IPA Cross-Border Programme CCI Number 2007CB16IPO007

Strategjia për zhvillimin e turizmit në Komunën e liKovëS

2014 -2019

Likovë, shkurt 2014

likovë

“This publication has been produced with the assistance of the European Union through the Bulgaria – Macedonia IPA Cross-border Programme. The contents of this publication are the sole responsibility of authors and Municipality of Lipkovo and can in no way be taken to reflect the views of the European Union or the Managing Authority of the Programme.”

„Оваа публикација е подржана од Европската унија преку Програмата за прекугранична соработка помеѓу Македонија и Бугарија. Содржината на публикацијата е одговорност на авторите и општина Липково и на ниеден начин не може да се толкува дека ги одразува погледите на Европската унија или Управувачкиот Орган на програмата.“

„Ky publikim është përkrahur nga Bashkësia Europiane përmes Programit për bashkëpunim përtejkufitar në mes Maqedonisë dhe Bullgarisë. Përmbajtja e publikimit është përgjegjësi e autorëve dhe Komunës së Likovës dhe në asnjë mënyrë nuk mund të interpretohet se i paraqet pikëpamjet e Bashkësisë Europiane ose Organit Drejtues të programit.“

3

parathënie

Ky dokument strategjik i Komunës së Likovës për

zhvillimin e Komunës së Likovës është punuar

në kuadër të projektit „Qasje përtejkufitare për

zhvillimin e turizmit i bazuar në resurset ujore“ i

cili është financuar nga Bashkësia Europiane në

kuadër të programit për bashkëpunim përtejkufitar

mes Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së

Bullgarisë.

Punimin e dokumentit e realizon kompania

konsultative IDEJA OK nga Shkupi në bashkëpunim

me Njësinë e Vetëqeverisjes Lokale të Likovës.

Autorët shprehin faleminderim deri te Komuna e

Likovës dhe Programi për bashkëpunim përtejkufitar

mes Republikës së Maqedonisë dhe Republikës

së Bugarisë, të cilët janë inicuesit për punimin e

Strategjisë për zhvillimin e turizmit në Komunën

e Likovës, si dhe faleminderimi i veçantë deri te

anëtarët e ekipit lokal (Aneksi 5) dhe për pjesëmarrje

në punimin e këtij dokumenti.

4

vizitor –termi i cili i përket për çdo person i cili për shkaqe të ndryshme, përveç që do të kryej veprimtari, viziton shtete të jashtme (ose cilin do vend në shtet, çka nuk është vendi i tij për banim të përhershëm). Sipas Organizatës Turistike Botërore, vizitorët mundet të jenë turist dhe ekskursionist.

turist – vizitori i cili realizon së paku një buajtje në një objekt hotelierik ose tjetër për buajtje jashtë vendit të përhershëm të banimit.

turisti vendor – personi me vendbanim të përhershëm në Republikën e Maqedonisë, i cili përkohësisht qëndron jashtë vendbanimit dhe realizon së paku një buajtje në një objekt hotelierik ose tjetër për buajtje.

turisti i jashtëm – personi me vendbanim të përhershëm jashtë Republikës s Maqedonisë, i cili përkohë-sisht qëndron në Republikën e Maqedonisë dhe realizon së paku një buajtje në objekt hotelierik ose tjetër për buajtje.

turizmi – përmbledhja e raporteve dhe paraqitjeve me aktivitetet e personave të cilët udhëtojnë dhe qëndrojnë jashtë nga vendi i banimit të përhershëm, në cilin e kalojnë kohën e tyre të lirë, për shkaqe afarsite dhe të tjera ( sipas Organizatës Turistike Botërore).

ekskursionistët – vizitorët (vendor dhe të jashtëm) të cilët vendet çka e vizitojnë nuk shfrytëzojnë buajtje (vizitor një ditor).

resurset turistike – të mirat natyrore ose antropogjene të cilat mund të shfrytëzohen për zhvillimin e turizmit (valorizohen).

resurset turistike atraktive –veçori (karakteristika) të resurseve turistike natyrore dhe antropogjene t’i tërheqin turistat dhe me ndihmën e tyre të plotësojnë nevojat e turistave (rekreative dhe kulturore).

autentik - burimor, i vërtet.

