issn 1728 - 4546orleunursultan.kz/wp-content/uploads/2019/11/1-2019.pdf · «Білімдегі...

№ 1, 2019 (65)

ISSN 1728 - 4546

№ 1, 2019

«Білімдегі жаңалықтар» журналы мен журнал Қосымшасына қазіргі уақытта жазылымжүріп жатқандығын хабарлаймыз. Журнал Қосымшасында сабақ үлгілері, сыныптан

тыс іс-шаралар, балабақшада өткізілетін оқу іс-əрекеттері жарияланады. Педагог қызметкерлер қазіргі озық үлгідегі білім берудің əдіс-тəсілдерін, жаңа

технологияларды өз тəжірибелерінде қолданып, оның нəтижелігін, икемділігін, өз ойларын басылымдар арқылы жариялап, жаңашылдыққа ұмтылулары құптарлық іс. Осы орайда «Білімдегі жаңалықтар» журналының тақырыптық айдарларын

оқырмандар назарына ұсынып отырмыз:

ҚҰРМЕТТІ ОҚЫРМАНДАР!

Сіздерге шығармашылық табыс тілейміз!

Индекс журнала «Бiлiмдегi жаналықтар» 75584Индекс приложения к журналу 74804

Статья или разработка урока принимается к рассмотрению при наличии у автора квитанции о годовой или полугодовой подписке на журнал «Білімдегі жаңалықтар» и приложения к нему.

Материалы и сканированные квитанции отправлять на электронный адрес [email protected] Телефон: 8 (7172) 48 76 85

- государственная образовательная политика, научный опыт в области педагогики, образование: модели и методы, искусство воспитания, педагогические инновации, ступеньки к школе:

дошкольное обучение и воспитание, образование без границ, лидеры столичного образования, личность в профессии / События, люди, факты, от редакции, актуальная информация, творческая

мастерская, по страницам интернета, в помощь учителю.

Открыта подписка на республиканский журнал «Бiлiмдегi жаналықтар» и приложение к нему. Подписаться можно во всех отделениях АО «Казпочта». Оформив подписку, Вы сможете опубликовать свои статьи и разработки интересных уроков и внеклассных мероприятий.

На страницах нашего журнала вы можете познакомиться с инновациями и актуальной информацией, методами и методиками преподавания, найти материалы разработок интересных уроков

и внеклассных мероприятий, а также будете в курсе всех событий в образовании РК. В этом году мы предлагаем для публикации ваших статей новые рубрики:

Мақала немесе сабақ үлгісі автордың «Білімдегі жаңалықтар» журналына жəне қосымшасына жылдық, жартыжылдық жазылым жөніндегі түбіртегімен қоса берілген жағдайда қабылданады. Материалдар мен жазылым жөніндегі сканерленген түбіртек [email protected] эл.

поштасына жіберілсін. Телефон: 8 (7172) 48 76 85

«Білімдегі жаңалықтар» журналы тоқсанына 1 рет шығады, жазылым индексі: 75584. Журнал Қосымшасы айына 1 рет шығады, жазылым индексі: 74804

- білім берудегі мемлекеттік саясат, педагогика саласындағы ғылыми тəжірибе, білім беру: моделдері мен əдістері, өнегелі тəрбие, педагогикалық инновациялар, мектепке қадам:

мектепке дейінгі білім беру мен тəрбие, білім кеңістігінде шекара жоқ, астаналық білім беру көшбасшылары, кəсіби тұлға/Оқиғалар, адамдар, фактілер, редакция ұсынады, өзекті ақпарат,

шығармашылық шеберханасы, ғаламтор беттерінен, мұғалімге көмек.

НАУРЫЗ МЕЙРАМЫ

ЌЎТТЫ БОЛСЫН!

НАУРЫЗ МЕЙРАМЫ

ЌЎТТЫ БОЛСЫН!

БІЛІМДЕГІ ЖАҢАЛЫҚТАР№1 (65), 2019

Республикалық ақпаратты-әдістемелік журнал2003 жылдан бастап шығарылады

Меншік иесі«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы Астана қаласы

бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты

Бас редакторы: Л.А. Саинова, магистр,

ПҚ БАИ директоры

Редакция алқасының мүшелері: Ә. И. Чокушева, PhD, ПҚ БАИ Қ. К. Ахметова, п.ғ.к., ПҚ БАИ Б. Ғ. Ғалымжанов, магистр, ПҚ БАИ Г. У. Тусупова, ПҚ БАИ Г. Қ. Даулетбаева, магистр, ПҚ БАИ Н. А. Клименко, ПҚ БАИ В. И. Нұрмаганбетова, ПҚ БАИ Ж. С. Нұрмагамбетова, ПҚ БАИ Ж. Р. Айтжанова, ПҚ БАИ М. Ж. Асамбаев, ПҚ БАИ

Дайындаған редакторлар: О. А. БегалинаЕ. Б. Адамбаев

Әрлендірген және қалыптаған: Н. Ж. Исенов

Жазылым бойынша таратылады:«Қазпошта» каталогы, индексі 75584

Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген.

Лицензия № 3463 - Ж, 2002 ж., 21 желтоқсан

Журнал зарегистрирован Министерством культуры, информации и общественного

согласия Республики Казахстан Лицензия № 3463 - Ж от 21 декабря 2002 г.

Редакцияның мекен-жайы:Астана қаласы, Мәңгілік Ел даңғылы, 18

Телефон/факс: 8 (7172) 48-76-85

Жарияланған материалдар редакцияның пікірін білдірмейді. Қолжазбалар және суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды

Позиция редакции не обязательно совпадает с мнением авторов. Рукописи и фотоснимки не

рецензируются и не возвращаются

Дана / Тираж:200

МАЗМҰНЫ / СОДЕРЖАНИЕБІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТ /ГОСУДАРСТВЕННАЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ПОЛИТИКА

Ахметова К. К. Концептуальные основы и принципысоздания музея учителя......................................................................2Губайдуллина Г. Н. Внедрение трехъязычного образованияв ВУЗах Казахстана..............................................................................5

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛАР /ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ИННОВАЦИИ

Есембаева Г. Б.,Рахметова Г.М. Развитие мыслительной деятельности студентов в процессе модульно-компетентностного обучения........................................10Абдраимова М. Б. Повышение уровня сознательности чтения у детей в школе слабослышащих.......................................13

ӨЗЕКТІ АҚПАРАТ /АКТУАЛЬНАЯ ИНФОРМАЦИЯ

Игібаева А. Қ. Қазіргі мектепті басқару мәселелері......................17Касентаева К. У. Болашақ мұғалімдерді даярлауда сандық білім беру қорын пайдалану негізі.....................................................23Ауталипова Б. Ж. Создание безбарьерной среды как условие включения детей с особыми образовательными потребностями в образовательное пространство......................27Валиева А. Б. Новые возможности психологическойдиагностики креативности.............................................................32

БІЛІМ БЕРУ: МОДЕЛДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ /ОБРАЗОВАНИЕ: МОДЕЛИ И МЕТОДЫ

Жамбайбекова З.П., Жамбайбеков К.Ж. Өлшемдерді талдау әдісін физикалық құбылыстарға қолдану...........................36Аканбаева С. К., Белан Н. И. Использование активных методов на уроках музыки................................................................38Тополь С. В.. Вызывание и формирование речи у детейс особыми образовательными потребностями.............................41

ӨНЕГЕЛІ ТӘРБИЕ /ИСКУССТВО ВОСПИТАНИЯ

Дюсенбаева А. Т. Жас жеткіншектердің әлеуметтенуіндегі балалардың қоғамдық ұйымдарының орны.....................................47Даирова А. Қ. Баға жетпес ұлттық мұралар.................................51Құдайбергенұлы Б., Егис И. Е. Жасөспірімдер бірлестіктерін құру арқылы мектептерде әскери-патриоттық тәрбиенің рөлін күшейту.....................................................................................56Несипбаева А. Ж. Жоба жүргізу әрекеті Өзін-өзі танудан оқу-тәрбиелік үдерісін ұйымдастырудың қажетті шарты ретінде................................................................................................59Торебекова Э. А. Оқушы дамуындағы психологиялық ерекшеліктер.....................................................................................62Бегалина О. А. Тағылыммен үндескен Ұлы даланың жеті қыры...65Нурушев М. Ж. Где же впервые была одомашнена лошадь?........68Туленова А. А. Инклюзивное образование на урокахфизической культуры: из опыта работы.......................................74

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ШЕБЕРХАНАСЫ /ТВОРЧЕСКАЯ МАСТЕРСКАЯ

Афанасьева Н. В. Упражнения и задания для развития мелкой моторики у детей с умеренной умственной отсталостью.........79

РЕДАКЦИЯ ҰСЫНАДЫ / ОТ РЕДАКЦИИ

Байқау..................................................................................................82

Білімдегі жаңалықтар2

Білім Берудегі мемлекеттік саясат

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫ И ПРИНЦИПЫСОЗДАНИЯ МУЗЕЯ УЧИТЕЛЯ

Ахметова К. К.,к.п.н., старший преподаватель кафедры

психолого-педагогического сопровождения образовательного пространства

ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по городу Астана

Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев национальную культуру выразил красивым афоризмом: «Пространство - мера всех вещей, вре-мя - мера всех событий. Когда смыкают-ся горизонты пространства и времени, начинается национальная история» [1]. Особое место в развитии национальной истории занимает образование. За годы Независимости система образования Ка-захстана осуществила поэтапный пере-ход от традиционной системы обучения учащихся школ до обновленного содер-жания образования. Единство учебной и внеучебной среды в образовательном процессе ведет к становлению личности. Формирование личности с новыми тре-бованиями, готовность самостоятельно принимать решения при любых ситуа-циях развивает мобильность, кон-курентоспособность выпускника школы для жизни в меняющемся мире.

В настоящее время влияние Интер-нета, доступность информационно-ком-муникативных средств, недостаточное использование здоровьесберегающих и воспитательных технологий, ослабление роли семейного воспитания, недоступ-ность сети молодежных объединений по интересам приводят к некоторым не-гативным явлениям в обществе. На государственном уровне акцентирован-но внимание усилению воспитательного компонента процесса обучения во всех организациях образования.

Воспитательные аспекты обновлен-ного содержания образования основаны

на идеях изучения и сохранения куль-турного наследия многонационального государства Казахстан. Через музейные экспонаты в полной мере раскрываются национальные ценности, история и тра-диции родного края, страны, изучение которых развивает патриотические чув-ства и понимание миролюбивой поли-тики государства. Центром воспитания патриотизма в школах в наше время явля-ются школьные музеи. В настоящее вре-мя накоплены лучшие традиции опыта деятельности педагогов, которые необхо-димо выявлять, изучать, анализировать, обобщать, распространять, сохранить и передавать из поколения в поколение.

С целью повышения престижа про-фессии учителя, популяризации иннова-ционного опыта в условиях обновления содержания образования, сохранения и предоставления широкого доступа к ма-териалам и документам по истории учи-тельства, возрождения образовательного наследия лучших педагогов через реали-зацию «первого условия модернизации нового типа, сохранения своей культуры, собственного национального кода» воз-никает необходимость создания Музея Учителя Казахстана [2].

Создание Музея Учителя, как вида творческого кластера, предусматривает соблюдение следующих принципов про-екта культурной политики Казахстана:- приоритетность национального куль-турного наследия, определяющего само-бытность и национальную идентичность отечественной культуры в глобальном

3№1 (65) - 2019

государственная оБразовательная политика

мире;- признание культуры как фактора роста и мощного ресурса социального разви-тия;- уважение культурного многообразия страны, поддержка и развитие культур и традиций полиэтничного Казахстана;- свобода творческой личности и форм культурного самовыражения;- единство культурной среды на базе со-временных культурных кластеров и пере-довых технологий [3].

Одной из важнейших категорий клас-сификации является профиль музея Учи-теля, то есть его специализация. Осново-полагающим признаком классификации выступает здесь связь музея с конкрет-ной наукой. Музейная педагогика име-ет тенденцию к оформлению в научную дисциплину на стыке музееведения, пе-дагогики и психологии. Музей Учителя создается из материалов деятельности пе-дагогов и развивается при непрерывном взаимодействии с аудиторией в «течение всей жизни». Эта связь прослеживается в составе фондов музея, в тематике его на-учной, экспозиционной и культурно-об-разовательной деятельности. В перспек-тиве планируется расширить функции музея от экспозиционно-выставочного до инновационного, научно-исследова-тельского, культурно-образовательного, коммуникативного и имиджевого форма-тов.

Содержание работы Музея Учителя в социокультурном пространстве совре-менного общества ориентировано на по-требности различных слоев населения, некоторые из них в ходе изучения экспо-натов и активного общения с музейными специалистами могут проявить творчес-кий интерес к представленным ценнос-тям музея.

Приоритетными направлениями музееведения являются:

1) разработка информационно-доку-ментационной системы;

2) разработка новых проектов выста-вочных экспонатов;

3) изучение потребности аудитории; 4) разработка музейно-образователь-

ных программ;5) разработка системы комплектова-

ния музейных коллекций;6) развитие музейной системы ком-

муникации и РR, создание бренда.Создание музея Учителя – это резуль-

тат многолетнего труда педагогов орга-низаций образования, учащихся и других социальных лиц по сбору материалов пе-дагогов-новаторов, победителей профес-сиональных конкурсов, представителей династий. В процессе отбора, комплект-ования, изучения и хранения музейных предметов необходимо учитывать осо-бенности музейно-педагогического ис-следования.

Музейно-педагогическое исследова-ние ставит задачу разработки теоретичес-ких и методических основ образователь-но-воспитательного процесса в музее, а также изучения возможностей приме-нения результатов этого исследования в подготовке экспозиций и в работе с по-сетителями. Изучение экспонатов музея с соблюдением связи фундаментальной науки с прикладными проектными разра-ботками с привлечением студентов, маги-странтов и ученых развивает мотивацию к дальнейшему научно-исследователь-скому сотрудничеству и популяризации результатов исследования. Выработка дифференцированных методов работы с различными социальными и возрастны-ми группами возможно на основе изуче-ния и анализа их потребностей, восприя-тий экспозиций. В определённых случаях возникает необходимость корректировки в содержании самой экспозиции [4].

Деятельность Музея Учителя основа-на на практико-ориентированных прин-ципах музейной педагогики:

1) обоснованность и приоритетность;2) историческая преемственность и

4 Білімдегі жаңалықтар


непрерывность;3) индивидуальностьи; междисци-

плинарность;4) инклюзивность и социальная на-

правленность;5) инновационность и креативность;6) системность и целостность; 7) интегрированность;8) безопасность и сохранность.

В сущности, музей Учителя – это со-брание музейных экспонатов, создава-емое на научной основе и подлежащее учету, хранению, консервации, исследо-ванию на базе научных подходов музе-еведения и профильных наук, и исполь-зуемое в научно-исследовательских и образовательно-воспитательных целях.

Экспозиции в Музее Учителя – это коммуникация знаний об истории педа-гогической профессии, развития педа-гогической науки Казахстана; о богатом педагогическом наследии казахстанского народа, о его прошлом, настоящем и бу-дущем; создание в выставочном жанре повествований, ситуаций, провоцирую-щих интерес к учителю; популяризация профессии Учителя. Отражая лучшие идеи системы образования, экспонаты Музея Учителя возрождают утраченные ценности для повышения статуса педаго-га в обществе.

Экспозиционная деятельность Му-зея Учителя динамична и тематически разнообразна. Присутствие различных форматов - от больших базовых экспози-ций до небольших ярких выставок, рас-считанных на определенную аудиторию; от уличных экспозиций до мини-выста-вок, устроенных в школе или библиоте-ке представляет музейное образование

не только содержательным, но и увлека-тельным. Тематика и форматы экспози-ций меняются в соответствии с запросом и реакциями различных групп посетите-лей. Опираясь на международный музей-ный опыт, музейный экспонат и музей-ная экспозиция должны восприниматься «как символ души той или иной эпохи».

Содержателен опыт деятельности музея истории образования города Ново-сибирска и Новосибирской области при НИП КРО, с которым филиал АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по городу Астана вза-имодействует в рамках международного сотрудничества с 2014 года. Специали-сты музея проводят активную работу по развитию музейной педагогики в образо-вательном пространстве Новосибирской области. Посещение музея одного раза в неделю достаточно, чтобы проникнуться и познать далекие от нас годы. Возрожде-ние и увековечение национальной исто-рии, ценностей и традиций человечества, педагогического наследия являются еди-ной целью в развитии музееведения на международном уровне.

При системной организации музей-ной деятельности используются актив-ные методы:- экспертизы экспонатов;- дизайна;- хранения;- организации музейно-педагогических программ;- сотрудничества;- проектов;- комплектования фондовой, экспозици-онной и научно-просветительской рабо-ты, а также реставрации музейных пред-метов, рекламы и пропаганды музейных коллекций и т.д.

Формами организации музейных мероприятий являются экскурсии, се-минары, конференции, мастер-классы, дискуссии, встречи, день открытых две-рей, музейная ночь, круглые столы, уро-ки мужества, уроки-встречи, некоторые

Дайте мне музей, и я заполню его. Пабло Пикассо

5№1 (65) - 2019


формы мероприятий можно провести в онлайн-режиме.

Проекты виртуального музея, цифро-вых ресурсов для презентации экспона-тов музея Учителя, использование сети Интернет для трансляции экспозиций на региональных, республиканских, между-народных уровнях предоставят возмож-ность развитию коммуникации и доступ-ности музейных материалов в широком географическом масштабе.

Разработка и осуществление совмест-

ных музейно-педагогических проектов экспозиций исследовательской, собира-тельской и научно-информационной на-правленности, участие в международных форумах музеев, обмен экспозиционных выставок с ведущими музеями стран ближнего и дальнего зарубежья, повы-шение квалификации специалистов, на наш взгляд, ускорит продвижение проек-та создания Музея Учителя Казахстана и продвижение нашей республики к дости-жениям мировой культуры [5].

Литература:1. Статья Главы Государства «Семь граней Великой степи». 21 ноября 2018 года.2. Назарбаев Н.А. «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания». Акорда. 12 апреля 2017 год.3. Концепция Культурной политики Казахстана. Указ Президента Республики Казах-стан от 4 ноября 2014 года № 939.

ВНЕДРЕНИЕ ТРЕХЪЯЗЫЧНОГО ОБРАЗОВАНИЯВ ВУЗАХ КАЗАХСТАНА

Губайдуллина Г. Н.,к.п.н., доцент кафедры педагогического образования и

менеджмента, Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск

Процесс глобализации в мировом сообществе требует осуществлять под-готовку будущих специалистов, соот-ветствующих параметрам новых техно-логий, преодолению информационного ограничения по языковым показателям. В этой связи целью высшего професси-онального образования на современном этапе является формирование ключевых компетенций будущих специалистов, в числе которых умение устно и письмен-но общаться, что, соответственно, пред-полагает владение несколькими языками.

В Плане нации «100 конкретных ша-гов: современное государство для всех» одними из основных направлений яв-ляются реализация общенациональной патриотической идеи «Мәңгілік Ел», а также последовательное развитие трехъ-

язычного образования как ключевого фактора повышения конкурентоспособ-ности казахстанцев.

Для достижения поставленной цели с 2008 года в вузах страны была введе-на программа полиязычия. Так, соглас-но данных Министерства образования и науки Республики Казахстан в ВУЗах из более 360 тысяч студентов-очников 1,4% обучаются на иностранных языках, а из 40,5 тысяч человек профессорско-пре-подавательского состава 8,6% владеют иностранным языком. В 2011 году в ти-повые учебные планы бакалавриата вве-дены дисциплины: «Профессиональный казахский (русский) язык» и «Професси-ональный иностранный язык». Внедря-ется уровневая модель изучения языков в соответствии с международными стан-



дартами; ведется системная работа по разработке, изданию и переводу на гос-ударственный язык базовых вузовских учебников.

Проанализировав сложившуюся си-туацию, изучив законодательные акты в области языковой политики и образова-ния, учебную документацию ВУЗа (рабо-чие учебные планы, силлабусы, каталоги элективных дисциплин), мы попытались определить проблему нашего исследова-ния, которая связана с сохранением уров-ня владения русским языком как конку-рентного преимущества казахстанцев, созданием условий для развития языков этносов, формирующих языковое много-образие культуры Казахстана, и изучени-ем английского и других иностранных языков как средств делового междуна-родного общения.

Отсюда, целью нашего исследования является изучение и анализ норматив-но-правовых документов определяющих языковую политику в Республике Казах-стан, разработка плана работы по реали-зации программы развития трехъязычно-го образования в ВУЗе на 2015-2020 гг.

Для достижения поставленной цели нами был использован комплекс мето-дов исследования: теоретический анализ нормативной базы по проблеме исследо-вания, учебной документации; наблюде-ние образовательного процесса ВУЗа в естественных условиях.

Государственная языковая полити-ка в Казахстане регламентирована за-конодательными документами, включая Конституцию Республики Казахстан; За-кон Республики Казахстан «О языках»; Закон Республики Казахстан «Об обра-зовании»; Государственную программу функционирования языков в Республике Казахстан на 2001-2010 гг.; Государствен-ную программу развития и функциони-рования языков в Республике Казахстан на 2011-2020 гг.; Об утверждении До-рожной карты развития трехъязычного

образования на 2015-2020 годы и другие, которые составляют ее правовую основу.

Так, «Государственная программа развития и функционирования языков на 2011-2020 годы» (далее - Програм-ма) разработана в соответствии со ста-тьями 7 и 93 Конституции Республики Казахстан; Законом Республики Казах-стан от 11 июля 1997 года «О языках в Республике Казахстан»; «Концепцией расширения сферы функционирования государственного языка, повышения его конкурентоспособности на 2007-2010 годы», утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 ноября 2007 года № 1122; «Страте-гическим планом развития Республики Казахстан до 2020 года», утвержденным Указом Президента от 1 февраля 2010 года № 922; Указом Президента Респу-блики Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 «Об утверждении Перечня государ-ственных программ»; пунктом 3 «Плана мероприятий по реализации поручений Президента Республики Казахстан Назарбаева Н.А.», данных на XV сессии Ассамблеи народа Казахстана; «Доктри-ной национального единства» [1].

Программа, рассчитанная на десять лет реализации, основана на анализе сложившегося в стране языкового стро-ительства, учитывает мнения и рекомен-дации экспертного сообщества, занима-ющегося проблемами языков.

При разработке Программы был из-учен опыт правового регулирования во-просов, связанных с реализацией госу-дарственной языковой политики свыше 30 зарубежных стран. Данный документ является нормативно-организационной основой решения актуальных проблем в сфере функционирования и развития языков и создания условий для полно-масштабного применения государствен-ного языка во всех сферах общественной жизни.

Как отметил Глава государства

7№1 (65) - 2019


Человек столько раз человек, сколько языков он знает.

Пьер Брантом

Нурсултан Назарбаев: «Мы должны приложить все усилия для дальнейшего развития казахского языка, который яв-ляется главным фактором объединения всех казахстанцев. В то же время необ-ходимо создать благоприятные условия, чтобы представители всех проживающих в стране народностей могли свободно го-ворить, обучаться на родном языке, раз-вивать его».

Намеченные в Программе цели и за-дачи реализуются через План мероприя-тий, разрабатываемый уполномоченным государственным органом на весь период реализации Программы и утверждаемый постановлением Правительства Респу-блики Казахстан.

В другом документе «Доктри-на национального единства Казахстана» государственный язык определен клю-чевым приоритетом, главным фактором духовного и национального единства. Овладение им должно стать долгом и обязанностью каждого гражданина Ка-захстана, стимулом, определяющим лич-ную конкурентоспособность и активное участие в общественной жизни. Это клю-чевой приоритет, главный фактор духов-ного и национального единства. Одно-временно государство должно проявлять заботу об удовлетворении духовно-куль-турных и языковых потребностей всех этносов, живущих в Казахстане [2].

Все мероприятия, предусмотренные Программой, основаны на приоритет-ности развития государственного языка как важнейшего фактора укрепления на-ционального единства и направлены на полноценное удовлетворение духовно-

культурных и языковых потребностей граждан.

С целью реализации «Государствен-ной программы развития и функциониро-вания языков на 2011-2020 годы» и «До-рожной карты развития трехъязычного образования на 2015-2020 годы» в ВУЗе разработаны Положение о полиязычном образовании в ВКГУ им. С. Аманжолова и План мероприятий по реализации До-рожной карты развития трехъязычного образования на 2015-2020 гг. [3].

План реализации Дорожной карты включает 6 основных направлений:

1) организационно-практические ме-роприятия;

2) информационная работа;3) информационная работа для целе-

вой группы «Городское население»;4) информационная работа для целе-

вой группы «Сельское население»;5) информационная работа для целе-

вой группы «Представители средней воз-растной группы (от 25 до 35 лет) родите-ли»;

6) информационная работа для целе-вой группы «Студенты, молодежь».

По каждому направлению определе-ны конкретные мероприятия, сроки ис-полнения, ответственные лица и формы завершения.

Одной из проблем внедрения трехъя-зычного образования является недо-статочная языковая подготовка препо-давателей неязыковых дисциплин. На подготовительном этапе был проведен опрос ППС ВУЗа. По итогам опроса было установлено следующее: из 299 штатных преподавателей 52 человека считают, что вполне могут изъясняться на английском языке; 42 человека указа-ли, что владеют английским языком, но никогда не использовали его в педагоги-ческой деятельности. Эти преподаватели готовы вести дисциплины на английском языке с помощью словаря. 14 человек от-метили, что готовы вести дисциплины



на трёх языках (казахском, русском и ан-глийском). Таким образом, в процентном соотношении это составляет 56,5%.

Согласно постановлению Правитель-ства Республики Казахстан № 579 от 8 октября 2016 года и приказа ВКГУ име-ни С. Аманжолова № 516-к от 01.11.2016 года на курсы по бюджетной программе «Повышение квалификации и перепод-готовка кадров государственных орга-низаций высшего и послевузовского об-разования» Министерства образования и науки Республики Казахстан, проводи-мые на базах ведущих ВУЗов страны, от-правлено 48 вузовских преподавателей. За два последних учебных года из 299 ППС ВУЗа прошли курсы повышения квалификации 34 человека на базе Цен-тра подтверждения квалификации.

В читальном зале вузовской научной библиотеки для преподавателей и магис-трантов организована квартальная вы-ставка «Үш тұғырлы тіл - өркениет өрісі», освещающая проблемы полиязычного образования в Казахстане. Организован круглый стол для преподавателей, веду-щих дисциплины на английском языке «Организация методического сопрово-ждения трехъязычного образования в ВКГУ имени С. Аманжолова». Проведен круглый стол «Осуществление програм-мы повышения квалификации препода-вателей высших школ Казахстана и роль внешней академической мобильности, научной стажировки в развитии трехъя-зычия».

31 января 2017 года, научно-методи-ческий семинар «Языковая практика как механизм формирования полиязычной среды в университете» обозначил даль-нейшие направления деятельности уни-верситета в рамках «Пошагового плана реализации Дорожной карты развития трехъязычного образования в ВКГУ имени С. Аманжолова на 2015-2020 гг.». Университет сотрудничает с различны-ми образовательными языковыми цен-

трами области. Так, представитель язы-кового центра «U-FUTURE» предложил совершенствование языковой практики обучающихся и преподавателей через использование инновационных дости-жений мирового образовательного про-странства, систематический мониторинг языковой подготовки. Образовательным центром «BEST» был обобщён опыт по организации языковой практики в зару-бежных университетах, а также о воз-можности Центра по языковой подготов-ке ППС и обучающихся ВУЗа.

Преподаватели университета отмети-ли преимущества языковой практики в естественной культурной среде на при-мере студентов из Китайской Народной Республики, о применении современных технологий и методов обучения ино-странному языку студентов неязыковых специальностей университета.

Программа полиязычия потребовала некоторой корректировки организаци-онно-учебной и методической работы в университете, которая включала в себя ряд мероприятий. В 2017-2018 учебном году ряд дисциплин преподаётся на ан-глийском языке для обучающихся 3-4 курсов бакалавриата, а также обучаю-щихся магистратуры по специальностям направлений подготовки «Образование», «Социальные науки, экономика и биз-нес», «Право» со следующим соотноше-нием: 50% дисциплин - на языке обуче-ния, 20% - на официальном языке, 30% - на иностранном языке. Данный пере-чень содержит 42 дисциплины бакалав-риата и 7 - магистратуры, которые будут преподаваться 38 преподавателями на ан-глийском языке. В этой связи была про-ведена корректировка рабочих учебных планов, каталогов элективных дисци-плин, модульных образовательных про-грамм. Учебно-методические комплексы обозначенных дисциплин переведены на английский язык.

С целью мотивирования студентов

9№1 (65) - 2019


изучать языки, в частности, для углу-бленного изучения английского языка были проведены лекции на английском языке с участием иностранных ученых из США, Великобритании, Турции, Ита-лии и Южной Кореи. Проведен ряд от-крытых занятий, тематических лекций на английском языке для студентов специ-альностей «Финансы и учет», «Ядерная физика», «Материаловедение и техноло-гия новых материалов», «Физика».

26 октября 2016 года в ВУЗе состоя-лось торжественное открытие междуна-родного клуба «Welcome». Для студентов бакалавриата были организованы уров-невые языковые курсы, в которых приня-ли участие 59 студентов. На учебно-про-изводственной базе «Сибины» проведена II Молодежная языковая школа лидер-ства для студентов. Состоялась деловая студенческая игра по типу моделирова-ния «Саммит государств G20» (рабочие языки: казахский, английский, русский).

Проведен круглый стол на англий-ском языке с участием приглашенных ученых Венгрии (профессор Католичес-кого университета имени П. Пазманя Иржи Клемеш). Прошла Республикан-

ская научно-практическая конференция студентов и молодых ученых «Развитие науки молодежи - основа формирова-ния интеллектуальной нации» (языки конференции: казахский, английский, русский). Активно ведется работа по ос-вещению в СМИ опыта работы ВКГУ имени С. Аманжолова по продвижению трехъязычного образования. Актуаль-ность внедрения трехъязычного образо-вания как ключевого фактора повышения конкурентоспособности освещается на:1) информационно-корпоративном бло-ге https://zhaszhurnalist.wordpress.com/ и официальном сайте www.vkgu.kz;2) информационно-познавательной еже-месячной учебной газете «Жас Жигер»;3) страницах областных газет «Дидар» и «Рудный Алтай».

Для продвижения трехъязычного об-разования среди пользователей Интер-нета создана страничка в социальной сети «Фейсбук». Таким образом, в ВУЗе ведется целенаправленная и системная работа по реализации программы по-лиязычия с учетом институциональных, кадровых, материальных и финансовых ресурсов университета.

Литература:1. «Государственная программа развития и функционирования языков в Республике Казах-стан на 2011-2020 годы». – Астана, 2011 год.2. Доктрина национального единства Казахстана. – Астана, 2009 год.3. «Об утверждении Дорожной карты развития трехъязычного образования на 2015-2020 годы» //Совместный приказ Министерство образования и науки Республики Казахстан, Министерство культуры и спорта Республики Казахстан, Министерство по инвестициям и развитию Республики Казахстан. Приказ № 622 от 05.11.2015 года.4. Закон Республики Казахстан от 11 июля 1997 года № 151-I «О языках в Республике Казах-стан» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 24.11.2015 год).5. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Новый Казахстан в но-вом мире»//Издание официальное. – Астана, 2007 год.6. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2005-2010 годы //Издание официальное. – Астана, 2005 год.7. Концепция развития иноязычного образования Республики Казахстан //Издание офици-альное. – Астана, 2001 год.8. Государственный общеобязательный стандарт образования Республики Казахстан. Об-разование высшее профессиональное (бакалавриат) – Министерство образования и науки Республики Казахстан//Издание официальное. – Астана, 2006 год.


педагогикалық инновациялар

РАЗВИТИЕ МЫСЛИТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ

МОДУЛЬНО-КОМПЕТЕНТНОСТНОГО ОБУЧЕНИЯ

Есембаева Г. Б.,тренер филиала АО «НЦПК

«Өрлеу» ИПК ПР по г. АстанаРахметова Г.М.,

преподаватель математики,ГККП «Колледж общественного питания и сервиса», г. Астана

Главным приоритетом стратегии раз-вития образования Республики Казахстан является формирование духовно богатой и гармонично развитой личности, обла-дающей независимым мировоззрением и самостоятельным мышлением. Важней-ший показатель всесторонне и гармонич-но развитой личности – наличие высоко-го уровня мыслительных способностей. Опыт показывает, что развития мысли-тельной деятельности студентов можно добиться в сочетании инновационных педагогических технологий и активных методов обучения.

