstvo), a staresina crkve zvao se djed / did; crkva je bila siromasna, slabo organizovana, bez velelepnih gradjevina i velikih poseda i po svemu sudeci narodna; najveci deo vernika “presao” je i Srpsku Crkvu zbog etnickih i jezickih srodnosti, jer se bosanska jeres i javila u pravoslavnoj crkvi; ulogu u primanju katolicanstva imali su franjevci, koju su u XIII veku dosli u Bosnu i osnovali u srednjoj Bosni svoje manastire, koji ce s vremenom biti uporiste zapadne crkve; zbog svoje verske podeljenosti bila je pogodan teren za islam;Knjizevnost: sacuvano je 15 rukopisnih zbornika; najvise su u njima zastupljena jevandjelja; poredak tekstova sacinjen je prema pravoslavnom obredu; jezik je staroslovenski, sa mnogo narodnih elemenata, a svi rukopisi su pisani cirilicom;Stecci: nerazvijena i siromasna umetnosti; uspravni kameni, nadgrobni spomenici, koji su zbog svog izgleda dobili ovakav naziv; sacuvano je nekoliko desetina hiljada u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Dalmaciji, Srbiji (ali oni delovi koji su bili pod bosanskom upravom ili pod uticajem njene kulture); predstavljaju fenomen srednjovekovne bosanske

6 Naprimer u poveljama Matije Ninoslava.7 Tacnije do vremena kada je Austrija pocela da ispoljava svoje pretenzije na srpske zemlje koje su se u

tom periodu nalazile pod turskom vlascu.8 U zapadnom feudalnom svetu, ova titula se po hijerarhiji nalazi ispod carske.9 Bosanska biskupija / Bosanska srebrena.10 Slovenska liturgija na srpskoj redakciji.11 Babuni, bogumili, patareni....

kulture; V.St. Karadzic opisivao je stecke u prvom izdanju “Srpskog rjecnika”; stecci su isklesani kamenovi sa ili bez reljefa; ukoliko na njima postoji reljef onda je on ornamentalan, sa zivotinjskim i ljudskim figurama, a mali broj ima natpise; najcesce se javljaju u skupinama od 10 do 100 stecaka, a te skupine se zovu nekropole ili groblja, ali ima i pojedinacnih stecaka uglavnom na imanjima plemica; bilo je slucajeva da se stecci podizu pod praznim grobom (u slucaju da je neko poginuo u ratu i telo mu nije doneseno kuci); najpoznatija nekropolja je Radimlja kod Stoca, gde se nalazi 133 nadgrona spomenika12; postoji stecak u obliku sanduka i u obliku sarkofaga; u Radimlju 63 stecka ima plasticnu dekoraciju koja je ornamentalna (cik-cak linija, uvijena ruza, lozica, rozete, plitke arkade, stitovi, macevi, strele lukovi....) i figuralna (likovi ljudi, zivotinja, kola....); ukoliko je predstavljen lik vojvode onda mu je ruka uzdignuta, velika saka, obucen u srednjovekovni kosti i iznad njega je sunce, sa jedne strane luk, a sa druge strela; tehnika klesanja je gruba, a obrada detalja bez suvisne dekoracije; najlepsi stecak se nalazi u Donjoj Zgosci kod Kaknja ima oblik sarkofaga i bogato je dekorisan sa sve cetiri strane; natpisi na steccima su na narodnom jeziku u lapidarnom stihu;

26.Crna GoraPosle smrti cara Urosa, Zeta se razvija kao samostalna drzavna oblast s vlastelinskom porodicom Balsic na celu; kcerka kneza Lazara, Jelena udala se za Zetskog vlastelina Djuradja Balsica i bila je veoma obrazovana zena i knjizevnica; posle muzevljeve smrti udala se za humskog gospodara Sandalja Hranica, da bi nakon nekoliko godina opet ostala udovica i vratila se u Zetu i na Skadarskom jezeru podigla svoju zaduzbinu manastir Goricu; njen sin Balsa III umro je na dvoru Lazarevica, bez potomaka umro je na dvoru svoga ujaka Stefana Lazarevica; Balsici su jedno vreme drzali veliki deo Albanije, ali im se teritorija stalno smanjivala pod naletima Turaka i Mlecana, te su se sve vise povlacili u planinske krajeve; nova teritorija u unutrasnjosti nazvana je Crna Gora, formirana u drugoj pol. XV veka i njome je vladala dinastija Crnojevica; Cetinjski manastir postaje duhovno i politicko srediste Crne Gore; najznacajnija licnost jeste Skenderbeg Crnojevic koji je vladao Skenderski sandzak. Crna Gora pala je pod Turke 1499. godine, medjutim Crna Gora postaje znacajan prostor zbog pojave stamaparije kod Srba.

