STANBUL KESMLER EHR

2 ISTANBUL

Urban Age, kentlerin geleceine dair dnya apnda bir incelemedir.

London School of Economics and Political Science Cities Program ve Deutsche Bank Uluslararas Forumu Alfred Herrhausen Society tarafndan organize edilmektedir.

URBAN AGE LETM BLGLER

Urban Age London School of Economics and Political Science Houghton Street London WC2A 2AE United Kingdom

T +44 (0)20 7955 7706 urban.age@lse.ac.uk urban-age.net

Alfred Herrhausen Society Deutsche Bank Unter den Linden 13/15 10117 Berlin Germany

T +49 (0)30 3407 4201 ute.weiland@db.com alfred-herrhausen-gesellschaft.de

URBAN AGE STANBULehirler daima insanlarn, kltrlerin ve mallarn kesitii kresel kavaklar olmulardr. Urban Age kentlerinin tmnden daha uzun bir sre, binlerce yl boyunca stanbul bu ilevi srdrd, uygarlklar ve ktalar balayan bir kresel eklem ehir oldu.

Mumbai veya anghay kadar badndrc bir hzda bymese de, veya So Paulo, Mexico City veya Johannesburgtaki gibi artan bir sosyal eitsizlik ve iddetten muzdarip olmasa da, stanbul, aralarnda Londra, Berlin ve New Yorku da bulunduu tm Urban Age kentleri gibi ekonomik denge, toplumsal btnlk ve iklim deiiklii gibi meselelerle kar karya.

Kentler adna yaplan uluslararas soruturmamzn dokuzuncu aya olan Urban Age stanbul Konferansnda, dnyann eitli yerlerinden gelen kentsel uzmanlar ve toplumsal liderlerle bu konulara deinerek, ortak sorun ve zmleri sel ve deprem gibi grnr tehditlerden, ak bir kimlik ve uyum algsnn oluturulmasna kadar stanbula tutacamz bir aynadan yanstacaz.

stanbul, Urban Agein ilk aamasn sonlandrrken, Deutsche Bank tarafndan desteklenen uluslararas bir merkez olan LSE Citiesin kurulmas ile de, kentsel diyaloun yeni bir dnemini balatyor. Ocak 2010dan itibaren LSE Cities, Alfred Herrhausen Society ile birlikte Urban Agein almalarn srdrmeye devam ederken, fiziksel ve sosyal arasndaki balara odaklanan ve yirmibirinci yzyl kentlerinin baar gramerini inceleyen yeni aratrma konularna da eilecektir.

Ricky Burdett

Direktr, Urban Age London School of Economics and Political Science

Wolfgang Nowak

Ynetim Kurulu Szcs Alfred Herrhausen Society Deutsche Bank

NDEKLEREHRLER ANLAMAKBR EHR K, BAARISIZ OLMAK N FAZLA BYK 3Deyan Sudjic

USUZ BUCAKSIZ BR HAREKETLLN DEMEZ KAVAI 5Saskia Sassen

KRESEL G KENT ENDEKS 2009 7

KENTSEL BR A N YEL EKONOM 8 Pavan Sukhdev

KLM POLTKASI OLARAK EHR PLANLAMASI 10Philipp Rode

STANBUL VE EHRLER AVRUPASI 12Richard Sennett

MESELE STANBUL (KRESELLEME DEL) 14Hashim Sarkis

TRKYEDE KENT TARHL 16 Ilhan Tekeli

URBAN AGE KENT VERLERKENTLERN DNASI 19

URBAN AGE KENTLER KARILATIRILIYOR 20

KLM DEKL VE KENT EKONOMS 22

KENTLERN AYAK ZLER 24

KENTLERN YNETM 26

YOUNLUK 28

ULAIM VE MOBLTE 30

KENTSEL GC 32

STANBUL 34

KENTSEL DOKU 36

BLGESEL BALAM 38

STANBULU ANLAMAKURBAN AGE KENT ANKET 40

STANBUL'U DEFRE ETMEK 44 mer Kanpak

KRESEL BALAMDA STANBUL 45 aglar Keyder

STANBULDA YEREL YNETM 46 Sema Erder

LERDE BR YOL VAR MI? 47 Haluk Gerek

STANBULUN SEM 48 Asu Aksoy

STANBULUN GECEKONDULARI 49 Orhan Esen

TARLABAI 51 Tolga slam

STANBUL VE EVRESNDEK KENTSEL MEKANLAR 52 Murat Gven and Eda nl-Ycesoy

STANBULUN MEKANSAL DNAMKLER 53 Kees Christiaanse, Mark Michaeli and Tim Rieniets

ARKITERA MEKANSAL ALIMASI: GELECEE YNELK EYLEMLER 54 mer Kanpak

EKLERDEUTSCHE BANK URBAN AGE AWARD

URBAN AGE STANBUL KONFERANS PROGRAMI

URBAN AGE KENT VERLER blm, aralarnda Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal likiler Departman (UNDESA), Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP), Trkiye statistik Kurumu (TK), stanbul Bykehir Belediyesi (BB), stanbul Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasarm Merkezi (MP), Dnya Bankas ve Ekonomik Kalknma ve birlii rgt (OECD), ve ilgili Bakanlklar, Mdriyetler, Genel Sekreterlikler gibi her kent, eyalet ve lkenin bal bulunduu resmi istatistik kurumlarndan edinilmi verilerle hazrlanmtr. Veri kaynaklarna ve makalelerin tamamna www.urban-age.net adresinden eriebilirsiniz.

Bu gazette, bir tartma alttaban oluturma amacyla tasarlanmtr. eriin doruluu iin gsterilen tm abaya ramen, bu gazetenin kullanmnda doabilecek olan hibir kayp ve zarardan, yazarlar ve/veya Urban Age sorumlu tutulamaz. Fotoraflarn telif haklar, resimlerin yannda isimleri belirtilmi olan fotoraf veya yapmcya aittir. LSE, bildirildii takdirde, yaplan tm hata veya eksiklikleri gidermeye alacaktr.

Tm haklar sakldr. London School of Economics and Political Sciencedan yazl izin alnmadan, veya LSEnin mevcut lisans haklar gzetilmeden ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, saklanamaz ve yaynlanamaz.

Urban Age Programme, London School of Economics and Political Science Houghton Street, London, WC2A 2AE tarafndan yaynlanmtr.

stanbul Bykehir Belediyesi, Arkitera Mimarlk Merkezi, Sabanc niversitesi ve stanbul Bilgi niversitesi ortaklyla.

Birinci bask, 2009.ISBN 978-0-85328-420-8

KESMLER EHR 3

URBAN AGE STANBUL KONFERANSI, KASIM 2009

stanbul, Venedik ya da San Francisco kadar gzel, ancak sudan bir an olsun uzaklaldnda, ar hzl kentlemenin travmasn yaamakta olan btn metropoller kadar gaddar ve irkin bir ehir. yle sakin bir akamst Boaza doru bakp gnein suya batn seyretmek iin palmiyelerin ya da asrlk amlarn glgesinde oturulacak bir kent. Ama ayn zamanda, baz semtlerini admlarken ok dikkatli olunmas gereken bir yer. stanbul, yaplarnn temellerinin altnda, Avrupadaki her ehirde olduu kadar tarih katmanlar bulunan bir ehir. 2010 senesinde ehir Avrupa Kltr Bakenti olacak. Nasl saydnza bal olarak, stanbul ya da drt imparatorluun bakentliini yapt. Hala da suretini Yunan, Roma, Bizans, Venedik ve Osmanl medeniyetlerinin ayakta kalm eserlerinden almakta. stanbulun Ortodoks kiliseleri, Snni camileri ve Sefarad sinagoglar bulunuyor. Klasik tarzda devasa sarnlara, halka halka kadim burlara, arlara ve saraylara sahip. Ancak bu kentin sra d bir kasvetin hkm srd ssz beton mahalleleri, ehir hayatnn dehetine ayak uydurmaya alan kksz ve mlksz bir alt snf da var.

stanbul, 1923 senesinde, Birinci Dnya Savann kargaasndan kp Versailles Bar Anlamasyla domu bir devletin en byk kenti. Bugn Selanik olarak bilinen kentte doan ve gerek bir Avrupal olduu reddedilemeyecek olan Kemal Atatrk, modern Trkiyeyi kurarken bakenti Ankaraya, yokluktan yaratlan bu ehre tad. Modern Trkiyenin ilk yirmi otuz senesi boyunca devlet, kaynaklarnn ounu yeni bakentine ve onun altyapsna adad. Bir sreliine Ankara ve stanbul sanki birer ikiz kutup olabilirmi gibi hissedildi: biri Avrupa kaps, dieri ise Anadolunun kalbindeki denge ta. 1950li senelerde Trkiyede kentleme hzlanmaya baladnda, terazi ezici

bir gle stanbulu gsterir oldu. Krsal kesimden gelen yoksul insanlar byk ehre akn etti ve kozmopolit bir adack olarak bilinen, Trkiyenin farkl etnik gruplara ve inanlara ynelik hogrsnn ispat olan kent, ayn zamanda lkenin en muhafazakr seim blgesine dnt. stanbul artk, 3500 mlksz Sinti ve Roma kkenli vatandan, ayn Robert Mosesn New Yorkta devlet paras ile ina edilen ve siyahlarn ve Porto Rikolularn oturduklar mahallelerin iinden geen otoyol projesini andran bir operasyonla, Bizans zamanndan kalma surlarn glgesinin altnda asrlardr yaadklar Sulukule semtinden kartld bir ehir oldu.

stanbul, kendisini laiklie adam ve ancak baz zel durumlarda Atatrkn otoriter rejiminden uzaklaan bir orduya sahip bir lkenin en byk ve en ateli kent merkezi. Eer generaller yanl bir hesap yaparsa, lkenin bir isyanla Cezayire dnme potansiyeli var. te yandan stanbul, lkeyi Brezilya, Rusya, Hindistan ve in gibi ekonomik bir gce dntrmekte. Sovyetler Birliinin k Trkiyeyi ve zellikle stanbulu hzla byyen enerji zengini eski Sovyet Cumhuriyetlerinin ortasnda hayati bir hizmet ve

uzmanlk merkezine dntrd. Bu, stanbulun byk lde geniletilmi havaalannda gvdeleri otobsler gibi ar ssl renklere boyanm sra sra uaklardan yansyan bir olgu: zbekistan Havayollar, Dniproavia, Tacikistan Havayollar, Air Astana, Donbassaero ve Tataristan Havayollar.

Bu ayn zamanda gece gndz Boaz tkayan gemi dizilerinden, ehri tanmlayan asma kprlerin altndan ve minarelerin yanndan geen tankerlerden ve ileplerden de anlalmakta. stanbul, Kazakistan ve Azerbaycan, Ukraynay ve hatta Rusyay yeniden yaplandran mimarlarn, inaat irketlerinin, reklam ajanslarnn ve finans kurumlarnn ss. Bu kentin televizyon istasyonlar ve bankalar; sradan giyim mallarndan zel tasarm mutfak lavabolarna kadar her alan zorlayan fabrikatrleri var.

stanbul Trkiyenin Avrupa Birliine giri pasaportu. Kendisini Dubaiden St. Petersburga uzanan eksendeki kentlerden biri olarak gryor. Eer Londra Avrupann ilk kresel ehri ise, stanbul ikincisi olduunu dnyor. O, etkisi hem kltrle hem de ticaretle yorulmu bir kent. Atatrkn, mimari konulara ynelik kiisel ilgisinin Ankaray planlamak iin Avusturyallar aracak denli byk olduu dnldnde, Trkiyenin Meksika ya da Avustralya gibi kendine has bir mimari kltr gelitirememi olmas olduka artc bir olgu; buna ramen stanbulda ada sanata ynelik ok heyecanl bir yaklam mevcut. Corafi bykl ve nfusu dnldnde, kentin te biri Asyada yaamakta olsa da, stanbulun Avrupann en byk kenti olarak tannmak isteyen hakl bir taraf var. stanbulun Avrupa yakasndaki semtlerinden ve balca i merkezlerinden biri olan Leventte, banka kmelerinin arasnda Londradaki akll in Restoranlarnn tpklarn

BR EHR K, BAARISIz OLMAK N FAzLA ByK Urban Age odak noktasn stanbula ynlendirirken, Deyan Sudjic ehri, kltrel, ekonomik ve siyasi alanlarda dier kresel ehirlerle kyaslayarak kentsel tarihini ereveye oturtuyor.

Cem

al E

mde

n

2010 senesinde ehir Avrupa Kltr Bakenti olacak. Nasl saydnza bal olarak, stanbul ya da drt imparatorluun bakentliini yapt.

Birok uygarlk ve imparatorlua ev sahiplii yapm olan stanbulun silueti, minareler, an kuleleri, stunlar ve, saylar giderek artmakta olan yksek binalarla tanmlanmaktadr. Tarihi yarmada, Marmara Denizi, stanbul Boaz ve Hali kesiiminde bulunmaktadr.

4 EHRLER ANLAMAK

ya da mega alveri merkezlerini bulabilirsiniz. Ama stanbul ayn zamanda, Anadolunun krsal kesimlerinden gelmi Krt gmenlerin prefabrik beton apartman bloklarnda yaayanlarn baklar altnda kuzu srlerini otlattklar trden, kendi snrlaryla evrelenmi yerleimler barndran da bir kent.

O, baka hibir kente benzemese de, baka birok kentle ortak yanlar da bulunan, ancak bu ortak unsurlar pek fark etmeyen bir kent. 1980 senesinden itibaren Kahirenin nfusu iki katna karken, stanbulun nfusu, Lagosunki gibi, drt katna kt. stanbul, Meksika ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki snr bulanklatran, Rio Grandenin iki tarafndaki ikiz kentler El Paso ve Ciudad Juarezi hem hatrlatan bir ekilde, hem de onlardan ok farkl olarak, iki ktann zerine yerlemi bir kent.