Bukingu – ardhja e mysafirëve me paraqitje në ndonjë hotel, rezervimi i ndonjë aranzhmani turistik ose selia në ndonjë mjet transportues ose kapacitet vendosës.

infrastruktura turistike – të gjithë kapacitetet e ndërtuar të afertës turistike në ndonjë destinacion turistik që të mundet ajo si e tillë të funksionoj – në kuptimin më të gjërë dhe kuptim më të ngusht;, kapacitetet e infrastrukturës të cilët janë të domosdoshëm për zhvillim të turizmit në disa regjione (hotele, restorane).

terminologjia

5

objektet hotelierike – njësitë afariste në cilat mysafirëve ju afrohet shërbime hotelierike në ushqim, pije, vendosje dhe shërbime tjera zakonisht jepen në objektet hotelierike.

Strategjia – kompleksi i aksioneve të koordinuar për të cilat prej më parë periudha të caktuara kohore duhet të realizohem qëllimet e parashtruar: programet dhe aksionet të cilat janë të drejtuar në drejtim të caktuar me qëllim që të arrihen qëllimet e dëshiruara.

oferta turistike – sasia e prodhimeve dhe shërbimeve që afrohen nga tregu me çmim të caktuar dhe janë të destinuar për plotësimin e nevojave turistike.

Kërkesa turistike – sasia e prodhimit dhe shërbimi të cilat nën kushte të caktuara dhe me çmim të cak-tuar mund të shiten në tregun turistik dhe për cilën ekziston kërkesë objektive (shfrytëzues).

promovimi turistik – aktivtetet e përgjithshme çka janë të orientuar ndaj tërheqjes të turistëve në regjio-net e caktuar dhe forma i bindjes me qëllim që vizitorët të blejnë prodhime të caktuara dhe shërbime në vend ku qëndrojnë dhe përmes së cilës udhëtojnë; promovimi përbëhet nga format e ndryshme të komunikimit me blerësit potencial.

Destinacioni turistik – në kuptimin më të gjërë çdo caktim në udhëtimet turistike (nga hoteli dhe lo-kaliteti deri te vendi). Në studim ky term shpesh i përket vendit, lokalitetit ose regjionit të planifikuar verilindor si destinacion turistik.

vendi turistik – ndërmarrjet ekonomike që ndërmjetësojnë me shërbimet të ndërmarrjeve të treta, e ato shërbime janë të domosdoshëm për udhëtim dhe qëndrim turistik ose të njëjtit ato shërbime afrohen në kombinim të ri si „shërbime vetanake“ - aranzhman turistik.

agjencia turistike – ndërmarrja ekonomike e cila ndërmjetëson me shërbimet e ndërmarrjeve të treta, e ato shërbime janë të domosdoshme për udhëtim dhe qëndrim të turistëve ose të njëjtit ato shërbime afrohen në kombinim të ri, si „shërbime vetanake“ - aranzhmani turistik.

Fitnesi – shëndeti, kondicioni i mirë ( të bëhesh „fit“ d.m.th. të jesh në kombinim të mirë). Në turizëm qendrat e fitnesit më së shpeshti janë në kuadër të hotelit. Të pajisura me vegla bashkëkohore për ushtrime dhe me përmbajtje tjera shoqëruese për rekreacion dhe lirim (saunat, solarium, dhomat për masazha etj.).