27.Stare srpske stamparijePojava stamparije u Evropi predstavlja prekretnicu izmedju srednjeg i novog veka, zaslugom Johana Gutenberga u drugoj polovini XV veka, a prva stampana knjiga bila je Biblija (1452-1455). Druga znacajna knjiga koja je stampana jeste “Turski kalendar” (1454) i u jednoj pesmi se govori o skorasnjem Turskom pohodu na Srbiju.Ubrzo su se javile stramparije u slovenskim zemljama – u Poljskoj, Ceskoj, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Masine za prvu srpsku cirilsku stampariju nabavio je vojvoda Djuradj Crnojevic u Veneciji, a prvi nas stampar bio je jeromonah Makarije, koji je posle pada Crne Gore otisao u Vlasku i postao osnivac rumunskog cirilskog stamparstva. Prva srpska stara stamparija bila je na Cetinju, a prva stampana knjiga bila je “Oktoih prvoglasnik” (1494). Posle pada Crne Gore centar naseg stamparstva postala je Venecija, gde su postojale dve srpske cirilske stamparije. Prvu je osnovao Bozidar Vukovic Podgoricanin 1519. godine, a posle njegove smrti stampariju preuzima njegov sin Vicenco i radila je do 60-tih godina XVI veka. On je bio znacajan zato sto je na knjigama koje je stampao ostavljao najvaznije podatke o sebi i desavanjima na Balkanu. Drugu je osnovao kotorski vlastelin Jeronim Zagurovic, koju su posle njegove smrti kupili italijanski stampari.

12 Iz XV i XVI veka i pripadaju srpskoj plemickoj porodici Miloradovic Hrabreni.

Braca Bozidar i Teodor Ljubojevic 1519. godine osnovali su stampariju u Gorazdu i radila je do 1523. godine. Stamparije su osnovane i u Gracanici, Milesevi, Rujni, Beogradu, Skadru....Poslednja nasa stara stampana knjiga izasla je iz druge mletacke stamparije 1683. godine, a od tada su se knjige umnozavale na stari nacin, prepisivanjem. Stare srpske pisane i stampane knjige nazivaju se SRBULJE.

30.Pod TurcimaOtpor je osnovno obelezje zivota pod turskom vlascu. Srbi su od svih balkanskih naroda pruzali najduzi i najjaci otpor turskim osvajanjima. Pocetak borbe predstavlja Maricka bitka (1371), dok vrhunac borbe13 jeste Kosovski boj (1389). Srpska despotovina kao i ostale srpske zemlje opstaju dosta dugo uz konstantnu borbu protiv turskog osvajanja i porobljavanja – Srbija pada pod tursku vlast 1459. godine, Bosna 1463. godine, Hercegovina 1482. godine i Crna Gora 1499. godine. Borba na severu traje pod pokroviteljstvom ugarskog kralja do poslednjeg despota Pavla Bakica, cijom smrcu 1543. godine se ugasila srpsla srednjovekovna drzavnost. Tada pocinje period borbe i otpora koji je trajao vise od 150 godina. Od 1543. do 1690. godine ceo srpski narod se nalazi pod turskom vlascu i ne postoji nikakva drzavna organizacija koja bi predstavljala naraod, a Crkva se takodje borila za opstanak i na kraju dobila bitku.