Kentin toplam yzlmn 1800 km2den 5300 km2e kartan yeni oluturulmu niter yetki alannn dhilinde stanbul yaklak 13 milyon insana ev sahiplii yapyor. Buna ramen, her gn 1,5 milyon iiyi daha iine ekiyor ve gnlk nfusunu 15 milyona kadar kartt oluyor. ehir ynetimi, nfusu 16 milyonda durdurmaya abalyor ve kendi haline brakld takdirde 71 milyonluk bir lkenin en byk ehrinin nfusunun 25 milyona dayanacandan endie ediyor. Ancak bu, en fakir yrelerinin gayri safi hslas en zengin blgelerininkinin ancak yzde 20sine eit olan Trkiyede, ehrin deil, sadece merkezi hkmetin gcnn yetebilecei bir konu. Bylesi dengesiz bir durum gz nnde bulundurulduunda, stanbulun krsal kesimden yoksullar bir mknats gibi kendisine ekmesine

armamak gerek. Trkiyedeki i g, stanbulun son birka on yl ierisinde adamakll zenginlemi olmasna karn, ehirdeki eitsizliklerin iyice vahim bir hale brnmesine yol at. stelik stanbul artk kendi kaderinin efendisi bile deil. Artk Babakan tarafndan idare edilen toplu konut program TOK de var.

Pek az kentin bylesine paralanm bir corafyas vardr. stanbulda yaayanlarn byk blm bir ktadan dierine neredeyse hi gemiyor. Ancak her gn bir yakadan dierine gidip gelen nfusun yzde 10luk kesimi bile 1,2 milyon gibi ok yksek bir toplama tekabl ediyor. Zaten onlarn bu ulam ihtiyacn salamak iin Boaza yeni bir kpr yaplmas dnlyor. Ne var ki, bazlar bunun kenti besleyen su havzalarn harap edeceinden yana korku duyuyor. Kentin nde gelen sivil toplum kurulularnn temsilcilerine evre sorunlaryla ilgili soru ynelttiinizde ise, ilk cevaplar 17 Austos 1999 tarihinde gerekleen ve 20.000 kiinin lmne sebep olan deprem oluyor. Doal

kaynaklar, nfus art ve sivil adalet pek ne kmyor.Ancak ehrin iki yakasnda da ilerlii arttracak trden,

kentin hem dou hem de batsnda yeni merkezler yaratmaya ynelik iddial planlar da mevcut. Bunlardan biri, kentin Asya yakasndaki Kartalda yrtlen proje, henz Zaha Hadid tarafndan hazrlanan dinamik masterplannn ilk aamalarnda. zel itirak ile finanse edilen bu tarz inaatlar araclyla stanbulun altyapsna byk yatrmlar yaplyor. Metro sistemi aama aama hayata geiriliyor, tramvaylar yeniden canlandrlyor. Boazn altndan geen yeni demiryolu tneli eski bir Avrupa imparatorluunun ezeli ryalarndan birinin, yani Berlinden Badata dorudan gidecek bir demiryolu hattnn, gereklemesine izin verecek.

Kltrel ve siyasi nedenlerle birbirleriyle rekabet halindeki g bloklar arasnda bir uzlatrma zemininin en asli deere dnt dnyamzda, stanbul bu bloklarn arasndaki en mhim kprdr. O, sradan kent sorunlarna gereinden fazla sahip olan, ancak onlarla ba etmesine olanak tanyacak enerjiye ve kaynaklara da haiz bir ehir. Bu ehrin baarszl, kimsenin karna deil.

Ali

Tapt

k

Deyan Sudjic, Londra Tasarm Mzesinin direktr, Urban Age Danma Kurulunun e-bakan ve Phaidon tarafndan yaynlanan The Endless City adl kitabn editrlerindendir. Sudjic, 2008 ylnda stanbul Modernde sergilenen Tasarm Kentleri sergisinin kratrdr.

stanbul Trkiyenin Avrupa Birliine giri pasaportu. Kendisini Dubaiden St. Petersburga uzanan eksendeki kentlerden biri olarak gryor.

Yzyllarn tarihini ve giderek byyen bir kentsel modernlemeyi bir arada barndran stanbul, farkl yerleim tipolojilerinin yamaland bir Trkiye mikrokozmosudur.

URBAN AGE STANBUL KONFERANSI, KASIM 2009

KESMLER EHR 5

Belli bir mesafeden baklnca, stanbul, usuz bucaksz ve ok eitli hareketliliklerin deimez kavadr. Dnyann Dou-Bat, Kuzey-Gney akslarna ve dier btn olas varyantlarna ular. Bu trden kesimelerin tarihinden, bir a ilevini grebilmek ve pekitirebilmek iin belli baz yetenekleri gelitirme ihtiyac doar; bu sadece sradan bir sz konusu kavakta bulunma meselesi deildir. Bana gre, ok farkl tarihler ve corafyalar iinde bu trden yetenekleri gelitirme becerisi, stanbulun derin tarihinin bir zelliidir. Bu zellik, gnmzn birbirine balanm dnyasnda giderek artmakta olan bir zelliktir. Bunu da birka eilim grnr klmaktadr. Burada kendimi tanesi ile snrlayacam.

Birinci eilim, sermaye akyla ilgilidir: stanbul, hem Douya hem de Batya uzanan sermaye ak corafyasnn tam ortasndadr. Trkiyenin en nemli ticaret ve yatrm orta Avrupa Birlii olsa da, son dnemde uygulanmakta olan Souk Sava sonras jeopolitii Asya lkelerinin nemini giderek artrmaktadr.

kinci eilim, insanlarn geli ve gidileriyle ilgili, burada bir kez daha Avrupa ile Asya arasnda kayda deer bir karlkl hareketlilik grmekteyiz. stanbula gelen ve stanbul zerinden g eden insanlarn eitlilii bu tr kavaklardan yaylan belli bilgi biimleri hakknda, dnyadaki farkl ve karmak kltrlerin arasnda dnya apnda bir eklemlenme yaand bir dnemde, bu birbirine gemi akn merkezinin ierii ile ilgili bir soruya yol ayor.

Cevap, belki de, dnyadaki 60 nemli ehri siyasi ve kltrel eitlilikleri ile inceleyen bir aratrmann sonucunda ortaya kan nc eilimde yatyor olabilir. Bir kesiimler ve hareketlilikler kenti olan stanbul, zellikle bir kresel siyaset ba, ve insan sermayesi ve yetenek kenti olarak 30. srada yer alyor. Aada bu eilimlerin her birini ayrntlar ile ele alacam.

Sermaye ak balamnda, Trkiyenin nde gelen ticaret ve yatrm orta Avrupa Birliidir. 2007 ylnda, Trkiye ile Avrupa Birlii lkeleri arasndaki ticaret 12,4 milyar 19.000 olarak gereklemitir, bu rakam 1990-2000 arasndaki yllk ortalamann otuz kat civarnda gereklemi muazzam bir art gstermektedir. Avrupa Birlii lkeleri arasnda, 5,7 milyar US$ ile Hollanda, ak ara ile Trkiyedeki en byk yatrmc durumundadr, daha kk baz Avrupa Birlii lkelerinin toplam hacmi ise 4,9 US$ bulmutur. Avrupa Birlii lkeleri ile kurulan ekonomik ilikilerin, kinci Dnya Sava sonrasnda balayan ve Souk Sava dneminde de devam eden uzun gemii, bu ezici stnl beslemitir.

Ancak Asya hzla ykselmekte. 2007 ylnn sonu itibariyle, Trkiyenin en fazla dorudan yabanc yatrm (FDI) yapt iki lke ak ara ile Hollanda ve Azerbaycan olmutur, bu iki lkenin yan yana gelmesi, Trkiyenin Dou ile Bat arasnda corafi bir eklem olarak varlnn arpc bir rneidir. Bu iki lkeyi, Malta, Lksemburg, Almanya, ABD ve Kazakistan izlemektedir. Dorudan yabanc yatrmlarn en fazla grld iki sektr naat ve Emlak sektrleridir. Trkiyede i yapan yabanc irketlerin yzde 20si bu sektrlerde bulunmaktadr. Yabanc lkelerde ok sayda Trk inaat irketi de almaktadr, 1980 ile 2009 yllar arasnda kmlatif deerin en fazla younlat lkeler talya (102 milyar US$), Libya (50 milyar US$) ve Ukraynadr (21 milyar US$). Kmlatif yatrmlarn 10 milyar ile 16 milyar US$ arasnda deitii lkeler arasnda ise svire, Lksemburg, Rusya ve Sudan gelmekte ve bir kez daha Trkiyenin farkl tarihi corafyalar arasnda bir kpr grevi grdnn altn izmektedir.

inde bulunduu jeopolitik blgenin tesine yaylan ticaret balaryla birlikte (bu gazetenin 38. sayfasndaki Blgesel Balama baknz) Trkiyenin yurt dndaki FDI stoklarnda nemli bir art sz konusudur. 2007 ylnda Trkiyenin 12,2 milyar US$ olarak gerekleen FDIsi 1990a

kyasla on bir katna (1990da bu rakam 1,1 milyar US$ idi), 2000 ylna gre ise 3,5 katna (2000 yl rakam 3,7 milyar US$ dir) kmtr. Benzer bir ekilde, Trkiyeden katlanarak artan bir oranda sermaye k yaanrken, 2007 ylnda 146 milyar US$ olarak hesaplanan FDI girii 1990 (11 milyar US$) ylna gre on kat, 2000 ylna gre de (19,2 milyar US$) yedi buuk kat artmtr. Bu ieri ve dar, blgeye ve blge yoluyla akan sermaye ak kombinasyonu, stanbulu sermaye hareketlilii kava olarak belirler. Sermaye ilikilerinde yirmi yldr yaanmakta olan bylesine bir blgesel hareketlilik stanbulun gelime kapasitesini ynlendirmi, imalat, finans ve hizmet sektrlerini deitirmi, kenti artk insan sermayesini ve her tr yenilii eken bir mknatsa dntrmtr.

stanbulun yaratt ekim alan, irket merkezleri iin bir kent aray iindeki yabanc irketlerin de gznden kamad. Trkiyede alan 19.000den fazla yabanc irketin, yarsndan epeyce fazlasnn merkezi stanbulda bulunuyor. Bunlarn 10.700 tanesi AB irketleri, aralarnda 3100 Alman, 1800de ngiliz irketi var. Dier yandan, 4300 Asyal irket bulunuyor, bunlarn 910u ran, 450si Azerbaycan, 300 de in irketleri. AB irketleri ounlukta ama, Asyann ykselii ve ok yaknndaki blgede deimekte olan jeopolitik, stanbulu artk dnyann drt bir yanndan ok eitli ve ok sayda irketle projenin bir arada var oluu ile nitelenen usuz bucaksz bir alann merkezi haline getiriyor. Avrupa kentlerinin gelecei ile ilgili olarak yaplan bir almaya gre, stanbul, Bat Avrupa ile Bat Asya arasnda uzanan corafi alanda yeni oluan Avrupa olarak dnlen blgedeki en nemli ehirlerden biridir.

Sermaye aklar kente yaylan ve kentin iinden geen ekonomik ilikileri tarif etmenin bir yolu iken, insanlarn ak da becerileri, yenilikleri ve kltr tar. Bunlarn hepsi de gle ilgili tartmalarda kolayca gzden karlan unsurlardr. G halindeki insanlar ve yerel ve kreselin kesimeleriyle ekillenen kltrlerin ince dokusu ehirlere eklemlenir ve ehirlilik dediimiz durumu besler. Bunlarn hepsi de stanbulun zgn jeopolitii ve kltrn biimlendirmitir.

2006 itibaryla, Trkiyenin kresel g haritas hala tek bir karlayc lkenin yani Almanyann egemenliinde idi. ster 1,7 milyon Trk vatandan, ister Trkiyede domu fakat Trk pasaportu tayor olan veya olmayan 2,7 milyon kiiyi, ve hatta Almanyann yeni deitirilen natralizasyon yasas sayesinde artk mulak bir vatandalk statsnde bulunmayan ikinci ve nc kuak Trk-Almanlar toplam rakama dahil ediyor olalm veya olmayalm. Trklerin Almanyadaki mevcudiyeti son derece gl. Trk nfusun Almanyadan sonra en ok bulunduu lkeler Fransa (229.000), Hollanda (171.000), Avusturya (150.000) ve Belika (111.000), bu lkeleri az sayda Trkn yaad bir ok lke izlemekte; rnein svete 100.000in biraz altnda, Rusyada ise 2000.

Trk gnn kresel corafyas deimekte. Doudan Batya doru gerekleen sermaye akn yanstr bir ekilde, Trkiyeyi terk eden kiilerin de en fazla g ettikleri yer Avrupa olmaya devam ediyor, ama buna ek olarak, henz kk olmakla birlikte, Asyaya doru giderek byyen bir ak da gryoruz. 2000 ile 2006 aras Trkiyeden toplam 322.000 kii Almanyaya, 57.000 kii Fransaya ve 55.700 kii de Avusturyaya g etti, bunlar daha kk saylarda eitli lkeler izlemekte. Ancak Trkiyenin Avrupa Birlii ile ilikilerinin oluturduu stnlk, Trkiyeden g edenlerin deien corafyasnn da stn rtyor. rnein, 2006 ylnda, Almanyaya gidenlerin says 30,000ken, bunu 20,000 kii ile Suudi Arabistan izliyor, 8,300 kii Fransaya gitti, ancak az olmakla birlikte dikkat ekecek kadar sayda insan da Sovyetler Birliinin dalmasyla bamszlk kazanan Asya Cumhuriyetlerine g etti.

Trkiyeye g ise kk miktarda, toplam nfusun sadece yzde 1,9u yabanc lkelerde domu bulunuyor, bu rakama Almanyadan ya da baka yerlerden kesin dn yapanlar da dahil. Ancak burada yine, Avrupa Birlii lkelerinin tesinde yeni kken corafyalarna rastlamaktayz. 2006 ylnda, Trkiyeye g eden 191,000 yabancnn ou Bulgaristan ve Azerbaycandan geldi. Bu iki lkenin vatandalar yine 2000 ile 2006 yllar arasnda gelenlerin toplamnda ounluu oluturdular. Bulgaristandan 373,000 kii gelirken, 73,000 kii de Azerbaycandan g etti, Almanyadan gelenlerin says ise sadece 48,400. ounluu oluturan bu gmenleri ise, Yunanistan, Rusya, Amerika Birleik Devletleri, ran, Irak, Birleik Krallk ve baka yerlerden gelen az ancak dikkate

USUz BUCAKSIz BR HAREKETLLN DEMEz KAVAIBirbirine rakip ve birbirini zorlayan kentlerin geliimindeki temel unsurlardan bir tanesi de kentlere doru ve kentlerin iinden akan sermaye ve insandr. Siyasal ekonomi iindeki blgesel ve kresel kavaklara dikkat eken Saskia Sassen, bu akn en n saflarnda yer alan stanbulun geleceini biimlendiren bu eilimleri ana hatlaryla anlatyor.