Сегодня перед техническим и про-фессиональным образованием стоит важ-ная задача - подготовить выпускников, владеющих универсальными навыками, ориентированными на успех в професси-ональной и общественной деятельности, а также налаживании гармонии в личной жизни.

Каждая учебная дисциплина в кол-ледже направлена на формирование у студентов общих и профессиональных компетенций. В настоящее время с пере-ходом на компетентностный подход в образовании проблема развития мысли-тельной деятельности студентов в обу-чении математике, развивающей стили мышления, приобретает особую актуаль-ность.

Обобщая пятилетний опыт работы

по развитию мыслительной деятель-ности студентов на уроках математики, мы убеждены, что способность быстро реагировать на изменения в сфере эко-номики, совершенствовать свои знания, умения и навыки (ЗУН), анализировать большое количество информации воз-можно в процессе модульно-компетент-ностного обучения, требующего от сту-дентов умения решать проблемы разной сложности в определенных областях, ос-новываясь на приобретенных ЗУН.

Работа в рамках методической темы колледжа: «Формирование общих и про-фессиональных компетенций будущих специалистов в процессе модульно-ком-петентностного обучения» подтверж-дает, что при таком подходе ценится способность личности использовать и грамотно применять ЗУН на практике. Данная технология обеспечивает актив-ность студента, как субъекта процесса саморазвития: он не просто усваивает предлагаемый материал, а через актив-ную познавательную деятельность про-ектирует и контролирует траекторию развития своего личностно-профессио-нального потенциала.

Поэтому на уроках математики мы добиваемся, чтобы студент получил фундаментальную математическую под-готовку в соответствии с программой и овладел навыками математического мо-

11№1 (65) - 2019

педагогические инновации

Чем легче учителю учить, тем труднее ученикам учиться.

Л. Н. Толстой

делирования в области будущей профес-сиональной деятельности. Для этого на-полняем содержание учебного предмета в соответствии с профессиональной на-правленностью, опираясь на индивиду-альные способности студента и его лич-ный опыт.

Согласно положениям возрастной психологии (Л.И. Божович, Л.С. Выгот-ский, В.А. Крутецкий. Б.М. Теплов и др.) именно в возрасте от 17 до 23 лет наблю-дается интенсификация мыслительной и творческой познавательной деятельнос-ти.

Труды исследователей по проблеме развития мышления (А.Б. Брупшинско-го, Л.Л. Гуровой, Д.Н. Завалишиной, Ю.Н. Кулюткина, А.М. Матюшкина, Я.А. Понамарева, В.Н. Пушкина, С.О. Рубинштейна, О.К. Тихомирова и др.) убеждают в том, что сформированный в колледже уровень развития мыслитель-ных способностей студента является одним из критериев успешности его социальной адаптации в современном информационном обществе.

Активизация обучения обеспечивает-ся на основе системы активных методов (АМО), направленных на самостоятель-ное овладение учащимися ЗУН в процес-се активной мыслительной и практичес-кой деятельности и обеспечивающих подготовку квалифицированного специ-алиста. АМО формируют у студентов положительную учебную мотивацию; повышают познавательную активность; активно вовлекают всех студентов в об-разовательный процесс; стимулируют самостоятельную деятельность; помога-ют эффективно усваивать большой объем учебной информации; развивают твор-ческие способности, нестандартность мышления и коммуникативно-эмоцио-нальную сферу студента; раскрывают его личностно-индивидуальные возможнос-

ти и определяют условия для их проявле-ния и развития. Это наглядно отражено в методе «Синквейн» - нерифмованное стихотворение.

По данным исследования немецких, американских и российских ученых, сту-дент, непосредственно участвующий в самостоятельной постановке проблем, выработке и принятии решения, форму-лировке выводов, запоминает и усваива-ет материал на 90%. Широкое внедрение АМО в образовательный процесс коллед-жа - стратегическая задача сегодняшнего дня!

В основе нашего опыта лежит «Об-учение на основе технологии полного усвоения» Б.С. Блума, согласно которой выделены следующие группы студентов по уровню усвоения учебного материала: малоспособные, талантливые и обычные.

Работа проводится дифференцированно. Новизна технологического подхода к об-учению состоит в фиксации учебных ре-зультатов, которых должны достичь все студенты.

В своей практике мы активно об-ращаемся к дидактическим средствам, обладающим огромным развивающим потенциалом - это мультимедиа, позво-ляющие использовать текст, графику, видео и мультипликацию в режиме диа-лога, что активизирует мыслительную деятельность студентов и расширяет об-ласти применения компьютера в учебном процессе. Изобразительный ряд, включая образное мышление, помогает студенту целостно воспринимать изучаемый мате-



риал и позволяет нам совмещать теорети-ческий и демонстрационный материалы, применять тестовые задания не только со словесной формулировкой, но и как це-лый видеосюжет.

В настоящее время, в век инфор-матизации общества, совершенствова-ние и оптимизация учебного процесса в колледже неосуществимы без информа-ционных технологий обучения (ИТО). Сегодня невозможно представить совре-менный урок без интерактивной доски, электронных учебников, тестовых про-грамм, электронных обучающих тетра-дей, цифровых образовательных ресур-сов как инструментов самостоятельной работы студентов по предмету. Одним из эффективных и любимых педагогами средств ИТО является слайдовая презен-тация, применяемая на различных этапах занятия. Например, на этапе актуализа-ции опорных знаний, в ходе фронтально-го опроса, текст вопроса появляется на экране, а для самопроверки правильнос-ти ответа студенты переходят по гиперс-сылке к слайду с визуализацией ответа. В качестве фреймовых опор демонстри-руются на интерактивной доске (ИД) этапы решения задач, от которых легко и быстро переходим на слайд с новыми начальными условиями или рисунком (чертежом), затем продолжаем решение задачи, а в случае необходимости мо-жем вернуться назад к общей схеме. Это позволяет сэкономить учебное время и опросить большее количество студентов.

Эффекты анимации позволяют сту-дентам быстрее понять и запомнить по-следовательность изучаемого, выполнять все дополнительные построения и описа-ние этапов решения задачи не в готовом виде, а по ходу решения, также произво-дить разбор решения задач на готовых примерах, увеличивать объём заданий для закрепления изученного материала.

Огромные возможности Power Point по-зволяют включать в презентации видео-ролики, иллюстрирующие связь матема-тики с будущей профессией студентов и достижениями человеческой мысли.

Новизна и практическая значимость нашего опыта заключается в том, что обучение математике мы строим на ин-теграции технологии полного усвоения знаний Б.С. Блума с современными педа-гогическими технологиями и активными методами обучения, стимулирующими формирование у студентов качеств, свя-занных с будущей профессией и позво-ляющих адаптироваться в современном обществе.

В перспективе мы планируем совер-шенствовать модульно-компетент-ностное обучение математике, расписав темы обучающей программы и возмож-ные межпредметные связи со специаль-ными дисциплинами, продумать воз-можные виды дифференцированной самостоятельной работы студентов по каждому модулю с целью достижения более эффективных результатов в фор-мировании у студентов общих и профес-сиональных компетенций будущих спе-циалистов (приложение 4).

Использование современных педаго-гических технологий, средств мультиме-диа и АМО на занятиях по математике с опорой на компетентностный подход в обучении формирует активного участни-ка образовательного процесса, облегчает восприятие новой информации, делает более успешным запоминание материа-ла, развивает логическое, алгоритмиче-ское и математическое мышление; про-странственное воображение, творческие способности и критическое мышление студентов на уровне, необходимом для будущей профессиональной деятельнос-ти, для продолжения образования и са-мообразования.

13№1 (65) - 2019


Литература:1. Государственная программа развития образования РК на 2011-2020 годы. - Астана, 2010 год.2. Возрастная и педагогическая психология, хрестоматия: Учебное пособие для студен-тов средних педагогических учебных заведений / Составители: Дубровина И.В., Прихо-жан А.М., Зацепин В.В.. – М.: Изд. центр «Академия», 1998. – 320 с.3. Завалишина Д.Б., Матюшкин А.М. (ред.) Экспериментальные исследования продук-тивных (творческих) процессов. – М.: НИИОППП АПН СССР, 1973 год.4. Семушин А.Д. Активизация мыслительной деятельности учащихся при изучении ма-тематики. – М.: Просвещение, 1978 год.5. Дайна Халпер. Психология критического мышления/издательство Питер, 2010 год.

ПОВЫШЕНИЕ УРОВНЯ СОЗНАТЕЛЬНОСТИ ЧТЕНИЯУ ДЕТЕЙ В ШКОЛЕ СЛАБОСЛЫШАЩИХ

Абдраимова М. Б.,учитель русского языка и литературы, КГУ

«Специальная (коррекционная) школа-интернат для детей с нарушениями

слуха №5», г. Алматы

Литература в школе слабослышащих имеет важное значение не только для решения общих задач, которые стоят и перед массовой школой, но также и для осуществления специфических задач, обусловленных особенностями речево-го развития детей с недостатками слу-ха. Как и в массовой школе, литература имеет огромное воспитательное и обра-зовательное значение. Благодаря литера-туре учащиеся много узнают об окружа-ющей природе, жизни и труде народов как своей Родины, так и народов зару-бежных стран, о новейших достижени-ях науки и техники. Из литературы уз-нают о дружбе, о героических подвигах народа в годы Великой Отечественной войны, о трудовых победах. Литература служит делу нравственного воспитания и воспитания моральных качеств, дает возможность выработать у слабослы-

шащих детей определенное отношение к происходящим событиям, постепенно подвести их к самостоятельной оценке поступков героев того или иного произ-ведения.

Научить детей правильному, беглому, осознанному, выразительному чтению – одна из задач образования. Умения и навыки чтения формируются не только как важнейший вид речевой и умствен-ной деятельности, но и как сложный комплекс умений и навыков, имеющий обучающий характер, используемый учениками при изучении всех учебных предметов, во внеклассной и внешколь-ной жизни. Следовательно, необходима систематическая и целенаправленная работа над развитием и совершенство-ванием осознанного чтения от класса к классу.

Сознательное чтение предполагает



не только понимание учащихся отдель-ных слов и предложений, но и текста в целом. О сознательности чтения учитель судит по его выразительности и по от-ветам на вопросы. Слабослышащий уче-ник должен понимать читаемый текст, уметь дать оценку поступков героев, вы-разить свое отношение к событиям, от-раженным в том или ином тексте.

Необходимым условием, обеспечи-вающим понимание содержания текста, является правильная организация урока. В процессе раскрытия любого произве-дения важно учитывать особенности по-нимания слабослышащими детьми чита-емого текста.

Работа над содержанием произведе-ния включает различные этапы, во время которых происходит как формирование сознательности чтения, так и выработка активного отношения учащихся к читае-мому тексту.

Работу над произведением рекомен-дуется начинать со вступительной бе-седы или вводного рассказа учителя. В ходе беседы в одних случаях может быть сообщена лишь тема предстоящего чте-ния, в других – рассказано об авторе ста-тьи или о том, когда было написано это произведение.

Данный этап имеет целью подгото-вить учащихся к активному восприятию нового текста, создать к нему опреде-ленный интерес, мобилизовать внима-ние учащихся, а также дать детям опре-деленный словарный материал, который поможет им прочитать текст рассказа. Очень важно обратить внимание учени-ков на заглавие текста, поскольку оно часто в какой-то мере формирует тему произведения. Правильное понимание темы – одно из непременных условий осмысленного чтения, правильного из-ложения содержания прочитанного.

Если этот вид работы осуществляет-ся учителем постоянно, то учащиеся с интересом ждут комментарии учителя, помогающие им понять заглавие про-изведения. В отдельных случаях всту-пительная беседа может быть начата с краткого пересказа учителем содержа-ния. В процессе пересказа определяют-ся основные герои, ситуация, в которой они действуют. Особенно актуально это сейчас, когда произведения большие по объему и приходится давать какие-то ча-сти образно.

Оба эти подхода к работе над со-держанием нового текста способству-ют развитию у учащихся мышления, направляют их внимание на целостное восприятие содержания.

Следующий этап работы над произ-ведением – само чтение. С целью более разностороннего и глубокого воздей-ствия на учащихся и создания у них об-щего представления о содержании рас-сказа должно осуществляться учителем. В процессе чтения перед учителем стоит большая задача - передать характер дей-ствующих лиц и воспроизвести опреде-ленную ситуацию таким образом, чтобы у учащихся возникли конкретные пред-ставления и наглядные образы.

Определенную значимость в ходе первоначального чтения приобретают мимика и жесты учителя, которые могут дополнить и несколько оживить первые впечатления, получаемые детьми при восприятии содержания текста.

Чтение учителя – образец для под-ражания. Кроме того, первоначальное чтение текста учителем, восприятие у слабослышащего ученика приобретает навык быть внимательным. В младших классах читаем весь текст или какую-то его часть. Затем с помощью основных вопросов учитель выясняет, как ученики

15№1 (65) - 2019


усвоили содержание прочитанного, по-няли ли рассказ в целом, каково их от-ношение к поступкам героев. В старших классах даю вопросы (запись на доске) и после прочтения заданного текста спра-шиваю.

После выяснения того, как учащиеся поняли основное содержание, приступа-ем к следующему этапу работы – анали-зу. Для того чтобы учащиеся прочитали текст сознательно, проводится его ана-лиз со стороны содержания и художе-ственных средств изображения.

Очень важно, чтобы работа над по-ниманием содержания прочитанного на этом этапе умело сочеталась с активной работой учащихся над текстом. Это тре-бование предъявляется учащимся всех классов. Сочетание двух форм ответов на вопросы учителя имеет целью на-учить учащихся самостоятельно форми-ровать ответы и использовать соответ-ствующие выдержки из текста. Вначале, ответы учащихся на вопросы могут быть близки к тексту. В последующих годах обучения, по мере развития устной речи, дети постепенно переходят к ответам, формируя их своими словами.

В процессе работы над текстом с целью развития у учащихся творческо-го воображения, подведения их к более углубленному и осмысленному пони-манию содержания прочитанного важ-но использовать различные наглядные средства.

На всех годах обучения следует ши-роко использовать картины. Это и кар-тины-иллюстрации, имеющиеся в кни-гах для чтения, картины-репродукции, в младших классах серии картин, которые помогают установить необходимую по-следовательность сюжета.

Хорошим примером для понимания содержания является чтение в лицах, то есть по ролям. Понимание основной мысли текста требует понимания каждой отдельной части текста и их связи между собой. Поэтому программа предусмат-ривает составление плана. Виды работы над планом произведения с каждым го-дом усложняются. В младших классах в основном картинный план: учащиеся подбирают из текста к картинкам отрыв-ки – названия плана. Эта работа продол-жается в 4-ом и 5-ом классах с некото-рыми видоизменениями. Постепенно от картинного плана переходим к словес-ному плану.

Составление словесного плана тек-ста является наиболее сложным видом работы. Поэтому подход к составлению плана, выраженного в повествователь-ных предложениях, должен осущест-вляться постепенно. Работа над планом помогает учащимся лучше понять его содержание, последовательность и вза-имосвязь отдельных его частей. План помогает в пересказе прочитанного. Этому виду работы должно отводиться большое место на уроках литературы, а в младших классах (4-ый) на уроках чте-ния, поскольку в ходе пересказа выясня-ется, как усвоено содержание прочитан-ного. Кроме того, пересказ содействует развитию навыка связно излагать в уст-ной форме определенное содержание. В ходе пересказа небольших рассказов, особенно в младших классах, учащиеся

Чтение – вот лучшее учение! А.С. Пушкин



могут пользоваться вопросами, предла-гаемыми учителем. Затем ставится бо-лее сложная задача – пересказать текст так, как запомнили его. Рекомендуется после пересказа по частям завершить работу над пересказом текста в целом.

Определенное место в общей систе-ме видов работ над сознательным чте-нием необходимо отвести выборочному пересказу, являющемуся наиболее труд-ным видом работы.

Выборочный пересказ ставит перед учеником конкретную задачу – изло-жить не все содержание, а только то, что предусматривается поставленной зада-чей. В старших классах наряду с тре-бованием при передаче содержания по-стоянно сохранять последовательность и связь предлагаются новые требования: изменить лицо, от которого ведется по-вествование, сделать краткий пересказ. Учитель должен постоянно следить за тем, как учащиеся используют при пере-сказе новые слова и словосочетания, ус-военные в связи с чтением того или ино-го текста.

Формирование навыков сознательно-го чтения и работы с текстом возможно

на уроках и во внеурочной деятельнос-ти. А овладев навыками сознательного чтения, наши учащиеся смогут работать с текстами, преобразовывать и интер-претировать информацию.

Успешное овладение навыком созна-тельного чтения - один из показателей общего уровня развития познавательной деятельности учащихся. Сознательное чтение активизирует процессы мыш-ления учащихся и являются одним из средств совершенствования учебного процесса для самых различных уровней обучения.

Использование различных способов и приёмов способствует формированию сознательного чтения, делает уроки ли-тературы интересными, живыми и эмо-циональными. Разнообразие заданий привлекает и удерживает внимание де-тей, развивает интерес к чтению. Имен-но такое «Вдумчивое чтение», осно-ванное на совершенном навыке чтения, становится средством приобщения уча-щихся к культурной традиции, погру-жения в мир литературы, развития его личности.

Литература:

1. Никитина М.И. Уроки чтения в школе для слабослышащих детей: Пособие для учителя. 2-е изд., перераб. - М.: Просвещение, 1991.2. Козырева А.С., Яковлева В.И. Виды работ над текстом на уроках чтения.- 1990.3. Корнев А.Н. Нарушения чтения и письма у детей: Учебно-методическое посо-бие. - СПб.: МиМ, 1997.4. Ладыженская Т.А. Речь. Книга для учителя. – М., «Педагогика», 1990.5. Эсалнек, А.Я. Основы литературоведения. Анализ художественного произве-дения - Москва: Флинта, 2012.6. Никитина Л.В. Повышение эффективности уроков чтения путем организации групповой работы, 2001.

17№1 (65) - 2019

Өзекті ақпарат

ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТІ БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІИгібаева А. Қ.,

профессор, С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қаласы

Қазіргі кездегі әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайда оқушылар тәрбиесіне, оқыту мен дамытуына жаңа талаптар қою білім беру жүйесіне ре-форма жасаудың маңызды міндеті бо-лып табылады. Осы міндетті орындау-да жалпы білім беретін мектептердің рөлі ерекше. Алайда өткен ғасырдың соңғы онжылдығында қоғамда болған өзгерістер барысында мектепте білім беру жүйесі бұл мақсатты толық жүзеге асыра алмады. Ол жалпы білім беретін мектептерді басқарудың тиімділігі жеткіліксіз болуына да бай-ланысты болып келді. Бұның себебі, әлеуметтік қарым-қатынастардың түбегейлі өзгеруінде. Мәселен, қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-мәдени жағдайы көбіне миграциялық процестердің ұлғаюы, оның ішінде орал-мандар санының көбеюі, тұрғылықты халықтың қарқынды түрде қалаға көшу ерекшеліктерімен сипатталады. Осы процестер жалпы білім беретін мектепті басқару жүйесін жаңашаландыруды қажет етті.

Қазіргі таңда қоғам алдына қойылып отырған басты міндеттердің ең бір өзектісі – бүкіл білім жүйесін жаңартып, дүниежүзілік деңгейге сәйкес келетін, жастарға сапалы білім беру-ге жағдай туғызатын және олардың үйлесімді дамуына, жеке тұлға ретінде қалыптасуына бағытталған жаңа үлгіде-гі мектеп құру болып отыр. Олай болса, бұл мақcатқа жету жалпы білім беретін мектептерді басқаруды жетілдірумен астасып жатыр.

Мектеп директорлары – білім беру

саласындағы өзгерістерді табысты жүзеге асырудағы негізгі буын болып табылады. Оқушыларға білім беру үрдісіне етер әсері жағынан, мектептегі көшбасшылық тек сыныптағы оқытуға ғана жол беріп отыр. Ofsted (Office for Standards in Education, «Білім беру стан-дарттарын басқару») деректері бой-ынша, жақсы бағаға ие болып отырған мектептердің 90%-ның басында мектеп инспекциясы тарапынан жоғары бағаға ие директорлардың отырғандығын байқауға болады. Британдық зерттеулер мұғалімдердің жұмысының тиімділігі көп жағдайда мектептің бірінші тұлғасына байланысты болатындығын көрсетіп отыр.

Мектеп менеджерлерін кәсіби-лендіру ертеректен-ақ алдыңғы қатарлы елдердің трендіне айналған. Алай-да, Қазақстанда олардың дамуына айтарлықтай көңіл бөлінбей келеді. Білім берудегі менеджмент саласын-да зерттеулер жүргізіліп жатқан жоқ. Мектептердің басқарушылық саясатына оңтайлы өзгерістер енгізу үшін оларды кімдердің басқарып отырғандығын және олардың алдында қандай кедергілер тұрғандығын анықтап алған дұрыс болады.

2015-2016 жылы Қазақстанның мемлекеттік күндізгі білім беру мектептерінде 24856 жетекші педа-гогикалық қызметкер жұмыс істеді. Олар 6612 мектеп директоры, 10493 оқу ісі жөніндегі директордың орынбасары және 7751 тәрбие ісі жөніндегі орынба-сары.

Қазақстандық мектептердің дирек-



торлары көбіне тәжірибелі ұстаздардан құралады. Сонымен, олардың 63%-ының 20 жылдық педагогикалық өтілі бар болса, мектеп басшыларының тек 2%-ында ғана 5 жылдан кем мұғалімдік тәжірибесі бар екендігін аңғаруға болады. Басқарушы кадрлардың қартайып келе жатқандығы байқалады. Директорлық корпусты жаңарту жүйесі ғылыми тұрғыдан толық негізделмеген, құрылым жағынан әртүрлі пікірлер бар екенін байқаймыз. ЭЫДҰ елдерінде де осындай жағдай орын алып отыр. TALIS-2013 зерттеуіне қатысушы елдердің директорларының орташа жасы 21 жылдық жұмыс өтілі бар 50 жас шамасындағы мұғалімдерден құралған. Сол себепті, бұл елдерде мектеп директорларының резервін құру және оларды іріктеу мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде.

Қазақстанда мектеп директорларын іріктеудің негізгі өлшемдері - білімі және жұмыс тәжірибесі. 2017 жылғы жағдай бойынша мектеп басшыларының 70% 20 жылдан астам педагогикалық өтілі бар. Іс жүзінде олардың (99,7%) жоғары педагогикалық білімі бар, бірақ білім беру менеджменті сала-сында біліктілігі жоқ. 2017 жылдың соңында ҚР БҒМ мектеп директорла-рын тағайындау ережесі бекітілген. Олардың кандидатуралары болашақта қамқоршылық кеңесімен келісіледі. Мек-теп басшыларының көпшілігін әйелдер (56,49%) құрайды. Олардың директор лауазымында 10 жылдан астам еңбек өтілі бар, 50 жастан асқан. 2016-2017 жж. мектеп директорларының құрамы жалпы өзгеріссіз қалды. Сондай-ақ 50-59 жас тобындағы директорлардың үлесі (43%). 40-тан 49 жасқа дейінгі мектеп басшыларының кадрлары 36,3% құрайды. 30-дан 39 жасқа дейінгі мектеп басшыларының саны 59 жастан астам

директорлардан аз (1,2%)-ға. [1].Төрт жылда менеджмент саласын-

да біліклілікті арттыру курстарын-да мектепке дейінгі және орта білім беру ұйымдарының 12900 жетекшісі оқытылды. Сонымен қатар, НЗМ ПШО Кембридж университетімен бірлесіп әзірлеген менеджмент курстарынан 2013-2014 жылдар мерзімінде 1243 мек-теп директоры өтті.

Мектептердің басқарушы кадрларын іріктеу тиімді білім беру саясатын құруда маңызды рөл атқарады. Қазақстандық мектеп басшысы шеніне кімдер үміткер бола алады? Мектеп директорларын жұмысқа алған кезде олардың білім- біліктіліктеріне, заңдарды білуіне және жұмыс тәжірибесіне басты назар ауда-рылады, ал дағды, құзыреттілік және басшылық ету қабілетіне көңіл бөлінбей қалып жатады.

Мектепті басқару мәселесі әрқашанда зерттеуші ғалымдар мен педагог практиктердің назарында бол-ды. Мәселен, басқарудың әдіснамалық негіздері В. Г. Афанасьев, А.А. Аганбе-гян, И.В. Блауберг, М.Р. Захаров, В.П. Кузьмин, М.Н. Кондаков, В.Н. Садов-ский, Е.Г. Юдин, Д. М. Гвишиани, В.Ю. Кричевский, Г.Х. Попов, И.Т. Фролов және т.б. зерттеулерінде көрініс тапқан.

Соңғы уақытта білімді басқару жүйесінің тиімді үлгілерін әзірлеудің қажеттілігі жалпы педагогика теория-сына белсенді түрде енгізіліп жатыр. Осы мәселеге байланысты ғылыми-педагогикалық әдебиетті талдау барыс-ында аталмыш саланың бірнеше зерт-теу бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді.

Жалпы білім беретін мектебін бас-қару мәселесі отандық және ресейлік ғалымдар: Н.А. Әбішев, Т.М. Баймол-даев, Ж.О. Жылбаев, М.И. Зверева, В.А. Кальней, К. Д. Қаракұлов, Ю.А.

19№1 (65) - 2019

актуальная информация

Конаржевкий, В.В. Краевский, Н.Д. Орлов, С.М. Сантурова, В.П. Симонов, П.И. Третьяков, И.К. Шалаев, Т.И. Ша-мова, С.Е. Шишов, Е.А. Ямбург және т.б еңбектерінде қарастырылған. Олар мектепішілік басқару, педагогикалық менеджмент мәселелерімен айналысқан және мектепті педагогикалық жүйе ретінде, әрі ғылыми басқару нысаны ретінде қарастырып, осы жүйенің тиімді басқарылуы, сәтті қызмет етуі пәрменді басқарушы шағын жүйенің болуына байланысты деп пайымдаған.

Білім беретін мекемелердің даму-ын басқару және басқару технология-сын құру мәселесіне Т. И. Березина, Г.Г. Габдулин, Т. Н. Давыденко, М.И. Дмитриенко, Л.П. Кезина, В.С. Лазарев, М.М. Поташник, В.И. Слободчиков, Т.К. Чикмарева, В.Д. Шадриков, В.А. Яку-нин өз еңбектерін арнаған.

Басқару және оны жетілдіру қазақ мектебінде өзіндік ерекшелігі бар өзекті мәселе болып табылады. Себебі, жаңа типтегі мектептерді (гимназия, лицей және т.б.) басқаруда педагогикалық ин-новатика орын алғанымен олар жүйесіз, арнайы дағдысыз енгізілген. Бұл жайт көбінесе педагогикалық инноватиканың шығу тегі батыс, еуропалық және ресейлік болғандығына байланысты. Басқаша айтқанда, инновациялық идея-ларды жүзеге асыру кезінде мәденилік принципі көп жағдайда толығымен сақталмайды. Осы орайда, Ш.А Абдра-ман, Ш.К. Беркімбаева, Р. Башарұлы, К.Ж. Қожахметова, Ж.Ж. Наурызбай, және т.б. білім беру жүйесін басқаруға педагогикалық инноватиканы енгізу мен әзірлеуді қазақ ұлттық мектебінің даму мәселелерімен байланыстыра зерделе-ген.

Жаңа типті мектептерді басқару мәселелері (Ж.О. Жылбаев, Н.И. Хван), соның ішінде ұлттық гимназиядағы

педагогикалық инновацияларды басқару мәселесі (Ш. Әмір, Ә. Садуақасұлы, Л.С. Сырымбетова және т.б.) бірқатар зерттеулердің негізгі арқауы.

Зерттеу еңбектерінде көптеген ғалымдар (М. П. Керженцев, В.К. Афанасьев, Н.С. Сунцов және т.б.) басқарудың функционалды жүйесіне болжауды, жоспарлауды, шешім әзірлеуді және қабылдауды, ұйымдастыруды, бақылауды, есепке алуды жатқызса, енді бірі (Ю.А. Конаржевский және т.б.) педагогикалық талдауды басқару шешімін дайындау мен қабылдауды, басқаратын жүйені сол шешімді орын-дауды ұйымдастыруды, реттеуді қарастырады.

Алайда, осындай бағыттардың көптігіне қарамастан, жалпы білім беретін мектепті басқару мәселесі, оның ішінде ауыл мектебін басқару, қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдайда жеткіліксіз зерттелген.

Статистикалық мәліметтерге сәйкес Қазақстан Республикасындағы 7160 күндізгі орта мектептердің 76,7% ауылдық мектептер. Мұғалімдердің көшбасшылық әлеуетін арттырудың жолдарын қарастырғанда, халықаралық тәжірибені сараптау аталмыш про-блеманы терең зерттеуге мүмкіншілік береді [2]. Мысалы, Улыбрита-нияда, Ұлттық Педагогика және Көшбасшылық Колледжі орта және жоғары буын мектептері көшбасшы-мұғалімдерінің біліктілігін арттырудың ұлттық бағдарламаларын ұсынады. Көшбасшы қасиеттерін көрсететін және жақын арада мектеп директоры болғысы келетін мұғалімдерге арналған, ұзақтығы 6-18 ай болатын біліктілікті арттыру курстары ұсынылады. Курс шеңберінде болашақ мектеп директор-лары 2 вариациялық модульмен қатар, 3 міндетті модульді: «Көшбасшылық



және оқытуды жетілдіру» (мектеп директорының міндеттері, Офстед қызметінің ерекшелігі, мониторинг, бағалау және мектептегі оқытуды жақсарту әдістемелері, сонымен қатар оқушылардың жетістіктерін жақсарту үшін олармен және олардың ата-аналар-ымен жұмыс жасау); «Тиімді мектептің көшбасшысы» (тиімді мектептегі менеджмент жүйесі: персоналды басқару және қаржы менеджменті, мек-теп жетекшісінің міндеттері мен есеп беруі, шағымдарды және тәртіптік бұзушылықты қарастыру жүйесі, соны-мен қатар, мектеп қызметінің қауіпсізді-гін қамтамасыз ету және кадрлық жұмыстың нормативтік-құқықтық негіздері); «Табысты көшбасшылық» (қызметтің педагогикалық емес аспектілерді, оның ішінде әріптестермен өзара қарым-қатынасты нығайту туралы кеңестер, тайм-менеджмент, сабырлық сақтау). Мұғалімдерге стратегиялық жоспарлауды және ЖАО және ата-аналармен қарым-қатынас жасауды үйретеді.

Ал, Финляндияда, 2010 жылы мектеп көшбасшыларының әлеуетін дамытудың моделін өзгерту бағдарламасы іске қосылды. Мұғалімдердің көшбасшылық дағдыларын нығайтуға ықпал ететін іс-шаралар өткізудегі мектептердің жауапкершілігіне баса назар аудару бағдарламаның негізгі басымдылығы болды. Мұғалімдерді кәсіби дамудың жеке бағдарламаларын әзірлеуге және жүзеге асыруға ынталандырады. Бағдарламаға мектеп директорлары, 55 жастан асқан мұғалімдер, соңғы бірнеше жылда қайта даярлау бағдарламалары-на қатыспаған мұғалімдер тартыл-ды. Осылайша, мектеп мұғалімдердің көшбасшылық әлеуетін дамытудың жеке бағдарламасын жүзеге асы-ру мүмкіндігімен бірге олардың

нәтижелеріне жауапты болады. Норвегияда 2009 жылы мектеп

директорларының көшбасшылық дағдыларын дамытудың екіжылдық бағдарламасы енгізілді. Бұл бағ-дарламаның шеңберінде оқушылардың академиялық жетістіктері, мектептің менеджменті және әкімшілігі, мектепті дамыту және ұйымдастырудағы өзгерістер, көшбасшының жеке басы сияқты директор қызметінің бағыттары қарастырылады. Оқытуға жас мектеп ди-ректорлары тартылады (өтілі 2 жылдан кем), бұдан әрі бағдарламаға тәжірибелі жетекшілер де тартылатын болады.

ЭЫДҰ елдерінде мектеп ди-ректорларын олардың құзыреттілік деңгейлеріне байланысты жұмысқа қабылдау тәжірибесі кең таралған. Ұлыбритания, Австралия, Нидерлан-ды, АҚШ, Жаңа Зеландия және Чилиде мектеп басқарушылары үшін қажетті құзыреттіліктер кәсіби стандарттармен белгіленген.