TurskaMunjevito sirenje i jacanje Turske imperije primetno je u borbi sa balkanskim zemljama, Vizantijom i Ugarskom. Turci su azijski narod mongolskog porekla. Odlikuje ih cvrsta vojna organizacija, nasledno plemstvo i jaka centralna vlast. Na celu drzave je sultan i on ima apsolutnu vlast, a svi ostali su njegovi podanici. Preko institucije vezirsko vece, kojim presedava veliki vezir vlada sultan. Zemlja je podeljena na upravne oblasti elijate i sandzaci. Prvim upravlja beglerbeg, a drugim sandzakbeg. Nakon odredjenog vremena nastali su umesto ovih upravnih oblasti pasaluci kojima su upravljali pase ili veziri. Osmanlijsko carstvo bilo je konfesionalna islamska drzava, koja se deli na dva dela i to na pravoverne muslimane i nevernike hriscane. Svi hriscani su bili raja bez obzira na to da li su bili bogati ili siromasni i svi su imali mogucnost da vode normalan zivot, te enguju svoje obicaje i kulturu.14 Medjutim pravni polozaj muslimana i hriscana bio je drugaciji – musliman ma koje socijalne grupebio je deo vladajuceg sloja. Upravo iz zelje za posedovanjem odredjenih privilegija ili ocuvanje vec postojecih javila se snazna islamizacija.15 U pocetku su islam prihvatali pripadnici plemstva, sto je donosilo promenu drustvenog statusa – prema novim vernicima nije bilo nikakvih predrasuda i bile su im otvorene mnogucnosti da dodju do najvisih polozaja u drzavi, kako za plemice, a tako i za pripadnike nizih staleza. “Novopeceni” islamisti Srbi bili su jako uspesni i zauzimali su znacajno mesto u turskoj vojnoj vlasti.16 Mehmed-pasa Sokolovic najveci drzavnik osmanske Turske. Upravo iz ove porodice Sokolovic poticali su najuspesniji veliki veziri Carstva, a s druge strane pravoslavni

13 Naravno ne uzimajuci u vid ustanke koji ce uslediti pocetkom XIX veka.14 Ovo se odnosi na zivot u okvirima Osmanlijskog carstva u koje ne ulaze novoosvojene teritorije Raske, vec

prvenstveno Stambol.15 Prelazah hriscana u islamsku veroispovest i nacin zivotaa. 16 Sram da bude Srbe doveka. Umesto da su se udruzili i pokusali da pomognu porobljenom srpskom narodu,

da uruse Turke, tako sto ce napraviti haos u sistemu i drzavi, oni oduvek su gledali samo svoje dupe i interese. A to sto je jadni narod ispastao 500 godina, sto su im deca odvodjena, muzevi ubijani i sto nisu mogli da samostalno odlucuju o svojim zivotima u pogledu svih oblasti, to njih prosto nije zanimalo!!! Jad, jadni.

clanovi te porodice nalazili su se na celu Srpske crkve. Tako je prvi patrijarh obnovljene Pecke patrijarsije bio Makarije Sokolovic, brat Mehmeda-pase Sokolovica. Janicari su bili elitni odred osmanlijske vojske, a oni su bili mahom poturceni hriscani dovedeni u vojsku prilikom takozvanih danaka u krvi. Iz ovih promena koje su zadesile srpski narod nastao je veliki razdor izmedju Srba hriscana i Srba islamista. Nadiranje Turaka zaustavljali su pored Srba mnogi narodi, pre svega Ugari (samostalno i u sklopu Hazburske monarhije), koji su nastojali da zaustave tursko sirenje ka severu, a na Jadranskom moru delovala je Mletacka republika. Srbija je bila aktivno popriste ratova i Srbi ucestvuju na svim stranama u ratovima. Osnovni vid borbe Srba protiv nadiranja Turaka, te njihovoh mucenja naroda i strahovlade su bili hajduci i uskoci. Hajduci su se “odmetali” od turske vlasti, skrivali se po sumama, organizovali cete i vodili sezonske borbe s Turcima. Vodja hajduka bio je harambasa. Hajduci su se sastajali na Sretenje, a rastajali na Mitroovdan. Zimu su provodili kod jataka. Hajducija je jacala s turskim terorom, a veliku ulogu je odigrala u narodnim ustancima. Uskoci su sa svojih pogranicnih oblasti “uskakali” na turske teritorije, napadali, palaili, pljackali i zarobljavali. Kotarski uskoci ziveli su u okolini Zadra, narocito u Ravnim kotarima, a najslavniji medju njima bio je Stojan Jankovic. Senjski uskoci ratovali su u austrijskoj vojsci. Ovi fenomeni srpskog otpora opevani su u narodnoj epskoj poeziji.