DORUDAN yABANCI yATIRIMLAR (FDI) VE TRKyE'DEK yABANCI FRMALARTRKyEyE GREN FDI

2004-2008 (MLyON US$)

TRKyEDEN IKAN FDI 1980-2009

(MLyON US$)

TRKyEDE ALIAN ULUSLARARASI RKETLER

N 2007

Avrupa Birlii (27) 44.245 8679 10.720Almanya 2992 665 3125Hollanda 13.043 4266 1419

Birleik Krallk 2957 536 1831Fransa 3633 105 -talya 1191 120 -

Dier AB lkeleri 20.429 2986 4345Dier Avrupa lkeleri (AB d) 2401 1016 1691

Afrika 111 426 309ABD 6048 702 834

Kanada 242 2 120Orta-Gney Amerika, Karayipler 595 17 105Yakn Dou ve Orta Dou lkeleri 6381 3826 3072

Azerbaycan - 3420 453Irak - 7 511Iran - 162 910

Krfez lkeleri 5722 56 -in - 26 300

Gney Kore - - 134Japonya - - -

Dier Asya lkeleri 1058 867 796

6 EHRLER ANLAMAK

deer sayda gmen izlemekte. Gmenlerin kkenleri Batdan Douya doru kayyor. En fazla g Almanya ve Fransaya olurken, en fazla gmen de Bulgaristan ve Azerbaycandan geliyor.

Bir baka nemli ancak daha geici olan unsur, ksa sreli yolculuklarla ortaya kan ilerin ya da ulusal kltrlerin kesimeleri. Birok lke iin de geerli olduu zere, Trkiyeye eitli ksa sreli nedenlerle giren yabanclar ve ksa sreli gelen vatandalarn saysnn okluu, g edenlerin saysndan kat be kat fazla. 2006 ylnda, Trkiyeye en fazla seyahat, elence, kltr, aile ve dost ziyaretleri amalaryla gelindi. Ancak Trkiyeye i iin gelenler de oldu. 2006 ylnda, Trkiyeye en fazla gelen yabanc grubu 7 milyon ynetici ve profesyonel oldu, 1.1 milyon da ikincil hizmet grubu alanlarndan geldi.

Yabanclarn Trkiyeye girileri, 2006 ylnda 19,3 milyon kiiye kt, bu rakam 2004 ylnda 13,7 milyon, 2001 ylnda ise 11,3 milyon kiiydi. 2001 ile 2006 yllar arasnda, Almanyadan Trkiyeye 23 milyon kii, Rusyadan ve Birleik Krallktan 9ar milyon kii, Bulgaristandan 7

milyon kii ve randan 4 milyon kii geldi. Bunlar kayda deer olmann da stnde rakamlardr. Bu rakamlar lkeye, muazzam eitlilikte insanlarn girip ktn, her birinin kendi zel tarihlerini ve kltrlerini tayarak, stanbulun kozmopolit yapsn beslediklerini gstermektedir.

Son dnemde oluan bu sermaye ve insan ak corafyalar, tartmak istediim son iki deikeni beslemekte. Bunlardan bir tanesi, stanbulun bir karlkl politika alverii merkezi olarak stlendii nemli roldr. Kearneynin 5 deiken (i hayat, insan sermayesi, bilgi alverii, kltr ve siyasi balantlar) zerinden 60 kent zerinde 2009 ylnda yapt aratrmada, stanbul, siyasi balantlar deikeni balamnda, Washington, Pekin, Paris, Kahire, Londra ve Brksel ile birlikte ilk 10 kentin arasna girmitir. Aratrma, siyasi balantlar deikenini kresel politika retme ve siyasi diyalog zerindeki etki olarak tanmlamaktadr.

Yukarda anlatlanlardan ok da bamsz olmayan ikinci nokta ise, aratrmann stanbulu insan sermayesi deikeni balamnda ilk 15 kent arasna yerletirmi olmasdr aratrma,

kenti eitli insan gruplarn ve yeteneklerini eken bir mknats rol oynuyor diye tanmlamtr. Bu 15 kent arasnda; Tokyo, New York, Chicago, Sydney ve Londra bulunmaktadr. stanbulun bylesine bir yksek dzeyi yakalamasndaki en nemli unsur kentin ok sayda uluslar

aras okula sahip olmasdr. Bu okullar, rencilerinin anne ve babalarnn niteliklerinin gstergesidirler.

llen bu be unsurun arasnda, en st seviyede bulunan kentlerde bu durumu besleyen en nemli durumun yabanc lkelerde domu nfusun varl olduunu belirtmek nemli olacaktr: Bu unsur tek bana New Yorkun insan sermayesi deikeninde ak arayla en st sraya yerlemesini salamtr, Hong Kongun da beinci sray almasndaki en byk etkendir. stanbulun konumu da olduka iyidir; hala yurt dnda domu olan nfusu ok az olmasna ramen, gmenlerinin ok eitli kkenlere sahip olmasnn getirdii avantajlardan yararland aktr.

Ben, siyasi balantlar ve insan sermayesi deikenlerinde ne karak yer ald konumlarn, stanbulun deiik ekonomik ve jeopolitik corafyalarn kavak noktas olarak stlendii stratejik rolden kaynaklandn dnyorum. Her geen gn birbirine daha ok balanan bir dnyada, bu rol ve buna bal yetenekler giderek byyen bir nem kazanmakta.

Kentler uzun zamandr snr tesi evrimlerin kavak noktalarnda, sermaye, emek, mal, ham madde, tacirler ve yolcular buralardan akyor. Asya ve Afrika, bu akmlarn en eski ve en engin olanlarna, Avrupa da en younlarndan bazlarna tanklk ettiler. Kentler, bu aklarn evrelerinde oluan ekonomiler ve kltrler iin stratejik alanlar yarattlar, bu trden kesimeleri kullanacak ve ynetecek, ekonomik, siyasi ve kltrel iktidarlarn mekanlarn oluturdular.

Bu evrimler dnyada ok ynl ve apraz izgiler oluturarak kentsel aras corafyalar beslediler. Kentler aras corafyalarn formasyonlar bugn yeni bir kresel siyasal ekonominin, yeni kltrel alanlarn ve yeni tip politikalarn nemli altyaplarn oluturmakta. Kentler aras corafyalarn bazlar gayet kaln ve olduka grnr durumda profesyonellerin, turistlerin, sanatlarn, ve gmenlerin belli kent gruplar arasndan akmlar. Dierleri ise ince ve belli belirsiz grnmekte belli kentleri birbirine balayan olduka uzmanlam finansal ticaret alar, bu ticaretin aralarna ya da ihra merkezlerinden ithal merkezlerine doru akan ok eitli rnlere ait kresel mal zincirlerine dayanmakta.

Son srete bu akmlara ait corafyalarn usuz bucaksz yayl bu kavaklarda bulunan kentlere daha da byk nem kazandrd. stanbul gibi baz kentler iin bu eski bir tarih, Miami gibi olanlar iin ise yeni. Asyann ekonomik ve jeopolitik dnya haritasndaki ykselii, bu kentlerden bazlarnn stratejik nemini artrd, bunlarn arasnda en ok ne kan ise stanbul.

Saskia Sassen Columbia niversitesinde Sosyoloji Departman Lynd Profesr ve Kresel Dnce Komitesi yesidir. Kreselleme ve kentleme zerine kapsaml ekilde alm olan Sassenin son kitab Princeton niversitesi tarafndan 2008 ylnda yaynlanan Territory, Authority, Rightstr.

Chicago

Seul

anghayLos Angeles

Singapur

Taipei

Berlin

Bangkok

Buenos Aires

Mexico CityKahireViyana

stanbulPekin

Tokyo

Londra

Paris

Brksel

New York

Washington

Zrih

Dubai

Madrid

Washington

Buenos Aires

Moskova

Bangkok

stanbulSan Fransisko

ParisTorontoBoston

Sidney

Singapur

Tokyo

Hong Kong

Los Angeles

Chicago

Londra

New York

yKSELEN 10 AVRUpA KENT

SIRA KENT LKE

1 Budapete Macaristan

2 Varova Polonya

3 Moskova Rusya

4 stanbul Trkiye

5 Sofya Bulgaristan

6 Bkre Romanya

7 St. Petersburg Rusya

8 Ankara Trkiye

9 Kiev Ukrayna

10 Yekaterinburg Rusya

TRKyE'yE G VE KISA SREL zyARETLER

SyASAL ETKNLK NSAN SERMAyES

KISA SREL SEyAHAT EDENLERN TOpLAMI (VATANDA

VE VATANDA OLMAyAN) 2000-2006

TRKyEyE G EDENLERIN TOpLAMI

2000-2006

TRKyEDEN G EDENLERN TOpLAMI

2000-2006

Almanya 23.933.415 48.400 322.000

Rusya Federasyonu 8.959.822 46.200 -

Birleik Krallk 8.724.427 32.300 -

Bulgaristan 6.872.570 373.700 -

Hollanda 6.335.209 - 30.900

Iran 4.089.853 41.500 -

Fransa 3.869.890 - 56.900

Avusturya 2.809.797 - 55.700

ABD 2.671.226 41.900 -

Yunanistan 2.569.173 45.800 -

Belika 2.552.993 - 23.100

Israil 2.270.623 - -

Italya 2.104.938 - -

Ukrayna 1.931.396 - -

Azerbaycan 1.836.595 73.300 -

Grcistan 1.824.789 - -

sve 1.774.612 - 7200

Romanya 1.429.198 - -

svire 1.331.262 - 18.400

Kaynak: Ernst and Young, Reinventing European Growth: 2009 European Attractiveness Survey

Kaynak: A.T. Kearney ve Chicago Kresel likiler ve D Siyaset Konseyi: Kresel ehirler Endeksi

Bykelilikler, konsolosluklar ve ticari ateeliklerDnce reten kurulularOrtak ehirlerUluslar aras eriimi olan yerel rgtler Uluslar aras kurum merkezleri

Kentte dzenlenen siyasi konferanslar

Yabanc lkede domu nfusniversite mezunu nfus

nc seviye eitimde renim gren uluslararas rencilerYabanc ilk ve orta okullar

nemli kresel niversiteler

KESMLER EHR 7

URBAN AGE ISTANBUL CONFERENCE, NOVEMBER 2009

Brksel

BerlinLondra

Milano

Kopenhag

Amsterdam

Paris

Moskova

Cenevre

Viyana

Madrid

Zurich

Kahire

Frankfurt

New York

Singapur

Hong Kong

Sidney

Kuala Lumpur

Taipei

Seul

anghay

Bangkok

Mumbai

Osaka

Tokyo

Los Angeles

Chicago

BostonSan Fransisko

TorontoVancouver

So Paulo

Pekin

KRESEL G KENT ENDEKS 2009

1 - 9

ki ehir arasnda 13 veya daha fazla balant

ki ehir arasnda 7-12 balantki ehir arasnda 4-6 balant

10 - 19

20 - 29

30 +

lk 50 banka ve sigorta irketleriitiraklerinin says*

lk 50 banka ve sigorta irketinin ana i merkezi says*

* Fortune Dergisinin, 2009da en yksek cirolu 500 kresel irket sralamasna gre

1 - 3

4 - 9

KApSAMLI G SIRALAMASI

KRESEL SERMAyE DEVRES

Kresel G Kent Endeksi (Global Power City Index, ksaca GPCI) kresel kent sralamalarna yeni bir a getiriyor: Kapsayc G. Mevcut kent sralamalarnn ou i hayat ya da finansal gstergeler gibi konvansiyonel kent fonksiyonlarna dayanrken, kentlerin kapsayc gc ise 6 kent fonksiyonuna tekabl eden 68 gstergenin analiz edilmesi sonucunda ortaya kyor. Bu analiz, Ekonomi, Aratrma ve Gelitirme, Kltrel Alveri, Yaanabilirlik, evre ve Ulaabilirlik olarak tanmlanm alt kentsel fonksiyonun yan sra, kentlerin evrimini Kresel Aktrler diye tanmlanan, iinde kimlerin yaad, alt, renim grd, ziyaret ettii ya da sanatla urat gibi perspektiflerden de bakarak incelemeye izin veriyor.

New York, 2009 ylnda 35 kent arasnda en gl kent unvann ald. New Yorku, Londra, Paris ve Tokyo izliyor. New York; Ekonomi, Aratrma ve Gelitirme konularnda olduu gibi, Aratrmaclar, Sanatlar, Ziyaretiler ve Kent sakinleri gibi aktrler sralamasnda da birinci srada. Ancak New York, yaanabilirlik ve evre gibi faktrler sz konusu olduunda en alt sralardaki ehirlerin arasnda yer alyor, bu durum New Yorkun, ok byk frsatlar barndrmasna ramen bu frsatlar deerlendiremeyen bir kent olduunu gsteriyor. evre fonksiyonu ise, ekoloji, kirlenme ve alt alt gstergeye bal olarak doal evreyi lmekte. Bu lmn etkisiyle de Kuzey Amerikan kentlerinin en gz nnde olanlarnn ounun toplam puan aa ekilmekte.

Londra New Yorkla benzerlikler gsterirken, Parisin durumu tamamen farkl: Paris, Yaanabilirlik ve Ulaabilirlikte birinci srada, Sanatlar ve Kent Sakinleri konusunda da ikinci srada. Oysa, Ekonomi, Aratrma ve Gelitirme, ve Yneticiler fonksiyonlar grece dk. Dolaysyla sonu New Yorktaki durumu yanstmakta: Paris yaanr bir kent, ama i ekonomiye geldiinde dn vermekte. Bu arada drdnc srada olan Tokyo, Ekonomi ve Aratrma ve Gelitirme fonksiyonlarnda ikinci srada olmakla birlikte, Yneticiler sralamasnda grece alt sralara dyor. Tokyonun bir baka zayf noktas da Ulaabilirlik: kent ii ve kent evresi dzeyinde gelimi toplu tamaclk sistemlerinin varlna ramen, bu

konuda grece alt dzeyde olmasnn nedeni, uluslar aras havalimanna olan balantsnn nispeten kt olmas.