terminologjia

6

1. Hyrje 8

1.1 Qasja metodologjike në punimin e Srtaegjisë për zhvillim të

turizmit në Komunën e Likovës 2014 -2019 9

2. Karakteristikat themelore të Komunës së Likovës 10

2.1 Historiati i Komunës së Likovës 10

2.2 Pozita dhe vendbanimet 10

2.3 Relievi dhe karakteristikat gjeologjike 12

2.4 Karakteristikat hidrologjike 12

2.5 Klima 12

2.6 Arsimi 13

2.7 Ekonomia 14

2.8 Bujqësia 15

2.9 Ujësjellësi dhe kanalizimi 15

2.10 Trashëgimia natyrore 15

2.11 Trashëgimia kulturore dhe historike 16

2.12 Turizmi 16

2.13 Shëndetësia 16

3. TURIZMI 17

3.1 Trendet e turizmit ndërkombëtar 17

3.2 Turizmi në Republikën e Maqedonisë 18

3.2.1 Si do të zhvillohet turizmi në Republikën e Maqedonisë? 19

3.2.2 Turizmi – njëra nga përcaktimet strategjike në zhvillimin e regjionit të planifikuar verilindor 19

3.3 Resurset turistike si faktor për zhvillimin e turizmit 20

3.3.1 Analiza të resurseve turistike 21

3.4 Resurset më të rëndësishme turistike për zhvillim të Komunës së Likovës 21

3.4.1 Mali i Zi i Shkupit – Guri Derrit - Manastiri Mateç 22

3.4.2 Liqeni Likovës dhe Gllazhnjës 22

3.4.3 Gryka e malit të Bislimit 23

3.5 Kapacitet e hotelierive dhe qarkullimit turistik 23

përmBajtja

7

4. SWOT ANALIZA 25

5. LLOJET E TURIZMIT 30

5.1 Turizmi rural 30

5.2 Turizmi kulturor 32

5.2.1 Arkitektura rurale 32

5.2.2 Arkitektura sakrale 32

5.3 Etno turizmi 34

5.4 Llojet tjera të turizmit 34

6. VIZIONI PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT NË KOMUNËN E LIKOVËS 35

6.1 Parimet mbi të cilat bazohet zhvillimi i turizmit në Komunën e Likovës 35

6.2 Vizioni 36

6.3 Qëllimet strategjike për zhvillimin e turizmit në Komunën e Likovës 38

Aneksi 1: Identifikimi i potencialeve turistike për prodhimet turistike në Komunën e Likovës 40

Aneksi 2: Harta topografike e Komunës së Likovës 41

Aneksi 3: Harta e Komunës së Likovës me pikat për interes në funksion të turizmit 42

Aneksi 4: Shfrytëzimi i tokës (sipas CORINE) në Komunën e Likovës 43

Aneksi 5: Lista e personave të kyçur nga Komuna e Likovës në punimin e Strategjisë 44

përmBajtja

8

Sipas Entit statistikor në periudhën 2010

– 2013 në Komunën e Likovës nuk është regjistruar asnjë turist vendor ose i huaj. Megjithatë, kjo ka lidhje me definicionin

turisit çka do të thotë: „person me venbanim të përhershëm në Republikën e Maqedonisë (turist vendor) ose jashtë Republikës së Maqedonisë ( turist i huaj), të cilët përkohësisht qëndrojnë në një vend tjetër jashtë nga vendbanimi i përhershëm dhe buan së paku një natë në ndonjë objekt hotelierik ose tjetër për vendosje të turistëve“. Duke marrë parasysh se në Komunën e Likovës nuk ekziston objekt hotelierik ose tjetër për vendosje, logjikisht që numri i turistëve për shfrytëzimin e definicionit të lartëpërmendur do të jetë zero. Por, Komuna e Likovës prap ka mundësi të tërheq “turist” para se gjithash përshkak faktit çka paraqet vend solid turistik. Me fjalë tjera, sipas definicionit, vend tur-istik është vendi që i plotëson kushtet themelore në vijim:

1.Atraktiviteti (bukuritë natyrore, burimet shëruese, përmendoret kulturore – historike, ngjarjet kulturore-argëtuese- zbavitëse etj);

2. Komunikimi (mundësia për qasje, lidhjet e komunikacionit, etj. );

3. Pranueshmëria (të dispozicionoj me objekte për vendosje dhe objekte ndihmëse për dhënien e shërbimeve të ndryshme, si psh. tregtar, ze-jtar, PTT dhe të njëjtë, parqe, basene, shetitore etj).

Nga të gjithë regjionet e planifikuar në Repub-likën e Maqedonisë, turizmi është më pak e zhvil-luar në Regjioni e Planifikuar Verilindor ku bënë pjesë edhe Komuna e Likovës. Për Likovën thjeshtë mund të thuhet se turizmi nuk ekziston. Ky fakt cakton se prioritetet dhe masat duhet të drejtohen nga krijimi i bazës për zhvillimin e turizmit.

Qëllimi themelor i këtij dokumenti është të identi-fikohen qëllimet dhe masat përmes realizimit të së cilës do të vendoset baza reale për zhvillimin e tur-izmit në Likovë dhe ta nxisë njoftimin për mundësi-në që i jepet turizmi në përmirësimin e kushteve për jetesë të qytetarëve lokal, zvogëlimin e papaunësisë, zvogëlimin e disparitetit në kuadër të regjionit dhe ndërtimit bashkëpunimit regjional të suksesshëm.