Jos je jedan znacajan vid otpora stvoren na prostoru Balkana, a to je bila Vojna Krajna / Vojna granica, stvorena duz austrijsko-turske granice. Predstavljala je posebnu vojno-administrativnu teritoriju pod upravom Beca. Osnovana je pocetkom XV veka, a ukinuta je 1882. godine, kada je pripojena Hrvatskoj. Vojnici koji su ziveli u njoj i borili se na strani Austro-ugarske monarhije bili su granicari i bilo ih je najvise po poreklu Srba.

Ustancia) s kraja XVI vekab) krajem XVII veka u doba Velike seobec) pocetkom XIX veka – Karadjordje / Milos Obrenovicd) 70-tih godina XIX veka – Nevesinjska puska

O ustancima s kraja XVI veka se malo zna, osim podatka da su bili masovni i zahvatili skoro celi narod. Ustanci su se organizovali u dve granicne oblasti: u Banatu 1594. godine i Hercegovini 1595. godine. Na celu Banatskog ustanka bio je vrsacki vladika Teodor. Zanimljivo je da su ustanici na zastavama nosili lik Sv. Save. Ovaj ustanak je u krvi ugusio Sinan-pasa Arbanas. Vladika Teodor je ziv oderan, a mosti Sv. Save su spaljene na Vracaru 27.1.1594. godine. Ustanak u Hercegovini vodio je niksicki vojvoda Grdan, sve do njegove smrti 1612. goddine. Srbi su uspostavili sporazum podrske u borbi protiv Turaka u Banatu sa Austrijom, a u Hercegovini sa Mletackom republikom, Papskom kurijom i Spanijom. Odrzan je i Sastanak narodnih prvaka u manastiru Moraca 1608. godine, na kojem su ucestvovali patrijarh Jovan i vojvoda Grdan i razvila se politicka misao tog doba – iako se trazi puna podrska katolickih zemalja u borbi protiv Turaka, ne sme se prihvatati katolicanstvo kao veroispovest, vec se mora jacati pravoslavlje.

SRPSKA CRKVAZa razliku od Bosanske crkve koja je nestala zajedno sa drzavom posle pada pod tursku vlast, Srpska crkva je prezivela propast srednjovekovne drzave. Posle pada despotovine

sacuvana je crkvena organizacija koja je zahvatila sverni deo Srbije, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru i Srbe u Hrvatskoj, dok su juzni delovi pripadali Ohridskoj arhiepiskopiji. Odrzala se do 30-tih godina XVI veka, kada je sultanovim reformama ukinuta i pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji. Medjutim nastavlja da postoji i pocinje borba za ponovnu crkvenu samostalnost. Makarije Sokolovic bio je najzasluzniji za obnovu Pecke patrijarsije 1557. godine i dobila je jurisdikciju nad severnom Makedonijom, jugozapadnom Bugarskom, Srbijom, Crnom Gorom, Bosnom, Hercegovinom, a obuhvatala je i Srbe u Ugarskoj, Austriji, Hrvatskoj i Mletackoj republici. Srpska crkva postala je jaka politicka institucija sa jasnom idejom – SAMO SRBI PRAVOSLAVNE VEROISPOVESTI.

Turskim osvajanjem doslo je do pomeranja drzavnih, jezickih, kulturnih, ettnickih i mnogih drugih granica. To je pre svega bilo doba stalnih, vecih ili manjih, migracija u pravcu jug:sever. Srbi su emigrirali na prostore Panonske nizije, u Dalmaciju i Hrvatsku dok su na prostore Srbije emigrirali Turci, Grci i Cincari. Veliki broj Jevreja iz Spanije emigrirao je u Bosnu, takodje zbog turske najezde. Iz ovih razloga nastala je jaka etnicka raznolikost i verska razludjenost, a doslo je i do velikih promena na planu jezika:a) cajkavsko narecje potisnuto je uz uski priobalni pojasb) kajkavsko narecje pomerilo se ka severuc) ikavica je vecim delom iscezla iz Bosne17

d) ekavsko narecje iz centralnih delova siri se ka Panoniji.