Singapur, Gney Dou Asyadaki konumunu dorular bir ekilde toplamda beinci srada yer alyor. Berlin, yneticilerin yan sra aktrlerin ounda poplerliini srdrrken, Yaanabilirlik sralamasnda stlerde yer almasyla, yaam kalitesine younlam olan Parisi yanklyor. Pekin ve anghay, Kapsayc G sralamasnda altlarda yer alyorlar, ancak her ikisi de Ekonomi ve Yneticiler gstergelerinde grece st sralardalar. gelitirme konusuna gelince, bu kentlerin ikisi de Asyann finansal merkezleri olmak iin gereken kapasiteye sahip grnmekteler.

Kresel kentlerin durumlarn aratrmak, bu kentlerin birbirleriyle sanayi dzeyinde nasl iliki kurduklarn, birbirine ballk ilikilerini nasl gelitirdiklerini, nasl rekabet ettiklerini ve nasl i birlii yaptklarn da ortaya koyuyor. Bu gizli kresel evrimlerin bir tanesinin detayl bir zmlemesi, irket merkezleri, dnya apndaki irketler ve kentler arasndaki balantlar gz nne sermekte, ayn zamanda bu analiz, dnyann en byk irketleri zerinde yaplm bir incelemeye dayanmakta. Kentten kente uzanan izgiler, irketlerin merkez ve ube bro evrimlerini gstermekte. izgiler kalnlatka, kentler arasndaki bu evrimlerin yekunu oalmakta. Aadaki diyagram, kresel finans aknn New York, Londra ve Tokyo geninde olduunu gsteriyor. Dier aratrmalar, imalat irketlerinin oluturduu daha farkl evrimlerin, New York, Londra, Paris, Madrid, Tokyo ve Seul gibi daha eitli kentlerde olduunu gsteriyor. Dier sektrler de zmlendiinde, kresel kentler an temsil eden, dnyann gizli kresel evrimleri de ortaya kacaktr.

Kentsel Stratejiler Enstitsnn, Kresel G Kent Endeksi, Tokyodaki Mori naat tarafndan desteklenen kar amac gtmeyen bir kurum olan Mori Memorial Vakf iin Sir Peter Hall ynetiminde bir ekip tarafndan yaplmtr. Aratrmaclar arasnda Saskia Sassen, Richard Bender, Heizo Takenaka, Hiroo chikawa, Takayuki Kubo ve Manabu Mineo bulunmaktadr.

Boston

Cenevre

Brksel

Kopenhag

Frankfurt

Toronto

Sidney

Los Angeles

Madrid

Hong Kong

Zrih

Seul

Paris

Londra

New York

Tokyo

Singapur

Berlin

Viyana

Moskova

Sao Paulo

Taipei

Fukuoka

Bangkok

Milano

Kuala Lumpur

Pekin

Osaka

San Fransisko

Vancouver

Chicago

anghay

Kahire

Mumbai

Amsterdam

Bu harita, dnyann farkl ehirlerindeki bankaclk ve sigorta irketlerinin genel merkezlerini ve itiraklerini ve bu ehirler arasndaki balantlar gstermektedir.

Ekonomi

Aratrma ve GelitirmeKltrel AlveriYaanabilirlikevre

Ulaabilirlik

8 EHRLER ANLAMAK

ehirler toplumumuzun insani yaratclk, etkileim, ekonomik etkinlik, bilim, eitlilik ve kltr merkezleridir. Dnya nfusunun yardan fazlas artk kentlerde yaamaktadr ve 2006 Dnya Kentlerinin Durumu raporunda da belirtildii zere az gelimi lkelerde kentsel ekonomik etkinlikler gayri safi milli hslann yzde 55ini, orta gelir dzeyli lkelerde yzde 73n, gelimi lkelerde ise yzde 85ini tekil etmektedir. Yani, ehirler pek deerlidir.

ehirler ayn zamanda sektrel politikalarn tasarm ve uygulanmas sz konusu olduunda su, ulam, iletiim, enerji, atk ynetimi ya da inaat konularnda nnde sonunda geleceimizi iyiye ya da ktye ynlendirecek olan kritik corafi birimlerdir. nmzdeki birka on yllk sre boyunca, iklim deiikliklerine bal olarak meydana gelecek afetlerin, hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde, ehirler zerinde nemli lde ekonomik ve insani etkileri olacaktr. Yani, ehirler risk altndadr.

ehirler ayn zamanda evre ve kalknmayla ilgili bir dizi sorunun en kaba ifadelerini bulduklar meknlardr hava ve su kirlilii, enerji tketimi ve ulamdan kaynaklanan sera gaz salnm, toplumsal dlama ile gecekondu alanlarnn genilemesi, su orannda art ve yoksulluk. Kirletici salnmlarn drtte nn ehirlerden yayldn fark ederek, ehirlerin John Sachsn tabiriyle byk hamleye

(big push) giriilmesi gereken yerler olduunu da dnmeliyiz. ehirlerimizi yeillendirmek yalnzca hzl bir biimde ok ynl iktisadi kazanlar getirmekle kalmayacak, ayn zamanda ehirlerin iklim deiiklii zerindeki etkisini ve dolaysyla iklim deiikliinin ehirler zerindeki mstakbel de facto etkisini de azaltm olacak.

nsan yerleimlerinden oluan kmelenmeler, zellikle her gn 145.000 yeni kentlinin kentsel aa girdii gelimekte olan lkelerde yeeren post-modern kltrmzn yerleik bir parasdr. Belediye bakanlarnn yerel dzeyde srdrlebilirlii gelitirecek ve ehirlerinde srdrlebilir yeil kalknmay destekleyecek bir kresel eylem plan oluturmalar gerekmektedir. 1992 senesindeki Rio Anlamasnda muhafaza edilmi olan Yerel Ajanda 21, dnyann eitli yerlerinden gelen belediye bakanlarnn ehirlerindeki salnmlar ciddi biimde azaltmay amalayan ileriye ynelik birlikteliklerine yol amt. Yerel Ajanda 21i kimi gelimi devletlerdeki ehirlerde bile uygulamann ok zor olduuna dair kantlar bulunsa da, bu programn yerel idarelerin ehirlerindeki evre artlarn iyiletirmeye ynelik bir mcadeleye girmeleri iin hazrlanan altyapya katkda bulunduuna dair genel bir kanaat da mevcuttu.

Yerel Ajanda 21de ne srlen pek ok zorluun Yeil Ekonomiye giden yolu arayan bir Kentsel a balamnda

bir adm ileriye gtrlmesinin zaman geldi. ehirler yarnn kazan ve esenliinin ortaya kartlmasnda merkezi bir rol oynayacak; iklim deiikliklerinin, kirliliin, kaynak skntsnn ve bozulan ekosistemlerin riskleriyle tehditlerinden azade bir evrede doru dzgn mesleklerin tedarikini ve insan refahn salayacaktr.

Bugnk ok boyutlu krizlerle yzleebilmek iin harekete geirilen trilyonluk tevik paketlerinin nemli bir blm yeil altyapy geniletmek, enerji tketimi ile kaynak verimliliini en iyi biimde dzenlemek, yenilenebilir enerji kullanmn tevik etmek ve hepsi de daha temiz, daha yeil, daha zengin ekonomilerin ortaya kmasn salayacak yeni meslek eitlerini oluturmakla ilgilidir. Ne var ki, baz ok nemli sorular hala cevapszdr: iklim deiiklii ile ilgili yatrmlara ayrlm olan yzde 16lk yeil tevik pay kresel ekonominin yeniden yaplandrlmasnda kafi gelecek midir? Dnya kentleri ve dnya ekonomisi ile ilgili btn bu alma ve yeillendirme, istihdam sorunlar ve yoksullukla ilgili ne yapabilir?

ehirlerdeki gerek dnm salayacak olan bu deiiklikler, kentsel tasarm planlama politikalarna acilen dhil etmeyi, insani ekonomik kalknma ile doay birbirine ahenkli bir biimde entegre etmeyi, doa ile ina edip tasarm yapmay gerektirir. Yeil bir kentsel aa hayat verebilmek iin tketim kalplarmz daraltmal, alkanlklarmz

KENTSEL BR A N yEL EKONOMPavan Sukhdev, "yeil ekonomi"nin ehirleri nasl deitirebileceini ve iklim deiikliine kar olas kentsel zmleri inceliyor.

Ryan

Pyl

e

Belediye bakanlarnn yerel dzeyde srdrlebilirlii gelitirecek ve ehirlerinde srdrlebilir yeil kalknmay destekleyecek bir kresel eylem plan oluturmalar gerekmektedir.

in, dnyann en fazla rzgar trbini ihra eden lkesi olurken, bir yandan da her hafta, yeni termik santraller kurmaktadr. klim deiiklii, bu iki teknoloji ve tutumu da hedef alan ok boyutlu kentsel zmlere ihtiya duymaktadr.

URBAN AGE STANBUL KONFERANSI, KASIM 2009

KESMLER EHR 9

deitirmeli ve retim dinamiklerimizi kaynak verimlilii ile geri dnm zerine tesis etmeliyiz. Bu belirleyici ltlerin ou ehirlerin imdiye kadarki ekillenme srelerine dayanmakta. David Satterthwaite, ABD kentlerinde insanlarn zengin Asya kentlileriyle karlastrldnda, kentsel danklk ve toplu tama sistemindeki yetersizliklerden dolaysyla alt kat daha fazla araba kullandklarn gstermiti. Uluslararas Enerji Kurumunun sradan senaryolarndan biri uyarnca, 2000 ylna oranla 2050 senesinde ulam sektrndeki CO2 salnmlarnda yzde 120 orannda bir art beklenmektedir. Btn dnyadaki araba says katna kacak ve bu artn yzde 90ndan fazlas OECD yesi olmayan lkelerde gerekleecektir. Ulamdan kaynaklanan sera gaz salnmlarn ksmak iin otomobile olan bamll azaltmal, daha az karbon ihtiyacyla alan ulam sistemlerine tren gibi hzl geii salamal ve yakt ile motor verimliliini arttrmalyz.

ehirler; iyi dzenlenmi, daha yeil olan ve btn kullanclarnn motorlu tat sahibi olsun veya olmasn ihtiyalarna cevap verebilecek trden ulam altyaplarna ynelik yatrmlarn hedeflenmesini salayarak verimlilii amalayan yapsal bir deiimi kolaylatrabilir. Kentsel merkezlerin ve onlarn evrelerinin oklu kullanm ve akll byme gibi tasarm prensiplerine gre planlanmas srdrlebilir ulam ierecek gelecein nemli bir paras klnmaldr. Bu ilkeler uyarnca gerekleecek olan kentsel kalknma zel tatlara bamll azaltacak ve ksa mesafeler ile gnlk gidi geliler iin toplu tama sistemlerinin ve motorsuz aralarn kullanmn tevik edecektir. Ulam planlamas ve talep iletmesinin entegrasyonu, dk karbonlu yaktlar ve elektrikli ulam teknolojilerinin daha fazla kullanlmas, ksa ve uzun vadeli iktisadi srdrlebilirlik hedeflerine eriilmesi iin gereklidir. OECD lkelerinde nmzdeki 1520 sene ierisinde hafif almalara ynelik aralarn verimliliklerinin yzde 30 orannda iyiletirilmesi mmkndr. Bu verimliliin OECD yesi olmayan lkeler tarafndan da benimsenmesi ve tat filolarnn byk oranlarda suyla ve elektrikle alr duruma getirilmesi, ara verimliliinde toplam yzde 50lik bir iyileme salayacaktr.

Kent tasarmlarnda youn nizam tevik eden politikalar, uzun mesafe ulamlarn azaltabilir. Planlama ve yksek younluklu kalknmann, baz byk ve zengin Asya kentlerinde baarl biimde uygulanm olan younluklu ve yeil planlamalara bakldnda, birbirleriyle sorunsuz ekilde badamakta olduklar grlr. Buna ek olarak, arazi kullanmna dair yasal dzenlemeler, yerleimlerin enerji ve kaynak kullanmnda stn verimlilik salanan yerlerde kurulmasn da garantiye alm olur. rnein; pek ok evreci, Kaliforniyadaki evlerin corafi sebeplerle dier ABD kentlerine oranla daha az enerji tketmekte olmalarna ramen, Kaliforniya sahilinde yer alan ehirlerde kalknmay engellemeyi arzu ediyor. Ne var ki, Kaliforniyada inaat yasa getirmek, evlerin snma ihtiyac iin daha fazla enerji harcand ve kentsel danklktan tr insanlarn daha fazla araba kulland Houston, Teksasta daha ok sayda ev ina edilmesine yol aabilir.