Сонымен, Австралияда қажетті біліктілігінен басқа директор лауа-зымына үміткер бес негізгі крите-рий бойынша тиісті білім, дағды және тәжірибе көрсеткіштеріне ие болуы тиіс: білім беру және оқыту саласындағы көшбасшылық, өзін-өзі жетілдіру және басқаларды дамыту, инновациядағы көшбасшылық, мектепті басқарудағы көшбасшылық, қоғаммен тиімді бай-ланыс жүргізе алу мүмкіндігі. Англия-да кәсіби стандарттар үш қағидаға негізделеді: оқушыларға байланысты бағдарының болуы, көшбасшылық және кәсіби деңгейі.

2015 жылы әлемдік мектеп-тер рейтингісінде көшбасшы орынға ие болып отырған Сингапурде мек-теп директорларын іріктеу – ең қатал үрдістердің бірі. Ондағы білім беру жүйесінде мұғалімдердің көшбасшы-

21№1 (65) - 2019


лық қасиеттерін анықтау бағдарламасы жұмыс істейді. Жыл сайын барлық педагогтардың көшбасшылық әлеу-етіне баға беріледі. Осылайша, мектеп басқарушыларының резерві жинақ-талады. Мектеп директоры лауазымы-на үміткерлер Бағалау орталығында іріктеуден өтуі тиіс, ол үшін құзыреттілікті анықтауға бағытталған белгілі бір тап-сырмалар орындалады. Әлеуеті бар үміткерлер Ұлттық білім беру инсти-тутында 6 айлық оқу бағдарламасынан өтеді. Бағдарламадан өту барысын-да олар жалақы алады. Жыл сайын шамамен үміткерлердің 35%-ы ғана көшбасшылық позицияларға өте алады екен. Мектеп директоры лауазымына үміткерлер бекітілгеннен кейін, олар 2 жылдық бағдарламадан өтеді. Оқу-дың алғашқы жылы көшбасшылықты жаттықтыру институтында жүргізіледі. Екінші жыл мектептегі тәжірибе түрінде жүзеге асырылады. Бұған қоса, болашақ мектеп басқарушыларын 6 аптаға ше-телге оқуға жібереді. Оқу шығындарын толығымен мемлекет төлейді. Әрбір 5-6 жыл сайын мектеп директорлары басқа мектептерге ауысып отырады. Бұл әрбір мектептің дамуына жаңаша көзқараспен қарауға ықпал етеді, сондай-ақ басқарушылардың кәсіби да-муына септігін тигізеді.

Қазақстандағы білім беру жүйесі менеджментіне тән кемшіліктердің бірі жаңа тағайындалған мектеп дирек-торларына қолдау көрсету деңгейінің әлсіздігі болып табылады.

Білім берудің тиімділігі жоғары жүйелерінде басшылар өз уақыттары-ның 80%-ға жуығын оқытуды жақсарту, мұғалімдерді ынталандыру және кәсіби дамыту мәселелеріне арнай-ды екен. Олардың жұмысы мектепті әкімшілендіруге емес, оқу үрдісіне басшылық жасауға бағытталған .

ЭЫДҰ елдерінде директорлар уақыттарының 41%-ын әкімшілік мәселелерді шешуге арнаса, қалған уақыттарын оқыту және білім беру мәселелеріне арнайтындығы белгілі болып отыр.

Ал, Қазақстанда Назарбаев универ-ситетінің орта білім беру жүйесі авто-номиясы бойынша жүргізілген зерттеу-лер мектеп директорлары уақытының 60-70%-ын әкімшілік мәселелерге арнайтындығын көрсетіп отыр. Олар оқу-тәрбиелеу үрдісін басқарудан гөрі, шаруашылық бөлімінің басшы-лары секілді әрекет етеді. Бұл рет-те басшылардың өздері бухгалтерия, юриспруденция, мемлекеттік сатып алу салаларында білімдерінің жеткіліксіз екендігін тілге тиек етіп отыр және аталған мәселелер бойынша тренингтер өткізген жөн деп санайды.

Мұғалімдерді бағалау үрдісімен салыстырғанда, мектеп басшыларын ат-тестаттау процедуралары Қазақстанда жаңа ғана басталып келеді Мектеп директорларын аттестаттаудың рес-ми критерийлері белгіленбеген, сол себепті бұл процедура шын мәнінде оқушылардың жетістіктерімен ғана бағаланады (ҰБТ орташа ұпай саны, олимпиадалардың нәтижелері) және бұл ретте мұғалімдерді кәсіби дамытудың үш жылдық есебі негізге алынады. Көптеген мектеп директорлары аттес-таттаудан өтудің қағаз жүзінде ғана жүзеге асырылатындығын жасырып отырған жоқ. Аттестаттау нәтижесі директорлардың жалақысына және олардың мансаптық жолына ешқандай да әсер етпейді.

Жаңа Зеландияда мектеп директорының кәсіби стандарттары оларды іріктеудің ғана емес, олардың қызметіне баға берудің де негізгі қағидалары болып табылады. Белгілі



бір стандарттарға сәйкес келу мектеп директорларының кәсіби дамуына және олардың жалақысының өсуіне тікелей байланысты. Англияда стандарттарға сәйкес келу мектеп басшысына басқа да орта білім беру мектептерінің директор-ларына ментор, тренер болуға мүмкіндік береді.

Біздің ойымызша, мектептің табыс-ты жұмыс істеуінің негізгі қағидаттары – мақсатты тұжырымдау, ұжымның әлеуетін үнемі жоғарылату, инновация-лық технологияларды және оқушылар-дың функционалдық сауаттылықтарын арттыратын элективті курстарды жүйелі енгізу. Қазақстандағы мектеп директорларының даярлығын жетілдіру үшін оларға мектепті дамытудың жос-парын әзірлеу жіне тәжірибе жүзінде нәтижесін көрсете отырып, білім беру менеджментінің жеке моделін қорғауға үйрету керек.

Білім беру ұйымдары жетекшілерінің әлеуетін өсірудің маңыздылығын халық-аралық білім беру қауымдастықтары және дамыған елдер мойындайды.

Сонымен, казіргі кезде мектепті басқару проблемасы бойынша халық-аралық тәжірибені сараптау мәліметтері мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:• қазіргі мектепті басқаруды жетілдіру мектептің даму жағдайында озық өзгерістерді ендірудің көрсеткіші Һәм факторы болып табылады, бұл өзгерістерді мектеп басқаруын жетілдіру жағдайында ғана меңгеруге мүмкіндік

туады; • қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдайда ауыл және қала мектебін басқаруды жетілдіру бағдарламасының жаса-луы келесі жағдайларда мүмкін бо-лады: ауылдағы және қаладағы әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдениеттік жағдайаттар, оның даму процесі мен динамикасы, білімділік қажеттілігі айқындалғанда; педагогикалық басқару технологиялары мен жүйе құрылымының өзгеруі мен да-муын қамтамасыз еткенде;• магистратура бағдарламасына мектеп басқарушыларды дайындауды қосу;• көшбасшылыққа дайындайтын бағ-дарламаларға байланысты педагоги-калық мамандықтарды әзірлеу және қолданысқа енгізу;• мектеп директорларын жұмысқа қабылдау үшін халықаралық тәжірибеге негізделген кешенді критерийлер жиынтығын әзірлеу;• басқарушы кадрлар резервін құру және дайындау;• мектеп директорларының кәсіби ассо-циациясын құру;• мектеп директорлары үшін басқару және көшбасшылық саласында міндетті біліктілікті арттырудың жаңа жобасын әзірлеу;• біліктілікті арттырудың міндетті жаңа жүйесінің кезеңдеріне және элементтеріне сәйкес мектеп дирек-торлары үшін марапаттаулар мен ын-таландыру жағдайларын әзірлеу және қолданысқа енгізу.

Әдебиеттер:1. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жай-күйі және дамуы туралы Ұлттық баяндама (2017 жылдың қорытындылары бойынша), 2018 ж. 2. Ташимбаева Д. Мектеп директоры қазақстандық білім беруде ең күшті буынға айналуы үшін не істеу қажет? IAC «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ. ҚР. 2016 ж.3. Садвокасова З.М. Организационный менеджмент в образовании. - Алматы, 2006

23№1 (65) - 2019


БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ ДАЯРЛАУДА САНДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ҚОРЫН ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІ

Касентаева К. У.,п.ғ.к. Д.Серикбаев атындағы

ШҚМТУ, Өскемен қаласы

Біз цифрлық технологияны қолдану арқылы құрылатын жаңа индустрияларды өркен-детуге тиіспіз. Бұл – маңызды кешенді міндет. Н. Ә. Назарбаев

ХХІ ғасыр қоғамының жан-жақты саласының даму қарқыны тез өзгермелі заманның ағымына қарай бейімделіп, үлгеру үрдісі кең құлаш жайып отыр. Осы маңызды кезеңде білім беру кеңістігінде цифрландыруға байланыс-ты өзгерістер уақыт талабына сай келіп отыр. Қазақстан Республикасының пре-зиденті Н.Назарбаев өз сөзінде: цифр-ландыру үрдісіне біз прагматикалық көзқараспен қарап, оның бізге беретін артықшылықтарын көруіміз керек: еңбек өнімділігі артады, өнімнің са-палы да сұранысқа көп ие болуы және пайданың мол болуына әкеледі деп, - айта келе, бала болсын, мұғалім бол-сын, мектеп директоры немесе ата-ана болсын өзінің ұялы телефоны арқылы сандық түрдегі әлемге еніп өзіне керекті ақпаратын алуына мүмкіндік жасауы-мыз керек деп, - атап көрсеткен еді.

Елбасының көрегендік саясатының бір көрінісі білім саласының да осын-дай инновациялық жаңалықтан қалыс қалмай, қадамын уақыт талабына сай нық басып келе жатқаны белгілі. Н.Ә. Назарбаевтың 2018 жылғы «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арт-тыру» атты жолдауында: «Жаңа тех-нологиялар, роботтандыру мен авто-маттандыру еңбек ресурстарына және адам капиталының сапасына қатысты талаптарды күрделендіруде», - деп атап өткендей, заман талабы әр ісіміздің са-палы қоғам қажеттігіне және ғылым мен техниканың инновациялық үдерісіне сай болуына ұмтылыс береді.[1].

Ақпараттық кеңістік құру барысын-да бүгінгі күні мемлекеттік білім беру саласына жетіспей жатқан ақпараттық инфрақұрылым элементтерімен толық-тыру өзекті іс-шаралардың бірі болып отыр. Осындай жаңа инновацияның бірі – сандық білім беру қорлары. Бұл келешекте білім беру мазмұнын дидактикалық, мазмұндық жағынан толықтыра алатын элементтердің бірі болып, тұтас оқу үрдісінде қолданыла алатын сандық түріндегі мәліметтер жиынтығы болып табылады.

Сандық білім беру қоры түсінігіне көптеген анықтаулар беріліп келеді. Л.И. Горохованың пікіріне сүйенетін болсақ, бұл оқу үрдісін ұйымдастыруға қажетті сандық формадағы фотосу-реттер, видеоүзінділер, статикалық және динамикалық моделдер, виртуалді шынайылық нысанда-ры мен интербелсенді моделдеу, картографиялық мәліметтер, дыбыс жазулары, символикалық нысандар мен іскерлік графикалар, мәтіндік және басқа оқу материалдары. [2]

Білім беру саласына көптеп және тездеп еніп жатқан ақпараттық қоғам талабының белгілері болашақ педа-гог кадрларды даярлауда білім беру



кеңістігінде болып жатқан жаңалықтарға бейім болатындай, ақпараттық құралдар мен түрлі бағдарламаларды жоғары оқу орны қабырғасында меңгере отырып, еңбек алаңына барғанда жаңа талаппен сабақты жүргізіп кете алатын мамандар-ды даярлау университетіміздің бірінші орындағы талабы болып отыр.

Сандық білім беру материалда-ры орта білім беру мектептерінде тоқсаныншы жылдардың ортасынан бастап электронды оқулықтар түрінде мектеп бағдарламасына қосымша дидактикалық материалдар ретінде қолданылып келді. Бүгінгі күні сандық білім беру қоры ғаламтор кеңістігінде көптеп пайда бола бастады.

ЖОО маман даярлауда аталмыш білім беру қорларын көптеп пайдаланып жатқанын атай отырып, өкінішке орай білім беру қоры көптеп пайдаланылса да, оның жүйелі реттілігінің қолға алынба-уы және де сапасы мен шынайылығына талаптың болмауы біршама мәселе ту-ындатады. Осы тұрғыда мән берілмей жатқанын да көруге болады.

Сондықтан да осы шағын мақалада сандық білім беру қорына қойылатын негізгі талаптар мен педагогика тұрғысынан оның мәнділігінің артуына қажет болатын мәселелерді қозғауға тырысады.

Заманауи ақпараттар қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерге өз үлесін қосып, сапалы маман даярлау үрдісінде өзінің бейнесін қалыптастыруы тиіс. Дәстүрлі қағаз оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарында мазмұндық материалдар заманның тез өзгеруіне байланысты өзінің өзектілігін де тез жояды. Жаңа оқу-әдістемелік құрал шығаруға қаншама қаражат пен уақыт кетеді. Осы мәселенің бірден бір шешімі сандық білім беру қоры болып табыла-ды.

Сандық білім беру қоры «оқу үрдісін ұйымдастыруға қажетті сандық форма-да берілетін оқу мәліметтері мен мате-риалдары» - деген ұғымды білдіреді. [3] Олар қандай болуы керек және қандай талаптар қойылмақ?

Сандық білім беру қорларына келесі заманауи талаптар қойылады:- Сандық білім беру қорының мазмұны Білім Министрлігінің нормативтік актілеріне сай болуы;- Сандық білім беру қорында оқытудың заманауи түрлеріне сай интербелсенді және мультимедиялық материалдары болуы тиіс;- Сандық білім беру қорын пайдалану-да оқытудағы деңгейлік саралау мен даралаудың болуы, білім алушының жас ерекшеліктері ескерілу қажеттігі;- Болашақ мұғалімге алған білім мен дағдыны өмір мәселелерін шешуге бағдарлайтын оқу іс-әрекетінің түрін ұсына білуі;- Сандық білім беру қоры қолжетімді материалдарды негіз етуі тиіс;- Сандық білім беру қоры аталмыш техникалық платформада көрсетілуі тиіс;- Сандық білім беру қорларын пайда-лана отырып, басқа да бағдарламаларға жүгіне алатын болуы тиіс;- Қажетті жерде әдістемелік көмек беру, даралық орнатуды, керектіні сақтауды қамтамасыз етілуі.Талаптармен қатар сандық білім қорын пайдалануда келесі ескертулерді ескер-ген жөн:- Сандық білім беру қоры пән бой-ынша оқу-әдістемелік кешендегі тақырыптарға қосымша тақырыптар енгізілмеуі тиіс, берілген тақырыптың мазмұнын тереңдетуге бағытталуы тиіс.- Сандық білім беру қоры барлығына қолжетімді сөздік, ғылыми-танымдық, мәдени және т.б. ақпараттарды

25№1 (65) - 2019


қайталамауы тиіс;- Сандық білім беру қоры тез арада өзінің өзектілігін жоятын материалдарға негізделмеуі тиіс.

Елімізде осы мәселеге аса көп мән беріп отыр. Бүгінгі күні ақпараттың және телекоммуникациялық техноло-гиялар мен сандық білім беру қорлары негізіндегі заманауи жоғары оқу орын-дарында инновациялық білім беру орта-сын қалыптастыру үрдісі жүргізілуде.

Сандық білім беру қоры негізінен, интербелсенді құрылымынан, яғни сұрақ-жауап, бақылау және өз бетімен жұмыс, интербелсенді моделдеу мен анимациялардан; көрсетілім гра-фикадан, көрнекілік, анимация, видеоүзінділерден, мәтін-жазбаша түрі, аудио мәтін, әйгілі адамдардың био-графиясы, таблицалардан, оқытушыға арналған материалдар – сабақтың пре-зентациясынан тұруы ықтимал. Сұрақ-жауап, бақылау және өздік жұмыс тап-сырмалары бүгінгі күнгі білім беру саласының талаптарына сай болады. Сұрақтарға жауап бір, екі, үш дұрыс жауаптан құралған болуы тиіс.

Интербелсенді моделді пайдалана отырып, үлкен тарауды схема, жүйе, сыз-ба түрінде көрсететін болса, онда білім алушыға меңгеретін білімін топтастыра, жүйелей отырып қабылдауға мүмкіндік береді. Бұның өзі студенттің білім алу сапасын тереңдетуіне көмегін тигізетіні анық болмақ.

Мәтінге келетін болсақ, жазбаша түр-ін оқуына, визуалді түрде қабылдауына, ал дыбыспен көркемдеу көзбен көру, есту арқылы қабылдауына мүмкіндік береді. Мұғалімге арналған материалдарға келетін болсақ, онда әдістемелік көмек - дайын презентациялық материалдар көп тиімділігін беретіні сөзсіз. Сөйтіп, сандық білім беру қоры, бұл біріншіден оқулық пен оқу-әдістемелік кешенді

толықтыру, тереңдету мақсатындағы фото-видео материалдарымен, статикалық және динамикалық модел-дерден, виртуалді шынайылық бейнесі, картографиялық материалдар, дыбыс, мәтіндік құжаттар және т.б. болып табы-лады. Екіншіден, күрделі құрылымның ақпарат беру көзі (мәтін, видеокөрініс, дыбыстаспалар, фотосуреттер және т.б.) болып табылады. Үшіншіден, сандық білім беру қоры, бұл оқу-әдістемелік кешеннің инновациялық түрі, онда жалпы дайындыққа көмек ретінде білім алуға қабілеттілікті, тұлғаралық дағдыларды қалыптастыруға, ұжымда жұмыс істеу іскерлігін ұштауға, жеке-дара ойлауға, әрекет жасауға мүмкіндік беретіні анық. Сонымен қатар, сандық білім беру қоры бұрын меңгерген пән бойынша білім, іскерлік және дағдылар негізінде дәстүрлі емес міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.

Еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде ақпараттық технологияларды кеңінен енгізу және сандық тасымалға аудару үрдісі кең көлемде жүріп жатқан кезеңде, білім саласын сандық үлгіде жасау үлкен маңыздылығымен көрініп отыр. Мысал келтіретін болсақ, оқытудың заманауи формасына бағытталған жаңа сападағы білімді қамтамасыз етуге көмектеседі, студенттердің өз бетімен жұмыс істеуіне тапсырмалар жиынтығын, көрнекілікті пайдалануға, студенттердің өмір барыс-ында түрлі мәселелерді өз бетімен шеше алатын құзыреттілікті қалыптастыруға, олардың коммуникативтік, танымдық, бағалық, тәжірибелік дағдыларын қалыптастыруға, оқудағы дара-лау және саралаудың деңгейлік тап-сырмаларын орындауына мүмкіндік береді. Студенттердің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін, мәдени тәжірибесін есепке алу, түрлі графи-ка, таблица негізінде ақпарат ала оты-



рып жұмыс істеу, жеке-дара, топтық зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға, жоба жасау, студенттердің тапсырманы шығармашылық тұрғыда орындаудағы шеберліктерін шыңдауға, стратегиялық қадамдарды таңдауға бағдар беретінімен маңыздылығы ашылады.

ҚР премьер-министрі Б. Сағынтаев Үкімет жиналысында күн талабы-на сай, маңыздылығы зор осын-дай үрдіс барысын жедел қолға алу мәселесін атап көрсетті. Ол ТМД елдерінің тәжірибесіне сүйене отырып, 2019 жылдың 1 қыркүйегінен бастап, мектептердегі сабақ жүктемесін азайту, педагогикалық кафедраларды дамыту шаралары, математикалық және жара-тылыстану пәндерін тереңдетіп оқыту сапасын күшейту және де сандық білім беру қорын дамытуда видеосабақтар, видеодәрістерді ғаламторға орналасты-ру қажеттілігін тағы да атап көрсеткен болатын.

Болашақ мұғалімнің сандық білім беру қорын пайдалануы, оның тұлғалық сипаттамасы бола тұра, оқыту, тәрбиелеу мен дамыту мақсаты бар негізгі кәсіби-педагогикалық міндеттерді көппәнділік және түрлі функцияларды сандық білім беру қоры арқылы шешуіне мүмкіндік береді.

Болашақ мұғалімнің сандық білім беру қорын пайдалануға дайындығы оның пайдалануға деген қызығушылығы бар мотивтерден тұратын психологиялық компонентінен, сандық білім беру қорын келешек педагогикалық іс-әрекетінде

пайдаланатындай кәсіби тұрғыда өзін-өзі жетілдіруге талпынудағы кәсіби компонентінен тұрады.

Болашақ мұғалімнің сандық білім беру қорын пайдалануға дайындығын қалыптастыру бірнеше кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде сандық білім беру қорын пайдалану қажеттігін туғызатын моти-вация және оны пайдалана білу іскерлігі немесе құзыреттілігін қалыптастыру; екінші кезеңде жалпы кәсіби мазмұндық негізде сандық білім беру қоры негізінде кәсіби міндеттерді шеше білу тәжірибесін жинақтау; үшінші кезеңде сандық білім беру қорын пайдала-на отырып, кәсіби міндеттерді шеше білу тәжірибесін жетілдіру; төртінші кезең сандық білім беру қорын пайда-лана білу әдістемесін - жобалау әдісі, оқытудың заманауи техникалық және ақпараттық құралдарын пайдалана білу, оқу үрдісін топтық және даралық фор-мада ұйымдастыра білуі, оқыту, тәрбие, дамыту мақсаттарын есепке ала оты-рып, сандық білім беру қорын тиімді түрде пайдалана алуы, оқушылардың әлеуметтенуіне де мүмкіндік туғызуы.

Болашақ мұғалімдердің сандық білім беру қорын пайдалануға дайындығын қалыптастыру деңгейінің диагности-касы келесі критерийлерден тұрады: сандық білім беру қорын пайдалануға мотивтерінің бекітілуі; сандық білім беру қоры жайлы білімінің тереңдігі мен мықтылығы; сандық білім беру қорын пайдалану әдістерін меңгеру деңгейі бо-лып табылады.

Әдебиеттер:1. Н.Ә. Назарбаевтың 2018 ж. 2 қазандағы «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі» атты жолдауы.2. Горохова Л.И. Социальная сеть работников образования. http://informatikaavtor.blogspot.com/p/blog-page_21.html3. Коробкова К.В., Коминовский Е.А. Студенческий научный форум ІV Междуна-родная студенческая электронная научная конференция. https://www.rae.ru

27№1 (65) - 2019


СОЗДАНИЕ БЕЗБАРЬЕРНОЙ СРЕДЫ КАК УСЛОВИЕ ВКЛЮЧЕНИЯ ДЕТЕЙ С ОСОБЫМИ

ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ ПРОСТРАНСТВО

Ауталипова Б. Ж.,старший преподаватель ФАО НЦПК «Өрлеу»

ИПК ПР по Павлодарской области

Личность всегда главное. Человеческая личность должна быть крепка, как скала, ибо на ней всё строится.

И.С. Тургенев

Инклюзивное образование являет-ся одним из процессов трансформации системы образования, ориентированным на формирование условий доступности качественного образования для всех. Инклюзивное образование предполагает включение детей с особыми образова-тельными потребностями (далее – ООП) независимо от их физических, психи-ческих, интеллектуальных, культурно-этнических, языковых и иных особен-ностей в общеобразовательную среду, устранение всех барьеров для получения качественного образования, социальной адаптации и интеграции в социуме [1].

Развитие инклюзивного образова-ния с конца прошедшего столетия стало ведущим ориентиром образовательной политики многих развитых стран мира: США, Великобритании, Дании, Испа-нии, Финляндии, Германии, Италии, Ав-стралии и др.

В мировой практике инклюзивное образование основывается на реализа-ции индивидуализированного подхода в обучении и воспитании лиц с особыми образовательными потребностями.

Лица (дети) с особыми образователь-ными потребностями – это лица, которые испытывают постоянные или временные трудности в получении образования, обусловленные здоровьем, нуждающие-ся в специальных, общеобразовательных учебных программах и образовательных программах дополнительного образова-ния.

К лицам с особыми образователь-

ными потребностями относятся:- дети с ограниченными возможностями;- дети-мигранты, дети семей беженцев, оралманов, национальных меньшинств;- дети, имеющие трудности социальной адаптации в обществе (дети сироты, дети с девиантным поведением, из семей с низким социально-экономическим и социально-психологическим статусом).

К детям с ограниченными возмож-ностями здоровья относят: детей – ин-валидов; детей с диагнозом умственной отсталости; детей с нарушением слуха, зрения, недоразвитостью речи; детей с аутизмом; детей с нарушением интел-лекта; детей с задержкой психического развития; детей с нарушениями опорно-двигательного аппарата; детей с комби-нированными нарушениями в развитии [2].

Инклюзия – это включение детей с особыми образовательными потребнос-тями в общеобразовательный процесс [2].

В расширенном понимании инклю-зивное образование – это образователь-ный процесс, направленный на устра-нение барьеров и включение всех лиц с особыми образовательными потреб-ностями в процесс обучения и их соци-



альная адаптация с целью обеспечения равного доступа к качественному обра-зованию [2].

В основу инклюзивного образования положена идеология, которая исключает любую дискриминацию детей, которая обеспечивает равное отношение ко всем людям, но создает особые условия для детей, имеющих особые образователь-ные потребности.

В связи с введением в образователь-ный процесс школы инклюзивного обу-чения - детей с ослабленным здоровьем, в том числе, детей с ограниченными возможностями, учеников с особыми нуждами, у организации образования появится возможность создания вариа-тивных условий для реализации права на образование всем категориям школь-ников с учетом их психофизических осо-бенностей, чтобы дети могли обучаться среди сверстников в обычных общеобра-зовательных школах и с раннего возрас-та не чувствовали себя изолированны-ми от общества. Важно осознать, какие барьеры предстоит преодолеть, чтобы предоставить каждому ребенку право на доступное и качественное образование по месту его проживания, без отрыва от семьи, родителей и сверстников.

Инклюзивное образование – это естественный и закономерный этап в развитии системы образования, под-ходов к образованию особенных детей, обладающих специальными образова-тельными потребностями в силу ограни-ченных возможностей своего здоровья. Для обеспечения права ребенка с особы-ми образовательными потребностями на получение качественного образования необходима точная и полная оценка его потребностей в специальных образова-тельных условиях, медицинских и социальных услугах. Она позволит соз-дать наиболее эффективные условия для

его включения в общеобразовательный процесс.

Оценка особых образовательных по-требностей ребенка осуществляется в психолого-медико-педагогической кон-сультации (ПМПК) после установления диагноза, в результате комплексного обследования специалистами. Эта рабо-та проводится в следующих направле-ниях:

1) выявление и подтверждение потребностей в получении медицинских, образовательных и социальных услуг;

2) составление комплексной про-граммы реабилитации ребенка и разра-ботка индивидуального образовательно-го маршрута. Сюда входит:- образовательные услуги (определение типа учебной программы и содержания психолого-педагогической поддержки);- социальные услуги (пособия и льготы, вспомогательные технические средства и среда жизнедеятельности, обслужива-ние на дому и т.д.);- медицинские услуги (необходимость в обследовании и лечении у различных специалистов, в стационаре и т.д.);- финансовая, юридическая, социально-психологическая помощь семье.

3) консультирование, обучение и включение родителей в коррекционно-педагогический процесс;

4) оказание консультативно-методи-ческой помощи в обучении и воспита-нии детей с особыми образовательными потребностями педагогам, психологам и другим специалистам школьных органи-заций;

5) мониторинг психического раз-вития и постоянное медико-социально-психолого-педагогическое сопровожде-ние детей с особыми образовательными потребностями [2].

При определении потребности в специальных услугах руководствуются,

29№1 (65) - 2019


прежде всего, принципом гуманности, предполагающим приоритет интересов ребенка при решении всех вопросов его обучения и воспитания. Этот принцип заключается также в том, чтобы своевре-менно создать каждому ребенку те усло-вия, при которых тот может максимально развить свои способности. Эти условия создаются в организациях общего обра-зования, развивающихся исходя из прин-ципа инклюзивности.

Инклюзивное образование пред-полагает изменение образовательной системы школы, а не самого ребёнка. Внимание педагогов при включении детей с особыми образовательными потребностями в единое образователь-ное пространство урока, занятия, меро-приятия акцентировано на возможностях и сильных сторонах в развитии ребёнка.

В отечественной педагогике в нас-тоящее время разработаны новые под-ходы к содержанию образования детей с ОВЗ, к технологиям их образования и воспитания, современным моделям коррекционно-развивающего педагоги-ческого процесса и сопровождения уча-щихся с особыми образовательными по-требностями, направленные на решение задачи приближения образования к тре-бованиям современного общества.

Все вышесказанное позволяет вы-строить определенную модель психо-лого-педагогического сопровождения детей с ОВЗ, которая характеризуется следующими принципами:

1) системность – реализуется в про-цессе оказания психолого-педагогичес-кой помощи в разных направлениях: де-тям, учителям, родителям (оказывается в реальной ситуации обучения ребенка, выявляет имеющиеся сложности, по-

тенциальные возможности школьника, его сильные стороны, определяющие об-ходные пути в обучении и с учётом всех составляющих определяется, моделиру-ется система психолого-педагогического сопровождения);

2) комплексность – проявляется в том, что педагогом, психологом и роди-телями оказывается ребенку комплекс-ная помощь, охватывающая все сфе-ры его деятельности (познавательную, эмоционально-волевую, двигательную; оптимизируются социальные связи и отношения), помогающая отследить успешность обучения и наладить меж-личностные связи;

3) интегративность – предусматри-вает интеграцию различных методов (психотерапевтических и психолого-пе-дагогических), методик, подходов, ди-дактических и психотерапевтических приемов (охватывает не только образова-тельную среду, но и микросоциальную);

4) приоритет особых потребностей ребенка – выявление причин учебных затруднений ребенка, знание и учёт его особых потребностей для использования их в качестве обходных путей (нуждают-ся в специальных условиях организации образовательного процесса);

5) непрерывность – отражает не-обходимость ранней диагностики его возможностей и способностей, осу-ществления психолого-педагогическо-го сопровождения на протяжении всего периода обучения, т.е. на всех ступенях образования [3].

На рисунке 1 представлена модель «Комплексного психолого-педагогиче-ского сопровождения в условиях инте-грированного обучения» [4].

Организационная модель комплексного психолого-педагогическогосопровождения детей с ОВР в общеобразовательной школе.

30


Білімдегі жаңалықтар

Рисунок 1.

Модель отражает структурно-ор-ганизационные и содержательно-про-цессуальные особенности данного про-цесса. Попытаемся прокомментировать отдельные ее составляющие.

Модель психолого-педагогическо-го сопровождения может быть пред-ставлена следующим образом:

1) Мотивационный этап – обеспе-чение внешних благоприятных условий для осуществления процесса сопрово-ждения и мотивация предстоящей де-ятельности. Применительно к любой категории детей с ОВЗ (с нарушениями речи, задержкой психического развития, нарушениями поведения и т.д.) значим эмоциональный контакт между взрослы-ми и ребенком, прежде всего между учи-телями и родителями. От характера сло-жившихся взаимоотношений в триаде учитель-ребенок-родитель зависит кор-рекционная работа. Только при создании поддерживающей среды и согласован-ных действиях всех участников образо-вательного процесса возможна реализа-ция эффективного процесса коррекции в короткие сроки. Мотивационный этап во многом зависит от личных качеств и

профессионализма учителя, учителя-де-фектолога, психолога, насколько убеди-тельно они смогут изложить стратегию психолого-педагогического сопровожде-ния.

Заинтересованное объяснение целей и условий предстоящей работы создает положительную установку на совмест-ную работу. На этом этапе подчеркива-ется, что участники образовательного процесса взаимно обусловливают успех ребенка.

2) Ориентировочный этап – опре-деление смысла и содержания предстоя-щей работы, выработка общего подхода, определение ролей и профессиональных позиций относительно ребёнка, распре-деление функциональных обязанностей между участниками сопровождения.

На этом этапе конкретизируются структурные элементы сопровождения (выявление причин затруднений, школь-ной дезадаптации ребенка; обоснование содержания коррекционно-развивающей работы и форм её реализации; выбор способов организации этого процесса с учётом ресурсов самого ребенка и воз-можностей взрослых, участвующих в

31№1 (65) - 2019


реализации сопровождения; выясняется мнение родителей о проблемах ребёнка и ожидаемых результатах).