Strategjia për zhvillim të turizmit në Komunën e Likovës 2014-2019, përmes analizave të poten-cialeve turistike e caktoi vizionin për zhvillimin e turizmit, si qëllim strategjik për arritjen e vizionit. Kjo do të thotë se ky dokument duhet t’i ndihmoj bartësve kryesor për zhvillimin në nivel lokal si ta valorizoj trashëgiminë natyrore dhe kulturore të ndryshme për zhvillimin e turizmit, gjegjësisht si turizmi përveç sektorëve bujqësor dhe të tjerë të kontribojnë për zhvillim më të shpejtë të ekonomisë në komunë.

Gjatë punimit të strategjisë për zhvillim të turizmit në Regjionin e Planifikuar Verilindor është shfrytë-zuar sasia shkencore dhe literatura profesionale nga fusha e turizmit, hulumtimi i terrenit dhe doku-mentet strategjik kryesor për planifikim të zhvillimit nivel nacional, regjional dhe lokal. Gjithashtu ekipi punues në verzionin përfundimtar të strategjisë të inkorporoj pjesë nga sugjerimet të autoriteteve lokal, palëve të interesuar dhe shfrytëzuesve potencial që u paraqitën në punëtori e cila u mbajtë në komunë. Përveç roleve paraprak të përmendur zhvillimi i tur-izmit ka për qëllim të siguroj kornizë dhe besim të domosdoshëm te investitorët e jashtëm dhe vendor, donatorët ndërkombëtar dhe ta ngrisë bashkëpuni-min ndërkufitar mes Republikës së Maqedonisë, Ser-bisë, Bugarisë dhe Kosovës, të promovojë marrëd-hënie të mira fqinjësore, stabilitet, siguri, prosperitet dhe zhvillim të qëndrueshëm, çka është interes i për-bashkët dhe një nga kriteriumet themelor për hyrje në Bashkësinë Europiane.

hyrjei

9

1.1 Qasja metodologjike në punimin e Srtaegjisë për zhvillim të turizmit në Komunën e likovës 2014 -2019

Qasje metodologjike në punimin e Strategjisë për zhvillimin e turizmit në Komunën e Likovës 2014-2019 ka përfshirë analizë të përgjithshme nga aspe-kti i karakteristikave resurseve natyrore, kulturore dhe resurseve tjera, analiza të vlerave ekzistuese, kushteve të infrastrukturës dhe përshtatshmërisë, si dhe kritereve tjerë në bazë të cilës janë identifi-kuar prioritetet e mundshëm dhe fushta e veprim-it, të shëndrruara në qëllime dhe masa strategjike për intervenim.

z Dokumentet në vijim janë shfrytëzuar si burim i informatave në proces të punimit të strategjisë:

z Plani hapësinor i RM-së: Zhvillimi i turizmit dhe organizimi i hapësirave turistike – viti 1998.

z Studimi global për zhvillim të turizmit – 2003.

z Strategjia nacionale për zhvillim të turizmit viti 2009 - 2013.

z Strategjia për zhvillim regjional të barabartë të Republikës së Maqedonisë 2009-2019

z Programi për zhvillim të regjionit të Planifikuar verilindor 2009 - 2014.

z Plani strategjik për zhvillim të turizmit në RPVL 2011 - 2016.

z Strategjia e zhvillimit lokal në Likovë pë periudhën 2009-2011

z Nënstrategjia për zhvillim rural të Komunës së Likovës 2009 – 2013 г.

z Profili i Komunës së Likovës (2009, Komuna e Likovë)

z Plani Aksionar Ekologjik Lokal i Komunës së Likovës, 2011.

z Plani për menaxhim me hedhurinat në Komunën e Likovës 2011 – 2016

Përveç dokumenteve të lartë cituara, në mënyrë plotësuese janë konsultuar edhe dokumentet në dispozicionim nacional, regjional dhe lokal dhe të dhëna statistikore relevante për procesin në puni-min e strategjisë për zhvillim të turizmit në Komu-nën e Likovës. Gjithashtu janë bërë edhe hartat e zhvillimit potencial për turizmin përmes eviden-timit ë gjendjes ekzistuese të resurseve në komunë me çka u identifikuan resurset arkeologjike, kultu-ro-historike dhe resurset natyrore në Komunën e Likovës.

Gjatë procesit të punimit të Strategjisë ekipi i eksperteve i përdori metodat klasike (analizat, sin-teza, indukcionin, dedukcionin etj.) dhe metodat specifike relevante për analiza të ndara, në pajtim me nevojat, si dhe praktikat e mira në punimin e këtij tipi të dokumentit strategjik. Plotësuese, eki-pi intensivisht i konsulton dhe i ka kyçur të gjitha palët relevante të preokupuara me zbatimin e metodës planifikuese participative përmes orga-nizimit të punëtorive në fazën përgatitore të doku-mentit.