Yap ve inaat sektrndeki tevik ve yasal dzenlemeler, ehirlere ve yerel hkmetlere, standartlarn belirlenmesi ve imar izinleri almalarnda yetkilerini kullanmalar iin frsat tanmaktadr. Enerji verimliliine ynelik yatrmlar ya da binalara yenilenebilir enerji teknolojilerinin yerletirilmesini de ieren bu gibi tedbirler hakiki bir etki yapabilir. Birok lke bu ynde almalar yapmaya balamtr. rnek olarak, Almanya enerji verimliliini arttrmak maksadyla mevcut konut stokunun teknolojik donanmn yenilemeyi amalayan bir program balatmtr. imdiye kadar, 200.000 apartman dairesinin teknolojik donanmnn yenilenmesi 25.000 yeni i olana yaratm, mevcut 116.000 iin ise devamn salamtr. Dnya apnda enerji verimlilii salanm binalara gei milyonlarca i olana yaratacak ve yap ve inaat sektrnde almakta olan mevcut 111 milyon kiinin iini yeilletirecektir. Binalardaki enerji verimliliinin iyiletirmesine ynelik yatrmlar yalnzca Avrupada ve Amerika Birleik Devletlerinde 2 milyondan 3,5 milyona kadar ulaan sayda yeni yeil i olanaklarn meydana getirecektir. Gelimekte olan ya da gei srecini yaayan lkelerdeki potansiyel ok daha yksektir. zellikle gei dnemini yaamakta olan lkelerde pek ok verimsiz bina mevcuttur. Yeil binalara ynelik yatrmlar daha imdiden Fransa, Almanya, Japonya, Kore Cumhuriyeti ve Birleik Krallk gibi birok lkenin

%0

%20

%40

%60

%80

Gne

y Kor

ein

Alman

yaAB

D

Avru

pa (t

m lk

eler)

Birle

ik Kr

allk

Japo

nya

AB Ku

ruml

ar

%80,5

%58,7

%37,8

%13,2%11,6

%6,9

%2,6

%8,5

29,4ml

Yeil sektrlere ayrlan yzde

Tavsiye edilen boyut(Nicholas Stern,ubat 2009)

2008 sonu / 2009 ba toplam destek paketi bykl

30ml

453ml

81ml751ml

24ml

376ml

490ml

2008/2009 yEL DESTEK pAKETLER

yEL DESTEK pAKETLERNN KIRILIMI

Yeil Kentsel a, ehirlerin dorudan yzleecei, kalknma ile ilgili toplumsal zorluklarn farkna varmal ve bunlara kar koyabilmeli.

ekonomik tevik paketinde kendisine yer bulmutur. Binalarn enerji verimliliini arttrmaya ynelik malzemeler ve teknolojik rnler piyasada eitli fiyatlara eriilebilir durumdadr. Mevcut inaat teknolojisini kullanmaya devam ettiimizde bile, geleneksel tasarmlara kyasla yzde 80e varan oranda enerji tasarrufu elde edebilmekteyiz. Ancak, bu teknolojilerin ve malzemelerin geni bir kesim tarafndan benimsenmesi ve inaat ve yenileme almalarnda kullanlmas iin ustalk ve beceri gelitirilmesine ynelik byk lekli yatrmlar gerekmektedir. Bu, zellikle gelimekte olan lkelerde, sz konusu teknolojilerin ve malzemelerin arzn ve eriilebilirliini arttrmak iin temel bir konudur.

Yeil Kentsel a, ehirlerin dorudan yzleecei, kalknma ile ilgili toplumsal zorluklarn farkna varmal ve bunlara kar koyabilmeli. Artk ayrt etmeye baladmz zere, kent sakinleri yalnzca kozmopolit kentli hayat tarzlar srdren kimselerden olumamakta, onlar ayn zamanda gvenli ime suyuna, salk ve temizlik hizmetlerine ulaamamakta olan, her trl eitsizliin kurban konumundaki iki milyar kiiden de meydana gelmektedir. yi planlama ve karbonsuz teknolojik zmler iin,

srdrlebilir post-modern ehir ayn zamanda dk isizlik oran, toplumsal eitlik, ak yeil alan, sosyal etkileim platformlar ve temel ihtiyalara ynelik evrensel dzeyde eitim olanaklar salayabilen iyi organize edilmi bir yer olmaldr.

Srdrlebilir kentlere, ehirlerin iindeki ve etrafndaki planlama ve karar alma srelerine ynelik katlmn arttrlmas ile ulalabilir. Brezilyann Porto Alegre kentinde gelitirilmi olan katlmc finansman plan fikri, kamuya ait parann karlmasn engelleme ve bu parann harcanma verimliliine dair tahsisine ynelik titiz bir zmd. Yeil kentsel devrim ancak yerel topluluun iindeki organizasyonlar ile uluslararas rgtlerin ve devlet kurumlarnn birlikte yrtecekleri bir ibirlii sayesinde mmkn olacaktr.

Dnya srdrlebilir bymenin balamas iin siyasi irade ile egdml politik eylemlerden oluacak doru karm beklemek zorunda mdr? Belki de hayr. Yeil Ekonomi nisiyatifinin (Green Economy Initiative) srdrlebilir kentler biriminin bakan Lawrence Bloomun belirttii gibi, yklanlarn arasndan kendine hzla yol aan yeil bir ekonomi artk mevcuttur. Umudumuz, imdiye kadar ahit olduumuz baarl modellerin leklerinin gelitirilerek btn dnyada baarya ulamalardr. Hayalimiz, gerek bir kresel yeil ekonomiye doru ilerleyen, doayla uyum ierisinde yaayan bir topluma erimektir.

Karbon salmlar azaltma ve hapsetmeEnerji verimlilii artrmaDk-karbon salml aralar

Atk ve su ynetimi

Yenilenebilir enerji

DemiryoluElektrik ebekeleri

%100%75 %20%5Almanya

%13 %67 %18 %2Birleik Krallk

%6 %22 %26 %18 %10 %16 %2Avrupa (tm lkeler)

%29 %6 %27 %9 %11 %14%4ABD

%6 %20 %6 %23 %45Gney Kore

%3 %55 %13 %9 %9AB Kurumlar

%1 %45 %31in %23

Japonya %100

Pavan Sukhdev, Deutsche Bank Kresel Pazarlarn Genel Mdrdr. Birlemi Milletler evre Program'nda (UNEP) Yeil Ekonomi Raporu almalarn ynetmektedir.

10 EHRLER ANLAMAK

Almanyadaki haftalk Der Spiegel dergisi, 1986daki bir saysnn kapana dnya iin ciddi bir uyar mahiyetinde bir resim koydu: Klndeki nl gotik katedral, herhangi baka bir binann grnmedii bu resimde, yars usuz bucaksz sulara gmlm bir hlde gsterildi. klim felketi bal tayan say kresel evre krizini yalnzca insanln nne geilmez hrslaryla deil Klndeki katedral 1880 ylnda dnyann en yksek binasyd ayn zamanda doann kar konulamaz glerine kar ehirlerin ne denli korunaksz olduunu gsterecek ekilde bir ehrin ortadan kaybolmasyla ilikilendiriyordu.

Kamu oyunun henz karbon gaz salnm oranlar, iklim deiiklii ve ykselen deniz suyu seviyeleri gibi konularda bilgili olmad bir zaman iin bylesi bir kapak elbette biraz abartlyd. Yine de 1980lerin ortalarnda, insanln evrede yaratt tahribat, dnyann tayabilecei seviyeyi amaya balamt. O gnden bu yana, evreye verdiimiz zarar artmaya devam etti. 1997de oluturulan Kyoto Protokolne ramen, kresel karbon gaz salnm oranlar %26 daha artt. Deniz suyu seviyesinin de 2100 yl itibariyle bir metre ykselmesi bekleniyor.

Bugn, ehirlerle iklim deiikliinin inkr edilemez bir biimde birbirleriyle alkal olduunun farkndayz. Kresel snmann getirdii risklerin ve bu riskleri bertaraf etmek iin gerekli olan kresel acil eylem plannn daha fazla insan tarafndan bilinir olmas, kresel lekte seyreden krdan kente g hareketiyle akyor. Deniz seviyesindeki ykselmeler, tuhaf hava koullar ve susuzluk gibi bir dizi soruna kar ehirler savunmasz durumda. Birlemi

Milletler, en az 400 milyon kent sakininin deniz seviyesindeki ykselmeye bal tehlikelerle karlaacan tahmin ediyor. ehirleme, gezegenimizin snrl doal kaynaklarnn tketimine ynelik haddinden fazla arzuyu beraberinde getiriyorsa da, iyi tasarlanm ehirler, srdrlebilir yaama biimleri araynda uygulanabilir zmler sunabilirler.

ehirlemeye ar tketim, enerji younluklu yiyecek tedriki ve srekli artan bir mal ve insan ak elik ediyor. 1950 ile 2005 yllar arasnda, kent nfusu oran dnya leinde %29dan %49a ykselirken, kresel karbon gaz salnm miktar 1630 milyon tondan 7985 milyon tona frlad. Tm karbon gaz salnmnn yaklak %75ine ehirlerin neden olduu, bugnlerde sklkla dile getiriliyor. Hatta kimi ehirler o denli karbon gaz salyor ki kresel karbon gaz salnm listesinde 25. srada bulunan anghay gibi kentler lkelerin arasnda kendilerine yer buluyor. Bu tr istatistikler, salnm oranlarnn belirli blgelerle olan

kompleks ilikisini anlamakta baarsz olurken, blge iinde retilen, ihra edilen ya da dolayl karbon salnmlar arasndaki farkn anlalmasn engelliyor. Yine de, aratrmalarn ou, fazlasyla yksek kresel karbon gaz knn sorumlusunun ehirler olduunda hemfikir. Bunda bilhassa dolayl salnmlarn gl etkileri olabilir. rnein Londra hava trafiindeki salnm dikkate alndnda, yaklak %34 olarak hesaplanan oranyla havaclk sektrnn, tek bana ehrin en ok karbon gaz reten kesimi olduu grlr.

Kresel sera gaz salnmlarnn yaklak te ikisi enerjiyle ilgili. Bunlarn bata gelen nden, binalarn stmas ve aydnlatmas iin gerekli olan enerji %25ini olutururken, ulam ve sanayi %22erlik ksmn tekil ediyor. Buna kyasla, yksek gelir seviyesi olan ehirlerde binalarn neden olduu salnm oran genellikle %60 ve ulam kaynakl salnm oran %30 civarnda oluyor. zellikle endie verici olansa ulam kaynakl salnm oranlar. Karbon gaz oranlarn drme siyasetinde srarc olan Avrupa Birliinde dahi, dier nemli sektrlerde mtevazi dler yaanrken, ulam kaynakl karbon gaz salnm 1990 ile 2006 yllar arasnda artc bir biimde %36 artt.

in daha kts, ulamn neden olduu karbon gaz salnm, dnyann sratle byyen metropollerinde daha hzl bir ekilde artyor. Bu, ksmen, baz ehirlerin, bilindik modernizasyon yntemleri uygulayarak 1950 ve 1960larn ucuz petrol politikalarndan kalma altyap yaratma abalarndan ileri geliyor. Otoyollar, kprleri ve tnelleri

KLM pOLTKASI OLARAK EHR pLANLAMASIehirler kresel karbondioksit salmlarna orantsz derecelerde katkda bulunurken, Philipp Rode "youn ehrin" temel zelliklerine odaklanmann, iklim deiikliine kar mcadeledeki nemini tasfir ediyor.

ehirler, en temel dzeyde, herhangi byk bir organizmann yaam mantn izliyor: Birim bana kk organizmalardan daha az enerji sarf ediyorlar.

Ali

Tapt

k

ehrin en kalabalk yollarndan birinde, 40,4 kilometrelik, kendine ayrlm bir eritte gnde yaklak 440.000 yolcu tayan Metrobs, stanbulda yolculuk srelerini ksaltrken, toplu tama kullanmn da arttrd.

URBAN AGE STANBUL KONFERANSI, KASIM 2009

KESMLER EHR 11

ihya etmeye ynelik bu beton ve elik siyaseti, yol yapmnn, tkankl amaktan ok, daha fazla trafik ve daha uzun seyahat mesafelerine yol atna dair byk delilleri grmezden gelmekle kalmyor, ayn zamanda ehri uzun vadede ykma srklyor. Amerika Birleik Devletlerindeki metropollerle ilgili ampirik deerlendirmelere gre, ehrin merkezine balanan her yeni otoyol, ehrin merkez nfusunda %18lik bir azalmaya sebep oluyor. Zamannda otomobili benimsemi metropol blgeleri, daha nce hi olmad kadar bo yer arayan aralardan mteekkil usuz bucaksz ehirlere dnt. Bugn, So Paulo metropol blgesinde, Hindistann 2005teki toplam ara saysn geecek denli fazla, alt milyondan fazla ara var. Ayn zamanda, dorudan eriimi ve toplu tama balantlar olduu hlde gzden karlan bu kentin merkezi, orta-snf kent sakinleri ve ehrin nde gelen irketlerinin ou tarafndan terk edilmi durumda.

Yksek yaam standartlar, ehirlerde her zaman ayn oranda yksek bir doal kaynak kullanmna yol amyor. ehirler, en temel dzeyde, herhangi byk bir organizmann yaam mantn izliyor: Birim bana kk organizmalardan daha az enerji sarf ediyorlar. ehirler, insanlar, ilemleri ve ilikileri bir araya getirerek yalnzca sosyal ve ekonomik imkanlar byk lde artrmakla kalmyor, belli bir noktaya kadar, ekonomileri altyapnn leinden istifade ederken, geni bir yelpazedeki hizmetleri en verimli ekilde kullanabiliyorlar. Almanyadaki ehirlerin mukayese edildii yeni bir alma, nfus iki katna ktnda, yol yzeylerinin saysnn ya da elektrik kablolarnn uzunluunun %100lk bir artla iki katna kmas beklenirken yalnzca %80 ila %90 arasnda bir art yaandn gsteriyor.

Bu, blgelerindeki yerleimler ile karlatrldnda ehirlerin daha iyi bir evre performans olduu anlamna geliyor. rnein New York, ABDnin toplam nfusunun %3,7sine evsahiplii yaparken, lkenin toplam sera gaz retiminin yalnzca %1ine yol ayor. Stockholm evre Enstitsnn de Birleik Krallk balamnda gsterdii zere, tm dolayl karbon gaz salnmlar hesaba katlsa dahi, ehirde yaamak banliylerde ve krsal yerlerde yaamaktan daha evreci. ehirler arasnda devasa farkllklar olduu da gzlerden kamamal: Amerika Birleik Devletlerindeki ou ehirde, yaam kalitesi, Avrupa ile hemen hemen ayn olsa da, Amerikadaki petrol tketimi Avrupadakinin ila be kat civarnda.

Karbon gazndaki verimlilie katkda bulunan spesifik nedenlere daha yakndan baklrsa, derli toplu bir ehrin, hinterlandndan ya da evreye yaylan dier meknlardan neden stn olduunun yantlar aydnlanabilir. Bu balamda, belirleyici etmen, bina kaynakl ve ulam kaynakl enerji sarfiyatn drmek. Metrekare bana binann stlmas ve soutulmas iin gerekli enerji miktar, binann temel mimar zellikleriyle bir hayli ilikili. rnein,

Urban Age ve Avrupa Enerji Aratrmalar Enstitsnn [European Institute for Energy Research] beraber yapt bir aratrma, ayn yaltm standartlar olan ve lman iklim koullar altnda bulunan mstakil evlerin, ok katl bloklara nazaran metrekare bana kattan fazla enerjiye ihtiya duyduunu gsterdi.