Tri fenomena koji imaju najveci znacaj u kulturi su orijentalni uticaj, produzetak srednjovekovne tradicije i narodna kultura.Orijentalni uticaj ogleda se u “skupu uticaja orijentalnog porekla u materijalnoj i duhovnoj kulturi, kao i skup tragova i odjeka na razlicite nacine i razlicitim podrucijima”18 Dakle orijentalizam se vidi u materijalnoj kulturi, jeziku i knjizevnosti XIX i XX veka, ali i u narodnom stvaralastvu. Islamska kultura je stravarana na klasicnim jezicima – arapskom, persijskom i turskom i ima internacionalni znacaj. Turci su na prostoru Balkana, prilikom svog vladanja, osnovali mnostvo gradova. Izgradili su mostove, puteve, dzamije, skole, biblioteke. Uticali su na razvoj mnogih zanata, narodne nosnje, narodne prehrane, stil gradjenja i raspored prostrorija. Uticali su na obicaje i verovanja, a najsnazniji uticaj izvrsen je u jeziku – turcizmi. Takodje njihov uticaj je vidljiv u poljima muzike, narodnih igara, narodnih vezova....itd.

Postvizantijska kultura - “Vizantija posle Vizantije”19

Nasa srednjovekovna kultura, koja se razvila u okrilju vizantijskog kulturnog kruga nastavlja da zivi posle pada pod tursku vlast i smatra se postvizantijskom kulturom. Rad je nastavljen u svim oblastima – arhitekturi, freskoslikarstvu, ikonografiji, minijaturi, duborezu....itd. Po kvalitetu to stvaranje nije bilo isto kao prethodnih godina u okviru srpske srednjovekovne drzave. Dogodio se zastoj u arhitekturi, jer su bile potrebne dozvole za izgradnju crkava i manastira od turskih vlasti, a sto je najbitnije naglasiti jako su se tesko dobijale, pa je

17 Planinski ikavci sa istocnohercegovackog podrucija sirili su se u dva pravca – na zapad (Dalmacija, Bosanska Krajna, Lika, Kordun, Banija, Zapadna Slavonija) i na severoistok ( zapadna Srbija, veliki deo Sumadije).

18 Ivan Sopa / Jovan Deretic19 Vizantijska kultura traje skoro cetiri veka nakon propasti Vizantije.

nastao trend gradnje pokretnih crkve-brvnare, od drveta u koje se jedva moglo ulaziti koliko su bile male i skucene, medjutim vredno oslikavene uglavnom od anonimnih autora. Posle obnove Pecke patrijarsije pocinje “mala nacionalna renesansa” koja se osetila u svim oblastima kulture i umetnosti. Ovcarsko-kablarski manastiri predstavljaju renesansu srpske gradnje i nalaze se u dolini Zapadne Morave. Najpoznatiji slikar XVI veka bio je “rasonosa i zograf” Longin, koji je bio slikar i pesnik. Slikao je ikone, freske, te prepisivao i ukrasavao knjige. Najvise je radio u manastiru Visoki Decani, Peckoj patrijarsiji, Studenici, Gracanici, manastiru Pivi i dr. Najznacajnije njegovo delo jeste velika ikona Stefana Decanskog, radjena prema motivima zitija ovog vladara-svetitelja koje je napisao Grigorije Camblak, uradjenu kao vise scena u kojima se izdvaja Bitka kod Velbuzda. Najpoznatiji slikar XVII veka bio je Teofan Mitrofanovic, koji je bio clan hilandarskog bratstva, te radio freske i ikone za nekoliko manastira, izmedju ostalih Moracu, Krupu u Dalmaciji, Zavali, Dobricevu u Hercegovini. Zivopisao je veliku trpezariju manastira Hilandar, gde je iscrpno prikazao zivot Sv. Save sluzeci se “Zitijem Sv. Save” monaha Teodosija.

Negovalo se u ovom periodu prepisivanje starih rukopisnih i stampanih knjiga, kao i njihovo ukrasavanje raznobojnim minijaturama i inicijalima. Razvijali su se i umetnicki zanati, kao sto su duborezni ukrasi na crkvenom namestaju i ikonostasu. Za vreme seobe mnoge dragocenosti su ponete na sever, a pojednine su sakrivane da bi ostale sacuvane u nadi naroda da je oslobodjenje brzo. U okviru knjizevnosti istaknut je patrijarh Pajsije Janjevac sa delom “Zitije cara Urosa”, koje je nastalo na osnovama narodne kulture, prema legendi po kojoj je Vukasin Mrnjavcevic u lovu ubio poslednjeg srpskog cara.