10

2.1 historiati i Komunës së likovës Hulumtimet shkencore të shumta kanë treguar se vendbanimet e regjionit në Komunën e Likovës kan qenë të formuara shumë vite më parë erës sonë gjatë kohës së ilirëve. Janë parashtruar shumë hi-poteza se toponimet janë shfrytëzuar gjatë kohës së Dardanëve dhe Peonëve. Këtë e vërtetojnë gër-mimet e ndryshme të argjilit dhe materialet tjera në lokalitetet Drezga-Llopat dhe Rimnik-Mateç. Vërtetim i madhë për këtë është edhe bunari (pu-sit) ekzistues nga koha romake, si dhe dy arkivolet e gërmuara gjatë ndërtimit të liqenit artificial të Likovës nga viti 1951 deri 1958. Nga 1389 deri 1912 regjioni i Likovës i takon Perandorisë së Turqisë. Për këtë ka të shkruar në të dhëna në teftert e Turqisë për grumbullimin e taksave, Nahija e Staro Nagoriçanes, nga viti 1519. Në 1916 disa fshatra nga regjioni i Likovës janë organizuar në Komunën e Hotlës, e cla ka numëruar 5400 banorë. Ky lloj or-ganizimi i jetës komunale në këtë regjion e vërteto-jnë edhe shumë udhëpërshkrues, gjeograf, demo-graf dhe punëtor tjerë shkencor.

Për herë të parë si bashkësi e organizuar shoqërore, Komuna e Likovës është formuar më vitin 1955 si e till ka ekzistuar deri më vitin 1963 kur me ligj është shfuqizuar dhe iu ka bashkangjitur Komu-nës së Kumanovës. Përsëri, si Komunë e Likovës është formuar me ligj me organizimin territorial të Republikës së Maqedonisë më 1996 dhe me ndar-jen e dytë organizative territoriale të RM-së (2004). Komua e Likovës nuk ka pësuar asnjë ndryshim, i ka mbajtë kufijtë ekzistues. Në territorin e sotit të Komuna e Likovës shumë më herët është zhvilluar jetë intensive kulturore dhe sociale, çka mund të kokludohet nga përmendoret kulturo – historike të cilat gjenden në territorin e tanishëm të komunës.

2.2 pozita dhe vendbanimetE vendosur në pjesën veriore të Republikës së Maqedonisë, Komuna e Likovës me sipërfaqe prej 268,8 km2, gjendet në 42 shkallë dhe 09 minuta në gjërësi veriore gjeografike dhe 21 shkallë dhe 34 minuta gjatësi lindor gjeografike. Komuna në lind-je kufizohet me Komunën e Kumanovës, në veri me Komunën e Preshevës (Serbia) dhe Komunën e Vetisë (Kosovë), në perëndim me Komunën e Çuçer Sandevës, në jug me Komunën e Haraçinës dhe në jug – perëndim me komunat e Shkupit Gazi Babës dhe Butelit.

Pjesa më e madhe e territorit i takon vendgrumbul-limit të ujit të regjionit të Likovës, pastaj lumit të Llojanit dhe Vaksincës. Komunikacioni me vendet fqinje realizohet përmes tre pikave kaluese kufit-are (Tabanoc-Kumanovë dhe Prohor Pçinski-Staro Nagoriçane në kahje të Serbisë dhe Deve Bair –Kri-va Pallanka në kahje të Bugarisë). Ky regjion është i pasur me resurse minirale, si:bakër, plumb, krom, arsen, antimon dhe cink, por gjithashtu këtu gjen-den edhe një numër i madh burimeve terminale, të cilat nuk janë ende mjaftueshëm të hulumtuara dhe të shfrytëzuara. Në pjesën lindore të komunës gjenden objektet e infrastrukturës të tipit të auto-stradës dhe hekurudhës, të cilat janë me rëndësi ndërkombëtare, përshkak lidhshmërisë në drejtim veri-jug.