Ulam konusunda ise, olumlu bir ehir etkisi iki ynl: Birincisi, yaknlk; ikincisi ise evre dostu ulam biimlerine dn ile ilgili. Derli toplu ehir yaplanmalar, yksek oranda eriilebilirlik yaratarak seyahat younluunu dryor. rnein Barselona ve Atlantann nfuslar birbirine yakndr ama birinin 162 dierinin 4280 km2 olan rl alan corafyalar, birbirinden ok byk lde farkldr. Atlantada birbirine en uzak iki nokta arasndaki mesafe Barselonann drt katdr. Genelde, ehirlerde yaknlk salamak iin, mekansal olarak kritik faktr younluk, ok ilevlilik ve ok merkezlilik etkili olur. Bu faktrlerden hibiri bir dierinden nemsiz deildir. Eit olarak yrrle konulduunda, yry, bisiklet ve toplu tama gibi srdrlebilir ulam yollarnn kullanmn artrmakta da rol oynayabilir.

Bir ehrin daha evreci yaam biimlerini hayata geirme kabiliyeti, apartman yaam orannn yksekliinden ara bamll orannn dklne kadar bir dizi birbiriyle ilintili etmene baldr. Fakat ncelikli olarak mracaat edilmesi gereken ey, bu iki etmeni, ehir hayat dnda tanmlanan blgeler iin uzak kalan sosyal hizmetler, kltrel etkinlikler ve ekonomik frsatlara balama potansiyelidir.

Ekonomist Nicholas Sternin, iklim deiikliini dnyann grd en byk piyasa felketi olarak adlandrmasndan bu yana, hkmetlerin kresel evre krizini bertaraf etmek iin stlenmek zorunda olduu roller daha da berraklat. Yeni dzenlemeler, vergiler ve emisyon ticareti, yeil kalknmann daha dinamik bir zel sektr tarafndan tam olarak benimsendii gn gelene kadar, kilit bir rol oynamak mecburiyetinde. ehir dzeyinde ise, verimli enerji sistemleri olmak gibi ehirlerin doasnda olan ve onlara mukayeseli stnlk getiren zelliklerden faydalanan uzun soluklu stratejiler, ehir biimi ve ehrin etkinlik konsantrasyonu, faydalar ve ilevleri zerinde odaklanmak zorunda. ehirlerin mekansal yaplar, piyasay belirleyen glerin vergiler, dzenleme ve altyap ile olan karmak etkileiminin bir sonucu: Bu iin ileriye dnk bir mdahale kat zerinde mmkn grnse de, yaratlmak istenen etki iin, bylesi bir mdahale ehir apndaki stratejiler ile ynetimin her kademesinde btnlemeye ihtiya duyacak. Herhangi bir destek, sadece ulam altyapsn bytmektense, ehir yaps tipolojilerinin ve yaknlk, tanabilirlik ve balanrla dayanan eriilebilir olmann nemini hesaba katmak durumunda. ehrin, dndaki krsal blgelere doru genilemesi zellikle dikkate alnmas gereken bir husus, zira bir kez imar

edildikten sonra araziyi tekrar bo hale getirmek neredeyse imkansz. Bu nedenle, planlama, gemiin baarsz modellerine dnmekten imtina ederek, Anthony Giddensin dikkat ektii uzun soluklu politikalarn hayat bir unsuru olarak yeniden kefedilmek zorunda.

Deiimin bylesi baarl modelleri, ancak vatandalarn desteiyle ve onlara kar olmayarak tesis edilebilir. Yzyllar boyunca ehirler daha srdrlebilir yaam biimlerinin douu iin temel bir gereksinim olarak davran dzeyinde bireysel farklar kucaklayan yeniliki muhitler oldular. Dinamik ve kendini etkileyen organizmalar olarak, ehirler, sakinlerinden annda yant alarak, yeni yaklamlar uygulama konusunda hzla harekete geirilebilir. Yakn dnemde ulama dair yeniliklerin listesi bir hayli aydnlatc: Trafik Younluu creti [Congestion Charging] (Londra, Stockholm, Milan), ehirde bisiklet kullanm (Kopenhag, Bogota, Paris), BRT (Bus Rapid Transit) sistemi [metrobs] (Curitiba, Bogota, stanbul) ve ilek caddelerin geici olarak sadece yayalar tarafndan kullanm (Rio de Janeiro, New York, Tokyo) gibi stratejiler dnya apnda uygulamalara yn veriyor. Daha imdiden sera gaz salnmnda de yol atlar: Her yl, Calgarydeki yeni hafif tren yaklak 590.000 ton, Londradaki Trafik Younluu creti uygulamas [Congestion Charging] 120.000 ton ve Paristeki Velib bisiklet paylam plan 18.000 ton tasarruf salyor. Bu retici rnekler, iklim politikas erevesinde, kentlerin toplumsal ve ekonomik hedefleriyle uyumlu bir siyasetin ne denli byk bir potansiyeli olduunu gsteriyor. Daha az karbon gaz reten ehirler, karbon gaz salnmndaki dler kresel snmann etkilerini snrlandrmadan ok nce hayat kalitesini kaydadeer bir biimde iyiletirecek.

Yaadmz toplumlar yeillendirmenin kent yaam iin sahip olduu potansiyelin altn izmek iin, doal kaynak bamls kent ynlar ile enerji verimlilii salayan ehirleri birbirinden net bir ekilde ayrmalyz belli byklkteki ya da metropol blgesi iindeki her yerleim ehir karakteri gstermez. Fakat eer bir ehir, kaynak paylam, kamusal hizmetlerin daha geni lekte kullanm ve son olarak toplumsal frsatlara eklenmi bir enerji verimliliine ncelik verirse, ehir planlamas kresel evre krizine zm salamak konusunda yardmc olabilir.

NYC

Dep

artm

ent o

f Tra

nspo

rtat

ion

New Yorkun Midtown iin Yeil Ik (Green Light for Midtown) projesi, ehrin sokaklarna olan bak asn deitiriyor. Bu resimler, Herald Meydannn, kark kullanml yaya ve bisiklet yollar ile yeil ulam koridorlarna katksn gstermektedir.

Philipp Rode Urban Age Programnn Yetkili Mdr ve London School of Economics Cities Programnda retim yesidir.

12 EHRLER ANLAMAK

ehirlerden oluan bir Avrupa fikrinin son dnemde, yani birbirleriyle ilikilerini gelitiren ehirlerin bal olduklar ulus devletlerden uzaklamaya baladklar srete ortaya kt sylenegelir. Ancak, bu nerme ne kadar doru olursa olsun, gerei tam anlamyla yanstmamakta. Konuyu daha da karmak bir hale getirmek iin u konuya dikkat ekilebilir; Polonya ve Macaristann Avrupa Birliine ye olular Varova ve Budapete gibi kentleri dier Avrupa ehirleri ile ekonomik ve siyasi bir birliktelie dahil etmitir, ancak bu durum bu kentlerde sosyal ve kltrel olarak Avrupadan bir eit geri ekilme hareketini de beraberinde getirmitir.

Avrupa ehirleri fikrinin temeli bu ehirlerin kinci Dnya Savanda grdkleri zararla ba etme ekillerinde yatyor. Bu zarar gidermek, ou zaman kent merkezindeki dokuyu tekrar eski haline getirmek demekti. Sanayi Devriminin ncesinden kalm eski yaplarn tarznda yeni binalar ina edildi, bu da yeni glerin ileyecei bir alan iin ehrin eperlerinin tahsis edilmesini, kimselerin ikamet etmedii ve hibir yapnn bulunmad bu alanlarn gmenler, yeni sanayi retimi biimleri ve ofis binalar ile doldurulmasn salad. Bu yenilikleri kkl deiiklikler izledi: kent eperlerindeki yerleimler merkezden yaltld, bu yerleimlerdeki insanlar merkezde yaayanlar tarafndan fark edilmedi; stelik bu sre boyunca kentin kenarlarnda ileyen ekonomik sreler, merkezdeki iktisadi yenilenmeden payn alamad. Ayn zamanda ulusal iktidara hkmeden dzenekler de, eski Avrupa gelenekleri uyarnca, youn ehir merkezlerine tanmak ve kent merkezlerinin zenginliinden yararlanmak suretiyle, yeniden tesis edildiler.

Londra, Manchester, Frankfurt, Hamburg, Varova ve Milanodaki yenilenme sreci, kinci Dnya Savandan

sonraki dnemde orta snfn ehir merkezlerini terk ettii Amerikan kentlerinde yaanan dnme olduka ztt. te yandan Amerikan kentlerindeki dnm de So Paolo ve Johannesburgtakinden farklyd; yarm asr nce yaanan byme, rk ve snf temelli kapal yerleim blgeleri oluturdu ve bu ehirlerde yoksulluk ve zenginlik adacklarnn yer etmesine yol at.

New Yorktaki Urban Age konferans ehir merkezinden ka konusuna iaret etmiti. William H. Whyte nce 1960l ve 1970li yllarda idari pozisyonlarn ehrin iindeki caddelerden, ehrin dnda yaltlm konumdaki irket alanlarna tasfiyesini ve sonra da bu sreci geiren irketlerin endie verici ekilde batma eilimlerini zetlemiti. Kentin dna tanan kurulular, William H. Whytea gre, artk ehir ekonomisiyle yz yze gelemedikleri iin, iyice zayflamaya balamlard. Urban Age, Johannesburgta da benzer bir ehir merkezinden ka sreci tespit etti. Fakat burada ehir merkezinden uzaklamann sebebi byk iletmelerle kk iletmeler arasndaki gerilimden ziyade rksal ayrlklara dayal sorunlarla ilgiliydi.

ehir merkezinin bu ekillerde boalmas, getiimiz yzyln ortasnda Avrupadaki kent merkezlerinde yaananlarla kartlk tekil ediyor. Merkez ve evre arasndaki ayrm yeniden kurarken bunu merkezin lehine tesis etmek, Avrupadaki kentsel bymenin balca belirleyici etkeni oldu. ehirler Avrupas imgesi de ehirlerinin btn alanlarnn deil, yalnzca merkezlerinin birbirine balanarak oluturduu bir a ifade ediyor. Bir kent eperinden baka bir kent eperine yaplan gler zaten olduka azdr: Frankfurtun kenar mahallelerine itilmi olan Trk ailelerinin pek aznn Londrann eperlerine karma yapmas beklenir; Londrann kenar mahallelerinden Parisin kenarlarna ynelmi pek hareket yoktur. ehir merkezlerinin arasnda kurulan balar gittike glenmektedir: Londra ile Frankfurt arasndaki finansal kprler glenirken, bu kentler kendi uluslarna ynelik ticari bamllklarn azaltmaktadr. Benzer ekilde, yabanc turizmin ticari gzergh da ehir merkezindeki zenginliin balca gstergesi ehir merkezinden ulus topraklarnn geri kalanna yaylan bir harekettense, sabitlenmi bir Londra Paris Roma hattn izler.

Halbuki, Avrupa Birlii iin alan pek ok kimse, bu kanksanm olgularn deimesini umut etmitir. 1990l yllarda Brkselde hem almadan sorumlu birimlerde hem de kentsel planlama sektrnde grev yapanlar zellikle Polonya ve Macaristan gibi yeni ye lkelerdeki kentlerin, Bat Avrupann sava sonras geliim kalplarn ykp amasn arzu etmiti. Yatrm politikalar ve ortak alma yasas uygulamalar ile Brksel kendi devletleriyle daha uyumlu, kendi lkelerindeki ufak kentlerle daha iyi entegre olmu ehirler yaratmay abalad. Bu ama finansal hizmetler, ileri teknoloji ve yaratclk gerektiren sanayi alanlarnda yani yeni ekonominin srkleyici dallarnda gereklemedi; Avrupaya gittike daha fazla uyum salayan Varova ve Budapete, kendi ulus-devletlerinden uzaklat.

Birok kii merkezileme ve geri ekilmenin kresel kapitalizmden kaynaklandn ve bu kentsel byme modelinin Mumbai, Tel Aviv ya da So Paulo gibi, yani Avrupal olmayan ehirlerde de grlebileceini ne srmektedir. So Paulodaki Urban Age konferansnda Saskia Sassen, ehirlerin merkezi nem tayan blgelerinin, bunlar ister kent iinde ister eperlerde bulunsun, yeniden inasnn, sz konusu ehirlerin yeni kresel dzende stlenecekleri ekonomik rolleriyle ilgili olduunu ne srmtr. ehirlerin nem tayan ksmlarnn kresel apta ekonomik, kltrel, politik etkinlikler iin hzla byyen birer platforma dntrlmesi, son yirmi yl ierisinde mimarlk, kentsel tasarm ve kentsel planlama alanlarnn daha nemli ve grnr hale gelmeleriyle kendi standartlarn oluturmu

STANBUL VE EHRLER AVRUpASITrkiye Avrupa Birliine katlrsa, stanbul ne hale gelecek? Richard Sennett, Avrupa ehirlerini dier ehirlerden ayran balca zellikleri sralayp, Avrupa ehirlerinin birlikteliinden ve Akdenizdeki nemli eklem kentlerle (hinge city) srdkleri ilikilerden ortaya kan ikili tabloyu irdeliyor.

Paol

o Ro

ssel

li

Eklem kentler gle gelenlerden ziyade, gmenlii bir hayat tarz olarak belleyenlerin ehirleriydi; bir var noktas deil, konaklama yeriydi; hareketliliin hkim olduu meknlard.

ki kta arasnda vapurlar ve deniz otobsleri ile yolculuk yapan yz binlerin yan sra, yaklak 420.000 adet aracn bir ksm da her gn Boazii (Birinci) Kprsn kullanmaktadr.

URBAN AGE STANBUL KONFERANSI, KASIM 2009

KESMLER EHR 13

olmalarnn sebebini aklar. Bu kapsaml ekonomik deiim, modern kentsel geliimin tek tip bina ekillerini ortaya kartmasyla ve dkme beton ile cam giydirme tekniklerinin her yerde karmza kmasyla da yakndan ilgilidir.