Коррекционно-развивающий про-цесс будет осуществляться в реальной ситуации обучения ребенка и в процессе специальных занятий (тренинги (искус-ственно созданная психологом среда) и коррекционные занятия). Вырабатывает-ся концепция психолого-педагогическо-го сопровождения, конкретизируются требования к микросоциальной среде в условиях семьи.

3) содержательно-операционный этап – разрабатываются коррекционные программы на диагностической основе применительно к конкретному ребенку по реализации конкретных задач. Прово-дится работа с детьми, психологом, учи-телем-дефектологом, учителями, роди-телями в целях их взаимодействия. При необходимости ведется психолого-педа-гогическая подготовка тех, кто затрудня-ется в работе.

4) оценочный этап – включает ито-говую педагогическую и психологичес-кую диагностику, анализ результатов всеми специалистами команды, рефлек-сию. Учитывается степень удовлетво-ренности родителей, их пожелания на будущее. Подведение итогов может по-служить основой для дальнейшей рабо-ты.

Обобщение вышеизложенного по-зволяет выделить основные направления психолого-педагогического сопровожде-ния в условиях интегрированного обуче-ния:- педагогическая и психологическая диа-гностика отклонений в психофизическом развитии и выявление потребностей в коррекционной помощи;

- индивидуальная, групповая, фронталь-ная коррекционно-развивающая работа;- создание адекватной потребностям учащихся специальной коррекционно-развивающей среды;- разработка (составление) индивидуаль-ных и групповых коррекционных про-грамм, ориентированных на конкретного ребенка с целью решения соответствую-щих коррекционных задач;- психотерапевтическая и педагогичес-кая помощь родителям в гармонизации внутрисемейных отношений и оптими-зации их состояния;- научное обоснование коррекционных технологий, используемых в процессе обучения и воспитания [5].

Очевидно, что психолого-педагоги-ческое сопровождение детей с особыми образовательными потребностями яв-ляется главным условием создания без-барьерной среды для включения детей с ООП в образовательное пространство.

С момента появления «особого» ре-бенка его родители, находятся в услови-ях постоянного напряжения, что неред-ко приводит к формированию феномена «инвалидизации» семьи и возникнове-нию дополнительных сложностей соци-окультурной адаптации.

Таким образом, процесс психолого-педагогического сопровождения ребенка с ООП в условиях инклюзии – это слож-ный многоуровневый динамический процесс, основанный на тесном мотиви-рованном взаимодействии специалистов различных профилей, педагогов и семьи «особого» ребенка и является главным условием включения детей с особыми образовательными потребностями в об-разовательное пространство.

Литература:1. Об образовании. Закон Республики Казахстан от 27 июля 2007 года №319-III.



2. О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан. Закон Республики Казах-стан от 13 апреля 2005 года №39.3. Аркатова Л.Р. Педагогические условия организации надомного обучения учащихся с ограниченными возможностями. Научная библиотека диссертаций и авторефера-тов.//www.dissercat.com – дата обращения 01.04.2017 год.4. Елисеева И.Г. Включение детей с ограниченными возможностями в общее образо-вание. Ресурсные материалы - Астана, 2013 год.5. Искакова А.Т., Мовкебаева З.А., Закаева Г., Айтбаева А.Б., Байтурсынова А.А. Ос-новы инклюзивного образования. - Алматы, 2013 год.

НОВЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙДИАГНОСТИКИ КРЕАТИВНОСТИ

Валиева А. Б.,кандидат психологических наук, доцент кафедры

социальной педагогики и самопознания ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, г. Астана

В Послании Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева «Рост благосос-тояния казахстанцев: повышение до-ходов и качества жизни» большое вни-мание уделено дальнейшему развитию системы образования [1]. Акценты в современной системе образования сме-щаются в сторону модели 4К: развития креативности; критического мышления; коммуникабельности и умения работать в команде. Следует отметить, что креа-тивность и основы критического мыш-ления формируются в детском возрасте, что определяет актуальность вопроса ранней диагностики способностей ре-бенка.

В 21 веке проблема развития креа-тивности и творческих способностей является актуальной во всех сферах жиз-недеятельности. В статье Главы государ-ства Н.А. Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» отмечается роль творческого общества в процессе развития и сохранения опреде-ленных качеств, ведущих к модерниза-

ции и патриотизму [2]. Молодое поколе-ние, способное креативно решать свои личные и профессиональные задачи, является важной движущей силой во многих процессах модернизации совре-менного общества.

Актуальность проблемы развития творческой личности обусловлена, с од-ной стороны, социально-экономической динамикой и потребностями общества, необходимостью разработки иннова-ционных, нестандартных идей, поиска эффективных стратегий в развитии всех социальных отношений, с другой сторо-ны, процессами гуманизации образова-ния, где центром и ценностью является человек, его способности и возможности реализации в современном мире. Твор-ческая личность становится востребо-ванной обществом на всех ступенях ее развития.

Современная психология творчества находится в стадии становления, харак-теризуется многоаспектностью и пред-ставляет собой множество различных

33


№1 (65) - 2019

Психология – это выражение словами того, чего нельзя ими выразить. Джон Голсуорси

теорий, концепций, теоретических и эм-пирических знаний. Несмотря на разно-образие концептуальных основ творчес-тва и экспериментальных исследований креативности, проблема творчества и, особенно, феномен креативности, до на-стоящего времени остается недостаточ-но изученным явлением. В современных исследованиях нет однозначных поня-тий, критериев, эмпирических показате-лей в этой области. До сих пор феномен креативности не имеет единого объ-яснения и содержания, не определена психологическая структура креативнос-ти, слабо изучены связь креативности с другими свойствами личности, уровни и особенности генеза, не найдены надеж-ные способы изучения и развития кре-ативности [3].

Современные тенденции в информа-ционном пространстве, межкультурном взаимодействии, новые средства воздей-ствия на человека, такие как: средства массовой информации; развивающиеся технологии; открытый доступ к образо-вательным программам; свобода преоб-разования; способствуют развитию его креативности. Правильное распоряже-ние этими средствами создает креатив-ную среду.

Большинство психологов рассматри-вает креативность (творческий потенци-ал) человека как один из важнейших и в известной мере независимых - фактор одаренности. Американский психолог Э. Торренс определил креативность как процесс, который порождается сильной потребностью человека в снятии напря-жения, возникающего в ситуации нео-пределенности и дефицита информации. Этот процесс включает поиск и опреде-ление проблемы, выдвижение и провер-ку гипотез о путях ее решения, поиск и обоснование решений.

Согласно концепции Дж. Рензулли,

развитие одаренности основано на вза-имосвязи трех конструктов: интеллекта выше среднего уровня, креативности и приверженности к задаче [4,5]. По С. Го-ловину, креативность – это творческие способности индивида порождать не-обычные идеи, отклоняться от традици-онных схем мышления, быстро решать проблемные ситуации [6].

Между тем, при всевозрастающем количестве исследований в области изу-чения одаренных детей, существует не-достаток в специальных исследованиях, посвященных психологическим пробле-мам развития креативности детей обу-чающихся в условиях современной шко-лы. Особое значение имеет разработка методов психологической диагностики креативности при организации работы с детьми, имеющих разные способности и уровни интеллектуальной одаренности.

Одним из новых методов диагности-ки креативности является тест TCT-DP. Исследователями Ганноверского Уни-верситета (Германия) Urban K.K., Jellen H.G. был создан «Тест на творческое мышление: рисование» (TCT-DP) (Urban & Jellen, 1996).

Тест рекомендован для диагностики творческих способностей испытуемых в возрасте от 5 до 95 лет. Согласно авто-рам, тест был разработан для диагнос-тики сложного системного содержания креативности, в отличие от простых количественных тестов на дивергентное мышление. Он измеряет когнитивные процессы, такие как дивергентное мыш-ление, ассоциативное мышление, одно-

34



временная работа над многими идеями [7].

Тест был адаптирован на разных возрастных группах людей с различ-ными способностями; в ходе проверки не выявлено статистически существен-ных различий между участниками экс-перимента. Относительно надежности и валидности TCT-DP проводились раз-личные исследования. Показатель на-дежности в различных исследованиях выше r = 0,87. Достоверность параллель-ного теста от r = 62 до r = 0.70 [8].

Валидность теста была подтвержде-на различными исследованиями, пока-зывающими низкую взаимосвязь между результатами тестов и оценками по пока-зателям успеваемости и IQ. Более того, корреляции между показателями тестов и оценками по другим количественным критериям творчества или тестам диа-гностики вербального, аналитического мышления выше, но все же низки.

TCT-DP был адаптирован и выполнен в различных азиатских культурных кон-текстах. Chae (2003) и Rudowicz (2004) показали, что психометрические свой-ства TCT-DP для корейских дошкольни-ков и подростков Гонконга сопоставимы с психометрическими свойствами, полу-ченными из эквивалентных европейских образцов [9].

Процедура тестирования представ-ляет собой следующее: испытуемым предлагается закончить два незавершен-ных рисунка, на которых изображены фрагменты геометрических фигур. Эти фрагменты являются неполными, такие как полукруг, точка, половина квадрата, 3 пунктирные линии, кривая линия, не-большой открытый квадрат за рамкой (большим квадратом). Для оценивания рисунка используются 14 ключевых критериев, охватывающих как аспекты

продуктивности (т.е. количество пред-ложенных идей), так и композицию, аф-фективность, склонность к риску, юмор, преодоление границ и т.д. Согласно авто-рам, ни один из критериев не определяет уровень креативности участника, только сочетание всех критериев способно на это. Эти взаимодействующие объекты отражают целостный концепт креатив-ного мышления, и креативности в целом.

На каждый рисунок даётся 15 минут, в общем 30 минут. В итоге, в соответ-ствии с руководством к тесту, подсчиты-вается интегральный балл, являющийся показателем невербального творческого мышления.

TCT-DP рекомендован для примене-ния в деятельности учителей и психо-логов. TCT-DP может использоваться в школах, колледжах и университетах, при проведении собеседований для профес-сиональной пригодности, а также в ис-следовательских целях.

Фигурные фрагменты были разрабо-таны с учётом следующих моментов:

1) они различны по дизайну;2) геометрические и негеометричес-

кие;3) круглые и прямые;4) сингулярные и композиционные;5) сломанные и непрерывные;6) внутри и снаружи рамки;7) беспорядочно размещены на пре-

доставленном пространстве;8) фигуры являются незавершенны-

ми.При анализе рисунков авторы ис-

пользуют принцип гештальта, где геш-тальт - это больше, чем сумма его частей. То есть, 14 ключевых критериев не рас-сматриваются как отдельные показатели - только взаимодействие факторов отра-жает целостную концепцию творческо-го решения. В статистических терминах

35


№1 (65) - 2019

определенный балл по одному критерию ничего не говорит о творчестве; только общий балл по всем критериям указыва-ет ценность творческого продукта.

Данный тест впервые адаптировался автором совместно с О. Жаумитбаевой на казахстанской выборке (сентябрь - декабрь 2017 г.). В экспериментальном исследовании приняли участие пред-ставители творческих профессий (ди-зайнеры, художники, архитекторы), имеющие профессиональное образо-вание, и специалисты гуманитарных и технических профессий (биотехнология, международные отношения, философия, культурология, психология, социальная педагогика и самопознание). Использо-вание теста TCT-DP позволило выявить значимые отличия по общему уровню и показателям креативности между пред-

ставителями творческих и нетворческих профессий (при уровне значимости 0,05 и 0,01).

Высокие показатели надежности теста в других странах, полученные результаты на казахстанской выборке позволяют рекомендовать данный тест для дальнейшей адаптации отечествен-ным специалистам. Тест TCT-DP может быть включен в исследовательские про-граммы по диагностике креативности людей разного возраста, использован в практической деятельности школьных психологов при проведении диагности-ки школьников с целью разработки про-грамм развития креативных способно-стей детей; оптимизации и обновления содержания школьных занятий и по во-просам психологического сопровожде-ния одаренных детей.


1. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана. 05.10. 2018 // http://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-5-oktyabrya-2018-g2. Назарбаев Н.А. Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания, 12.04.2017// http://www.akorda.kz/ru.3. Барышева Т.А. Психологичекая структура и развитие креативности у взрослых: Автореф. дисс. д.пс.н.: 19.00.13. - Санкт-Петербург, 2005. – 23 с.4. Рензулли Д. Рабочая концепция одаренности / Под ред. Д.Б. Богоявленской, В.Д. Ша-дрикова. - М.: Министерство образования РФ, 2003.5. Кузнецова Ю.И. Проблема детской одаренности в американской педагогической психологии XX века. - Новгород: Изд-во НГПУ, 2006. - 100 с.6. Морозов А.В., Чернилевский Д.В. Креативная педагогика и психология: учеб. посо-бие. - М.: Академический проект, 2004. - 56 с.7. Urban К., Jellen H.G. Test for creative thinking - drawing production (TCT-DP). - Frankurt: Swets Test Services, 1996. - 74 p.8. Jellen H., Urban K.K. The TCT-DP (Test for Creative Thinking - Drawing Production): An instrument that can be applied to most age and ability groups // Creative Child and Adult Quarterly. – 1998. - № 11, р. 138 - 155.9. Urban K.K. Assessing Creativity: The Test for Creative Thinking - Drawing Production (TCT-DP): the concept, application, evaluation, and international studies // Psychology science. – 2004. – 46 (3) - р. 387 - 397.

36

Білім Беру: моделдері мен әдістері


ӨЛШЕМДЕРДІ ТАЛДАУ ӘДІСІН ФИЗИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРҒА ҚОЛДАНУ

Жамбайбекова З.П.,№ 38 мектеп-лицейдің физика пәні мұғалімі

Жамбайбеков К.Ж., ф.-м.ғ.к., доцент, Л.Н.Гумилев

атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессор қ.а.

Физиканы оқытудағы басты мақсаттардың бірі – оқушыларда фи-зика ғылымының негізгі әдістері тура-лы білімді қалыптастыру. Осы тұрғыда өлшемдерді талдау әдісінің мүмкіншілігі зор. Бұл әдісті қолдануға М. Планк, У. Томсон және басқа да көрнекті ғалымдар көңіл бөліп, оны одан ары дамытқан. Осы тақырыпқа алғашқылардың бірі болып жүйелі еңбек жазған П.Бриджмен.

Оқыту процесі барысында өлшемдер-ді талдау әдісі есеп шығару кезіндегі қорытынды формуланың дұрыстығын, қолданылып отырған қатынастардың физикалық мағынасын анықтауға және күрделі математикалық амалдарды қолданбай физикалық теңдеулерді алуға мүмкіндік береді. Мысалы, зерттеліп отырған құбылысқа қатысты шамалар белгілі болса, онда өлшемдерін талдау арқылы, осы шамаларды байланысты-ратын қатынастың түрін анықтауға болады. Алынған нәтижелерде қайсыбір анықталмағандықтар болғанымен, бұл әдіс оқушыларға зерттеліп отырған құбылыстың сипаты туралы қажетті қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Өлшемдерді талдау әдісімен алғашқы таныстықты механика бөлімін-дегі тақырыптарды өту барысында «Физикалық шамалар және олардың өлшемдері» деген жеке сабақта іске асыруға болады. Сабақты динамиканың негізгі заңдары берілгеннен кейін өткен тиімді.

Халықаралық жүйедегі негізгі

бірліктердің әрқайсысына латын және грек алфавитінің бас әріптері түрінде жеке символ белгіленген. Олар негізгі шамалардың өлшемдері деп аталады. Атап айтқанда: ұзындықтың - L, массаның - M, уақыттың - T, термодинамикалық температураның - θ, ток күшінің - A, жарық күшінің - J, зат мөлшерінің - N. Ал туынды шамаларды негізгі шамалар арқылы өрнектеуге болады. Ол үшін ту-ынды шаманың өлшемі түсінігін енгізіп, анықтама теңдеуді белгілеу керек. Физикалық шаманың өлшемі деп осы шаманың жүйенің негізгі шамаларымен байланысын көрсететін өрнекті айтады.

Кез келген А шамасының өлшемі [A], немесе dimA (ағылшынның dimension – өлшемі сөзінен) деп белгіленеді. Бірақ, тік жақша көптеген әдебиеттерде қолданылатын болғандықтан және ыңғайлы болуына байланысты, ары қарай соны қалдырамыз. Механикалық шама-лар үшін L,M,T өлшемдері жеткілікті, сондықтан [A] = LαMβTγ.

Мұндағы А шамасының белгісі алынған тік жақша осы шаманың ұзындық, масса және уақыт өлшемдері арқылы берілген өлшемін көрсетеді. α, β, γ – өлшемдер көрсеткіштері, б.а. негізгі шамалардың өлшемдерінің дәреже көрсеткіштері. Мысалы, күштің өлшемі:[F] = LMT-2.

Осыған орай, оқушыларға «бірліктің өлшемі» деуге болмайтындығын, тек «шаманың өлшемі» дұрыс екенін ескерту керек. Сонымен бірге өлшемсіз шаманың

37

оБразование: модели и методы

№1 (65) - 2019

өлшемі 1-ге тең болатындығын есте ұстаған жөн. Мысалы, салыстырмалы

деформация үшін .10 ===∆ L

LL

ll

Өлшемдерді талдау әдісін қолданып,

физикалық құбылыстарды сипат-тайтын формулаларды қалай алуға болатындығына мысалдар келтірейік. Әуелі серпімді серіппедегі дененің қозғалысын қарастырайық. Себебі, дифференциалді есептеу элементтерін қолдануды қажет ететін бұл есеп-ке, оқушылардың математикалық дайындықтары жеткіліксіз жағдайда өлшемдерді талдау әдісі көп көмектеседі.1. Бір шеті бекітілген серіппенің екінші ұшына массасы m жүк жалғанған. Серіппе l-ге ұзарғанда серпімді F күші пайда болады. Ол жүйені бастапқы ор-нына әкелуге тырысады. l бағытында F күшінен басқа күштер әсер етпейді. Үйкеліс күшін ескермейміз. Жүктің бастапқы орнына t келу уақытын анықтаңыз.

Қайту уақытын белгілі m,F,l шамаларының функциясы түрінде өрнектеу керек. Бұл функция уақыт үшін төмендегідей болады: t = cmαlβFγ, (1)мұндағы с – белгісіз пропорционалдық коэффициент, ал α, β, γ – белгісіз дәреже көрсеткіштері. Теңдіктің екі жағындағы шамалар үшін өлшемдер теңдеуі мынан-дай түрде жазылады: T = MαLβ(MLT-2)γ = MαLβMγLγT-2γ, немесеT = Mα+γLβ+γT-2γ. (2)

Теңдіктің екі жағындағы сәйкес шамалардың дәреже көрсеткіштері тең болса, онда (2) теңдеу негізгі бірліктердің шамасына қатысты инвариантты болады, б.а. негізгі бірліктердің шамасы артқанда немесе кемігенде өзгермейді. Осыны ескеріп, дәреже көрсеткіштері үшін келесі теңдеулерді аламыз: -2γ = 1, α + γ = 0, β + γ = 0.Осыдан

γ = - 21

, α =

21 , β =

21 .

Ендеше t = c√(ml/F). (3)Серпімді күштердің серіппенің

ұзаруына тура пропорциональ болатын-дығын ескеріп, F = kl деп белгілесек, онда (3) өрнек былай жазылады: t = c√(m/k). (4)

Бұл жерде k – серіппенің серпімділік коэффициенті. С тұрақтысын тәжірибе жүзінде анықтауға болады.

2. Горизонталь жазықтықта f күшінің әсерінен біртекті шар дөңгелеп келеді. Сырғанау жоқ деп санап, күш түсірілген шар центрі үдеуінің f күшіне тәуелділігін зерттеу керек.

Іздеп отырылған a үдеуі f күшінен, шардың m массасынан және оның R ради-усынан тәуелді болуы мүмкін:a = f(F,m,R),немесе a = cFαmβRγ. (5)Бұл теңдеу [a] = [FαmβRγ] шартын қанағаттандыруы керек. Ендеше LT-2 = Lα+γMα+βT-2α.Дәреже көрсеткіштері үшін мыналарды аламыз:α + γ = 1, α + β = 0, -2α = -2.Теңдеулерді шешіп, дәреже көрсеткіш-терінің мәндерін табамыз: α =1, γ = 0, β = -1.Осыларды апарып (5) өрнекке қойсақ:

.mFca = (6) бұл жердегі с – қайсыбір

тұрақты. Егер оны пропорционалдық коэффициент деп санасақ, онда ол бірлік-тер жүйесінен тәуелді. Халықаралық жүйеде с = 1-ге тең.

Өлшемдерді талдауға П-теоремасы деп аталатын әдіс айтарлықтай көмектеседі. Егер барлық n шамалардың өлшемдері k негізгі шамалардың өлшемдерімен өрнектеліп, әрі n – k = 1 болса, онда шамалардың арасындағы байланысты көрсететін жалғыз қатынас бар және оны өлшемдерді талдау әдісімен табуға

38



болады.Егер n – k > 1 болса, онда есепті шешу

барысында дәреже көрсеткіштерінің бәрі табылмайды. Белгісіз дәреже көрсеткіштерін табу үшін қосымша мәліметтер қажет, немесе құбылыстың белгілі бір өту шарттары туралы жорамал керек. Енді оны мысалмен көрсетейік.

3. Домбыра шегінің тербеліс жиілігін анықтау. Дыбыс құбылыстарын өткен кезде, оқушыларға музыкалық аспаптар-да (мысалы, домбырада) дыбыс шектің тербелісі арқылы пайда болатындығы айтылады. Дыбыс толқындарының жиілігі шектің l ұзындығынан, F керілу күшінен, оның S көлденең қимасының ауданынан және шек жасалған заттың ρ тығыздығынан тәуелді болуы мүмкін. Со-нымен ν = f(l,F,S,ρ).

П-теоремаға сүйенсек, мұнда бес шама қарастырылған, ал негізгі өлшемдер үшеу, б.а. n-k=2. Бұл қиындықтан бы-лай шығуға болады. Жалпы жағдайда ν = υ

λ-, мұндағы υ- тербелістің тара-

лу жылдамдығы, λ-толқын ұзындығы. Домбырада ойнағанда шекте тұрғын толқындар пайда болады, олардың

түйіндері шеттеріне келеді. Сондықтан λ = 2l, ал ν = υ2l

-– Ендеше тербеліс жиілігінің шектің ұзындығынан тәуелділігі белгілі болды. Енді жылдамдықтың қалған шама-лардан тәуелділігін табу қалды: υ=f(F,S,ρ). Оны жоғарыдағыдай өлшемдерді талдау әдісімен табамыз. Сонда υ = cFαSβργ,немесеLT-1 = Mα+γLα+2β-3γ

T-2α.

Дәреже көрсеткіштерінен құрылған теңдеулерден мыналарды аламыз:

α = 21

, β = -

21 , γ =-

21 .

Cонымен υ = c√(F/Sρ), ал тербеліс жиілігінің формуласы мына түрге келеді:

.2 ρ

νSF

lc

=

Тәжірибелердің нәтижесінде с=1-ге тең болатындығы дәлелденген. Сондықтан формуланың қорытынды түрі:

.21

ρν

SF

l=

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АКТИВНЫХ МЕТОДОВ НА УРОКАХ МУЗЫКИ

Аканбаева С. К.,тренер предмета «Музыка», ФАО НЦПК

«Өрлеу» ИПК ПР по г. АстанаБелан Н. И.,

учитель музыки, школа-гимназия № 32, г. Астана

Современная школа – это не школа знаний, а школа развития: нельзя научить всему и на всю жизнь - нужно развивать у учащихся способность учиться. Миссия современной школы – дать хорошее об-разование каждому ученику, она должна быть могофункциональной и конкурент-

носпособной.Программа обновлённого содержа-

ния образования раскрывает новые воз-можности и подходы в преподавании му-зыки. Задача педагога не только научить детей слушать, понимать и исполнять музыкальные произведения, но и ана-

39


№1 (65) - 2019

Только искусство, дополняя науки естественные и гуманитарные, про-ецируя весь мир человека, - только оно может сообщить целостность восприя-тия мира современному человеку. Д. Е. Фейнберг

лизировать, импровизировать, а главное - исследовать музыкальный материал, критически и креативно его осмысли-вать.

Например, процесс слушания музы-ки превращается в увлекательное путе-шествие. Дети сами учатся определять настроение музыкального произведения, придумывают ему название, играют на воображаемых инструментах и рисуют образы. Учитель поддерживает деятель-ность ученика, задаёт вопросы, которые помогут детям прийти к конечному результату. Дети учатся высказывать своё мнение, задавать вопросы и находить на них ответы. Ученики работают в группах и индивидуально.

Стал интересен процесс разучивания песни. Дети сами придумывают движе-ния к песне, обсуждают текст, ищут зна-комые слова и переводят их на казахский и английский языки. Любимым видом деятельности в изучении новой песни, является рисунок, поделка и аппликация, здесь используется, как групповая рабо-та, так и работа в парах.

Очень интересен в плане содержания учебник «Музыки»: яркие красочные ил-люстрации, доступное изложение мате-риала, интересные творческие задания делают урок увлекательнее. На каждом уроке использую формативное оцени-вание, а при завершении раздела - сум-мативное. Детям предлагаю самим оце-нивать друг друга при работе в парах и группе (критерии успешности). В первой четверти оценки не ставятся, но дети по-лучают от учителя поощрительные бо-нусы в качестве ноток и звёздочек. На

основе чего и проводится суммативное оценивание.

Если вы чувствуете, что дети устали, а впереди еще много работы, надо сде-лать паузу, вспомнить активные методы релаксации, использовать «бодрячок». Иногда достаточно 3-5 минут веселой и активной разминки для того, чтобы встряхнуться, весело и активно рассла-биться и восстановить энергию. Актив-ные методы - «До, ми, соль…», «Построй-ся по росту», «Оркестр», «Необычные танцы» и многие другие позволят вам это сделать, не выходя из класса. Я часто ис-пользую разминку «Необычные танцы». Выбирается 5 коротких музыкальных композиций: под первую из них нужно станцевать только руками, под вторую – только ногами, затем только головой, потом – только лицом, и наконец, всеми частями тела одновременно.

Чем хороша программа обновлённо-го содержания образования? На практике регулярно применяются активные страте-гии обучения, осуществляется межпред-метная связь, а также учитель создаёт коллаборативную среду. Педагог исполь-зует в преподавании предмета практи-ческие наработки, например, «Учимся слушать музыку» - развивает музыкаль-ный слух и чувство ритма, учит уверенно говорить о музыке, различать музыкаль-ные жанры, стили и направления, разби-раться в системе музыкальных терминов, понимать особенности инструменталь-ной, симфонической и вокальной музы-ки, и самое главное - приобщает к миро-вой музыкальной культуре.

Музыкально-интерактивные игры - «Волшебная флейта», «Щелкунчик», «Карнавал животных», «Алиса и време-на года» сочетают в себе увлекательную интерактивную игру, загадки, виктори-ны, музыкальную энциклопедию, а так-же задания на тренировку музыкального слуха и памяти. Эти игры можно исполь-зовать на всех этапах урока, при изуче-

40



нии новой темы, так как они содержат определенный набор теоретических све-дений; в качестве викторины, например, при знакомстве на уроке с определенны-ми произведениями и, соответственно, при оценке полученных знаний.

Детям очень познавательно и инте-ресно играть на инструментах. Игра в оркестр – интересное и полезное для развития музыкального слуха занятие. Учащиеся на уроке вполне могут осво-ить такие музыкальные инструменты как: треугольник, барабан, бубен и ма-ракасы. Перед проигрышем композиции - детям выдаются инструменты, и в ней выделяется место, где ребенок должен «сыграть» свою партию. Главное, что-бы музыка была подобрана по возрасту и ребенок мог четко понимать, где дол-жен играть его инструмент. Спустя не-много времени, малыши будут прекрас-но выполнять подобные задания. Игры, особенно коллективные, детям очень нравятся, например, игра «Музыкальные инструменты» - это интересная онлайн-игра с музыкальными инструментами для тренировки зрительной памяти.

Уроки музыки способствуют благо-творному влиянию на здоровье юных воспитанников: музыкальные звуки создают энергетические поля, которые заставляют вибрировать каждую клет-ку нашего организма. Мы поглощаем «музыкальную энергию» и она изменя-ет ритм нашего дыхания, кровяное дав-ление, частоту сердечных сокращений. Музыка помогает преодолеть трудности, превозмочь боль, обрести душевную стойкость и прибавляет силы.

Главное на уроках музыки – это учить детей петь. Голос проявляет чувства и эмоции наилучшим образом. Распевать голосовые связки на уроках очень по-лезно, даже если нет ни слуха, ни голоса. Научившись выражать свое состояние

голосом, человек получает эффектив-нейшее средство для снятия внутреннего напряжения и для самовыражения. Ис-кусство пения – это, прежде всего пра-вильное дыхание, которое является од-ним из важнейших факторов здоровой жизни любого человека. Из всех средств музыкотерапии самое сильное влияние на тело оказывает именно пение.

Таким образом, применение актив-ных методов обучения обеспечивает решение самых разнообразных образо-вательных задач: формирует положи-тельную учебную мотивацию; повышает познавательную активность учащихся; активно вовлекает обучающихся в обра-зовательный процесс; стимулирует само-стоятельную деятельность; способству-ет развитию творческих способностей учеников. А это в полной мере отвечает необходимым стандартам современного образования, а также является одним из главных факторов достижения важных задач, которые ставит перед собой муз-ыкальное воспитание.

В современном мире происходят глобальные изменения в образовании, поэтому педагог должен идти в ногу со временем. Новая философия образова-ния требует от нас качественного переос-мысления своей деятельности. Сегодня учитель не только носитель знаний, но и активный мотиватор и координатор всей учебной деятельности детей.

Музыкальное воспитание можно по-нимать в широком или в более узком смысле. В широком смысле музыкальное воспитание – это формирование духов-ных потребностей человека, его нрав-ственных представлений, интеллекта, развития идейно-эмоционального вос-приятия и эстетической оценки жизнен-ных явлений, а в более узком - это вос-питание Человека.

Литература:1. Михеева Л.А. «Музыка – детям».

41


№1 (65) - 2019

ВЫЗЫВАНИЕ И ФОРМИРОВАНИЕ РЕЧИ У ДЕТЕЙС ОСОБЫМИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ

Тополь С. В.,учитель-логопед, ГУ

«Специальная общеобразовательнаяшкола-интернат №4», г. Павлодар

Дети с умеренной умственной от-сталостью являются наиболее сложной группой аномальных детей. На фоне глу-бокого нарушения всей познавательной деятельности особенно отчетливо высту-пает недоразвитие речи. Большая часть детей, поступивших в специальные об-щеобразовательные (коррекционные) уч-реждения имеют системное недоразви-тие речи разной степени выраженности. Поэтому, коррекция речевых нарушений у данной категории детей является необ-ходимостью.

Проблема формирования речи у де-тей с интеллектуальными нарушениями является предметом исследования из-вестных специалистов в области лого-педии. Значительный вклад в проблему обучения грамоте детей с фонетико-фо-нематическим и общим недоразвитием речи внесли работы Р.Е. Левиной, О.Л. Жильцовой, Г.А. Каше, Н.А. Никашиной, Л.Ф. Спировой, Т.Б. Филичевой, Г.В. Чиркиной, А.В. Ястребовой [1].

Нарушения речи оказывают отрица-тельное влияние на весь процесс обуче-ния и на психическое развитие ребенка. Своевременное выявление этих наруше-

ний, точное определение их патогенеза в каждом отдельном случае, чрезвычайно важно для построения системы коррек-ционной логопедической работы с деть-ми.

Так исторически сложилось, что дол-гое время в нашей стране детей с имбе-цильностью считали необучаемыми. Ещё великий физиолог И.П. Павлов указывал на чрезвычайную пластичность высшей нервной деятельности и её огромные возможности. Он говорил, что ничто не остаётся неподвижным, неподатливым, а всё всегда может изменяться к лучшему, лишь бы были осуществлены соответ-ствующие условия.

Сегодня современными эксперимен-тальными исследованиями подтвержде-но, что при определённых условиях пси-хическое, физическое, эмоциональное и социальное развитие детей с тяжёлой ум-ственной отсталостью возможно [2].