KaraKteriStiKat themelore të KomunëS Së liKovëS

ii

11

Komuna e Likovës është komunë rurale me 22 vendbanime dhe mbisundojnë fshatrat e mëdha çka është parakusht për zhvillim më të shpejtë ekonomik dhe tjetër zhvillim. Sipas kushteve orografike, mbisundo-jnë fshatrat kodrinoro-malore, fushore, vendbanimet malore dhe kufitare (Aneksi 2).

Nga banorët e Komunës së Likovës dominante është përkatësia etnike shqiptare. Në tabelat më poshtë janë dhënë strukturat e banorëve sipas përkatësisë nacionale dhe strukturat e moshës:

Gjithsej banorë sipas deklarimit të përkatësisë nacionale, Regjistrimi 2002

  Gjithsej Shqiptar Maqedon Vlleh Serb Boshnjak Tjerë

Likovë27058 26360 169 1 370 6 152

100% 97,4% 0,6% 0,0% 1,4% 0,0% 0,6%

Burimi: Enti Shtetëror për Statistik

Gjithsej banorë sipas struktures nacionale, Regjistrimi 2002

LikovëGjithsej <14 15-29 30-49 50-65 >65 jo të njohur

% % % % % % %

Gjithsej 100,0% 22,5% 28,8% 28,5% 12,4% 7,6% 0,1%

Meshkuj 100,0% 23,0% 29,4% 28,6% 11,6% 7,2% 0,1%

Femra 100,0% 22,0% 28,2% 28,3% 13,3% 8,0% 0,2%

Burimi: Enti shtetëror për statistic

N.re. Vendbanimi Numri i banorëve N.re. Vendbanimi Numri i banorëve

1 Sllupçan 3769 12 Goshincë 424

2 Mateç 3394 13 Allashecë 126

3 Hotël 3148 14 Runicë 69

4 Llojan 2682 15 Gllazhnje 54

5 Likovë 2644 16 Orkocë 21

6 Vaksincë 2479 17 Zllakuçan 12

7 Orizare 2096 18 Bellanocë 7

8 Opajë 1996 19 Izvor 4

9 Nakushtak 1748 20 Strimë 3

10 Ropalcë 1373 21 Dumanocë 0

11 Vishticë 991 22 Strazhë 0

Gjithsej: 27.058

Burimi: Enti Statistikor Shtetëror, Regjistrimi 2002

12

2.3 relievi dhe karakteristikat gjeologjike Territori i Komunës së Likovës është i pasur me përbërje arkiologjike dhe strukturë shumë të ndërlikuar tektonike. Në territorin e saj paraqiten lloje të ndryshme të fundrrinave, shkëmbijve metamorf dhe magmatik, që kanë vjetërsi paleozoike, mezoike dhe terciale –kuartare. Shkëmbinjët në këtë hapësirë janë të ndërtuar gurë gëlqeror të kristalizuar, granit dhe mermer të „Serisë së Velesit“. Kompleksi metamorf të kësaj serie është shumë i ndërlikuar dhe karakterizohet me llojllojshmëri litologjike dhe me lloj lloj thyerje të koplekseve tektonike.

Mermerët në këtë regjion paraqiten në shumë zona dhe forma të ndryshme, para se gjithash në rrethinën e Llojanit, Nakushtakut dhe lokacione tjera. Ato i për-kasin në grupin e shkëmbinjëve të „Serisë së Velesit“ me formë të pllakave dhe masovitet të shprehur, e gjithë në lidhje me kvarcitite. Masa serpentine paraq-itet rreth Llojanit si masë e zgjatur me drejtim të sh-trirjes nga veri perendimi. Rrjedhja prej periudhës të Jurës. Në rrethinën e fshatit Sllupçan paraqitet seria e granitit, dijabazit dhe gabrodiortit.

Sedimentet kuartare janë paraqitur me shkëmbinjë rëror, konglomerat, sedimente aluvijale dhe tjera. Pje-sa më e madhe nga këto sedimente paraqiten në zo-nën e pjesëve dalëse të lumejve të kompleksit malor. Të këtill sedimente kanë shtrirje të gjërë në shtratin e lumit të Llojanit, lumit të Thatë, lumit të Sllupçanit etj. Ku gjatë të reshurave të forta paraqitet degradimi të tokave bujqësore nga materijali bartës.

Masa e serpentinit te Llojani paraqet një tërësi me më shumë kultura, të ndara në disa masa veçanta me drejtim të shtrirjes kah veriperedimi, në lloj të thjer-rëzave të ngjitura serpentine tektonike në shkëmbinjë nga periudha e Paleozoikut dhe Jurës. Mes tyre paraq-iten tela dhe rrënjë të granitit, plagioganitë dhe sienë, si dhe dijabazi – formacioni rozhnjat nga koha e jurës dhe tjera.