31.Velika Seoba 1690. godineSeoba jednog dela srpskog naroda, pod vodjstvom Arsenija III Carnojevica 1690. godine, nazvana VELIKOM SEOBOM, dobila je epitet zbog masovnosti i znacaja. Predstavlja veliku prekretnicu u istoriji srpskog naroda, jer ima globalni znacaj, a isto tako je pocetak naseg izlaska iz srednjeg veka i ulaska u novo doba. Velika seoba otvara nove istorijske, politicke i duhovne dogadjaje. Do Velike seobe, Srbi su bili u turskom ropstvu, ali politicki i verski ujedinjeni u okvirima nacionalne crkve. Seoba, medjutim, deli Srbe izmedju dva carstva, Otomanskog i Hazburskog, deli ih izmedju dve kulture i civilizacije, izmedju Istoka i Zapada. Do Seobe je istorijski tok srpskog naroda uglavnom jedinstven, ali posle nje istorijski posmatramo Srbe u Ugarskoj, Srbe pod turskom vlascu i Crnu Goru, koja nakog oslobodjenja od Turaka vodi samostalan zivot. Iako svi imaju odvojenu istoriju i put idalje postoji svest o jedinstvenom srpskom narodu. Seoba predstavlja kretanja od juga ka severu, od Balkana ka Srednjoj Evropi i podrazumeva stabilizovanje naroda na panonskom prostoru. Srpski narod je na novom prostoru predstavljao manjinu, ali i kao takav obrazovace na tom prostoru svoju istoriju i kulturu i upravo taj prostor bice popriste vaznih dogadjaja nasega naroda. Ovaj period nove srpske istorije, obuhvata citav jedan vek – nas XVIII vek, koji traje nesto duze od kalendarskog ( od Velike seobe 1690. godine do Prvog srpskog ustanka 1804. godine). Kulturnoistrijski ga odredjuju dva velika duhovna pokreta, barok i prosvecenost, i za razliku od dotadasnjih kulturnoih inicijativa cije je poreklo bilo vizantijsko i istocno, ova dva su zapadni pokreti.

Neposredno pre Velike seobe Srba, odigrao se poslednji i najveci pohod Turaka na Evropu i

njihov poraz pod Becom 1683. godine. Ovim porazom pocinje dugotrajno opadanje Turske, te planovi evropskih sila o podeli njenih teritorija i borba porobljenih naroda za konacno oslobodjenje. Posledica beckog poraza bilo je sdtvaranje koalicije hriscanskih sila (Austrija, Poljska i Mletacka republika). Austrijanci su oslobodili Ugarsku, presli preko Save i Dunava, osvojili Srbiju i prodrla sve do Skoplja. Poceli su masovni narodni pokreti protiv Turaka, koje jepredvodila Crkva, sklapane su neposredne veze sa komandom austrijske vojske o zajednickom delovanju. Medjutim francuski kralj Luj XIV napao je Austriju 1689. godine i doveo do preokreta u ratu. Austrijska vojska se povlacila preko Srbije i za njom su se kretale mase srpskog zivlja s patrijarhom A.III Carnojevicem. Becki rat zavrsen je Karlovackim mirom 1699. godine. U narednom periodu usledili su novi ratovi i dva znacajna mira: Pozarevacki (1718) i Beogradski (1739). U periodu izmedju ova dva mira severna Srbija bila je pod austrijskom upravom, a zatim je pala pod tursku vlast, sto je izazvalo drugu seobu Srba pod vodjstvom patrijarha Arsenija IV Jovanovica Sakabente. Srbi dolaze u Ugarsku na poziv cara, kao organizovan narod obuhvacen Peckom patrijarsijom kao nacionalnom ustanovom i patrijarhom na celu, koji je bio duhovni i svetovni vodja naroda. Opustele krajeve naseljavaju brdjani s juga / Kosovo i Metohiju albanska plemena, a severnu Srbiju Srbi iz Hercegovine, Crne Gore i Bosne /.