Принятая в 1989 году Международная Конвенция о правах ребёнка деклариро-вала обеспечение равных возможностей в обучении всех детей. Дети с умеренной умственной отсталостью получили право на образование. Вследствие этого откры-

2. Статья «Активные методы обучения на уроках музыкальной литературы в ДМШ» http://festival.1september.ru/articles/527102/ Чебуниной И.А.3. https://summercamp.ru / Разминки_бодрячки.4. Белов Г.Г., Горбунова И.Б., Горельченко А.В., Черная М.Ю. «Музыкальный компью-тер и синтезатор в педагогическом процессе». Учебно-методическое пособие. – СПб.: Изд-во РГПУ им. А.И. Герцена, 2009 год.5. https://music-education.ru/razvivayushhie-muzykalnye-igry-dlya-detej/6. Тройная Р.Г., Егорова А.М. «Роль уроков музыки в системе современного здоровьес-берегающего школьного образования» // Проблемы и перспективы развития образова-ния: материалы II Международной научной конференции, г. Пермь, май 2012 год.

42



лись классы для учащихся с умеренной умственной отсталостью.

Выявление потенциальных воз-можностей обучения детей с умеренной умственной отсталостью, включение их в существующую систему общественных отношений требует поиска определен-ных путей и средств их возможной со-циализации, и представляют на данном этапе определённые трудности у педаго-гов, так как разработанной методической литературы и практического материала еще совсем недостаточно.

Необходимо обозначить факторы, влияющие на качество речевого развития ребенка: психика ребенка, уровень его физической активности, среда, распола-гающая к общению - три важнейших условия успешного речевого развития [3].

Необходимо обратить внимание, что на развитие речевых навыков оказывает влияние состояние психики учащегося. Способность говорить зависит от того, насколько развиты его мыслительные процессы, запоминание, концентрация и прочее. Степень речевого развития чаще всего соответствует степени общего пси-хического развития.

Развитие речи также неразрывно свя-зано и с физической нагрузкой, которую ежедневно испытывает ребенок. Двига-тельная активность обеспечивает улуч-шение кровообращения и насыщение мозга кислородом. Особенно полезно детям с речевой патологией ходить в бас-сейн и заниматься гимнастикой!

Стоит обозначить общие принципы, которые на первый взгляд могут пока-заться слишком простыми, но вся суть методики заключается в системности их выполнения.

Чтобы ребенок был готов загово-рить, нужно:1) сформировать среду, благоприятную для развития речи;2) проводить обучающие занятия по пра-ктике говорения на регулярной основе.

Целью логопедического сопрово-ждения детей с умеренной умственной отсталостью в условиях специальной об-щеобразовательной школы является рас-ширение представлений об окружающем мире, формирование умений пользовать-ся речью как средством коммуникации, повышение самостоятельности в обще-нии со сверстниками, взрослыми для дальнейшей успешной социализации.

Задачи логопедического сопрово-ждения умеренно умственно отсталых детей первого года обучения:• побуждать ребёнка смотреть в лицо говорящему, реагировать на обращение к нему;• учить детей понимать обращённую речь педагога, которая отражает повсед-невный быт и уклад жизни детей;• развивать пальцевую моторику, подго-тавливая почву для последующего фор-мирования речи;• развивать подвижность артикуляцион-ного аппарата;• развивать и закреплять элементарные произносительные навыки, добиваться отчётливого произнесения слоговых ком-плексов и слов с различной интонацией и темпом (на основе подражания);• обучать адекватным реакциям и дей-ствиям на обращение знакомых людей (подойти, улыбнуться, помахать рукой и др.);• учить использовать доступные знако-вые системы (собственная речь, жесты) для реализации в играх, в быту, для сооб-щения информации о своём состоянии, выражении просьб и др.;• закреплять элементарные социальные умения в общении: приветствие, проща-ние, благодарность;• учить повторять и выполнять простые поручения по словесной инструкции;• учить называть своё имя и фамилию, имя родителей, педагогов;• учить ребёнка называть окружающие, самые необходимые для его жизни пред-меты;

43


№1 (65) - 2019

• учить осуществлять классификацию предметов по наглядному образцу, знать простые обобщающие слова;• называть простейшие действия с пред-метами;• учить действовать на основе подража-ния двигательному и речевому образцу педагога;• сопровождать разные виды деятельнос-ти доступными видами речевой продук-ции: звукокомплексами, словами, про-стой фразой;• учить внятно выражать свои просьбы и желания;• учить ребёнка участвовать в беседе, специально организованной педагогом;• учить рассказывать наизусть стишки, потешки, участвовать в коротких инсце-нировках.

Примерная структура логопеди-ческого занятия.

Каждое логопедическое занятие включает в себя следующие этапы:1. Развитие умения концентрировать внимание и реагировать на обращение окружающих.2. Работа по формированию умения слу-шать, прислушиваться, различать звуки окружающей действительности.3. Развитие ручной моторики.4. Развитие речевой моторики, длитель-ного выдоха без участия речи.5. Развитие элементарных произнос-ительных навыков.6. Развитие понимания обращённой речи.7. Снятие психоэмоционального напря-жения через организацию динамической паузы.8. Развитие активной речи.

Подведение итога занятия с целью по-лучения обратной связи от обучающихся, которая предполагает эмоциональную и познавательную оценку приобретённых знаний, умений и навыков.

Обязательное условие для достиже-ния положительной динамики в коррек-ционной работе – это многократность повторения речевого материала. Прак-

тика работы в течение десяти лет пока-зывает успешное использование индиви-дуальных тетрадей для занятий в школе и дома с разработанными подробными конспектами занятий. Данные материалы удобны в использовании и воспитателям во внеурочные часы, и родителям.Направления коррекционной работы:1. Развитие психических функций.2. Развитие общей и мелкой моторики, пространственных представлений и ори-ентации.3. Развитие дыхания, голоса и артикуля-ционной моторики.4. Развитие импрессивной речи.5. Развитие экспрессивной речи [4,5].Остановимся более подробно на каждом из перечисленных выше направлений коррекционной работы:1. Развитие психических функций.

Первый шаг коррекционной работы с неговорящим ребенком с умеренной умственной отсталостью – это развитие произвольного внимания. Важно, чтобы ребенок нас «увидел», «услышал», при-вык вслушиваться в речь, реагировать на слова. Поэтому начинается работа с развития подражательной способности ребенка. Нужно научить его подражать действиям с предметами (мячом, куби-ками, куклой и пр.), движениям рук, ног, головы. Это основа для перехода к под-ражанию артикуляционным движениям, звукам и словам.

Многие исследователи (А.А. Катае-ва, Е.А. Стребелева, В.И. Липакова и др.) считают, что работу по развитию импрес-сивной речи детей с умственной недо-статочностью следует начинать с созда-ния сенсорной базы, так как в процессе восприятия ребенком накапливаются зрительные, двигательные, слуховые, осязательные образы, что необходимо для дальнейшего развития их устной речи. Важно, чтобы процесс восприятия свойств и предметов был сопряжен со словом. В этом случае слово оказывается наполненным конкретным значением и



вызывает в представлении ребенка образ предмета.

В играх на развитие зрительного вос-приятия, памяти и внимания детям да-ется понятие об основных цветах (крас-ный, синий, желтый); форме предметов (круг, треугольник, квадрат); величине (большой, маленький), а также форми-руется умение удерживать в памяти ряд предметов и картинок.

Развитие слухового восприятия, па-мяти и внимания направлено на то, что-бы в процессе специальных игр и упраж-нений у детей развивалась способность узнавать и различать неречевые звуки. Широко используются музыкальные игрушки. Определенное место занима-ет работа над воспроизведением ритма. Ребенка просят отхлопать, отстучать по столу (на бубне, барабане) несложный ритм.

Далее идет работа над различением высоты, силы, тембра голоса на материа-ле одинаковых звуков, слов и фраз.

2. Развитие общей и мелкой мото-рики, пространственных представле-ний и ориентации.

Развитию общей моторики способ-ствуют физкультминутки, речевые игры с движением, когда логопед читает текст, а дети выполняют соответствующие дви-жения. Это и ходьба (на месте, на но-сочках, на пятках, с движением рук), и прыжки (на обеих ногах и поочередно на каждой), и игры в мяч (ловить, катать, по заданию подкатом попасть в ворота и т.д.). Хороший эмоциональный отклик и большую подражаемость движений даёт использование логоритмики.

Развитие моторики пальцев рук, про-странственных представлений и ориен-тации предполагает повторение опре-деленных манипуляций пальцами рук, произведенных учителем (сжимание в кулак, сгибание и разгибание); построе-ние из кубиков домиков, башен; работу с разборными игрушками, мозаикой; со-ставление предметных разрезных карти-

нок; складывание из палочек геометри-ческих фигур; раскрашивание рисунков по контуру; расстегивание пуговиц, за-вязывание шнурков; пальчиковую гимна-стику.

3. Развитие дыхания, голоса, арти-куляционной моторики.

Формирование звукопроизношения на данном этапе не является самостоя-тельной задачей. Этот период является подготовительным. Ведется работа над:

1) Формированием долгого выдоха и усилением направленной воздушной струи (начинать работу нужно с поста-новки диафрагмального дыхания, далее переходить к воспитанию плавного дли-тельного выдоха, а затем к развитию пра-вильного дыхания в процессе речи);

2) Формированием простейших ар-тикуляционных движений.

Упражнения для губ: сжатие, вытяги-вание трубочкой, растягивание в улыбку, открывание и закрывание рта, сосатель-ные движения, вибрация, дутье. Упраж-нения для языка: движение языка вперед - назад при открытом рте, вправо-влево, вверх-вниз, щёлканье.

Упражнения на начальных этапах да-ются дозированно (особенно упражнения на дыхание), чтобы не утомить ребенка, не вызвать ухудшения самочувствия. Ар-тикуляционная гимнастика проводится в игровой форме, ведь многие дети боятся зеркала, не терпят вмешательства в рот.

4. Развитие импрессивной речи.Дети с умеренной умственной отста-

лостью даже в школьном возрасте имеют разный уровень развития импрессивной речи. У одних детей понимание обращен-ной речи в пределах бытовой ситуации, а у других оно практически отсутствует.

Развитие импрессивной речи предпо-лагает:

1) понимание элементарных инструк-ций (на, дай, возьми, положи, открой, за-крой) в процессе обыгрывания игрушек и действий с предметами;2) накопление пассивного предметного


45№1 (65) - 2019

словаря. Ребенок должен запомнить на-звания предметов, которые его окружа-ют. Нужно заметить, что не все дети на начальных этапах работы понимают изо-бражение предметов на картинке. С та-кими детьми работа ведётся с использо-ванием игрушек, а иногда и натуральных объектов, например овощей или фруктов. Позже учим детей устанавливать сход-ство предмета и его изображения;3) понимание названий действий. Важ-ной составляющей является накопление пассивного глагольного словарного за-паса. Глагольный словарь должен со-стоять из названий действий, которые ребенок совершает сам или близкие ему люди (спит, ест, идет, сидит, стоит, бежит, прыгает и т.д.). Обучение пониманию действий лучше начинать с выполнения этих действий самим ребенком. Когда он достаточно хорошо сможет выполнять действия по инструкции, можно перейти к обыгрыванию их с помощью игрушек.

В процессе организованной логопе-дом игры ребёнку даются задания типа: посади куклу, положи мишку спать и т.д. Далее переходим к сюжетным картинкам. Сначала учим детей понимать названия действий, которые совершаются одним и тем же лицом, например: мальчик стоит, сидит, ест, пьет и т.д.

Затем усложняем задачу и учим ори-ентироваться в названиях действий, ког-да они даны без обозначений объектов и субъектов действия. Детям задаются во-просы: «Покажи, кто бежит? Кто рисует? Кто стоит?».4) понимание вопросов по поводу проис-ходящих действий: где? куда? что? отку-да? кому? для кого?Сначала понимание каждого вопроса от-рабатывается отдельно. Постепенно дети учатся ориентироваться в понимании во-просов, поставленных к сюжетной кар-тинке.5) узнавание предмета по назначению;6) узнавание предмета, игрушки, живот-ного по описанию;

7) соотнесение слов «один - много» с со-ответствующим количеством предметов;8) соотнесение слов «большой - малень-кий» с величиной предмета.Если ребенок не соотносит цвет или величину с их словесным обозначением, то нужно ограничиться сличением пред-метов по их цвету или величине;9) различение грамматической формы единственного и множественного числа существительных с окончаниями - ы (-и) (шар - шары, мяч - мячи), с окончаниями - а (-я) (дом - дома).

5. Развитие экспрессивной речи.Поскольку экспрессивная речь не-

говорящих детей состоит из отдельных плохо произносимых звукоподражаний или односложных слов-корней, основная задача логопеда - вызвать подражатель-ную речевую деятельность детей в фор-ме любых звуковых проявлений.

Логопеду нужно создать такие ус-ловия, чтобы затрагивались положи-тельные эмоции ребенка, чтобы ему за-хотелось подражать слову взрослого. В работе с «особыми» детьми важно учи-тывать их индивидуальные особенности. Логопеду следует понаблюдать, к каким занятиям или игрушкам они проявляют особый интерес, в каких ситуациях у них возникает речевая активность. Некото-рые дети «говорят» во время движения, другие - когда играют с любимой игруш-кой. Необходимо максимально исполь-зовать эти моменты, так как не все дети способны, особенно на первых этапах, к произвольной деятельности. Активи-зация речи должна быть тесно связана с практической деятельностью ребенка, с наглядной ситуацией, с игрой.

Широко используются звучащие и музыкальные игрушки («квакающие» ля-гушки, «пищащие» птички, погремушки, гармошки, «говорящие» куклы в наряд-ной одежде), а также яркие пирамидки, мячи и так далее.

Последовательность работы по вы-зыванию речи может быть следующая:



1. Развитие произносимой речи на звукоподражаниях. Подражание крикам животных («мяу», «ав-ав»), музыкаль-ным игрушкам («ля-ля-ля», «ду-ду»), транспорту («би-би»), различным шумам («бах», «топ-топ», «кап-кап»), выраже-ние своего состояния («ай», «бо-бо»).

Надо подбирать звукосочетания исхо-дя из возможностей детей. У одних лег-че вызываются губные звуки («ба-ба»), у других - переднеязычные («дя-дя»), у третьих - заднеязычные («га-га»), а кто-то может произнести только гласные.

2. Называние в доступной форме близких ребёнку лиц (мама, папа, баба и т.д.), имен близких или игрушек.

3. Просьбы («дай», «на»).После того как у детей возникла по-

требность подражать слову взрослого, необходимо начинать работу над воспро-изведением ударного слога, а затем инто-национно-ритмического рисунка одно-, двух-, трехсложных слов.

Лепетные слова объединяются в простые предложения, содержащие об-ращение и повеление (мама, дай); ука-зательные слова и именительный падеж существительных (тут киса); повеление и прямое дополнение (дай мяч).

Основным видом деятельности уча-щихся с умеренной умственной отстало-стью на протяжении пропедевтического периода и первого года обучения являет-ся игра, которая оказывает влияние на их психическое развитие (Л.С. Выготский, А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин). В игре ребёнок развивается как личность, у него формируется по-требность в общении.

Поэтому все упражнения и задания даются и проводятся в игровой форме, что позволяет гибко переключать внима-ние ребенка с одного вида деятельности на другой, не допуская потери внимания и снижения интереса.

Используются речевые игры, яркие и интересные игрушки. Игра является не-обходимостью, без которой невозможны положительные результаты. Медленно, но речь детей развивается, они начинают использовать ее как средство общения.

Стоит понимать, что ребенок и его окружение привыкли к определенному поведению. И теперь нужно сформи-ровать новый его тип. Создать условия, чтобы у ребенка чаще возникала потреб-ность в речи: убрать из доступа предме-ты, которыми ребенок может пользовать-ся сам и любит их. Каждый раз, когда ему что-то будет нужно, он должен озвучить это возможным способом. Захочет сок: О или ОК или СОК.

Требования должны быть одинаковы-ми на занятиях в школе и дома. Тогда они будут привычными для ребенка, не будут вызывать агрессию и другого проблема-тичного поведения.

Все методы и направления работы могут и должны сочетаться. Желательно, чтобы ребенок постепенно обобщал все, что он делает на занятиях с логопедом, он может делать с родителями дома.

Помните, каким бы хорошим ни был специалист, он с ребенком занимается в лучшем случае один час в день, родители же находятся рядом 24 часа в сутки. Дай-те ребенку понять, что вы его любите, поддержите его в стремлении говорить!

Литература:1. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. М., 1961.2. Грабов А.Н. Основы олигофренопедагогики. М., «Классикс Стиль», 2005.3. Дошкольное воспитание аномальных детей / Под редакцией Носковой. Л.П. – М.: Про-свещение, 1993.4. Ефименкова Л.Н. Коррекция устной и письменной речи учащихся начальных классов. М., «Владос», 2008.5. Недостатки речи у учащихся. Под редакцией Левиной Р.Е., Москва, 2005.

Өнегелі тәрБие

47№1 (65) - 2019

ЖАС ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ОРНЫ

Дюсенбаева А. Т.,п.ғ.к., «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

Астана қаласы бойынша ПҚ БАИ

Қарқынды дамып отырған қоғамымыздың үнемі өзгеріп жатқан талаптары жағдайында тұлғаның әлеуметтенуі өзекті мәселеге айна-лып отыр. Қазіргі жаһандық өзгерістер қоғам, мемлекет, мәдениеттердің да-муына ықпал етуде, әсіресе олар жастарға ерекше әсер етеді. Осыған байланысты бүгінгі таңда үздіксіз даму үстіндегі қоғам жағдайында жастардың әлеуметтенуін педагогикалық, психо-логиялық және әлеуметтік тұрғыда қайта қарастыру қажет. Жеткіншек шақтың ерекшелігін қарастырар болсақ, осы жас кезеңінде жеткіншектер өзінің менін сезіну, өзін-өзі тану мен бағалау қажеттіліктерінің пайда болуымен, жаңа құндылықтарға бетбұрыс жаса-уымен көзге түседі. Ол өз кезегінде жас жеткіншектердің әлеуметтену үрдісіне әсер етеді, оның бағыты мен сипатын анықтайды. Осының барлығы осы кезде педагогикалық қолдаудың маңыздылығын көрсетеді.

Қазіргі таңда ғалымдар тұлғаның әлеуметтенуін оның мәдениетті меңгеру мен қайта жаңғырту кезіндегі дамуы мен өзін-өзі өзгертуі ретінде қарастырады. Бұл адамның әртүрлі жас кезеңдерінде түрлі стихиялық, белгілі бір дәрежеде бағдарланып отырған және мақсатты ұйымдастырылған өмір жағдаяттарымен өзара әрекеттесуі жағдайында өтеді. Тұлғаның әлеуметтенуін шетелде З.Фрейд, А.Адлер, К.Г.Юнг, Э.Эриксон, Г. Олпорт, Г. Айзенк, Дж.Б. Уотсон, Б. Скиннер, А. Бандура, Ж. Пиаже, Дж. Келли, А. Маслоу, Э. Фромм,

К. Роджерс және т.б. қарастырса. Отандық ғылымда біз әлеуметтену мәселесінің бастауларын ортағасырлық ойшылдар, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, М. Х. Дулати, ағартушы Ы. Алтынсарин, Ж. Аймаутов, А. Байтұрсынов, Ш. Уәлиханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ш. Құдай-бердіұлы және т.б. еңбектерінен таба-мыз.

Балалардың қоғамдық ұйым-дарының жас жеткіншектердің әлеу-меттенуіне ықпалын негіздеуде ХХ ғасырда АҚШ-та туындаған классика-лық институционализмнің рөлі ерек-ше. Классикалық институционализмді негіздеген Торстейн Веблен, ары қарай М. Вебер, Э. Дюркгейм, Дж. Ком-монс, О. Конт, Г. Спенсер және т.б. еңбектерінде өз жалғасын тапты. Олар институционализмді екі тұрғыдан қарастырған, бір жағынан қоғамдағы мінез-құлық әдеттері, нормалары, дәстүрлері, екінші жағынан адамның әлеуметтенуіне ықпал жасаушы ұйымдар, мекемелер ретінде [1, 9б.].

Бұл тұрғыда балалардың қоғамдық ұйымының жас жеткіншектер әлеуметтенуіндегі орнын бағалау үшін ол ұғымның мәні мен қызмет ерекшеліктерін талдау маңызды.

Балалардың қоғамдық ұйымдары – ол нақты құрылымы, ортақ өмірлік нор-малары, өзінің нормативтік құжаттары, есепке алынатын мүшелілігі, өзін-өзі басқару жүйесі бар, өзіндік және қоғамдық мәні бар белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған балалардың



қоғамдық бірлестігінің ұйымдасқан түрі.

Жас жеткіншектердің жарқындыққа, әсемдікке, ереже бойынша ойынға деген талпынысы олардың белгілі бір жаста ұйымға деген қажеттілігі туындайтындығын көрсетеді. Әрине, ол ұйым тартымды мақсатымен және қызықты іс-әрекетімен қызықтыру қажет. Оның басшылығында танымал лидер және құрамында қарым-қатынас үшін белсенді балалардың болуы маңызды. Сонымен бірге, онда сыпайы адамгершілік нормалар, таңданарлық дәстүрлер мен салттардың болуы үлкен жетістіктерге әкеледі.

Демек, классикалық институциона-лизм тұрғысынан қарастырар болсақ, балалардың қоғамдық ұйымы бір жағынан әлеуметтік институт болса, екінші жағынан ол жас жеткіншектердің әлеуметтенуінің маңызды шарты бол-ып табылатын мінез-құлық нормала-ры мен заңдары, құндылықтары мен дәстүрлерінің жүйесі болып табыла-ды. Сондықтан, жас жеткіншектердің белсенділігін ұйымдастырудың ең тиімді формасы – ұйым болып табыла-ды. Өйткені, оның нақты айқындалған құрылымы, ортақ мінез-құлық нор-малары, заңдары, өз дәстүрлері мен салттары бар. Ал ол өз кезегінде жас жеткіншектердің мінез-құлық, адамгершілік, азаматтық және т.б. қасиеттерінің қалыптасуына жақсы әсерін тигізеді.

В.В. Полукаровтың айтуынша, жақ-сы ұйым өмірге қажетті іскерліктерді игеруге көмектеседі. Олар: шешімдерді қабылдау, құрбыларымен өзара әрекет ету, басқарушы және бағынышты болу, басқалардың идеяларын іске асыруға көмектесу және өз идеяларын іске асыруға өзгелерді тарту. Соны-мен бірге, ұйым баланы тәртіптілікке,

ұқыптылыққа, төзімділікке баулиды [2, 21]. Осының барлығы жас жеткіншектер бойында қоғамға бейімделу мен даралануға оң әсерін береді, әлеуметтік өзара әрекеттесуге еркін араласуға жағдай жасайды. Балалардың қоғамдық ұйымындағы қарым-қатынас жүйесінде әлеуметтік тәжірибе жинақтайды.

Жас жеткіншек тұлғасының даму процесін басқаруда педагогикалық күштерді ұйымдастыру нәтижесінде қалыптасқан жаңа тәрбиелік кеңістік негативті бағыттағы ресми емес стихиялық балалар бірлестіктеріне баламаға айналуы тиіс. Балалар ұйымдары оқушының субъектілігінің дамуының тиімді құралына айналу үшін, балалардың өздерінің инициатива-сымен, олардың үйірмеде, секция, клуб-тарда жұмыс істеуге, өз аудандарының, қаласының өміріне араласуға, жеке тұрғындарға көмектесуге де-ген талпыныстарының нәтижесінде құрылуы тиіс.

Балалардың қоғамдық ұйымдары-ның құрылуында балаларға ұсыныла-тын бағдарламалар, конкурстар, фестивальдар маңызды рөл атқарады. Іс-әрекеттің базасы ретінде мектеп, мектеп-тен тыс мекемелер, өнеркәсіптер, әскери бөлімдер, газет-журнал редакциялары, теледидар студиялары, тұрғылықты жер бойынша клубтар, жазғы сауықтыру лагерлері, ересек адамдардың құрған қоғамдық құрылымдары бола ала-ды. Сондықтан, балалардың қоғамдық ұйымдарының мектепте орнығуы міндетті емес, сондай-ақ, олар мектептің құрылымдық бөлімшесі болуы да тиіс емес.

Балалардың қоғамдық ұйымы қызметінің мақсат-міндеттерін, бағдарламасын құру мәселесіне келетін болсақ, ол балалардың қызығушылықтары мен қажет-

49№1 (65) - 2019

искусство воспитания

тіліктерінен туындауы тиіс. Бағдарламаны құрушылардың бас-ым көпшілігі балаларға азаматтық тәрбие беруді кәсіби бағдарлаумен үйлестіруге тырысуда. Нәтижесінде бизнес, кәсіпкерлік, лидерлік, әскери-патриоттық, экологиялық бағыттағы бағдарламалар пайда болады. Осының барлығы оқушыны нарықтық эко-номика туындатқан жаңа өндірістік қатынасқа қосуға көмектеседі. Соны-мен бірге, кейбіреулер, балада әлемдік қауымдастықтың мүшесі позиция-сын қалыптастыруға, өзара түсіністік, төзімділік, Жер планетасын қорғау адамзатқа ортақ қажеттілік екенін сезінуді қамтамасыз етуге бағытталған бағдарламаларды құруға тырысады.

Балалар қоғамдық ұйымдары қызметінің мазмұнында кейде пионер ұйымының қоғамдық пайдалы ұжымдық іс-әрекет дәстүрлері сақталды – еңбек істері, «тимур топтары», табиғатты қорғау әрекеті, өлкетанушы қозғалысы, туристік-сауықтыру шаралары және тағы басқалар.

Балалардың қоғамдық ұйымдары-ның даму тарихын саралайтын болсақ, әлемдік деңгейде дамыған скаут ұйымының осыншама кең таралып, бүгінгі күнге дейін маңыздылығының жойылмау себебі, оның қызметін ұйымдастырудағы жетекші рөлі толықтырушылық принципінің маңыздылығында екендігін көруге бол-ады. Толықтырушылық принципі, ска-ут әдісінің мемлекет пен отбасының тәрбиелік институттарын толықтырып отыратынын жариялайды. Скаут ұйымының мақсатында, оның міндеті балаларды тәрбиелеуде ата-аналарға көмек көрсету, яғни, отбасының ор-нын басу емес, отбасына көмектесу деп жазылған [3,3].

Скаут ұйымы өз қызметінің негізінде

ата-аналар мен балалардың өзара әрекеттесуін қамтиды, ол үлкендерді скаут патрульдеріне қосады. Ал ол өз кезегінде, біріншіден, отбасы институ-тын нығайтады, екіншіден, әлеуметтік тәжірибені тиімді алмастыруды қамтамасыз етеді. Осыдан біз, бала-лар қоғамдық ұйымының әлеуметтік өзара әрекеттесу жүйесін құру қажеттілігін растаймыз. Әлеуметтік өзара әрекеттесу жүйесі балалардың қоғамдық ұйымдарына басқа балалардың қоғамдық ұйымдарымен, жастар ұйымдарымен, түрлі қоғамдық ұйымдармен, мемлекеттік мекеме-лер және кәсіпорындармен өзара әрекеттесу мүмкіндігін береді. Бұл ұйымдармен, мекемелермен өзара әрекеттесу оған тәжірибе алмасу және тәжірибе жинақтауға, консультациялық, қаржылық, ұйымдастырушылық, шаруашылық және т.б. көмекті алуға жағдай жасайды.

Сол сияқты Н.К.Крупскаяның скау-тизмнен алған пионерлер заңдары, бала-лар мен жасөспірімдердің абыройының кодексі қызметін атқарады. Олардың балалардың қоғамдық ұйымдарында болуы тек тәртіптілік пен тыныштықты ғана қамтамасыз етпейді, ол балалар мен жасөспірімдердің адамгершілігі мен азаматтылығының дамуының құралына айналады және олардың әлеуметтік жауапкершілігінің жетілуіне әкеледі [4, 12 б.].

Сондықтан, балалардың қоғамдық ұйымдарының қызметін ұйымдастыруда заңдар мен дәстүрлерді дамытуда жас жеткіншектердің әлеуметтенуіне олардың ықпалын дұрыс бағалау қажет.

Балалардың қоғамдық ұйымының қызметін іс-әрекеттік тұрғы негізінде ұй-ымдастыру кезінде, ұйым жай ғана оқу-шылардың бос уақытын ұйымдастыру құралы ғана болып қоймай, маңызды



Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздің болашақтарыңызды айтып берейін. Әл-Фараби

шағын тәрбиелік ортаға айналатын болады.

Балалардың қоғамдық ұйымдарын-да тәрбиенің субъектілік принципі оқушыларды ұйымды өзбетіндік басқару жүйесіне қосу арқылы жүзеге асырылу қажет. Сонда ұйым мүшелері - оқушылар өз өмірлік іс-әрекеттерін және басқа ұйым мүшелері - оқушылардың іс-әрекетін басқару бойынша құнды тәжірибесін меңгереді. Ұйым мүшелері-оқушыларды балалардың қоғамдық ұйымы іс-әрекетінің субъектісіне ай-налдыруды, оларды ұйымдағы тұлғалық және қоғамдық маңызды іс-әрекетке қосу арқылы жүзеге асыруға болады.

Балалардың қоғамдық ұйымының қызметінде іс-әрекеттің басым түрлерін және олардың алмасу заңын есепке алу принципін жүзеге асыру маңызды бо-лып табылады. Ол барлық оқушылардың қажеттіліктері мен қызығушылықта-рын қанағаттандыратындай іс-әрекетті ұйымдастыруға көмектеседі. Оқушы іс-әрекетінің басым типін анықтау, оның тұлғалық маңызды іс-әрекетін тиімді ұйымдастыруға жағымды жағдайлар туғызады.

Мысалы, әлеуметтік қатынастар-дың белсенді субъектісіне айналған оқушыда құрбыларымен қарым-қатынасқа түсуге, олармен рес-ми және бейресми бірлестіктер мен ұйымдарға бірігуге, қоғамдық және тұлғалық маңызды, өзіндік және дер-бес іс-әрекетке араласуға деген жоғары қажеттілік туындайды. Ал оның

барлығы өз кезегінде оның қоғамдық танылуына, ересек адам ретінде өзін-өзі нақтылауына көмектеседі. Өйткені, жас жеткіншектік кезеңнің ерекшелігі - ересектікке ұмтылу, сондықтан, олар-да әлеуметік жауапкершілік, дербестік және мәселелерді шешуде сенімділік сияқты ересектіктің шынайы үлгілерін қалыптастыру қажет. Оқушылар үлкендермен және құрбыларымен жағымды әлеуметтік өзара әрекеттесудің дағдыларын меңгеруі тиіс, ал ол өз кезегінде олардың қоғамға оңай енуіне және өзін-өзі белсендіруіне қолайлы мүмкіндіктер жасайды.

Оқушының өзін-өзі нақтылауға ұмтылысы, оның өзін-өзі тануын және анықтауына жағдай жасайтын әртүрлі іс-әрекет түрлері мен формалары-на қатыстыруды талап етеді. Соны-мен бірге, ол үшін демократиялыққа және ізгілікке негізделген үлкендермен ынтымақтастық маңызды.

Жеткіншектерде негізгі қажеттілік – ол тұлғалық, әлеуметтік, кәсіби тұрғыда өзін-өзі анықтау. Себебі, жоғары сы-нып оқушылары, өздерінің болашақ кәсіптері мен өмірлік ұстанымдарын анықтауға бағытталған өзін іздеумен, өз өмірлік мақсаттары мен басымдықтарын анықтаумен әрдайым айналысатыны ешкімге құпия емес.

Жас жеткіншектердің әлеуметтенуі-не ықпал етуші орта ретінде балалардың қоғамдық ұйымын құру мен қызметін ұйымдастыру кезінде төмендегілерді ескеру маңызды:- Ұйым қызметі оқушылардың шы-найы өзіндік бастамаларына және өзіндік іс-әрекетіне, қажеттіліктеріне негізделуі тиіс, яғни балалар мен жас жеткіншектерде өз іс-әрекетінің бағыттары мен формаларын өздері таңдау мүмкіндіктері болу тиіс. Ересек-тер міндеті бұл тұрғыда, оқушыларға

51№1 (65) - 2019


өзін-өзі анықтауы мен өзін-өзі дамыту-ына қажетті балалар ұйымы қызметінің бағыттары мен жұмыс түрлерін ұсыну және ұйым қызметін бағдарлау болып табылады.- Ұйымда оның қызметін реттейтін жарғылық құжаты, нормалар мен принциптері, ұйымның нақты құрылымы мен басқару жүйесі болу тиіс;- Ұйымда белгіленген мақсат-міндеттерді жүзеге асырудың іс-әрекет бағдарламасы болуы тиіс;- Ұйым мүшелерінің ынтымақтастығын нығайтатын өзінің дәстүрлері, ритуалда-ры, ерекшелік белгілері болу қажет.