Nga xehet më të rëndësishme janë antimoni dhe arseni riolitet dhe serpentinet te fshatrat Llojan, e në sinorin e fshatit Nakushtak paraqitet antimoni dhe nikëli. Xe-het kryesore minirale janë antimoni dhe realgari me 6.50% Аs и 4% Sb.

Komuna e Likovës kryesisht është kodrinoro-fushore, përveç pjesës që gjendet në Malin e Zi të Shkupit dhe karakterizohet me disa male më të vogla çka gjenden në sinorin e fshatit Mateç (Vuksani, Smilovca, Oster-ci), si dhe malet Kupilaça në cilat shtrihen fshatrat e Likovës dhe Goshincës. Ato janë formuar si rezultat të lëvizjeve tektonike të tokave në periudha të ndryshme gjeologjike.

2.4 Karakteristikat hidrologjike

Resurset e pasura ujore të cilat janë të shpërndara në gjithë territorin e saj janë parakusht për intensifikim-in maksimal të bujqësisë dhe zhvillimin e turizmit të bazuar në resurset ujore. Sinoret të vendbanimeve të tyre i takojnë vendgrumbullimit të ujit të Likovës, Llo-janit dhe lumit të Vaksincës. Gjithashtu në territorin e komunës shtrihen rrjedhjet e lumit të Hotlës, Mateçit dhe Sllupçanit.

Njëra nga shenjat kryesore të Komunës së Likovës me liqejt atraktiv, Liqeni i Likovës me kapacitet prej 2.250.000 м3 ujë dhe sipërfaqe prej 0,40 км2 dhe liqeni i Gllazhnjës me kapacitet prej 22.000.000 м3 ujë dhe sipërfaqe prej 1 км2. Këto liqej shërbejnë si resurse për ujë pije, ujitje dhe janë shumë atraktiv për zhvillimin e turizmit të liqejve dhe peshkimit. Njëkohësisht të dy liqejt janë të një strategjie të rëndësishme si për komu-nën ashtu edhe për gjithë regjionin e Kumanovës.

2.5 Klima Klima në Komunën e Likovës është nën ndikimin e fortë të masave të ftohta të ajrit që fryejnë nga veriu, veçanarishtë gjatë kohës së dimrit. Këto masa ndiko-jnë për zvogëlimin e temperaturave të ajrit. Nga ana tjetër përmes luginës të lumit Vardar hyjnë ndikimet e mediteranit nga veriu, për çka tregojnë bimët tipike të mediteranit. Duke marrë parasysh faktin se në ko-munë nuk ekziston stacion metereologjik, të dhënat për temperaturat janë marrë në bazë të dhënave të stacionit në Kumanovë dhe Shkup.

Muaji më i ftohtë është janari me 0,4°C. Sasia vjetor e të reshurave në regjionin e Likovës është 549,2 mm, gjegjësishtë kjo hapësirë pranon sasi më të madhe të të reshurave nga fushë gropa e Shkupit, por shumë pak nga Krivo Pallanka. Sezona me të reshura më të shumta janë pranvera dhe vjeshta, me mesatare më të madhe është muaji maj (72,1mm). Kundër kësaj, sezona e verës është shumë e thatë, mestarja e të reshurave në muajin gusht, vetëm 30,2 mm. Nga e lartëpërmendura mund të konkludohet se gjendje të këtilla janë rezultat i ndryshimeve klimatike të cilat ndikojnë negativisht mbi prodhimin e kulturave bujqësore dhe resurseve ujore.

13

2.6 arsimiArsimi fillore në Komunën e Likovës është e orga-nizuar në 6 shkolla qendrore dhe 11 shkolla perif-erike nga arsimi i rregullt i detyrueshëm. Mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe dhe maqedone. Numri i përgjithshëm i nxënësve në shkollat fillore në ko-munë, sipas të dhënave për vitin shkollor 2012/2013 është 3686 dhe shënon trendin e zvogëlimit si është paraqitur në tabelë poshtë. Për krahasim, në vitin shkollor 2007/2008 në shkollat fillore ka pas të regjistruar 4852 nxënës, çka tregon se për 5 vite numri i nxënësve në shkollat fillore është zvogëlu-ar për 1166 ose mbi 24%.