Bu standartlamann yaygnlamasnda bu tarz binalarn kresel lekte ticaretinin yaplabilmesinden de kaynaklanr: para gibi, bu binalar her yerde ayndr. Standartlamadan kaynaklanan toplumsal sonular da Avrupaya zg olmaktansa, kreseldir: bina formlarndaki tek tipleme beraberinde toplumsal ayrm da getirir yani, belli toplumsal gruplar st ste ymak, insanlar hizaya sokmak bu ekilde, planlamann yerel yaplamann tuhaflna ve karmaklna ayak uydurmak zorunda olduu durumlara nazaran, ok daha kolaydr. Tek tipleme ve toplumsal ayrmn bu trden birliktelii Urban Agein Mumbaide dikkat ektii konulardan biriydi. Eer bu yaklam doruysa, stanbulun gelecekte bir Avrupa Birlii ehrine dnmesi, Birlikin mekanizmasnn yani alma ve inaat yasalar, yatrma ynelik bankaclk kurallar, hareket zgrln geniletmek amacyla vatandalk haklarna yaplan vurgu katlm srecini Avrupaya zg bir ekilden ziyade kapitalist bir srele iletecei anlamna gelir. Avrupa fikri, merkez ve evre arasndaki ayrm iddetlendirecek olan bu byk katlmn yalnzca etiketi olacaktr.

Ancak merkez ve evre arasndaki bu ayrmn nemi, onun zaten sabit olmayndan ileri gelmektedir. Dlama, insanlarn ylece kabul ettikleri bir gerek deildir. Avrupa ehirlerinin yeniden inasna ve tesis edilmesine ynelik basit iin ou gmen iiler tarafndan yapld; gmenler antiyelerde alt, sokaklar temizledi, otellerin ve hastanelerin personel ihtiyacn karlad. imdi ise, bu gmen ailelerin ikinci ve nc kuak yeleri, kenarda kalm insanlar olarak var olmay kabul edilmez buluyorlar. Yerli Avrupallarda ise ehir merkezlerinde younlamaya ya da ehir merkezlerinden geri ekilmeye dair bir fikir benimsenmi deil. Son on yl ierisinde kltrel milliyetilik fikrinin tekrar canlan; merkezin dnda kalan insanlarn varlnn inkrnn, grnmezliklerinin tartlmaz bir kabule dnmnn ve yerellerin yalnzca bir dekor tekil edilerinin nn amtr. Merkez/evre ayrm ok derin bir toplumsal uyumsuzluk yaratmaktadr. Bu, stanbul gibi genileme dnemine giren her ehrin yzletii bir olaydr.

Merkeziletirme ile birlikte ortaya kan uyumsuzluklar, Meksika ehrinden anghaya dek farkl birok kresel kentte yrttmz almalarn hepsinde karmza kmtr. Ancak stanbulda bu sorunun daha zl bir versiyonuyla karlalabilir, nk stanbul bir eklem kenttir (hinge city); bu Avrupaya zg bir biime sahip olan bir kentsel formdur. Avrupal eklem kentlerin en eski rnei Venediktir. Rnesans dneminin Venediki pek ok uzak yere erien ticaret yollarnn stne kurulmutur; buraya Hindistandan baharat getirilir, Maripten kle tanr, pek Yolu boyunca dizilmi lkelerden kuma ve eitli dokumalar alnr ve Avrupada retilen rnler buradan Douya yollanrd. Yabanc tacirlerle dolmu bir ehir olarak Venedik, bu gerekle onlarn yerleimlerini en kaba biimde ayrarak ba ederdi; Yahudileri kenar adaya, Trkleri, Almanlar ve dier milletleri ise insanlarn gnde iki defa kontrolden geirildikleri fondacci denen sitelere snrlandrmlard. Ancak fondacciler yabanclar daha fazla kontrol altnda tutamad ve yabanclar Venedikin her kesine yerlemeye baladlar.

Venediki eklem kentlerin ilk rnei klan unsur, yabanclarn bu kozmopolit mekna sadece geici bir sreliine geliyor olularyd. Birka yldan daha uzun sre kalanlar ok nadirdi. Bu, Akdeniz evresindeki ou eklem kent iin byk oranda geerlidir. zmir, Barselona ve Kazablankay farkl insan gruplarnn nesiller boyunca bir arada yaam olduklar ehirler olarak tahayyl ediyoruz, hlbuki istatistiksel veriler her grubun kuaktan kuaa yenilendiine iaret ediyor. Akdenizin eklem kentleri hretlerini ehirli gruplarn birbirlerine gsterdikleri karlkl hogrye borlu olsalar da, bu hogr nerede bir frsat grse hemen oraya tanmaya meyilli mteebbislerden oluan kent sakinlerinin ehri transit bir s, almak ve i yapmak iin geici bir yer olarak grmelerinden kaynaklanmaktayd. Karlkl etnik hogr, yerel hayatla kalc zdelemenin zayflndan beslenmekteydi. Eklem kentler gle gelenlerden ziyade, gmenlii bir hayat tarz olarak belleyenlerin ehirleriydi; bir var noktas deil, konaklama yeriydi; hareketliliin hkim olduu meknlard.

Venedikin Akdenizde egemenlik kurduu bir dnemde, Konstantiniyye de bu karakterde bir ehirdi. Fernand Braudel ve William H. MacNeilin aratrmalar sayesinde, Sultanlk kapal bir toplum olarak tahayyl eden bir nceki nesle kyasla, insanlarn ve ticari mallarn Akdenizin dou ve gney kylar boyunca Konstantiniyye zerinden Avrupann kuzey kylarn on altnc yzylda mhrlemesine ramen ne denli dinamik bir biimde hareket ettiini ok daha iyi anlyoruz.

Buna karlk, bu kentsel eklemler yollarn kesiimlerinin stnde bulunan ehirlerde var olan temel bir soruna da iaret etmektedir. Bu sorun, kentteki ticari etkinliinin kuvvetinin, ehrin i ve frsat tanyabileceinden ok daha fazla lekte i g kendisine ekmesidir. Yoksulluu tek bir noktaya sabitlemektense, eklem kentin meydana getirdii bilgi ak ve ilikiler, insanlarn baka zenginlii baka yerlerde aramasna ve dolaysyla seyahate kmalarna yol amtr. Kent bilimsel terimlerle ifade etmek gerekirse, sosyalleme amal kamusal alanlar byk nem kazanrlar: kahvedeki ya da ardaki sohbet, insanlarn i ve imkan bulma frsatlardr.

Siber lemdeki iletiim genilemesinin geleneksel eklem kentlerdeki fiziksel gereklii bulunan kamusal alanlarn yerini alaca dnlr, ancak ekonomik olarak bu durum ispat edilmemitir. Yz yze kurulan irtibatlar hala hayati nemlerini srdrmektedir, nk bunlar kiisel gven alveriini salarlar ve kiisel gven zellikle yoksul insanlarn edindikleri bilgileri deerlendirme ekilleri iin ok belirleyicidir. Kendilerini destekleyecek kabark banka hesaplar ya da kurumlar olmadan, harekete gemelerine sebep olacak bilginin kymeti byk oranda bu bilgiyi yayan insan nasl tarttklar ile ilgilidir.

Eer gayr resmi kamusal alan, yol kesiimlerinin stnde bulunan, ar bir nfus ve yetersiz kaynaklarla malul kentlerde hayatta kalmak iin byk nem arz ediyorsa, bugn Akdeniz havzasndaki ehirlerde byk bir

planlama trajedisi yaanyor demektir. Eklemler paslanmaya balam gibi duruyor. Avrupann kuzey kylarnda kaytd hareket ve alma su tekil etmekte. Bence Avrupa Birlii milliyeti bask ile rekabet edeceine, kaytd davranlar yasad olarak kabul etmekle yanl bir politika izledi. Akdenizin dou ve gney kylarnda ise hareketlilii salayan eklemler kent bilimci olarak bizleri de dorudan ilgilendiren konulardan dolay paslanmaya devam etmekte.

Lbnan, Msr, Cezayir ve Fasta meydana gelen ou kentsel kalknma gayr resmi kamusal alan zayflatmakta ya da tasfiye etmektedir. rnek olarak Beyrutta i savan ardndan yeniden yaplanma almalar kk lekli giriimcileri deniz tarafndan uzaklatrd. skenderiyede ktphanenin etrafndaki yenileme projesi, yoksul insanlar tarafndan kullanlmaya uygun olan gayr resmi alanlar, turistlere ynelik temiz ve denetimli kamusal alanlara dntryor. Bu ihra ve yok etme srecinin sebepleri ekonomik etkenlerde aranabilir, ancak kentsel tasarm ile ilgili kimi temel konular da gayr resmi kamusal alanlarn zayflatlmasnda etkili olmakta. Gayr resmi alann var olmas iin kentsel tasarmn fazla belirleyici olmamas gerekir: Yani kullanmda esneklie izin veren ve binalar arasnda kuralsz ilikilere olanak tanyan fiziksel boluklar barndran bir mimari. Gayr resmiliin hayat bulaca yerler ite byle arada kalm meknlardr bir otoparka kurulmu kahvehane ya da rhtmn tesindeki bir pazar tezgah. Baka bir deyile, eklem kentlerde gayr resmi kamusal alann nemi, mekansal dzen ve kentsel tasarmla ilgili fikirlerimizi, yani eyleme geirilmi ve ar belirlenmi kentsel evrelere sebep olan grlerimizi, sk bir ekilde tartmamz gerektiriyor.

Bu durumun stanbul iin de bir tehlike arz edip etmedii, Urban Age tarafndan gndeme getirilmesini umduum bir konu. Eer bu karlatmz bir tehlike olarak alglayacaksak, karar vericiler, planlamaclar ve mimarlar olarak gayr resmi kamusal alan korumak iin ne yapmamz gerektiini incelemeliyiz. Hem merkeziletirmeye hem de gayri resmiletirmeye ynelik zorluklar tek bir soru ile ifade edilebilir: stanbul gelecekte modern zamann Frankfurtu gibi mi yoksa Rnesans dnemi Venediki gibi mi gzkmek istiyor?

Richard Sennett ehirler, emek ve kltr zerine yazmaktadr. New York niversitesi ve London School of Economicste sosyoloji programlarnda retim grevlisi, ve Urban Age Danma Kurulu e-bakandr.

Ali

Tapt

k

Eklem kentlerde gayr resmi kamusal alann nemi, mekansal dzen ve kentsel tasarmla ilgili fikirlerimizi, yani eyleme geirilmi ve ar belirlenmi kentsel evrelere sebep olan grlerimizi, sk bir ekilde tartmamz gerektiriyor.

Sokaklar, ayn anda ticar faaliyet ve yz yze grme mekanlar olurken, otonom kamusal alanlar ilevi gryor ve ehri srekli hareket halinde tutuyorlar.

14 EHRLER ANLAMAK

2008 yl Temmuzunda, Beyruttan stanbula gelen uaklarda yer bulamadm. Belediye Bakan Topba ile olan randevumu karacamdan korkarak, bir seyahat acentesinden bana, stanbula am veya Amman zerinden giden uaklarda yer bulmasn rica ettim. Acente grevlisi gld ve stanbula Arap dnyasnn drt bir yanndan turist akn olduunu, bunun nedeninin Suriye lehesi ile seslendirildikten sonra bir Suudi uydu irketi tarafndan btn Arap dnyasnda yaynlanan ve ok sevilen Noor (Gm) adl dizi olduunu anlatt. Seyahat acenteleri, dizinin ekildii villaya ve dier ekim mekanlarna rehberli turlar dzenliyorlard. 2008 ylnda stanbulu 100.000 kadar Suudi ziyaret etti, bu say bir nceki yln rakamndan 30.000 fazlayd. Gezi programlarnda ehrin tarihi eserleri vard ama, Bizans kiliseleri ile Osmanl Saraylar pek fazla ilgi ekmiyordu. Arap kamu oyu sonunda blgeye 500 yldan uzun bir sre egemen olmu bir imparatorluun bakentini yeniden kefetmiti, ancak bu kez dikkatleri baka bir yere younlamt.

2008in Noormanyas eninde sonunda geecek, lgnca bir sevdadan daha fazlasn temsil ediyordu. ekim, stanbulun nee ve mutluluk iinde yzermi gibi grntsne, slam iinde daha yksek bir sosyal anlay dzeyine, 35 milyarderin yaad ehrin fiyakasna ve kendi geleneksel deerlerinin kskacn aan gen bir iftin kozmopolit yaam tarzna doruydu. Halbuki, Hollywood, Brezilya ve Meksika pembe dizileri Arap uydu televizyonlarndan kendilerine ait gz kamatrc halleri, tutkular oktan yaynlamlard. Noor fenomenini gzlemleyenler, bu Trk pembe dizisinin, kendi evlerine balarn eviremeyecekleri kadar yaknda yaanan bir eyleri gzler nne serdiini ifade ediyorlar. Gen bir Mslman ift arasndaki ak, bir kadnn kocas tarafndan da desteklenen meslek hayat ve bir insann hayatnn bir yerinde Anadolunun bir kynden gerek Boazda bir villada yaayabilmesi ihtimali son blmde 80 milyon Arap seyirciyi ekranlara ekti. Bu durum ayn zamanda da, diziyi yasaklamak isteyen dini liderlerin olumsuz ve mantk d tepkilerine yol at.

Sosyal bilimciler, stanbul kl pembe dizinin Arap dnyasnda brakt cinsel, snfsal ve etnik etkiyi tarta dursunlar, bu ilikinin uzamsal ve corafi koullar da incelenmeye deer aslnda. stanbulun ekimi, fiziksel yaknlk, tarihi balar ayrca Arap ve Trk gelenekleri, yemekleri, mzikleri ve dilleri arasndaki byk rtmeye ramen nasl olmu da u ana kadar Arap dnyasnda hissedilmemitir?

Hollywooda sorsak, cevap u olurdu Ne fark var ki?. stanbul not Constantinople (stanbul Konstantinapolis Deil) adl nl arknn Tiny Tunes animatrleri tarafndan yaplan video klibinde, stanbul ve Arap dnyas hakkndaki nyarglar i ie gemitir. Kentin minarelerinin ve kubbelerinin arka plannda l ve adrlar uzanmaktadr. Maraton ovasnn dousundaki her eyi birbirinin stne ymak, Amerikan popler kltrnn yeni yapt bir yanl deil. arkiyat nyarglar bir yana, corafi yaknlk sz konusu olduunda kltrel benzerlikler de beklenir eylerdir. Bu durumda, stanbula son zamanlarda grlen Arap ilgisi, ehrin bu tr hsmlklar bertaraf edebilmesinin dnda bir nedene de bal olabilir; bu da stanbulun kozmopolit profilini aklamamz salayabilecek olan giderek gelien corafi ilikilerdir.

stanbulun son 20 ylda katlanarak bymesinin altnda yatan dinamikler, hep kresellemenin ortaya kna atfedilmiti. ster finans ve altn piyasalaryla, ister tekstil ve moda sektryle ya da inaat ve emlak giriimleriyle izah edilsin, ehrin eriimi, giderek artan boyutlarda Trkiyenin halihazrdaki corafyasnn ve ulusal bir alana skmlnn tesine gemitir; stanbulun ekonomik etkisi blgesel ve corafi yaknlklar dolaysyla Orta Asya ve Balkanlardan oluan bir ikinci halkaya dolaysyla da dnyaya uzanmtr.