Осылайша, іс-әрекеттік тұрғы мәніне негізделе отырып, балалардың қоғамдық ұйымдарының қызметін түр-лі жастағы топтардың қажеттіліктерін ескеру негізінде ұйымдастыру қажет деп есептейміз. Біздің ойымызша, олардың ішіндегі ең маңыздылары өзін-өзі тануға, өзін-өзі нақтылауға, өзін-өзі

жүзеге асыруға, өзін-өзі дамытуға де-ген қажеттіліктері, ал олардың барлығы тәрбиенің құралы, жағдайы, қозғаушы күші ретіндегі балалар мен ересектердің өзара әрекеті арқылы жүзеге асу қажет. Балалардың қоғамдық ұйымының іс-әрекетін ұйымдастыру кезінде, жасөспірімдер мен жеткіншектерді тұлғалық және қоғамдық маңызды іс-әрекетке қосу мәселесіне аса назар ауда-ру керек, өйткені, бұл іс-әрекет олардың өзін-өзі іске асыру және өзін-өзі нақтылау қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасайды.

Қорытындылай келе айтарымыз, аталған шарттар балалардың қоғамдық ұйымдарындағы оқушылардың белсенді азаматтық ұстанымдары, әлеуметтік жауапкершілік пен патриоттық сезімдері, көшбасшылық қасиеттері, рухани-адамгершілік құндылықтары да-муына өз ықпалын тигізеді.

Әдебиеттер:1. Бортко Т.Г. Научно-теоретические основы социализации учащихся общеобразова-тельных школ в Казахстане: Автореферат на соиск.учен.степ. канд.пед.наук. –Алма-ты, 2009. – 28с.2. Полукаров В.В. Подростковый клуб: самодеятельность, творчество, самоопреде-ление. – М.: Знание, 1988. – 80с.3. Решетников С. Скауты сегодня// Воспитание школьников. – 2004. - №9. – С.48-524. Дюсенбаева А.Т. Балалардың қоғамдық ұйымдарының іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік негіздері: оқу-әдістемелік құрал. – Өскемен, 2008. – 62б.

БАҒА ЖЕТПЕС ҰЛТТЫҚ МҰРАЛАР

Даирова А. Қ.,«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

Павлодар облысы бойынша ПҚ БАИ

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласы – бүтін қазақстандықтарды ойландырып, өткен-ге қайта көз жүгіртуге, баға жетпес

ұлттық құндылықтарымызды саралауға мәжбүрлейтін мән-мағынасы терең дүние.

«Біз басқа халықтардың рөлін



төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайымдау-ға тиіспіз», – деп ескертеді автор.[1] Бұл – ұзақ уақыт жан-дүниені толғандырып, ақыл-сананы көптен мазалаған ойлардан туындаған идеялар, мақсат-мұраттар. ... «...-қазақ халқы азбаған халық, оның та-лабы біреу салып берген тар шеңбердің қыспағына сия алмайды: оның ой-пікірі еркін, оның келешегі үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрену керек бо-лып отыр», – деген Мағжан Жұмабаев.[2;23] Әдебиет – адамның жанын, ру-хын, ақыл-ойын тәрбиелейтін қуаты пәрменді баға жетпес құрал, өйткені ол сана-сезім мен көңіл-күйге бірдей қатты әсер ету арқылы адамның пайым-па-расатын, сыни көзқарасын тереңдетіп, дүниенің, өмірдің қыр-сырын тануға жол ашады. Көркем сөздің, нақыл сөздің парқына жетуге, жүрегімен қабылдауға түрткі жасайтын тәрбиелік маңызы шексіз көне өнер. Ізгілік пен адамилықтың негізін қалайтын қастерлі де құндылығы сарқылмас эстетикалық-этикалық қазына. «Адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне баға беріп отыра-ды. Ізгі ойы, ізгі ісі адамда жағымды сезім туғызады. Адамға қалайда бол-са, қашанда болса, пайда келтіретін ой мен іс ізгілік деп аталады»[2;134]. Көркем шығармада өмірдің алуан түрлі құбылыстары, адамның мінез-құлқы, іс-әрекеті, ізгі ниет-пейілі, арман-қиялы, мақсат-мүддесі түрлі уақиғалар, қақтығыс-қайшылықтар арқылы өріліп, сөз өрнегімен сипатталады. Сондықтан әдебиеттің көркемдік күші мен сұлу сыры қазіргі қиындығы мен қызығы мол зымыраған заман жастарының ру-

хани дүниесінің жұтамауына тигізер ықпалын түсінген Елбасы «Дала фоль-клоры мен музыкасының мың жылы» жобасын бекер ұсынып отырған жоқ. Президент мақаласында: «Бұл жоба ая-сында бізге «Дала фольклорының анто-логиясын» жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері - ертегілері, аңыз-әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады. Сонымен қатар, қазақтың қобыз, дом-быра, сыбызғы, сазсырнай және басқа да дәстүрлі музыкалық аспаптарымен орындауға арналған маңызды туынды-лар топтамасын – «Ұлы даланың көне сарындары»жинағын шығару қажет», – деп нақты ұсыныстар жасады.[1] Аталған құнды дүниелер отбасынан бас-тап, балабақшада, мектепте, орта ар-наулы және жоғары оқу орындарының білімдендіру үдерісінде берік орын алуы аса маңызды. Себебі жастардың ұлттық мәдениет пен әдебиетінен үздіксіз рухани күш-қуат алып, мызғымас адамгершілік пен ізгіліктің, әділдік пен адалдықтың, парасаттылық пен жасампаздықтың, мейірімділік пен жомарттықтың нұрын бойына сіңіру арқылы абзал да бекзат аза-мат болып қалыптасуы – Қазақстанның жарқын болашағының басты кепілі.

«Халық аузындағы нақыл сөздерді зерттеудің этнография үшін ора-сан зор маңызы бар екенін ғалымдар әлдеқашан-ақ аңғарған болатын, өйткені халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы ондай сөздерден айқынырақ көрінеді. Ескілікті сүю, ескі нақыл сөздерге бай келу солтүстік Азия мен Орта Азияның көшпелі халықтарының ерекше бір қасиеті болып табылады. Ондай нақыл сөздер: не ру ескерткіштері ретінде, мәселен, заң, ғұрып аңыздары ретінде қариялар аузында қасиеттеліп сақталып

53№1 (65) - 2019


отырады, не халық жыры түрінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа белгілі жыр-шылар арқылы жеткізіліп отырады».[3;15] Фольклор ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді, әсері зор маңызды құрал ретінде тұрмыс-тіршілікте кеңінен қолданылған. Сондықтан баланың тілін, тыңдау қабілетін, логикасы мен шығармашылығын дамытуға, мінез-құлқын қалыптастыруға негіз болатын шығармалар атадан балаға мирас етіп қалдырылып отырған. Тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, шешендік сөздер, аңыз-әңгімелер, батырлар жыры, ғашықтық жырлар, ақындар айтысы, т.б. – халықтың сарқылмас рухани байлығы.

«Ауыз әдебиеті – халқымыздың ауызекі шығарып, ауызекі тарап отыра-тын асыл мұрасы. Онда халқымыздың ғасырлар бойғы басынан кешірген тарихи белестері, елінің тәуелсіздігі жолындағы ерлік, батырлық қимылдары, халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, арман-мүддесі, қиялы, жастардың кіршіксіз пәк махаббаты сөз өнерімен кестелен-ген».[4;5]. Мысалы, мақал-мәтелдердің тәрбиелік, дамытушылық рөлі ерек-ше екені белгілі. «Жылай-жылай арық қазсаң, күле-күле су ішерсің», «Еңбек етпесең, елге өкпелеме, егін екпесең, жерге өкпелеме», «Батырға оқ дарымай-ды, батылға жау жоламайды», «Досы көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды», «Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың», «Ақылың болса арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта», «Атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі», «Түстік жерге өтірік айтсаң, кешке ізіңмен барады», т.б.осы тәрізді мақалдар қандай терең ойды аз ғана сөзге сыйдырып, адамның сезім-парасатында терең із қалдырады. Ал қазақ ертегілерінің мазмұны

халықтың арман-тілегі мен қиялын бейнелейді. «Құламерген», «Ер Төстік», «Төрт дәруіш», «Жеті өнерпаз», «Мамай батырдың арманы», «Жерден шыққан Желім батыр», «Күн астындағы Күнікей қыз», «Алтын сақа», «Керқұла атты Кен-дебай», «Аяз би», «Сырттандар», «Ақ қасқыр», «Боз іңген» т.б. ертегілердегі кейіпкерлер не бір қайшылықтарды жеңіп, талай сиқырлы әлемдерді кезіп жүріп, қиыннан ақыл-айламен жол тау-ып мұратына жетеді. Төстіктің тұлпары Шалқұйрық, жер асты жылан Бапы хан, перінің қызы Бекторы, айдаһар, алтын құйрықты, құндыз жүнді құлын, жеті басты дәу, адал достықтың кейіпкерлері Таусоғар, Желаяқ, Саққұлақ, Самұрық құс, ал екіжүзділік пен зұлымдықтың бейнесі мыстан кемпір, жалмау-ыз, жезтырнақ т.б. қиял-ғажайыптан туған образдар баланың ақыл-ойы мен қиялын шарықтатады. Бұлар батылдыққа, тапқырлыққа, төзімділікке, мақсаткерлікке, адалдық пен әділдікке, берік достыққа, табандылық пен еңбекқорлыққа тәрбиелеудің қайнар көзі емес пе? Ұлы даланың абыздары Асан қайғы, Қорқыт туралы, Жошы хан, Жи-ренше шешен, Қожанасыр, Алдаркөсе туралы аңыз-әңгімелер – ақыл-парасат пен тапқырлықтың, ұшқыр ойдың кере-мет үлгісі ғой.

Ал шешендік сөздер – қазақ халқына табиғаттың берген ерекше баға жетпес құндылығы. Ол – ұлттың даналығының асыл тұнығы, ғасырлар бойы халық сы-нынан екшеліп өткен өміршең өнеге мен ғибрат көзі. «Ақылмен ойлап білген сөз, бойыңа жұқпас, сырғанар. Ынталы жүрек сезген сөз, бар тамыр-ды қуалар», – деп, Абай айтқандай би-шешендердің жүрегінен шыққан қасиетті нақыл сөзі елдің жадында сақталып келген. Қандай дау-дамай бол-



«Қазақ халқы азбаған халық. Оның талап-тілегі біреу салып берген тар шеңбердің қыспағына сия алмайды. Оның ой-пікірі еркін. Келешегі үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрену керек болып отыр. Мағжан Жұмабаев

са да қазақ аталы сөзге құлақ қойып, дау-шарды тоқтатып отырған. «Әділ билердің қолындағы билік – қазақтың неше түрлі дертін жазатын жақсы дәрі», - деген екен А.Байтұрсынов. Мысалы, Төле биден: «Ардақты еліңізге қандай өсиет-өнеге айтып қалдырасыз?» – дегенде:«Жүзге бөлінгендердің жүзі қара, руға бөлінгендердің құруға ассыққаны. Атаға бөлінгендер ады-ра қалады, көпті қорлаған көмусіз қалады. Хан азса, халқын сатады, халық азса, хандыққа таласады», – деп жауап беріпті. Ел мүддесін көздеген Әйтеке бидің «Қасқакөл дауында» Орманбет биге: «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң, жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тиме-се, елден бөтен үйің күйсін», – депті. Бірде ашумен ағайындарына қылыш ала ұмтылған інісіне Қаз дауысты Қазыбек: «Шырағым, бір қолың ұрысшы болса, екінші қолың арашашы болсын. Ашу – дұшпан, ақыл – дос, ақылыңа ақыл қос. Жауға сілтер қаруыңды еш уақытта жақыныңа сілтеме», – деп тоқтатыпты.

Қазақ халқының қадірлеп-қастерлейтін сөз өнерінің келесі бір түрі – эпостық жырлар. «Өзінің ел-жұртын, халқын сүйген, оларға жан-тәнімен беріле қызмет еткен және бұл жолда та-маша ерлік істер жасаған батырлар жай-ында шығарылған жырлардың халық әдебиеті тарихында алатын орны үлкен. Мұны көп ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе жырлап, сүйсіне тыңдауының өзі-ақ дәлелдей

түседі».[5;168] Батырлар жыры – ауыз әдебиетінің ең қомақты да мазмұнды, баға жетпес мұрасы. Ел амандығы, жер тұтастығы, дәулеттің шайқалмауы, ұрпақтың өсіп-өркендеуі бейбіт өмірде ғана жүзеге асатынын бабаларымыз тереңнен толғаған, сондықтан батырлар жырын болашаққа аманат етіп қалдырып отырған. Қай халық болмасын елінің тәуелсіздігін қасық қаны қалғанша қорғап, туған жерін аман алып қалу жол-ында жан аямай күрескен, қазақ халқы да көкірегін оққа төсеген жаужүрек батырларының ерлігін өлең-жырға арқау еткен. Мысалы, Ер Тарғын: «Аттанба-дым олжа үшін, Сыңсып жатқан мал үшін. Аттандым гәуірге атамның ежелгі кегі үшін», – деп, елдің еркіндігін, на-мысын қорғауды өзінің азаматтық па-рызы деп білген батыр екенін көрсетеді. Қазақ халқының жылқы малын айрықша құрметтеп, «ер қанаты» жүйрікті, жолға шықса-көлігі, ашықса-азығы, шөлдесе сусыны, қиналса жан аямас жолда-сы деп дәріптеген, сондықтан оған ғажайып қасиет пен күш дарытып, қанатты пырақ түрінде бейнелеген. Мы-салы: Қобыландының Тайбуырылын: «...Көлденең жатқан көк тасты тіктеп тиген тұяғы Саз балшықтай иледі. Сеңгір-сеңгір таулардан секіріп Бу-рыл жөнелді...», – деп, ерекше сипат-пен құбылта суреттейді. Жас ұрпақтың жүректі, қайсар, жігерлі, ақылды да айлалы, қиындыққа төзімді, сабыр-лы, рухты болуына ықпал жасайтын эпостық жырлар – патриоттық тәрбие берудің сарқылмас қайнар бұлағы. Өкінішке қарай, бүгінгі техниканың, АКТ-ның дамыған заманында қазақтың «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ал-памыс батыр», «Қамбар батыр» сынды жырлары бойынша не көркем фильм, не мультфильмдер түсірілмеген. Балалар

55№1 (65) - 2019


көбінесе Ресейдің, шетелдердің туынды-ларын көріп, дүниетанымын кеңейтеді, ал өз халқының не бір көркем, төл шығармалары оларға беймәлім болып қала береді.

Сөз өнерінің ішінде ақындар айты-сы түрі басқа халықтарды таңдандырып келеді, өйткені ол қазақтың ұлттық ерек-ше бір феномені дерлік, оның қазақтарда осы заманға дейін тыңдармандарын еліктіріп, дамып келуі - айрықша бір құбылыс. «...өлеңге, әсіресе өлеңді су-ырып салма түрінде шығарып айтуға бейімділік, барлық көшпелі елдердің, соның ішінде қазақтардың, өзіне тән ерекшеліктері деуге болады», – дейді Шоқан. [6;390]

Импровизаторлық өнер ақын-ның терең білімді, өлең сөздің заңдылықтарын жетік меңгерген, ой-өрісі кең, логикасы ұшқыр болуын және ұстамды, тапқыр, талғамы мен мәдениеті жоғары, халықтың тарихы мен заманауи келелі мәселелерден хабардар болуын талап етеді. Көркем бейнелі, поэтикалық мағыналы пайым-тұжырымдарымен, өрнекті шумақтарымен төкпелей, төпелей жырлау – ақындар айтысының өзіндік ерекшелігі. Қазақ әдебиетіндегі ақындар айтысының ішінде «Біржан мен Сара» айтысы – өзінің құрылысы жағынан да, көркемдігі жағынан да қайталанбас, шоқтығы биік, үздік үлгісі. Оның көркемдігін Сараның: «Мойыным сұңғағындай жүзген қудың, Лебізім шы-рынындай шәрбат судың», – деген, ал Біржанның:«Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес», – деген кестелі сөздерінен шы-найы ақындық өнердің сипатын көруге болады. Сондай-ақ, Жанақ, Кемпірбай, Тоғжан, Рысжан, Шал ақын, Шортан-бай, Сүйінбай, Мұрат, Жамбыл, Шөже, Әсет т.б. осы сынды ақындардың шығар-

машылығы ауызша да, жазбаша да ай-тыстарымен даралынып елге танылды. Н.Ә. Назарбаев: «Ұлы даланың фолькло-ры мен әуендері заманауи цифрлық фор-матта «жаңа тыныс» алуға тиіс. ...Біздің мәдениетіміздің негізгі сюжеттерінде, кейіпкерлері мен сарындарында шекара болмайды, сол себепті оны жүйелі зерт-теп, бүкіл Орталық Еуразия кеңістігі мен барша әлемде дәріптеуге тиіспіз», – деп атап көрсеткен. [1] Елбасы әдебиет пен музыканың адам өмірінде алатын орны-на, адами қасиеттерді қалыптастырудағы рөліне ерекше мән береді, сондықтан оларды заманауи талапқа сай жандан-дырып, жаңғырту қажеттігін ескертеді. «Ауызша және музыкалық дәстүрді жаңғырту қазіргі заманғы аудиторияға жақын әрі түсінікті форматта болуы ке-рек. Атап айтқанда, көнерген сөздер мен мәтіндерді суреттерімен қоса беруге, айқын видеоматериалдар формасында ұсынуға болады. Музыкалық дыбыстар мен әуендер табиғи аспаптармен ғана емес, олардың заманауи электронды нұсқалары арқылы да шығарылады. Со-нымен қатар, фольклорлық дәстүрдің ортақ тарихи негіздерін іздеу үшін Қазақстанның түрлі өңірлері мен өзге елдерге бірнеше іздеу-зерттеу экспеди-цияларын ұйымдастыру қажет», – деп, нақты ұсынымдар жасап, ой салады. [1]

Сөз өнерінің музыкамен сабақ-тастығы ықылым заманнан белгілі. Жы-рау-жыршылар, айтыс ақындары қобыз, домбыра, сырнай тәрізді аспаптар арқылы тыңдарман қауымды ұйытып, құлақ құрышын қандырарлық өнерімен тәнті еткен. Сан ғасырлардан өткен сөз маржанының үлгілері тарихи тұрғыдан ешқашан құнын жоймаған, ел жүрегінен, жадынан еш уақытта өшпеген, ол рухани өмірдің өзегі болып қала береді, өйткені көркем сөз өнерін халқымыз тәрбиенің



ЖАСӨСПІРІМДЕР БІРЛЕСТІКТЕРІН ҚҰРУ АРҚЫЛЫ МЕКТЕПТЕРДЕ ӘСКЕРИ-ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ

РӨЛІН КҮШЕЙТУ

Құдайбергенұлы Б., «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Павлодар

облысы бойынша ПҚ БАИЕгис И. Е.,

Ақсу қаласының №1 ЖОББМ

«Бойскаут қозғалысы сияқты «Сар-баз» балалар-жасөспірімдер бірлестігін құрып, мектептерде әскери-патриоттық тәрбиенің рөлін күшейткен жөн», - деген еді Елбасы Н. Ә. Назарбаев өзінің 2018 жылғы 5 қазандағы Қазақстан халқына жолдауында. Мемлекет басшысы халық-қа арнаған осы Жолдауында әрбір мек-тепте әскери-патриоттық тәрбиені жандандыру жұмыcтарын қолға алуды тапсырған болатын. Жастардың әскери-патриоттық тәрбие бағытын және әске-ри-қолданбалы спорт түрлерін насихат-тауды ынтымақтастықпен жасау керек. Өскелең ұрпақты отансүйгіштік сезімге,

азаматтық жауапкершілікке, еліміздің салт-дәстүрі мен мәдениетіне деген құрметке тәрбиелеуге ата-ана, мектеп, түрлі спорт және мәдени орталықтар бірлесе жағдай жасап, жұмыс атқарулары тиіс. 2019 жыл «Жастар жылы» деп жарияланды. Осыған орай «Cарбаз» балалар-жасөспірімдер бірлестігі мек-тептерде әскери-патриоттық тәрбиенің рөлін нығайтуға өз cептігін тигізеді деп санаймыз. Қорғаныс министрлігі жергілікті әскери бөлімдер мен өңірлік қолбасшылықтарды арнайы жабдықтап, клубтардың жұмысын әрдайым на-зарда ұстауды қолға алмақ. Бұл қадам

Әдебиеттер:1. Н.Ә. Назарбаев. «Ұлы даланың жеті қыры» мақала. 21.11.10182. М. Жұмабаев. Педагогика. – Алматы, «Рауан» – 1993. 23-б.,134-б.3. Ә. Шәріпов. Қазақ әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы «Мектеп» 1982.15-б. Шоқан Уәлиханов. Жоңғария очерктерінен үзінді.4. Т. Ақшолақов, Т. Жұмажанова, С. Қалиев, С. Дүйсебаев. Әдебиет. – Алматы, «Мектеп» – 2005. 5-б.5. М. Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. «Мектеп» баспасы. – Алматы, 1974. 168-б.6. Ч. Валиханов.Собрание сочинений, в пяти томах, т.І. стр.390. 1961.

тұнық бастауы деп санаған. Даланың сырлы сазы мен қастерлі сөз құдіреті баланың жадынан өшпес орын алып, ру-хани дүниесі мен таным-талғамын дамы-туда орасан зор рөл атқарып келеді. Оны

бойына сіңіріп өскен өркен-елін сүйген, абзал азамат болып қалыптасатынын халық білген. Осы үдерісті бүгінгі күні де қадірлеп, құрметтеп ұрпақтан ұрпаққа жеткізу – аса маңызды өзекті мәселе.

57№1 (65) - 2019


Елбасының тапсырмасын орындаудағы алғашқы нақты іс-шаралардың бірі болып келеді.

Қазақстандық патриотизмді қалып-тастыру, жастарды әскери-патриоттық тұрғыда тәрбиелеу – әрбір отанын сүйген перзенттің парызы. Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынса-рин, Абай Құнанбаев шығармаларынан байқауға болады. Балаларға патриоттық рух беретін, халық үшін қызмет ету-ге үндейтін, өз елін қорғау үшін керек десе, жанын қиюға болатынын іспен көрсеткен аты аңызға айналған қазақ батырларының өмірін үлгі етуге болады.

Бүгінгі ұрпақ тәрбиесі - жаcтарды патриоттық тұрғыда тәрбиелеу, жастардың бойында Oтанға деген құрмет, патриоттық сезім қалыптастыру. Өйткені Елбасы саясатының басым бағыттарының бірі – қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, жастарды әскери-патриоттық тұрғыда тәрбиелеу. Елбасы Жолдауда жастарды әскери-патриоттық тұрғыда тәрбиелеуді күшейтуді басым бағыт ретінде айқындайды [2].

Әрбіp қазақстандықтар еліміздегі өзгерістер үдерісіне атсалысуда. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырған-дай, елдегі өзгерістер үдерістеріне азаматтардың қатысуы елдің жаһандық сын-тегеуріндерге сай жаңғыруын жетілдіруге септігін тигізеді. Сондықтан Мемлекет басшысы елімізде жүргізіліп жатқан pефoрмалардың мәні және оның елді өркендету жолындағы маңыздылығын жете түсіну қажеттілігі жөнінде жиі айтып жүр. Реформалар-ды табысты жүзеге асыру үшін қоғам мүшелерінің ортақ мақсатқа жұмылуына үндейді. Жаcтардың барлық сана-

тын қолдауға арналған шаралар плат-формасын қалыптастыру керектігін, ауылдық жерлердің әлеуметтік ортасын жаңғыртуға арнайы «Ауыл – ел бесігі» жобасын іске қосу арқылы өңірлердегі еңбекке қатысты идеологияны ілгеріле-ту маңыздылығын атап өту керек. «Сар-баз» балалар-жасөспірімдер бірлестігін құру нәтижесінде мектептерде әскери-патриоттық тәрбиенің рөлі күшейеді.

Жолдауда баяндалған әл-ауқат өсуінің алты бағыты табыс пен тұрмыс сапасын арттыру арқылы ел тұрғындарының әл ауқаты өсімінің кепілі болады және осы құжаттың негізгі міндетін көрсетеді. [1, 3] Елбасы Қазақстанның бағындыpатын биіктерінің әлі алда екендігін айта келе, осы жолда халық сенімі рухымызды жігерлендіріп, бойымызға күш-қайрат дарытып, осы сенімді ақтау мұратын белгілейді.

Елімізде «Жаc cарбаз» балалар мен жасөспірімдер әскери-патриоттық қозғалысы» республикалық қоғамдық бірлестігі құрылғанын, аталған шараға Президенттің өзі қaтысты. Қазіргі уақытта белсенді жұмыс жүргізілуде. Сонымен қатар «Жеңіс» саябағы жастарға патриоттық тәрбие беретін ерекше орталық екенін айта кету керек.

Патриоттық білім берудің мақсаты – ұлттық мақтаныш сезімін күшейту, қазақ халқының салт-дәстүрлерін сый-лау мен құрметтеу. Одан бөлек әскери-патриоттық бағыттағы жұмыстарды әскери қызметке, әсіресе қазақстандық

Еркін елде өскен ұрпақтың рухы әр-дайым биік болуы тиіс. Жастары жалын жүректі, өршіл намысты, биік рухты болса, ол елдің еңсесі де биік болады. Өршіл, намысшыл жас – отаншыл, па-триот келеді, халқына, өз ұлтына адал қызмет етуге ұмтылады. Н. Ә. Назарбаев



жастар арасында оның кәсіптік негіздеріне деген құрмет сезімін арт-тыру. Сонымен қатар бұл жұмыстарды бұқaралық ақпарат құрaлдарында кеңінен жариялау, көрнекті әскери қолбасшылардың құрметіне, шынайы патриоттардың өмірі мен қызметі тура-лы білімдерін дәріптеу [4,5].

Қазақстанның әскери тарихын оқып зерттеу және білім беру процесінің барлық кезеңдерінде, аудандық, қала-лық, облыстық және республикалық деңгейде қаржыландыра отырып, әскери-спорттық ойындарды жүйелі түрде өткізу керек. Мұның бәрі де жас-тарды тәрбиелеуде, қоғамның санасын оятудағы қажет қадам [6].

Oтaнның гүлденуіне және оны қорғауға деген патриоттық сезім адам жүрегінде әрқашан бола бермек. Бірақ патриоттық сезім адамда өзінен өзі, не болмаса туа пайда болмайды. Oл ерте жастан адамға әсер ететін, ұзақ мақсатты түрде бағытталған тәрбиенің қорытындысы. Патриотизм отбасындағы тәрбиенің, мектептің, мектепке дейінгі мекеменің және түрлі қоғамдық ой-пікірлердің әсер етуімен қалыптасады. «Патриотизм — Oтанға, мемлекет-

ке деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық, мемлекеттік кауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну болып келеді. «Патриoтизм — мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күні және болашағымен қарым-қатынасын білдіреді». Сондықтан қазақ халқының өткені мен бүгінін таразыға сала отырып, келешегіне отаншылдық туын арқау еткен асқақ, жандары таза жас ұрпақты тәрбиелеу мен қасиетті Oтанның қадірін ұғындыру, ар-намыс, ождан сөздерін ұлт, атамекен, халық сияқты киелі түсініктермен байланыс-тыру арқылы болашаққа бағыт сілтеу әрбір педагогтің міндеті бoлып қалaды.

Қорыта келгенде, оқушылар мен жасөспірімдер арасында патриотизм туралы ой өрбіте білсек, азаматтық тұрғыда үлгі көрсетсек, ел қорғаған ержүрек ұл-қыздарымыздың ерліктерін өскелең ұрпақты тәрбиелеу ісінде басты көрсеткіш ретінде алып, саналарына жеткізіп, намыс-жігерлерін оята білсек, онда заманға сай, қоғамға керекті аза-мат, отaнсүйгіш, елге қызмет ететін қайраткерлерді тәрбиелейтінімізге кәміл сенуге болады.

Әдебиеттер:

1. Мектеп жасына дейінгі балаларға ұлттық, патриоттық тәрбие беру//https://bilimger.kz/.2. «Әскери міндеттілік және әскери қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8-шілдедегі Заңы.3. Мектептерде «Сарбаз» балалар-жасөспірімдер бірлестігі құрылады. https://abctv.kz/kz/last/mektepterde.4. «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі» туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 16 ақпан №561-ІV Заңы.5. «Қазақстан Республикасының Әскери Доктринасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 11 қазандағы № 161 Жарлығымен бекітілген.

59№1 (65) - 2019


ЖОБА ЖҮРГІЗУ ӘРЕКЕТІ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУДАН ОҚУ-ТӘРБИЕЛІК ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЖЕТТІ

ШАРТЫ РЕТІНДЕ

Несипбаева А. Ж.,«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Павлодар облысы бойынша

ПҚ БАИ, РАБ тренері

Қоғам дамуының әр жаңа кезеңі басты құндылықтар мен ұстанымдар қажеттілігін айқындап келеді. Елбасының Қазақстан халқына арнаған кезекті Жолдауында «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» білім берудің құндылық әлеуетін күшейту қоғамдық сананы та-бысты жаңғыртуының басты құралы ретінде атап өтілді.

Әр жаңа табыстар мен белестердің кепілі ұлттың рухани дамуы екенін ескере отырып, мемлекет Басшысы Н. А. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында қазақстандық қоғамның құндылық бағдарларын нақты белгіледі. Бүгін бұл - қоғамдық сананы жаңғыртуға бағытталған барлық қазақстандықтарды біріктіретін ұлттық идея. Қазіргі мектеп өзінің оқушыларын өмірге, өзгерістерге дайындап, бойларында ашықтық, конструктивтілік, динамизм қасиеттерін дамыту қажеттілігін белгілеп отыр.

Дәл осы оқушылардың қажет-тіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстан республикасының барлық оқу мекемелерінде 2009 жылдан бастап «Өзін-өзі тану» пәні оқытыла бастады.

«Өзін-өзі тану» курсының мақсаты - біртұтас, рухани, білімді адам-ды, Ғаламшар Азаматын, Жаһандану ғасырында өмір сүре алатын және бақытты бола алатын адамды қалыптастыру, ол қоршаған әлемді қорғап және сақтай алатын, өмір сүру бейнесі басқа адамдарды түсініп, әртүрлі елдердің мәдениетін және өмірлік тәжірибесіне құрмет көрсетіп, өзінің ұлттық әлем үлгісін дамытып, қорғай алатын болуы керек.

«Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім беру оқу бағдарламасына тақы-рыптық ұзақмерзімді жоба әрекеті енгізілді. Ұзақмерзімді жоба әрекеті орта және жоғары буын оқушылары үшін міндетті болып саналады, ал бас-тауыш сынып оқушыларының ОӘЖ жоба әрекетінің элементтері ғана қолданылады. Жоба әрекеті дегеніміз қоғамға қызмет етуге бағытталған әрі зерттеу, әрі шығармашылық әрекеттің тәжірибеде жүзеге асырылуы болып та-былады. Жоба жұмысы бүкіл оқу жылы бойына жүргізіледі.

Жоба жұмыстарының тақырыптары: 5 - сыныпта – Қайырымдылық жолы-мен; 6 - сыныпта – Табиғат - баға жетпес

6. «Әскери патриоттық тәрбие негіздері» пәнінен СӨЖ және ОБСӨЖ ұйымдастыруға арналған әдістемелік нұсқаулықтар. Бекбосунов А.Қ., Қадырбаев Ж.Ә., Пернебаева П.М. - Шымкент, 2013ж.



сый; 7 - сыныпта – Ұжымдағы достық; 8 - сыныпта – Қоғамға қызмет ету; 9 - сыныпта – Менің құрдастарым; 10 - сы-ныпта – Менің борышым; 11 - сыныпта – Адамның рухани жетілуі.

Жобалау әдісін қолданудағы негізгі мақсат – оқушылардың қызығушылық ынтасын дамыту, өз бетімен жұмыс-тарын жүргізу арқылы білімдерін жетілдіру, зерттеушілік дағдыларын да-мыту, ақпарат жинақтау, байқау, салыс-тыру, қорытынды жасай алуға үйрету. Мұғалім жоба жұмысын ұйымдастыру-да оқушыларға зерттеу объектісі жайлы ақпарат пен білім жинақтау дағдыларын дамытумен қатар, іс-әрекет барысын-да өзін-өзі тануға, өмірдің әр саласын-да табысты қызмет жасау үшін және үздіксіз білімін жетілдіруге қажет ізгі қасиеттерін ашып, дамытуға жағдайлар туғызуды қамтамасыз ету қажет.