Hazburska monarhija i srpska autonomija

U ovim prelomnim vremenima srpske istorije izdvajau se dve istorijske licnosti razlicitih politickih koncepcija, Arsenije III Carnojevic i grof Djordje Brankovic. Grof Djordje Brankovic rodjen je u poznatoj porodici iz Hercegovine, koja se doselila u Erdelj. Njegov brat je bio Erdeljski mitropolit. Brankovic je bio covek siroke kulture, poliglota, poznavalac istorije i pretendovao je da svoj poreklo poveze sa srpskom vladarskom porodicom Brankovica i zalagao se za obnovu “ilirske” drzave pod suverenitetom hazburga. Becki dvor mu je dodelio titulu barona, a potom i titulu grofa Svetog rimskog carstva. On je pozvao narod na ustanak i kao “ Georgije II nasledni despot” pokrenuo borbu protiv Carstva, austrijske vlasti su ga uhapsile. Prvo je bio smesten u Bec, ali posto je imao kontakte sa Srbima biva prebacen u mesto Heb u Ceskoj, gde ostaje do smrti. Grof Djordje Brankovic Srbima je ostao potpuno istorijski nepoznat, ali kako se smatralo da pripada vladarskoj lozi, posle smrti usao je u narodnu legendu. Patrijarh Arsenije III Carnojevic bio je licnost svih zbivanja i po njemu je nazvan ceo pokret. On je stupio u vezu s komandom austrijske vojske i u septembru 1689. godine je odrzao savetovanje s vrhovnim komandantom generalom Pikolominijem i sa njim postigao dogovor o saradnji; kada se car Leopold I i austrijska vojska povlacila, on je pozvao balkanske narodne na ustanak sa obecanjem davanja povlastica: sloboda veroispovesti, biranje vojvode i dr. Taj poziv bio je istorijski akt od velikog znacaja, i predstavlja osnov srpskih privilegija u Austriji. Narod je na svom putu od Prizrena do Beograda i od Beograda do Budima stvorio svoj politicki program. Delovali su patrijarh i crkveni sabori20, a prvi sabor odrzan je u beogradu 18.6.1690. godine na kojem su srpski zahtevi formulisani u sest tacaka: a) sloboda vereb) slobodno i saborno biranje crkvenih poglavara, koji moraju biti Srbic) jurisdikcija Crkve nad svim oblastima gde Srbi zived) upotreba starog kalendarae) oslobadjanje crkvenih imanja od dazbina i slobodno upravljanje njima

20 Kao tradicionalni politicki organ.

f) pravo patrijarha da sudi za prestupe nize i vise jerarhije

Car je prihvatio srpske zahteve i izdao 21.8.1690. godine prvu srpsku privilegiju.Ove privilegije postale su osnova drzavnopravnog polozaja srpskog naroda u Hazburskoj monarhiji sve do 1918. godine. Srpski narod je upravo zbog ovih privilegija postao autonomna politicka celina. Srpska crkva je nosilac i cuvar tog jedinstva, a narodno-crkveni sabori, kao politicko telo sastavljeni su od predstavnika duhovnog i svetovnog staleza. Drugi sabor narodnih prvaka odrzan je u Budimu, marta 1691. godine. Na ovom saboru postavljeni su novi zahtevi, saradnja Beograda i Budima postala je cvrsca, grof Djordje Brankovic proglasen je za srpskog despota. Car je obnovio privilegije i priznao pravo Srbima da imaju svetovonog poglavara. Medjutim, Dordje Brankovic koji je bio u zatvoru nije pusten, vec je izabran njegov zamenik, s titulom podvojvode. Austrija je kasnije odustala od ovog srpskog zahteva da imaju svog vojvodu, a tako i srpski zahtev da dobiju vlastitu teritoriju. Iz ideje vlastitog vojvode i nacionalne teritorije, kasnije, vise od jednog veka bice stvorena Vojvodina. Ali najvise je jacala narodno-crkvena autonomija – na patrijarha su prenesena i odredjena svetovna prava, pa je postao duhovni i svetovni vodja srpskog naroda. Srpske privilegije spadaju u personalna prava, njih uzivali svi Srbi kao Srbi, kao pripadnici Srpske crkve gde god da se nalaze u Hazburskoj monarhiji.