Bir ok kresel kentte grld zere, stanbulun ekonomik faalliinin kkenleri corafi ve tarihidir. rnein, inaat sektrnn Orta Asya ile ba, corafi yaknla dayanr ama, bunda Eski Sovyet lkelerindeki Trk kltrnn yeniden uyanndan kaynaklanan bir hsmln da etkisi vardr. Kreselleme syleminde vurgu bu balar amaya yaplmakta ve kenti hali hazrdaki corafyasnn dnda bir yerlere yerletiren bir rol, lek ve bir kapsam atfedilmektedir. Bu balamda, stanbul sorumluluk duygusu ile grevini stlenir. ok geni bir blgede hkm srm bir imparatorluun bakenti olarak, stanbul, bir imparatorluk kenti ile kresel bir kent arasndaki devamll, ilk (ulusal) ve ikinci (blgesel) alansal halkalarla kurduu bugnk ilikiler yoluyla tarif etmektedir.

Corafi anlamda skmlktan, nce blgesel sonra da kresel role geerken, hangi corafyalarn zapt edilmi olduunu hatrlamak nemlidir. stanbulun Balkan lkeleri, Orta Asya ve Bat Avrupa ile balantlarnn tm, kresel bir kent olma isteinden beslenir. Ulamna, alt yapsna ve evresel standartlarna Avrupa standartlar (ve zlemi) rehberlik eder. Kentteki i gc giderek artan sayda Balkanldr. Bulunduu yer Dou Akdeniz olmasna ramen, bu blge genelde grmezden gelinir. Dolaysyla, son zamanlara kadar, Orta Dou ve Orta Dou lkeleriyle kurduu iliki, souk sava dneminin jeopolitik alanna skp kalmtr. Dou Akdenizde Yunanllar ile Trkler, Araplar ile srailliler, Trkler ile Ermeniler, Kbrsllar ile Kbrsllar, Trkler ile Araplar, Araplar ile Araplar vs. arasnda yaanan gerginlikler, Trkiye ile Arap dnyas arasnda serbest ticaretin ve daha gl kltrel balar kurulmasnn nnde engel tekil etmitir elbette. rnein Lbnan, Trkiye ile daima iyi ticari ilikiler kurmutur ama, Osmanllara kar tanan nyarg, Yunanl Ortodokslar ile var olan gl kltrel ve siyasi balar ve Ermeni cemaatlerinin varl son dnemlere kadar bu ban ok daha bariz bir kltrel alveri olarak belirmesini engellemitir.

1516 ve 1918 yllar arasndaki Osmanl egemenlii dneminde, stanbul, Arap dnyasndaki ehirleri deien llerde etkilemitir. Bu etkiyi tarif edebilmek iin en sk kullanlan modeller, on altnc yzyln ehir ls (stanbul, Kahire, Halep) ve on dokuzuncu yzyln liman ebekeleridir (stanbul, zmir, Hayfa, Beyrut, Selanik ve skenderiye). On altnc yzyln balarnda ve on yedinci yzylda, imparatorluk merkezi ile vilayetleri arasndaki iliki, arada g kullanmaya yetecek stratejik mesafeyi brakan nceki gebe Osmanl devlet aygtna kyasla ok daha sklamtr. Hatta stanbul on altnc yzyl Halepindeki idari rgtsel ve kurumsal binalar kontrol ederken dahi, vakf rgtlenmeleri, yani topran dini anlamda elde tutulmas, yerel bir pratik ve sekinci ynetim biimini yanstmaktayd. On dokuzuncu yzylda, liman ebekelerini Trkiyenin tarmsal hinterlandna balamak iin ekine ekine kurulan demir yollar, tren sistemi bu hinterlantlarn arasnda bir a kurmakta baarsz olunca, daha sonra merkez ve periferi arasndaki gevek ilikiyi salamlatrd. Etnik gruplar, tccarlar ve pazarlar, Akdeniz boyunca birbirleriyle youn ticaret yaptlar, mal ve fikir al veriinde bulundular, ama her biri kendisine ait olan hinterlantlarn dizginlerini gevek de olsa tuttular.

Osmanl mparatorluunun mekansal rgtlenmesindeki yapsal kayma on dokuzuncu yzylda, zellikle de Balkan lkeleri kaybedildikten sonra, stanbul, Arap vilayetleri zerinde daha merkezi bir etki aray iine girdiinde meydana geldi. Bu durum, tarm ve sulama reformlar, yeni yol ebekeleri, demir yollar, tramvaylar ve Dou Akdeniz ehirlerindeki su ebekelerinin yapm gibi byk yatrmlar olarak tercme edilebilir. Bu projelerin ou, lkelerin blgeye giderek artan ilgisini yanstan bir ekilde Avrupal irketlere verilen zel imtiyazlarla finanse edildi. Yine de, ehir imparatorluunun grnts, bu eitlik abalarna

stn geliyordu. Levant ehirlerinin merkezlerine yerletirilen saat kuleleri ve emeler adalamann simgesi olarak yorumlanrken, dank tren ebekelerinin ve kamusal alanlarn yaplmas, merkezin yani stanbuldaki Sultann daima hazr ve nazr oluunun simgesi olarak grlyordu. adalatrma yoluyla blgesel corafyalar eitlemeyi amalayan bu byk yatrmlara ramen, stanbul ile Dou Akdeniz arasndaki eitsizlikler, Osmanllarn sonunda blgeden ekildii 1918e kadar ok byk lde varln korudu.

Osmanllarn ekiliinin ardndan, Arap ulus devletlerinin oluumu, kendi dlanm kimlikleri ve n yarglaryla birlikte tamamlanrken, Osmanl gemiinden kopularn da abartl hale getirdi, bunun nedeni yalnzca Arap devletlerinin bu gemii Trkiyenin bugnk durumu ile eitlemeleri deildi. Arap milliyetilii ile ykselen Trk milliyetiliinin arasndaki hissedilir eliki, daha sonralar bu kltrel gedii daha da geniletti. Son dnemlerde baz Arap lkelerinin hkmetleri ile Trkiyenin tarih kitaplarn tekrar gzden geirip dzeltmek zere birlikte gsterdikleri abaya ramen, bu gemi uzun ve karanlk bir a yanstmaya devam ediyor. kinci ayrma noktasn ise 1950lerde Msrn Arap dnyasn balantsz bir durua doru ekii srasnda, Trkiyenin Amerikan etkisi altndaki Badat Paktna katlma karar oluturur.

ki dnya sava arasnda, stanbul etnik aznlklarn evrede kurulan yeni olumaya balam ulus devletlere, siyasi stnln de Ankaraya kaptrd. 1927 ylnda, ilk ulusal nfus saym srasnda, Trkiyenin nfusu 13 milyon iken, stanbulun nfusu 690.000 kii idi. Ayn yl, Osmanl mparatorluunun ikinci byk ehri olan Kahire, bir milyon kiilik nfusa ulam ve stanbulun yerini almt. Kahire hem blgesel siyaset hem de nfus bakmndan ykseliini srdrecekti. kinci Dnya Savandan sonra Arap lkelerinin bamszlklarn kazanmalar, bakentlerin hzla kentlemeleri srecine yol at: Beyrut, Badat, Kuveyt, Amman ve Abu Dabi, bu srete hem katlanarak bydler hem de kendi ulusal blgelerinde stnlk kazandlar. Riyad, bir liman kenti olan Ciddenin yerini almak iin 1970lerin ortasna kadar beklemek zorunda kalacakt; sadece am, demografik ve ekonomik stnlk bakmndan blgesel bakent olan Haleple rekabet edebilecekti.

stanbul, zellikle 1950-1960 arasnda Babakan Adnan Menderes dnemindeki liberalleme sreci srasnda Trkiyenin sanayi ve ticaret merkezi olarak nemini yeniden kazandnda, Arap bakentlerinden ok daha farkl bir byme ve gelime yolu seti. Blgedeki dier ehirler, hzl kentlemenin etkilerini hissetmeye balamadan nce, stanbul, genilemekte olan kenti birbirine balayacak oto yollar ina etme gereklilii, periferisinde srekli byyen yoksulluk kuaklar ve ehir iinde yaanan durgunluk gibi zorluklarla kar karya kalmt bile. Kent merkezlerinin eteklerinde kentsel imar ve yaplama gibi srelerle tekilerden ok daha erken karlat. stanbuldaki tarihsel korumaclk hareketi, 1980lerde muazzam bir g kazand ve stanbulun 1985 ylnda UNESCOnun Dnya Miras listesine girmesinin ban ekti. Dikkat ekici bir durum da udur, Dnya Miras listesine girmek baars, Kahire ile amn ayn staty kazanmalarndan alt yl sonra gerekleti, ancak stanbuldaki koruma politikalarnn kapsam ve derinlii bu her iki ehirdekileri kat kat amt. stanbul kaak inaat sektrndeki bymeyi, blgedeki dier metropol merkezlerine oranla ok daha baarl bir ekilde kstlayabilmiti. Amman, Beyrut, am ve hatta Cidde gibi baz varlkl ehirler dahi, ar derecede kaak inaatn varl ile mcadele etmeye devam ediyorlar. 1996 ylnda Kahire halknn yzde 75 kadar kaak yaplm konutlarda yaamaktayd.

Bymekte olan gedie ramen, Arap dnyas ile Trkiye, Bretton Woods kalknma ajanslar, Birlemi Milletlerin ve bamsz uzmanlarn dolama soktuklar planlama ve tasarm formllerinin bazlarn paylatlar. rnein, 1938 ylnda Kuzey Afrikada Fez ve Kazablankann planlar zerinde alm olan Fransz planc Henri Prost, stanbulun nfusu azalm blgelerinin konsolide edilmesi ve ehir iinde sanayinin kurulmas ile tannmtr. Benzer bir ekilde, 1930lar, 1950ler boyunca Ankara ve Beyrut arasnda alm olan svireli mimar Ernst Egli, bu ehirlerde yeni metropol dzenine uygun idari reformlar yaplmasn nerdi.

Belki de stanbul ile daha geni bir blgedeki benzerliklerden bir tanesi de, kentlerin hem belediye bakanlar hem de valiler tarafndan ynetilmekte olulardr. Bu ok zorlayc ve atmaya ak sistem bazen ok tuhaf

MESELE STANBUL (KRESELLEME DEL) Hashim Sarkis, stanbul ile daha byk bir blge arasnda deien ilikilerin altnda yatan siyasi, kltrel ve ekonomik karmaaya genel bir aklama neriyor.

URBAN AGE STANBUL KONFERANSI, KASIM 2009

KESMLER EHR 15

ast-st yaplanmalarna ve karar srelerinde gecikmelere yol ayor. Ancak, 1984 ylndan bu yana, stanbul kenti seilmi ve grece daha gl belediye bakanlarnn ynettii, metropoliten bir belediye kurmay baarmtr. Bu tarihten beri, ehirde, bir ok kentsel gelime yaanmtr, bunlara, glenmi bir yerel ynetime isnat edilebilecek bir gelime olan kayt d imar zerinde giderek artan kontrol de dahildir. Bu durum, merkezi ynetimlerin, belediye bakanlarnn bteleri ve idari sorumluluklar zerinde grece gl bir kontrol kurmu olduklar Arap ehirlerinin ou ile zttr. Arap ehirlerinin ounda belediye bakanlar seilmemekte, dorudan atanmaktadr.

1970ler Trkiye ile Arap Dnyas arasnda anlaml bir balangca iaret etti: Avrupa pazarlarnn tkanmasndan dolay Trk iiler Krfez lkelerine g ettiler. Bugn, Orta Douda, 95.000i Suudi Arabistanda olmak zere 100.000 Trk iisi bulunmaktadr, Trk mhendislik ve inaat irketleri de Krfeze doru hareketlendikleri srece bu say bymeye devam edecektir.

Trkiye ile Arap dnyas arasnda 2008 ylnn Noormanyas ile vcut bulan yirmi birinci yzyl yaknlamasnn nedeni genellikle, Trkiyede slam geleneinden gelen AKP (Adalet ve Kalknma Partisi)nin siyasi ykseliine balanyor. lgintir ki, bu durum hem kendisini srekli hakir gren Avrupaya kar kendini savunmak durumunda kalan Arap dnyasnn yannda olunduunu gsteren bir jest, hem de Trkiyenin Avrupa Birliine yapt tam yelik bavurusunu glendirecek ekilde blgesel pazarlara ve ekonomik glere yaylma siyaseti olarak grlyor. 2002 ylnda 11 milyar dolar olan Trkiye ile Arap dnyas arasndaki alveri, 2008de 62 milyar dolara kt. 2005 ylnda, stanbulda Trk Arap Ekonomik Forumu yapld ve stanbul daimi merkez oldu, 2006 ylnda Trkiye Arap Birliine daimi konuk olmak zere davet edildi. 2002 ylndan bu yana Araplar ounluu stanbula olmak zere Trkiyeye 30 milyar dolar yatrm yaptlar. Ticaretin de tesinde son sekiz ylda, siyasi yaklamlar da hzland ve Trkiye, gergin bir komu rolnden, Araplar ve srailliler arasnda arabuluculuk yapan barn gvencesi rolne geti. Trkiye ile srail ve Trkiye ile Arap dnyas arasnda balayan deniz alt borular yoluyla tanacak olan elektrik ve su sistemi grmeleri bu yeni i birliini an da tesine geen bir dzeye tad.

Bu son dnemde, ok byk lekli bir Trk emlak gelitirme, proje ynetimi ve inaat irketi, Krfezdeki bir finans ve yatrm irketi ile birleti. Bu irketler, bu kentler arasnda bir karlkl al veri a ve kentlerin imarnda olaan d b