Жоба жұмыстары оқу әдебиеттері-мен жұмыс; кітапханада, электрондық базада ақпарат іздеу; мектеп медиа-текасында ақпарат іздеу; интернеттен ақпарат қолдану; әртүрлі моделдерді құрастыру; объектілерді фотоға түсіру; эксперимент жүргізу; социологиялық сұрау, интервью, сауалнама жүргізу; буклет, альбом, газет, коллаж және т.б. құру; әртүрлі деңгейдегі жарыстарға қатысу; басқа адамдар мен қоршаған әлемге көмек жасау және т.б. арқылы жүзеге асырылады.[1] Жобаны дайын-дау көздеріне өзін-өзі тану оқулығы, танымдық кітаптар, телехабарлар, ғаламтор, отбасы мүшелерімен, сынып-тастарымен, достарымен, өмірі өнегелі адамдармен, әсіресе, табиғатпен тығыз байланыс, сондай-ақ қызықты істерге, шараларға қатысу, оларды өткізуге атса-лысу және іс-әрекеттің басқа да түрлері жатады. Жобаны жүзеге асыру барысын

көрсету үшін дәптерде Жоба күнделігі берілген.

Мысалға, 8-сыныпқа арналған «Қоғамға қызмет ету» жобасын қарастырып көрейік.

Жобаның мақсаты: жалпыадам-заттық құндылықтар негізінде оқушыларды ізденуге ұмтылдыру арқылы өздерінің рухани табиғатын ашуға жетелеу. Жоба жұмысы 4 кезеңде орындалады.[2,3]- 1-кезең бойынша жоба жұмысы. Адам - қоғамның қозғаушы күші. Адамның мәселесі шешілмесе қоғам-ның да мәселесі шешілмейді, өйткені екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Сондықтан жоба тақырыбына сәйкес қоғамдағы қызметіне араласудағы алғашқы қадамы - қоғамдағы маңызды проблемалары-мен тікелей айналысуы үшін «Мен қандай қоғамда өмір сүргім келеді?» деген мәселені «Қоғамға қызмет ету» дегенді қалай түсінесің? Қоғамдық пай-далы қызмет дегеніміз не? Қоғамның мүддесін өз мүддеңнен жоғары қоя аласың ба? Қоғам мен адамның байла-нысы қандай? Қоғамды көркейту үшін не істеу керек? Неге адамдар өзара көмекке келуге тырысады? Қоғамға қызмет ету үшін қандай қабілеттілік қажет? деген сұрақтарға жауап беру арқылы жобаның мақсаты мен міндеттері белгіленеді.

Оқушылар қоғамға қызмет етудің үлгісі ретінде оқулықта шығармалары берілген, қазақ халқының біртуар арыс-тары А.Кұнанбаев, Ш.Кұдайбердіұлы, Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Б.Момышұлы, Қ. Сәтбаевтардың өмір жолы мен қазіргі жаһандану саясаты кезінде өзінің көкейтестілігін жоймаған материалдар жинап, қысқа әңгіме құрастырып, мектеп газетіне мақала

61№1 (65) - 2019


Ақпейіл және ықыласты жүрек адамды жетелеуі тиісті, сонда ғана оның еңбегі және табыстылығы ерекше мәнге ие болады. Адам бол-ып дүниеге келу жеңіл, бірақ адам болу қиын. Абай Кұнанбаев

жаза алады.2-кезең бойынша жоба жұмысы.

Жобаның екінші кезеңін орындау барыс-ында оның жалпы көрінісін кеңінен жос-парлап, қолда бар мағлұматтар қорын бағалап, орындаушылардың міндеттерін белгілейді. Еліміздің, қаламыздың, мектебіміздің жауапкершілігі жоғары, қайырымдылығы мол азаматтары жайлы ақпарат жинақтап, қамқор бо-лып жүрген абзал жандармен кез-десу ұйымдастырып, ерлігі мен қайырымдылық үлгісін сипаттауға кол-лаж, буклет құрастырылады.

Жоба орындауға қажетті, танымдық пайдасы жоғары мағлұматтарды іздесті-ру жолдарына тоқталатын болсақ: кәсіби әрекеті үлгі болатын ата-аналармен кез-десу ұйымдастыру; қайырымдылық көрсету саласында өзіндік үлгісі бар ұйымдармен интернет-сайт арқылы байланыс жасау; жобаға байланысты тәжірибелі, білікті мамандармен кезде-су; ауыл, қала кітапханаларын аралау. Осылайша тыңғылықты, мазмұнды, жүйелі, атқарылған жұмыстардың зерт-теу нәтижелері тақырыптық альбомға жинақталып, сұрыптаудан өткізіледі.

3-кезең бойынша жоба жұмысы. Жоспарланған барлық әрекеттердің жүзеге асыруын, оған өзіндік баға беретін нәтижелерін сараптап өткізетін кезең. Жобаны тиімді орындау үшін, қайшылық байқалатын кезеңдерін ой-ластырып, оларды жоюдың жолдары мен шешуге бағытталған ұсыныстарды

табу үшін: - Нақты қандай іс-шаралар орындалды? - Қандай қиыншылықтар мен кедергілер кездесті? - Оларды жүзеге асырудың жолы мен әдістері қандай? - Жобаның кезекті кезеңін орындауға қандай оңтайлы ұсыныстар қажет? - деген сұрақтар қатарына жауап беруге тиісті. Жобаның қызықты және тартымды тұстарын сипаттайтын көрме, бейнекөрініс, презентация, фотоколлаж дайындап, көпшілікке көрсетеді.

4-кезең бойынша жоба жұмысы. Жоба орындаудың қорытынды кезеңі болғандықтан, оның нәтижелері айқындалып көпшілікке жарияланады, оған ата-аналар, ұстаздар, басқа сы-нып оқушылары қатысады. Жобаның нәтижесі тіршіліктің қандай көрінісінен байқалады, өзі үшін, достары үшін қаншалықты маңызды? Шараны мереке түрінде өткізіп, нәтижелердің көрмесін ұйымдастырып, қатысқандармен сауал-нама жүргізіп, пікірлері мен ойларын білдіруге мүмкіндік жасайды.

Жобаны орындау дәрежесін келесі көрсеткіштер: мәселенің көкейтестілігі және құндылығы; проблеманың толыққанды шешілуі; проблеманы шешу жолдарының ерекшеліктері; жоба нәтижесінің маңыздылығы мен жаңалығы; жобаны орындау барыс-ында қатысушылардың даралығы, әрбір топтың, ұжымның үлесі арқылы бағалайды. Сондай-ақ, жобаны қорғау кезіндегі баяндаушының сенімділігі, нәтижелердің ғылыми танымдылығы да ескеріледі.

Егер келесі: берілген міндетті шешу үшін мұғалімнің кәсіби дайындығы-ның сәйкестілігі; жоба жұмысын жүргізуге оқушы мен мұғалімнің уәжін қалыптастыру; оқушының жоба әрекетін ұйымдастыруда кешенді




1. Калачева И.В. Проектная деятельность как необходимое условие организации учебно-воспитательного процесса по самопознанию./Самопознание.kz.қыркүйек, 2018 ж.2. 2018-2019 жылға арналған әдістемелік-нұсқау хат. – Астана, 2018 ж.3. «Педагогтің кәсіби құзыреттілігі – білім сапасын көтерудің фактілері» баянда-малар жинағы – 28.03.2014

тұрғыны қолдануы; жоба әрекетінің педагогикалық сүйемелденуі; негізгі дағдыларды қалыптастыру бойынша мониторинг жүргізу, соның ішінде, шынайы көшбасшылық сияқты шарттар мен жағдайлар орындал-са, жоба әрекетін жүргізу дағдыларын қалыптастыру үдерісі тиімді болады.

Қорыта келгенде, тұлға өзін-өзі тану жолында мұғаліммен бірге іздену арқылы өзіне, өзгеге және өмірге қатынасын, өзіндік ұстанымын, өмірлік көзқарасын, іскерлік дағдыларын айқындап, оны шынайы өмірде қолдана білуге үйрену арқылы өзінің ішкі әлемін танудың жаңа жолдарын ашады.

ОҚУШЫ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Торебекова Э. А.,магистр, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

Атырау облысы бойынша ПҚ БАИ

«Еліміздің болашағы – ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімділігін талап етеді»,- делінген мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасында. Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адам-зат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік

жасау. Адам баласы әртүрлі жағдайда

тәрбиенің әралуан әсерінде бол-ып, әр салада қызмет етеді. Осы фактордың бәрі, оның жан-дүниесінің қалыптасуында елеулі із қалдырады. Сонымен бірге, бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен бастауыш сынып мұғалімдеріне міндет артып, жауапкершілік жүктейді.

Бастауыш сынып оқушысының пси-хологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар,

63№1 (65) - 2019


Қандай да тарихи тірлік жасаушы халық - жер бетіндегі ең тамаша жаратылыс, тәрбиеге тек қана осы бай да таза қайнар көзден керектіні ала білу керек. К. Ушинский

өскен ортасына балабақшада болу-бол-мауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға тағы басқа жағдайларға байланысты.

Психология ғылымында баланың психикалық дамуын түсіндіретін тео-риялар шартты түрде биогенетикалық және социогенетикалық деген 2 үлкен бағытқа бөлінеді. Бұл бағыттар бір-бірінен бала дамуының негізінде қандай факторды (биологиялық не әлеуметтік) алуымен ерекшеленеді. Л.С. Выготский теориясы: баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасауда тарихи тәжірибе өнегесінен жанама-лай үйренуі. Осылайша, бала өзінің дербестігін, жеке басының психикалық қасиеттерін өрістетеді, әлеуметтік ор-тадан меңгерген білімі мен әралуан мағлұматтары оның ішкі дүниесінің, психикасының дамуындағы ең жоғарғы функция, яғни болмыстың бала санасындағы бейнелеуі деп аталады. Бала дамуының белгілі кезеңдерінде мінез-құлқы, іс-әрекеті және баланың қоршаған әлем мен өзіне деген қатынасы үлкендер арқылы іске асыры-лады. Д. Элькониннің айтуынша: «Бала әрқашанда екі адам – оның өзі және ере-сек адам». Даму барысында бала мен ересектің сыртқы тікелей емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесіне және де баланың дербестік ерікті іс-әрекетіне айналады.

Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім, іскерлік, дағдыны берудің жай

қосындысы емес, өзара әсерлесу нәтижесінде өзара баю мен өзгерудің күрделі процесі. Бала өзіне берілетін басқаның тәжірибесін белсенді түрде ой елегінен өткізіп, өңдеп пайдаланады.

У. Джеймстің айтуы бойынша: «Адам үшін қоғамда өз бетімен назар-дан тыс қалу және басқалардың оны мүлдем байқамауы – ең зор жаза».

К. Ушинскийдің «Қандай да тарихи тірлік жасаушы халық - жер бетіндегі ең тамаша жаратылыс, тәрбиеге тек қана осы бай да таза қайнар көзден керектіні ала білу керек!» - деген даналық ойына құлақ асу әр ата-ананың парызы.

Бастауыш сынып оқушысының балалық кезеңі — бұл 7-11 жас арасындағы жеке тұлғаның әрі қарай дара-психологиялық дамуы және әлеуметтік-адамгершілік сапаларының қалыптасуы процесі. Бұл кезеңге тән: - баланың материалдық, коммуника-тивтік, эмоционалдық мұқтаждарын қанағаттандыруда отбасы жетекші (до-минация) рөл атқарады; - әлеуметтік-танымдық қызығушылы-ғын дамыту және қалыптастыруда мек-теп жетекші рөлді атқарады; - отбасы мен мектептің басты қорғаушы қызметі сақтала отырып, балада ортаның жағымсыз ықпалына қарсы тұра алу қабілеті арта түседі. Әлеуметтік статустың өзгеруі, оқушыға айналуы.

Жас және педагогикалық психология-да бастауыш мектеп жасының өзіндік орны бар. Бұл жаста оқу іс-әрекетін меңгереді, психикалық функцияның еріктілігі құрылады, рефлексия туын-дайды, өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді, ал әрекет ішкі жоспарға ара-қатынаста болуды бастайды. Бастауыш мектептің оқу жұмысының әр саласына бейімделу балада бірден қалыптаспайды, оған



біраз мерзім үйренуі керек. Егер мек-теп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу іс-әрекеті шешуші рөлді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиын. Со-нымен қатар, жаңа ортаға үйреніп, мұғаліммен, құрбыларымен қарым-қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Бастауыш мектептің оқу жұмысының әр саласына бейімделу балада бірден қалыптаспайды. Осыған біраз мерзім үйрену керек. Сонымен қатар балалардың оқуға белсенділігі сабақтарда әртүрлі.

Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген тапсырманы жаттап алғысы келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны үйретпегендігінен кездеседі. М.М. Мұқанов өзінің «Жас және педагогикалық психоло-гия» еңбегінде бастауыш мектепте тапсырманың балаларға екі түрлі жол-мен берілетінін көрсетті. Біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі, мысалы, тақпақты жаттау үшін мәтіні беріледі. Осы мәтінге өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді. Сол мәтінге сүйене отырып, бала оны жат-тап алады. Баланың оқу әрекеті арқылы әрекеті белсеніп, яғни мәселені шешуі, оның танымдық іс-әрекетінің даму-ына көмегін тигізеді. Іс-әрекет жеке әрекеттерден тұрады да, алдыға қойған

мақсатқа жетуге бағыттайды. Мақсат және мотив іс-әрекеті бірдей орындал-майды. Оны мысалы И.Кулагина «Жас ерекшелігі психологиясында» былай деп келтірілген: «Оқушының үй тапсыр-масында математикадан есеп шығарып орындау. Оның мақсаты - осы есепті шығару. Оған негізгі мотив әртүрлі болады, біреулері шешесін ренжітпеуге тырысады, екіншілері «бестік» баға алу үшін немесе тезірек тапсырма-ны орындап, достарымен ойнауға кету үшін». Осы үш жағдайда да баланың математикалық тапсырманы шешуі үшін мағына әртүрлі қалыптасады. Міне, сондықтан, іс-әрекет құралымын мынадай жүйемен көрсетуге болады: «мотив-іс-әрекет», «мақсат-әрекет», «меңгерілетін іс-әрекет-операция».

Мұғалімнің көңіл бөлуіне бала сенгіш орындаушы ретінде қарайды. Осыған байланысты бастауыш мек-теп оқушыларының дұрыс шешім қабылдауына жағдай жасалып, оның зейіні белсенді әрекеттенеді. Бірақ мұғалім де, ата-аналар да баланың мүмкіндігін ұмытпаулары керек. Мек-тепке түсу танымдық іс-әрекеттердің ішінде зейіннің дамуына күшті әсер етеді. Бала үлкендерден «сен мүлдем тырыспайсың?» деген сөз естиді. Бірақ ол «тырысу» деген сөздің мағынасын түсінбейді. Сол үшін де өзінің күшін қай бағытқа бұру керек екендігін білмейді. Бастауыш мектеп жасы қоғамның әлі толығымен қалыптаспаған мүшесі. Бала бастауыш мектепке келгеннен кейін барлық мектеп ұжымының ал-дына қоятын өзекті мәселе оқытудың тиімділігін қалай арттыру? Оқушы берілген білімді ғана меңгеріп қоймай, өз бетінше ойлай алуға қалай үйретуге болады? Осы тәрізді басқа да, көптеген

65№1 (65) - 2019


сұрақтар туындайды. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде кейінгі жылдары оқытудың тиімділігіне әсер

етуге арналған әдіс-тәсілдер, принцип-тер көптеп ұсынылуда.


1. Ж.Қ. Дүйсенова, Қ.Н. Нығметова. Балалар психологиясы. - Алматы, 2012-6б 2. Психология. 1 том. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. - Алматы, 2005-9б 3. И.Ә. Абеуова, Л.К. Ермекбаева. Әлеуметтік психология. - Алматы, 2012-38-39б 4. Ж.Аймауытов Психология. - Алматы. 1995-78 б

ТАҒЫЛЫММЕН ҮНДЕСКЕН ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ЖЕТІ ҚЫРЫ

Бегалина О. А.,«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалының

Астана қаласы бойынша ПҚ БАИ,

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты тағылымды мақаласы жарық көрді. Ел назарына ұсынылған мақала қоғам са-насына бірден тың серпін беріп, қызу талқылануда. Осыған орай «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалының Астана қаласы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының қызметкерлері Елбасы мақаласымен танысып, қоғамның бір мүшелері ретінде елімізде болып жатқан өзгеріс, тың жаңалықтардан тыс қалмай, өз лебіздері мен пікірлерін білдіріп үн қосуда. Мақаланың ішкі мазмұнына, тарихи құндылығына баса назар аудара отырып, өз ойымды білдіруді жөн деп таптым.

Ұлтымыздың ұланғайыр жері, сол жерді мекендеген халқы, құнарлы да өрнекті тілі, сан ғасырлық тарихы,

таным-түсінігіміз, өзіндік мәдениетіміз, басқа да ұлттық құндылықтарымыз - халықтың өмірлік бай тәжірибесінен бастау алып, тағдырдың тезінен өтіп, ұрпақтан ұрпаққа халық шығармашылығы арқылы жет-кен өлшеусіз мұра. Мақалада атап көрсетілген ұлы даланың яғни қазақ жерінің жеті қыры тек қазаққа ғана таныс емес, сондай-ақ ұлы даланы, қазақ жерін мекен етуші түрлі ұлт өкілдеріне де таныс құндылықтар. Бұны мақала жолдарынан да оқуға бо-лады: «Сонымен бірге ұзақ уақыттан бері біздің жерімізде өмір сүріп келе жатқан көптеген этностарға ортақ Қазақстан тарихы туралы сөз болып отырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл – түрлі этностардың көптеген көрнекті тұлғалары өз үлестерін қосқан бүкіл халқымызға ортақ тарих. Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Бірақ

Білімдегі жаңалықтар66


қандай да бір тарихи оқиғаны таңдамалы және конъюнктуралық тұрғыдан ғана сипаттаумен шектелуге болмайды. Ақ пен қара – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Бұлар өзара бірлескенде жеке адамдардың да, тұтас халықтардың да өміріне қайталанбас реңк береді. Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек.

Біз басқа халықтардың рөлін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз» - деп атап өтті Ел-басы.[1]

Мақалада мән берілген жеті құндылыққа саралап қарайтын болсақ, ұлы дала төсінде шынайы тарих-пен бекітіліп, осы күнге жеткендігі, оның қазіргі таңда ғылыми тұрғыда нақты дәлелдерге ие екендігі өткенін бағалайтын халқымыздың әрбір өкіліне аян. Атап айтқанда атқа міну мәдениеті, ұлы даладағы ежелгі металлургия, аң стилі, алтын адам, түркі әлемінің бесігі, ұлы жібек жолы, Қазақстан – алма мен қызғалдақтың отаны, - деп бай тарихымыздың жеті қырын ашу – нақты да шынайы тарихымызбен әлемдік қауымдастыққа Қазақстанды таныстыру. Әлем халықтарының қызығушылығын арттыра отырып, әлемдік аренаға жас мемлекетіміздің жарқын бейнесін нақты

дәлелдермен ұсыну. Мақаланы оқып отырып, ұлы

даладағы ежелгі металлургия жөнінде: «Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі. Ежелгі заманда-ақ Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау-кен өндірісінің ошақтары пайда бо-лып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына бастады.

Ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамы-тып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл тура-лы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді» [1] - деген жолдарды оқып отырып, өзімнің туып-өскен жерім, ар-хеолог ғалымдардың назарына ілігіп, қазіргі уақытта зерттеліп жатқан шағын ғана Тасқора деген ауылымның ежелгі тарихы есіме түсті: «Тасқора, 1 Тасқора қоныстарынан табылған

Толық өркениетті ел болу үшін ал-дымен өз мәдениетімізді, өз тарихы-мызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн. Н. Ә. Назарбаев

67№1 (65) - 2019


коллекциялардың ішінен қола пышақ, жебе, бүлінген қола заттар, тас кет-пен, және қыш бар. Екі қоныс бір мезгілде пайда болған. Оның уақытын бір жүзді қола пышақ пен үш қабатты жебенің ұшы бойынша анықтауға болады. Осы үлгідегі заттар ерте сақ дәуіріне тән және Тасқора, 1 Тасқора қоныстарын б.з.д. VIII-VI ғғ. жатқызуға мүмкіндік береді».[2] Бұл мақаланың маңыздылығы кез келген оқырман мақала мазмұнын өз ой елегінен өткізе отырып, тарихымыздың тамырының тереңде жатқанын нақты ғылыми зерт-теулермен дәлелдеп, ұсынылғанын байқап, оны өз пайымымен ұштастыра алады. Қазіргі ұлттық сана – түпсаналық ақпаратпен жаңғырып, халқымыздың жаңа түсінік, танымының, пайымының жаңғыруына әкеледі. Бұл өз кезегінде Елбасының «Руxани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының жалғасы іспетті. Сондай-ақ, өткен жылдар-да Елбасының ұсынысымен қазақтың ұлттық тарихының көкжиегін кеңейту, ұлттың жаңа тарихи дүниетанымын қалыптастыру мақсатында әзірленген «Тарих толқынындағы халық» атты ар-наулы бағдарламасымен де ұштасып жатыр.

Мақалада тарихи сананы жаңғырту бойынша бірнеше жобалар ұсынылған. Соның бірі «Архив – 2025» жобасы. Бұл жоба бойынша: Тәуелсіздік жылда-рында халқымыздың өткенін зерттеуге қатысты ауқымды жұмыстар атқарылды. Еліміздің тарихи жылнамасындағы ақтаңдақтарды қайта қалпына келтіруге жол ашқан «Мәдени мұра» бағдарламасы табысты іске асырылды. Бірақ, бабаларымыздың өмірі мен олардың ғажап өркениеті жөніндегі көптеген

деректі құжаттар, әлі де болса, ғылыми айналымға түскен жоқ. Олар әлемнің бүкіл архивтерінде өз іздеушісі мен зерттеушісін күтіп жатыр. Сондықтан ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасауымыз қажет деп санаймын. Бұл жобаны жүзеге асыру барысында та-рихшылардан, деректанушылар мен мәдениеттанушылардан құрылған ар-найы топтардың отандық және шетелдік ірі архивтермен өзара жүйелі әрі ұзақ мерзімді ықпалдастықта болып, іздеу-зерттеу жұмыстарын жүргізуіне баса мән беру керек. Қай жағынан болсын, бұл маңызды жұмыс мемлекет есебінен атқарылатын «академиялық туризмге» айналмауға тиіс. Архив деректерін тек жинақтап қана қоймай, барлық мүдделі зерттеушілер мен қалың жұртшылыққа қолжетімді болуы үшін оларды белсенді түрде цифрлық форматқа көшіру қажет.

Өз тарихына деген мақтаныш сезімін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан басталуға тиіс. Сондықтан мектеп-тер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру маңызды. Ұлт тарихын санаға сіңіру барша қазақстандықтардың бойында өз бастауларына деген ортақтық сезімін қалыптастырады, - деп нақтылады жобаның мазмұнын мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев.[1]

Әрі қарай мақаламен ұштасқан ой-ымызды сабақтар болсақ, институттың педагогикалық қызметіне мағына үстер тағы да бірнеше жобаға аса мән беру-



ге болады, бұл «Ұлы даланың ежелгі өнер және технологиялар музейі», «Ұлы даланың ұлы есімдері» және «Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы» жобалары. Міне, осыдан барып, мақала мазмұнының білім беру саласы-мен де тікелей байланыста өрбитінін байқаймыз.

Жалпы тағылымға толы мақала болғандықтан білім беру саласындағы өзгерістермен де астасып, тарихи са-наны жаңғырту арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне де өз үлесін қосары анық. Бұл орайда «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалының Астана қаласы бойынша ПҚ БАИ басшылығы мен кафедралардың профессорлы-оқытушылар құрамы, институттың құрылымдық бөлімдерінің маманда-

ры біліктілікті арттыру курстарының тыңдаушыларын мақала мазмұнымен таныстырып, оның қоғамдық сананы жаңғыртудағы мәнін ашуды қолға алып, курстық оқытудың мән-мағынасын кеңейтуді өз алдарына мақсат етуде.

Курс тыңдаушылары өз кезегінде жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеуге жете мән беріп, еліміздің болашағының жарқын болуы-на өз үлестерін қосары анық.

Ұлттық идея, ұлттық құндылықтарға жаңаша қарауды өткір талап етіп отырған бүгінгі таңда Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты тағылымды мақаласының берері зор.


1. «Ұлы даланың жеті қыры» атты Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың мақаласы – Астана, 21 қараша 2018 жыл2. Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы. http://lib.yessenovfoundation.org/atlas-tom-1/files/assets/basic-html/page232.html

ГДЕ ЖЕ ВПЕРВЫЕ БЫЛА ОДОМАШНЕНА ЛОШАДЬ?

Нурушев М. Ж.,доктор биологических наук РФ и РК,

академик РАЕН, профессор ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, г. Астана

Народ Казахстана имеет многовеко-вую историю и обладает культурными ценностями, которые входят в сокро-вищницу мировой цивилизации. Свиде-тельством тому служат археологические находки, подтверждающие высокий уро-

вень развития цивилизации оседло-зем-ледельческой и кочевой культур древних племен, населявших территорию нашей страны.

История любого этноса - это путь его эволюции сквозь время и пространство,

69№1 (65) - 2019


это путь, который выбрали его далекие предки, как единственно верный в тех условиях, в которых они жили. Пос-кольку евразийская степь и её насель-ники (прототюрки) стала местом, отку-да впервые была одомашнена лошадь, а отсюда зародилось и получило развитие всадническая культура, которая явилась переломным моментом в сознании на-ших предков – они получили превосход-ство над дикими животными, которых постепенно стали приручать.

В космическом масштабе это произ-вело революцию в хозяйстве и военном искусстве, а это один из главных эле-ментов степной цивилизации. Кочевая культура и быт неразрывно связаны. И боевой конь, и тягловая лошадь игра-ли в жизни жителей Великой Степи ключевую роль. Именно евразийская степь является единственным местом, где лошади выжили после последнего ледникового периода. Обширная зона евразийских степей от границ Восточ-ной Европы до просторов Монголии состояла преимущественно из доминан-ты плодородных степей, куда входили в качестве конгломератных образований горные массивы и засушливые полу-пустынные области. Морфологические изменения, свидетельствующие о до-местикации животных, появляются да-леко не сразу, что заставляет искать для изучения более ранней стадии какие-то иные критерии. В методическом плане последние были суммированы А.В. Ар-циховским [1]. Он отметил три наиболее существенные особенности:- позвонки и грудные кости диких жи-вотных в стоянках редки, для домашних животных представлены все части ске-лета;- среди диких животных есть очень ста-

рые индивидуумы, среди домашних их нет;- диких самцов и самок поровну, среди домашних преобладают самки.

R. Dyson [15], посвятивший данной проблеме специальную работу, выделил два основных критерия. Это, во-первых, тенденция к росту со временем относ-ительного количества костей «потенци-ально домашних животных»; во-вторых, постепенное увеличение среди них удельного веса костей молодых особей.

Открытие было сделано вблизи по-селка Ботай в северном Казахстане, где степи Средней Азии начинают уступать дорогу сибирским лесам. Данное свиде-тельство о более ранней дате одомаш-нивания лошадей описано в журнале «Science» международной командой ар-хеологов [22]. Ведущим автором докла-да является Outram A.K. из Университе-та Эксетера (Великобритания). Позже, уже 5-го марта 2009 года американский журналист Джон Нобл Уилфорд опу-бликовал статью в «Нью-Йорк Таймс», о том, что в 2009 году ученые объяви-ли, что ботайцы в казахских степях, по-видимому, первыми одомашнили, и, возможно, приручив их, уже ездили на лошадях - около 3500 лет до нашей эры. Дата и точные цифры доместикации ло-шади установлены на основании дати-ровки костей лошадей, элементов упря-жи и молочных липидов.

Именно в лаборатории Бристоль-ского университета (Великобритания) в 2008 году с помощью биохимического анализа были обнаружены следы жир-ных кислот от кобыльего молока (кумы-са) на стенках керамических и глиняных сосудов ботайской культуры, которым более 5 тысяч лет. Остатки на стенах со-судов, являются следами кобыльего мо-



лока, что свидетельствует о том, что жи-тели Ботая знали рецепт приготовления кумыса [22].

Таким образом, благодаря археоло-гическим исследованиям последних лет в Казахстане установлено, что история доместикации лошади на евразийском континенте уходит далеко в древность – в эпоху меднокаменного века (IV тыс. лет до нашей эры).

Дикие аборигенные лошади разных типов на территории Евразии разводят-ся со времен глубокой древности [8,9]. Научные исследования ученых из ряда зарубежных стран на уникальном энео-литическом поселении Ботай и других объектов ботайской культуры на протя-жении 37 лет (1980-2017 гг.) позволили сделать ряд научных открытий в древней истории Казахстана [5,6,20] и всего Ев-разийского континента [11,18], в целом. Суть научных открытий заключается в следующем:

1. В степях северного и централь-ного Казахстана впервые на планете IV тыс. лет до н.э. была одомашнена лошадь.

2. Человечество перешло после нескольких миллионов лет эволюции от пешей коммуникации – к конной. Этот момент и был началом степной цивилизации, динамичным ускори-телем мирового исторического про-цесса. Начиная с IV тысячелетия до н. э. - Времени сложения ботайской культуры ранних коневодов евразии – вплоть до индустриальной эпохи XVII-XVIII вв. Лошадь играла ос-новную роль в эволюции цивилизо-ванных процессов не только великой степи, но и в остальной территории Евразии.

Зарубежные ученые почвоведы, гео-логи [16] и Сандра Олсен [21] из «Кар-неги Музей естественной истории» энеолита изучив окрестности Ботая, не-большие поселки Красный Яр и Василь-ковка (расположенные по соседству, в пределах одной сотни километров) уста-новили, что они были заселены около 5300 лет тому назад, т.е. после первых этапов приручения лошади. Так, по их материалам из 25 проб почвы грунта взятой внутри кругового ограждения в поселке Красный Яр и сравнивая их с почвой, отобранной из-за ее пределов, геологи Майкл Розенмайер и Розмари Капо из университета Питтсбурга обна-ружили очевидные различия.

Анализ химии почв показал, что в почвенном грунте внутри ограды намно-го выше концентрации фосфатов, чем за ее пределами, что указывает на плотную концентрацию навоза. Причем почвы внутри ограждения дают в 10 раз боль-ше фосфора, чем почвы улиц окрестнос-ти. Фосфор мог представлять остатки навоза в обоих населенных пунктах, где лошади были заключены в загоны или конюшни. Фактический загон, датиро-ван 3500 - 3000 гг. до н.э. Поскольку у ботайцев не было крупного рогатого скота и овец, было ясно, что это был загон лошадей. Загоны для животных, использование конского навоза в стро-ительных материалах, а также широкое распространение снаряжения вроде лас-со, все это свидетельствовало об эксплу-атации диких лошадей. Эти и другие но-вые аргументы позволяют утверждать, что в Ботае люди не только приручили лошадь, но и вся полукочевая экономика была связана с этим животным.

Эти поселения расположены в самом

71№1 (65) - 2019


центре естественного ареала степного тарпана (Equus ferus), дикой лошади, ко-торая была самым вероятным предком домашней лошади. Ботайцы впервые выработали календарные циклы ското-водов. Зимой они жили в больших посе-лениях (20 - 30 га) и стационарных до-мах. А весной часть жителей поселков вместе с лошадьми уходили в открытые степные районы Тургайской ложбины и отрогов Улытау в Джезказганском реги-оне. Фактом является рисунок на глиня-ном горшке, изображающий два колеса и стилизованное изображение лошади между ними [7].

Данные американского ученого D. Anthony [11,12,13] показывают, что де-сятая часть найденных при раскопках зубов ботайских лошадей носят следы от костяных и волосяных удил. Артефакты с повреждениями костной зубной ткани (эмали) на коренных зубах связанные с последствиями ношения удил, одного из элементов упряжи, предназначенной для управления рабочими животными. Аналогичные следы износа на зубах ар-хеологи считают доказательством при-ручения. Есть и другие археологические доказательства одомашнивания ботай-ской лошади: застежки пут, фрагменты удил. Именно американский ученый David Anthony первым здесь применил оригинальную методику определения следов на зубах лошади от использова-ния костяных и волосяных удил.

Следует отметить, что такие следы оставляют не только металлические уди-ла, но и удила из органического матери-ала. Доказательства использования ло-шадиной сбруи носителями ботайской культуры являются самыми древними, так как ранее опубликованные анало-

гичные данные из украинского селения Дереивка были впоследствии опровер-гнуты. При радиоуглеродном анализе материалов из Дереивки оказалось, что в слои существовавшего там неолити-ческого поселения 4000 г. до н.э. попали останки лошади из поздней эпохи, около 700 - 200 г. до н.э. [17,18]. Носители бо-тайской культуры освоили езду верхом с целью охоты на диких лошадей [17,18].

Однако, в отношении лошади это по-ложение не может быть верным. Дело в том, что приручение и одомашнива-ние лошади взаимосвязано. В энеолите идея содержания животных в загоне «на мясо» переросла в идею использования лошади для контроля над табунами и охоты. Это принципиально важный мо-мент в раскрытии механизма одомаш-нивания лошади. Лошадь стала исполь-зоваться не только как резерв пищи, но и как средство труда, охоты и пастуше-ства, как составная часть контроля над стадом. Это был новый, высший этап в развитии хозяйства потребляющего типа и одновременно начальный этап произ-водящего хозяйства [7].

Одним из существенных материалов в изучении одомашнивания животных считается подробная характеристика остеологических источников. Весь кост-ный материал из Ботая содержит сотни тысяч, в основном, это останки костей лошади.

Остеологический материал содер-жит кости лошадей, относимых пале-озоологами к домашней форме. Здесь, обнаружены череп и две нижние челю-сти собаки. Кости лошади на поселении составляют 99,0%. Основной возраст ботайских лошадей 3,5 - 5 лет и стар-ше. Молодых особей, по определению



Лошадь гораздо щедрее, чем человек, одарена инстинктами и чувствами. Слышит лошадь лучше кошки, обоняние тоньше, чем у собаки, она чувствитель-на к ходу времени, к перемене погоды… Нет ей равного на Земле животного. А.И. Куприн


1. Арциховский А.В., «Основы археологии». – М.: Госполитиздат, 1954, с. 41.2. Бибикова В.И. «К изучению древнейших домашних лошадей Восточной Евро-

Н.М. Ермоловой [4], немного. По нашим данным, рост ботайской лошади варьи-ровался от 130 до 153 см. Если рассма-тривать данные остеологии через при-зму состояния самого поселения Ботай и особенностей промеров костей лошадей из памятников эпохи бронзы и железа на этой же территории, то предпочтитель-нее будет мнение о том, что ботайская лошадь уже была домашней.

Историческая устойчивость степной цивилизации объясняется не так назы-ваемой отсталостью от земледельческих оазисов, а единственно возможной в условиях степи сложившейся системой жизнеобеспечения. Ее признаки заклю-чаются в выработке специфического хозяйственно-культурного типа, обеспе-чивающий стабильный круглогодичный цикл хозяйственной деятельности и де-мографический рост [6].

Именно эти закономерности опреде-лили историческую перспективу разви-тия степной цивилизации, ее независи-мое существование от земледельческих культур Востока в эпоху бронзы и ран-него железного века. Степь дала всей древней цивилизации оригинальную стационарную и передвижную архитек-туру, а также принципиально новую сис-тему коммуникации – лошадь и колесо.

По измерениям, полученным на до-вольно большом количестве костей, видно, что цифры промеров ботайских лошадей лежат в пределах параметров домашних лошадей эпохи бронзы Казах-стана, Восточной Европы.

Еще одним доказательством одо-машненности ботайской лошади явля-ется факт массового нахождения костей одного вида на поселении. О подобном факте упоминает ряд ученых: В.И. Би-бикова [2], В.И. Цалкин [10], S.Bökönyi [14], ссылаясь на пример энеолитическо-го поселения Дереивки IV тыс. до н.э. на Днепре, где количество костных остан-ков лошади составляет 60%, а в поселе-нии Репин Хутор на Дону – до 80%.

По костям ботайской лошади мы впервые получили возможность устано-вить абсолютные размеры по отдельным параметрам и вычислить их пропорции. В последующем, анализ полученных ма-териалов ботайской культуры позволяет заключить, что наиболее вероятным пе-риодом начала одомашнения (доме-стикации) дикой лошади следует счи-тать – начало IV тысячелетия до н.э. Такая гипотеза имеет веские аргументы. Исторически подтверждено, что в эпоху позднего неолита и энеолита значитель-но изменились водный и температурный режимы. Увлажнение климата привело к расцвету степной экосистемы, разно-образию фитоценозов, соответственно идеальные условия в иерархической структуре экологии животных заняли копытные.

73№1 (65) - 2019


пы»//Бюллетень МОИП. Отделение биологии. Т. LXXV. Вып. 5. М., 1970.3. Витт. В.О. «Лошади Пазырыкских курганов»//Советская археология. т. ХУI. 1952. с. 187-188.4. Ермолова Н.М. «Остатки млекопитающих из поселения Ботай» (по раскопкам хозяйства и технологий по данным археологии: Сб. науч. тр. – Петропавловск.5. Зайберт В.Ф. «Ботайская культура» – Алматы: ҚазАкпарат, 2009. – 576 с.6. Зайберт В.Ф. «Ботай. У истоков степной цивилизации», книга-альбом. – Алма-ты: Балауса, 2011. – 480 с.7. Зайберт В.Ф., Тюлебаев А.Ж., Кулаков Ю.В., Задорожный А.В. «Тайны древней степи» коллективная монография. – Кокшетау, 2007. – 163 с.8. Нурушев М.Ж. «О проекте реинтродукции в природу лошади Пржевальского» // Современное состояние и перспективы развития научных исследований по коне-водству. ВНИИК. – Сб.тр. - 1989. – с. 78-80.9. Нурушев М.Ж. «Адаевская лошадь: эволюция, современное состояние и перспек-тивы разведения». Астана. Астана-Полиграфия, 2005 – 383 с.10. Цалкин В.И. «Происхождение домашних животных в свете данных современ-ной археологии» – Сб.: «Проблемы доместикации животных и растений». М., «Наука» 1972 – 56-70 с.11. Anthony, David W.; Brown, Dorcas (2000). «Eneolithic horse exploitation in the Eurasian steppes: diet, ritual and riding», Antiquity 74: 75-86.12. Anthony David W.; Brown, Dorcas R.; George, Christian (2006). «Early horseback riding and warfare: the importance of the magpie around the neck. The Evoluton of the Equine-Human Relationship. British Archaeological Reports International Series. 1560. Oxford: Archaeopress. pp.137-156.13. Anthony, David W. (2010) The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press – pp. 124.14. Bökönyi Sándor (1991). «Late Chalcolithic horses in Anatolia». In Meadow, Richard H.; Uerpmann, Hans-Peter.Equids in the Ancient World. Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients: Reihe A (Naturwissenschaften).15. Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag. pp. 123-131.16. Dyson R. H. «Archaeology and the Domestication of Animals in the Old World», American Anthropologist. 1953. 55: 27-36.17. French, Charly; Kousoulakou, Maria (2003). «Geomorphological and micromorphological investigations of paleosols, valley sediments, and a sunken-floored dwelling at Botai, Kazakstan». In Levine, Marsha; Renfrew, Colin; Boyle, Katie. Prehistoric Steppe Adaptation and the Horse. Cambridge: McDonald Institute. pp. 105-114.18. Kosintsev P.A. «The Human-Horse Relationship on the European-Asia Border in the Neolithic and Early Iron Age»// Horses and Humans: The evolution of Human-Equine Relationships /Ed. Sandra L. Olsen, Susan Grant, Alice M. Choyke and Laszlo



74

ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ НА УРОКАХФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ:

ИЗ ОПЫТА РАБОТЫТуленова А. А.,

учитель физической культуры, школа-гимназия № 22,

г. Астана

Каждый учитель – это стратег, ко-торый должен aнaлизировaть свою практику, отмечать положительные и отрицательные стороны своей дея-тельности и постоянно рaботaть нaд сaмообрaзовaнием.

Инклюзивное обрaзовaние – это процесс рaзвития общего обрaзовaния, который подрaзумевaет его доступность для детей с особыми образовательными потребностями. Это совместное обуче-ние и воспитание детей с ограничен-ными возможностями здоровья (ОВЗ) и

детей, не имеющих такие ограничения.К основным принципам инклю-

зивного обрaзовaния относятся:1) ценность человека не зависит от

его способностей и достижений;2) кaждый человек способен чув-

ствовать и думать;3) кaждый человек имеет право нa

общение и нa то, чтобы быть услышан-ным;

4) все люди нуждaются друг в друге;5) подлинное обрaзовaние может

осуществляться только в контексте ре-

Bartosiewicz. – BAR International Series 1560. 2006. – pp. 127-135.19. Levine, Marsha A. (1999). «The Origins of Horse Husbandry on the Eurasian Steppe». In Levine, Marsha; Rassamakin, Yuri; Kislenko, Aleksandr; Tatarintseva, Nataliya. Late Prehistoric Exploitation of the Eurasian Steppe. Cambridge: McDonald Institute Monographs. pp. 5–58.20. Levine M. Exploring the Criteria for Early Horse Domestication//Traces of Ancestry: Studies in Gonor of Colin Renfrew. – Cambridge, 2004. – pp. 5-58. 21. Olsen, Sandra L. (2003). «The exploitation of horses at Botai, Kazakhstan». In Levine, Marsha; Renfrew, Colin; Boyle, Katie. Prehistoric Steppe Adaptation and the Horse. Cambridge: McDonald Institute. pp. 83–104.22. Olsen, Sandra L. (2006-10-23). «Geochemical evidence of possible horse domestication at the Copper Age Botai settlement of Krasnyi Yar, Kazakhstan». Geological Society of America Annual Meeting.23. Outram A.K., Stear N.A., Bendrey.R., Kasparov A., Zaibert V., Thope N., Evershed R.P. (2009) «The Earliest Horse Harnessing and milking»// Science. V.323 (5919). pp. 1332-1335.

№1 (65) - 2019


75

альных взаимоотношений;6) все люди нуждаются в поддержке

и дружбе ровесников;7) для всех обучающихся достиже-

ние прогресса скорее может быть в том, что они могут делать, чем в том, что не могут;

8) рaзнообрaзие усиливaет все сто-роны жизни человекa.

И нaконец, инклюзивное обрa-зовaние, воспринимaя ребенкa тaким, кaкой он есть, подстрaивaет под него систему общего образования.

Работая с детьми из года в год - по-нимаешь, что нужно использовать но-вые методы и подходы для того, чтобы активизировать и стимулировать детей, повысить их мотивaцию к обучению. Мы - педагоги, большую часть учеб-ного времени уделяем ученикaм у ко-торых лучшие показатели, а слaбые и неуспевaющие - всегдa остaются в тени, и мы не знaем кaкими методами их ак-тивизировать. Чаще всего, педагоги стремятся привлечь к себе детей, кото-рые показывают высокие результаты и в перспективе будут успешными спор-тсменами.

Долго работая в таком режиме - взгляд у педагога на такие вещи зарету-шёвывается. Есть две категории учени-ков: первая - ребята, которые физически развиты, им необходимо указать путь и направлять их. Вторая – дети, которые нуждаются во мне: физически они сла-боразвиты и имеют лишний вес. К та-ким детям нужен особый подход и боль-ше внимания.

Я искала точки соприкосновения с ними: беседовала со школьным психо-

логом, классными руководителями и родителями, читала литературу. Пыта-лась с ними работать, но почему-то ра-бота не шла - дети меня не понимали и результата не было. Тогда я поняла, что таким детям нужен другой подход – ин-клюзивный (индивидуальный). В этом мне помогло обучение на трехуровне-вых курсах. Как оказалось, я нужнее именно этой группе ребят, и у меня по-явилось понимание того, как нужно ра-ботать, чтобы задействовать всех детей. Дети с особыми образовательными по-требностями занимаются не хуже, чем их сверстники в основной группе, они благодарны, что нашли себя в этой ра-боте через упражнения, игры и сорев-нования.

В учебной дисциплине «Физическaя культурa», учителем которой я являюсь, силовые упрaжнения – это подтягивaния нa высокой переклaдине из положения в висе - многим ученикaм дaются с боль-шим трудом, некоторые дети вообще не могут подтянуться ни одного раза. Если ученик не умеет подтягивaться - это проблемa для физкультурника. Прось-бы, требовaния, домaшние зaдaния не приносили никаких результaтов, покa я не решилa к этой проблеме подойти с другой стороны.

Прaктикa покaзaлa, что ученики добросовестно выполняют домaшнее зaдaние, когдa их оценивaют не с точ-ки зрения нормaтивов. При рaботе с отстaющими учaщимися лучше оценивaть не по покaзaтелям, a по вели-чине приростов их личных результaтов. Нa уроке недостaточно времени нa полноценное рaзвитие физических



кaчеств, поэтому единственный путь к успеху – это домaшнее зaдaние. Я убедилaсь в том, что, если ученик полу-чил формативную оценку зa успех, он, кaк прaвило, будет добросовестно вы-полнять домaшние зaдaния. Если уче-ник, который не умеет подтягивaться, сaмостоятельно стал зaнимaться и подтягиваться хотя бы один рaз, я его мотивирую. Нужно, чтобы был при-рост результaтов в навыках. Нaпример, ученик через две или три недели уже подтягивaется двa рaзa, то есть это сти-мул для него, естественно, у ребенкa повышaется сaмооценкa. Ученику сaмому уже интересно тaк рaботaть, потому что я повысилa мотивaцию к сaмостоятельным зaнятиям. При использовaнии одобрения особую роль игрaет учёт достижений, который я веду в ежедневнике. Ученик видит это и знaет. Он понимaет, что только от него самого зависит результат. Для больше-го успеха я сотрудничаю с родителями, получaется тройственный союз: учи-тель - ученик - родители. Если родите-ли установят турник в квартире и еже-дневно будут следить за выполнением подтягиваний своих детей, а также мо-тивировать их – это будет большим до-стижением для всех нас!

При выполнении зaдaний и их по-стоянном контроле решaется несколько зaдaч:- учaщийся привыкaет к сaмос-тоятельным зaнятиям;- обучение строится нa основе индивидуaльного подходa;- зaинтересовaнность родителей, кото-рые стaновятся помощникaми своего ребенкa и учителя;

- рaботa без спешки дaёт положитель-ные результaты;- ученик к концу учебного годa успеш-но сдaёт нормaтив по подтягивaнию.

Силовые упражнения в 3 классе. Илья подтянулся на высокой перекла-дине 12 раз, остальные меньше, не-сколько учеников - 0 раз. Пришла в го-лову идея! Раньше говорила, убеждала учеников, что надо подтягиваться, са-мостоятельно работать над собой, если, признаться, все это мало помогало. Сейчас я решила активно и физически их подвинуть в буквальном смысле это-го слова. Чтобы мотивировать детей к самостоятельным занятиям по силовым упражнениям, ставить их в строю по количеству подтягиваний. Кто больше всех выполняет подтягивания - физорг класса, остальные по количеству подтя-гиваний, последними стоят те, которые пока ни разу не подтянулись.

Решила создать здоровую конкурен-цию среди детей. Физорг и впереди сто-ящие ученики будут меняться местами в зависимости от количества подтяги-ваний: кто больше, тот и впереди! Дети должны видеть количество прироста к уже имеющемуся результату. Напри-мер: ученик подтягивается 2 раза, через какое-то время выполнил 3 раза, я ему ставлю оценку «5». Если было 0 раз, поработав над собой выполнил 1 раз – тоже ставлю оценку «5».

Самое интересное, что те ребята, которые могут подтягиваться больше всех, как правило, имеют невысокий рост и являются неприметными «скром-нягами». До этого в строю впереди всех стояли высокие и красивые мальчики, а потом мы взяли и все поменяли. С боль-

№1 (65) - 2019 77


Не обязательно быть лучше всех, достаточно быть лучше, чем вчера. Джо Фрейзер

шой неохотой ребята уступили место другим. Как это ни странно звучит, но я радовалась в душе, глядя на их недо-вольство и кислые лица. Раз это их заде-вает, значит, они прислушаются к моим убеждениям и будут работать над собой. Это будет для них сильной мотивацией. Пусть сейчас строй у нас некрасивый, зато впереди стоят достойные, целеу-стремленные и сильномотивированные ученики. Есть к чему стремиться!

Это первая неделя эксперимента, по-смотрим, что будет дальше - оживление среди детей и их удивление. Заинтере-сованы в нём даже девочки. Оказывает-ся, они тоже желают состязаться между собой! Теперь я удивлена, про них я не подумала. Надо предложить задание - поднимание туловища или прыжки че-рез скакалку за 1 минуту. И среди детей будет здоровое соперничество!

Работая по этому плану с ребятами, я преследую следующие цели: навыки; действия; результат. Детям необходимa обрaтнaя связь и коллаборативная среда для комфортного обучения, поэтому воз-действие должно быть гумaнным. Че-рез формaтивное оценивaние я создaю ситуaцию успехa и мотивирую учaщихся к дaльнейшему целенaпрaвленному об-учению. При формaтивном оценивaнии я не скуплюсь нa похвaлу и одобрение, рaдуюсь достижениям учеников и го-ворю это при всем клaссе. При этом важно хвалить не самого ученика, а его достижения, предостaвляю им возмож-ность взaимообучения, то есть рaботу в группaх, где «я понимaю», и «меня понимaют».

Использую лист наблюдения, где отрaжaется результaт подтягивaний по

месяцaм - как мониторинг, в котором видно, кaк рaботaет нaд собой ученик. Результaты по месяцaм, чтобы узнaть есть достижения или нет? Этот лист на-блюдений имеет огромное влияние нa учеников, тaк кaк его видит вся школa (он прикреплен на стене в спортзaле для обозрения). Формативное оценивaние предстaвляет собой процесс, в ходе ко-торого ученики сaми оценивaют уро-вень своих знaний зa определенный период времени, a зaтем, вместе с учи-телями, определяют следующие шaги нa пути их сaмосовершенствовaния.

Инклюзивное обучение – это индивидуaльное включение всех уче-ников в учебный процесс. Чтобы дети, которые имеют отклонения по состо-янию здоровья, не чувствовaли себя оторвaнными от социумa и глядя нa здо-ровых детей, не ощущaли себя неполно-ценными. Есть в 7 «Б» клaссе девочкa A. - инвaлид детствa. A. моглa бы спокой-но сидеть нa гимнaстической лaвочке, но мы с ней решили, что этому не быть. Онa очень aктивно зaнимaется нa моем уроке. Нормaтив - прыжки через скaкaлку сдaем вместе, мы стaновимся лицом друг к другу, я врaщaю скaкaлку и вместе мы синхронно прыгaем. По-ложительным эмоциям нет пределa и у меня, и у A. Нaм тaк хорошо от того, что мы друг другу помогaем: я принимaю зaчёт и онa сдaёт. A. метaет теннисные



мячи, бегaет нa короткие и длинные дистaнции, прыгaет в длину с местa и с рaзбегa, игрaет в бaскетбол и волей-бол. Также я обратила внимание, кaк онa зaметно оживилaсь и нaстроилась на позитив.

Все зaдaния выполняет в меру своих сил и с нaстойчивостью, если кaкое-нибудь упрaжнение онa не может сделaть, то стоит в сторонке и смотрит нa всех тихо и печaльно, но я знaю, что онa хочет его выполнить, но не может. В тaком случaе, я предлaгaю зaменить это упрaжнение другим, более доступ-ным для нее. Лишь тот, кто учится, спо-собен нaучиться, в связи с этим, чтобы усовершенствовaть свое обучение, не-обходимо реaгировaть нa информaцию, получaемую в результaте обрaтной связи, что требует от нас понимaния, мотивaции и желaния действовaть.

Особого подходa требуют ученики с избыточным весом и пaссивные дети. Обрaщaюсь к ним и говорю, что оцен-ки буду стaвить не по выполненным нормaтивaм, a по aктивности рaботы нa уроке. Если оценивaть по нормaтивaм, то многие из них получaт оценку «2». Дети это знaют и особого стремления рaботaть нет.

Aктивность – это когдa выполня-ешь всё в меру своих сил: двигaешься и стaрaешься, и нa глaзaх происходит веселое оживление. Я дaю своим уче-никам стимул для получения сред-ней оценки и повышaю мотивaцию к зaнятиям. Формaтивно оценивaя – я хвaлю и ободряю их при всём клaссе. Если получилaсь подaчa в волейболе, зaбили мяч в кольцо, я предлaгaю всем

ребятaм немедленно поaплодировaть.Девочки в 9 «A» клaссе A.Т. и П.Е.

не могут переносить длительные физи-ческие нaгрузки, но желaют получить оценку, и не кaкую-нибудь, a хорошую. Мы вместе решили порaботaть нaд этим. Бaскетбол – это очень aктивнaя подвижнaя игрa, Тaня и Лизa не мо-гут долго бегaть и игрaть, но зaто хо-рошо знaют прaвилa и могут судить игру своих одноклaссников. Нa уро-ке они помогaют судить и объясняют кaкие ошибки они допустили и кaк их устрaнить. Они выполняют при-ёмы, передaчи, ведение мячa рaзными способaми. Тaкже я привлекaю их при проведении соревновaний. Зaкрепилa их зa нaчaльными клaссaми 4 «A» и 4 «Б», которые зaнимaются во вто-рую смену. Нa большой перемене они оргaнизовывaют игры с детьми и прово-дят спортивные мероприятия. Считаю, что это лучше, чем задавать писать ре-фераты. Так мы преодолевaем препят-ствия и учимся творчески подходить к решению любых зaдaний.

В инклюзивном обрaзовaнии рaзрaбатываются подходы к преподaвaнию и обучению, которые бу-дут более гибкими для удовлетворения различных потребностей в обучении. Среди проблем обрaщaющих нa себя внимание, все большее значение приоб-ретают те, которые связaны с поисками путей повышения эффективности само-го процесса обучения и отрадно, когда эта результативность появляется, если поиски совершенствуются совместно с учениками!

ШығармаШылық ШеБерханасы

№1 (65) - 2019 79

УПРАЖНЕНИЯ И ЗАДАНИЯ ДЛЯ РАЗВИТИЯ МЕЛКОЙ МОТОРИКИ У ДЕТЕЙ С УМЕРЕННОЙ

УМСТВЕННОЙ ОТСТАЛОСТЬЮ

Афанасьева Н. В.,учитель начальных классов,

ГУ «Специальная общеобразовательная школа-интернат №4», г. Павлодар

В настоящее время дети с умеренной умственной отсталостью – это активные участники образовательного процесса, а значит, вопросы их обучения, развития и образования актуальны. Сегодня не-достаточно просто сформировать у этих детей определенный объём жизненных компетенций (навыков самообслужива-ния, культурно-гигиенических и куль-турно-коммуникативных навыков), но и дать определенный объем знаний, уме-ний и навыков в контексте специальной адаптированной программы.

В рамках обновлённого содержания образования предъявляются следующие требования к уровню подготовки уча-щихся 4 класса:• выполнять простые упражнения паль-чиковой гимнастики на вытянутых и со-гнутых руках, статически и в динамике;• обводить карандашом простейшие фигуры по трафаретам, закрашивать и штриховать их;• рисовать прямые линии и простые узо-ры, из 2-3 элементов, палочки, кружоч-ки, клубочки, точки.

Работая с учащимися 4-го клас-са специальной общеобразовательной школы-интернат с умеренной умствен-ной отсталостью в течение четырёх лет, я убедилась в том, какие методы и при-ёмы наиболее эффективны при работе

с такими детьми и систематизировала ряд заданий и упражнений для разви-тия мелкой моторики. Результатом моей работы стало учебно-методическое по-собие «Сборник заданий и упражнений для развития мелкой моторики у детей с умеренной умственной отсталостью». Данное пособие предназначено для де-фектологов, учителей начальных клас-сов и воспитателей, которые работают с детьми с ограниченными возможнос-тями здоровья, также оно будет полезно родителям для развивающей работы в домашних условиях.Учебно-методическое пособие состоит из трёх разделов:1. Пальчиковая гимнастика.2. Су-Джок терапия.3. Развитие графомоторных навыков.

В каждом из разделов есть теорети-ческая часть и практические задания и упражнения с пояснениями, предназна-ченными для развития мелкой моторики и графомоторных навыков детей с уме-ренной умственной отсталостью. Все упражнения и задания составлены по принципу - «от простого к сложному», поэтому их рекомендуется выполнять последовательно.

Пальчиковая гимнастика – это за-нятие для развития мелкой моторики у детей. Систематические упражнения на

ШығармаШылық ШеБерханасы


движения пальцев рук положительно влияют на развитие детской речи, памя-ти и внимания [1]. Определенный опыт работы в данном направлении позволя-ет отметить, что пальчиковую гимнас-тику с детьми с умеренной умственной отсталостью лучше всего проводить при помощи игр. Педагогу необходи-мо показать собственный пример, для ознакомления ребёнка с действиями. Стишки должны быть простыми для проговаривания. Дети могут многое за-помнить и воспроизвести, для этого им необходимо только несколько раз по-вторить текст.

Су-джок терапия - это одно из на-правлений акупунктуры, методика ко-торого основана на непосредственном воздействии на определенные биоло-гические активные точки, которые рас-положены на кистях и стопах человека. Упражнения с использованием Су-Джок терапии помогают ребёнку развивать тактильную чувствительность, мелкую моторику пальцев рук, качественно стимулируют речевые области в коре головного мозга, а также способствуют общему укреплению организма в целом и повышению энергичности, и актив-ности ребенка. Использование данного метода помогает организовать занятия более интересно и разнообразнее, и создавать благоприятную и комфорт-ную атмосферу во время занятий [2].

Формы работы с помощью Су-Джок терапии самые разнообразные. Органи-зованные и систематизированные игры, в том числе и пальчиковые, которые со-провождаются речью и превращаются в своеобразные маленькие спектакли. Они так увлекают малышей и приносят

им столько пользы! Педагогу необходи-мо показать собственный пример для ознакомления ребёнка с важными дей-ствиями, например, я читаю простой стишок и сопровождаю его действиями рук. Стишки должны быть простыми для проговаривания. Дети могут многое запомнить и воспроизвести, для этого им необходимо только несколько раз повторить текст. Озорные стихи и счи-талочки помогают разбудить детскую фантазию и творческую инициативу. Пальчиковые игры могут послужить прекрасным средством начального эстетического воспитания [3].

ФонарикиИсходное положение: ладони распо-

ложить перед собой, пальцы выпрямить и раздвинуть. Необходимо сжимать и разжимать пальцы на обеих руках одновременно, сопровождая движения соответствующими фразами:

Фонарики зажглись! (пальцы вы-прямить).

Фонарики погасли! (пальцы сжать).Упражнения выполняются несколь-

ко раз.Печём блинчикиРуки вытянуть над столом. Необхо-

димо попеременно касаться поверхнос-ти стола тыльной стороной кисти руки и ладонью.

Сопровождая движения соответ-ствующими стихами:

Мама нам печёт блины,Очень вкусные они.Встали мы сегодня раноИ едим их со сметаной!Это могут быть различные пальчи-

ковые упражнения с шариком с остры-ми шипами и эластичными кольца-

творческая мастерская

№1 (65) - 2019 81

ми. Упражнения вы можете придумать сами, или же использовать уже готовые. Также с помощью набора шариков мож-но даже показать сказку.

Развитие графомоторных навы-ков необходимо для дальнейшего фор-мирования правильного письма. Когда ребёнок выполняет различные виды заданий, то со временем он приобрета-ет опыт графических движений. Очень важно сразу начать обучать ребенка пра-вильным приёмам действия. Например, вести линию сверху вниз и слева напра-во.

Особое внимание нужно уделить вы-полнению линий сложной формы одним движением кисти руки (овалы, окруж-ности, волнистые и ломаные линии). Линии должны наноситься без отрыва руки от бумаги; при выполнении зада-

ния нельзя менять положение листа или тетради [4].

Наблюдая за детьми, отмечаю поло-жительную динамику в развитии мел-кой моторики рук и устной речи. Дети учатся выполнять простые упражне-ния пальчиковой гимнастики на вытя-нутых и согнутых руках, статически и в динамике. Закрашивать пальчиками простейшие фигуры, а также рисовать прямые линии и простые узоры из 2-3 элементов, палочки, кружочки и треу-гольники.

У детей в процессе работы развива-ется память, внимание и формируется устойчивый интерес к занятиям. При выполнении групповых и коллективных работ у детей развивается чувство това-рищества и взаимопомощи!


1. Формирование графомоторного навыка у детей с умеренной умственной от-сталостью. Методические рекомендации. Автор: Л. М. Лапшина, В. А. Левченко. – Челябинск: Издательство Челябинского государственного педагогического уни-верситета, 2014 г. – 50 с.2. Большой логопедический учебник с заданиями и упражнениями для самых маленьких. Автор: Е.М. Косинова. Москва Эксмо: ОЛИСС, 2016 г. – 192 с.3. Борисенко М.Г. Наши пальчики играют. – СПб., Москва, 2002.4. Беззубова Г. В. Развиваем руку ребенка, готовим её к письму. - Москва, 2003 г.

редакция ұсынады


БАЙҚАУҒА ҚАТЫСУҒА ҮЛГЕРІҢІЗ!

Құрметті «Білімдегі жаңалықтар» журналының жазылушылары! Білім беру ұйымдарының педагогтеріне ар-налған «Педагогикалық идеялар пано-рамасы» атты бейне-сабақтар мен бейне-дәрістердің қалалық байқауы өткізілетіні туралы хабарлаймыз.

Байқау Қазақстан Республика-сы Президентінің Н. Назарбаевтың 2018 жылғы 10 қаңтардағы «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауын іске асыру аясында өткізіледі.

Байқау білім беруді дамытуға ықпал етеді және үздік педагогикалық тәжірибеге қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Байқау мұғалімдердің кәсіби және ақпараттық-коммуникативтік құзыреттілігін жетілдіруге қызмет етеді, олардың ішіндегі ең үздігі

қоғамға танылады.Байқаудың мақсаты – бірыңғай

ақпараттық-білім кеңістігінде зама-науи педагогикалық тәжірибені жинақ-тау және насихаттау, педагогтердің ақпараттық-коммуникациялық және технологиялық құзыреттіліктерін арттыру.

Байқауға ведомстволық бағыныс-тылығына, меншік түрі мен ныса-нына қарамастан жиырма екі ата-лым бойынша барлық деңгейде білім беру ұйымдарының педагогикалық қызметкерлері қатыса алады. Байқау туралы толық ақпаратты «Өрлеу» БАҰО АҚ Астана қаласы бойынша ПҚ БАИ филиалы сайтынан алуға бо-лады: http://orleuastana.kz/panorama-pedagogicheskih-idej/ және телефон:8 (7172) 497942

Уважаемые подписчики журнала «Білімдегі жаңалықтар», сообщаем Вам о проведении городского конкурса ви-део-уроков и видео-лекций для педаго-гов организаций образования «Панора-ма педагогических идей».

Конкурс проводится в рамках реа-лизации Послания Президента Респу-блики Казахстан Н. Назарбаева наро-ду Казахстана от 10 января 2018 года «Новые возможности развития в ус-ловиях четвертой промышленной ре-волюции». Проведение Конкурса будет способствовать развитию образования и обеспечению доступности к лучшим педагогическим практикам. Конкурс по-служит росту профессиональных и ин-формационно-коммуникационных ком-петенций педагогов, а лучшие из них

получат общественное признание.Целью данного конкурса является

обобщение и популяризация современ-ного педагогического опыта, повыше-ние информационно-коммуникационной и технологической компетентности педагогов в едином информационно-об-разовательном пространстве.

В Конкурсе могут принять уча-стие педагогические работники всех уровней организаций образования не-зависимо от ведомственной принад-лежности, типа и форм собствен-ности. Более подробную информацию о конкурсе можно получить на сайте филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по г. Астана http://orleuastana.kz/panorama-pedagogicheskih-idej/ и позвонив по те-лефону: 8 (7172) 497942

УСПЕЙ ПРИНЯТЬ УЧАСТИЕ В КОНКУРСЕ!

issn 1728 - 4546orleunursultan.kz/wp-content/uploads/2019/11/1-2019.pdf · «Білімдегі...

Documents