Arsimi i mesëm është i organizuar në paralele të ndara nga shkolla e mesme komunale „Ismet Jashari“ -Likovë dhe Shkollë e mesme komunale profesionale „Kiro Burnaz“ - Kumanovë. Procesin mësimor në vitin shkollor 2012/2013 e kanë vizituar 541 nxënës ose krahasuar me 903 nxënës në vitin 2007/2008 tregojnë zvogëlimin e deri 40% për vetëm 5 vite. Trendi i ramjes të numrit të nxënësve është përshkak migrimit të madh të shumë familjeve në shtetet evropiane, migrimit qytet fshat, si dhe përshkak ramjes të natalitetit, por edhe mungesës të kushteve në shkollë. Shumë shkolla nuk kanë ujë për pije. Nga 11shkolla vetëm 4 shkolla kanë furnizim për ujë, e vetëm tri kanë toalete.

Nxënës në shkollat fillore, sipa gjinisë dhe vitit shkollor

2010/2011 2011/2012 2012/2013

Likovëgjithsej nxënëse nxënës gjithsej nxënëse nxënës gjithsej nxënëse nxënës

4 157 1 986 2 171 3 875 1 861 2 014 3 686 1 780 1 906

Nxënës në shkollat e mesme, sipas gjinisë dhe vitit shkollor

2010/2011 2011/2012 2012/2013

Likovëgjithsej nxënëse nxënës gjithsej nxënëse nxënës gjithsej nxënëse nxënës

554 254 300 552 271 281 541 298 243

Burimi: Enti shtetëror për statistik

Temperatura mujore mesatare Temperatura minimale absolute Temperatura maksimale absolute

14

2.7 ekonomia

Numri i subjekteve afariste aktive në Komunën e Likovës është 216, prej të cilave vetëm 8 janë regjis-truar si hotele dhe restorane:

Në fushën e punësimit gjendja është më shumë se alarmante dhe papunësia në Komunën e Likovës është mbi mesataren nacionale. Sipas regjistrimit të vitit 2002 dhe të dhënat e prezentuar në tabelat më poshtë vërehen disa fakte të interesit:

1. Vetëm 5254 banorë janë ekonomikisht aktiv çka paraqet 29% nga numri i përgjithshëm të popullatës aktive dhe jo aktive.

2. Nga popullata aktive ekonomike (5254), vetëm 1313 janë të punësuar çka jep shkallë vetëm prej 25%.

3. Numri i të papunësuarve të femrave është shumë i madh nga numri i meshkujve të punësuar, vetm 91 femra janë të punësuar ( nga gjithsej 1313), vetëm 6,9% nga të punësuarit janë femra.

Numri më i madh i të punësuarve janë regjistruar në ndërmarrjet private të mesme dhe të vogla të cilat çdo ditë marrin theksim më të madh si bartës i ekonomisë në komunë. Migrimi fshat – qytet, ko-lapsi ekonomik, fuqia punëtore jokualifikuar janë faktorë negativ të rëndësishëm çka kontribojnë për këtë papunësi katastrofale në Komunën e Likovës.

Sipas të dhënave të Entit Shtetëror Statistikor ky regjion e Planikuar Verilindor, ku i takon e Komu-na e Likovës, ka realizuar ABV (të ardhuar bruto vendore) prej 223,357 den. për banor në vitin 2011. Sipas mesatares të RM-së i cili është 65% në vitin 2011 është realizuar trend i rritjes të vogël. Prap edhe më tutje Regjioni i planifikuar verilindor mbetet regjioni më pak i zhvilluar në shtet.

Prodhimi bruot vendor në regjionin verilindor krahasuar në RM

 

2009 2010 2011

ABV, për banor, në

denarë

ABV, për banor, МК

=100

ABV, për banor, në

denarë

ABV, për banor, МК

=100

ABV, për banor, në

denarë

ABV për banor, МК

=100

Republika e Maqedonisë 200 293 100.0% 211 246 100.0% 223 357 100.0%Regjioni Verilindor 104 775 52.3% 108 664 51.4% 145 554 65.2%

Burimi: Enti shtetëror Statistikor

KoMuNëN e LiKoVëSGjithsej 216

Bujqësia, gjuetia dhe pylltaria 10Peshkimi -

Minierat dhe nxjerrja e gurëve -Industria e përpunimit 37

Furnizimi me energji elektrike, gas dhe ujë 1Ndërtimtaria 22

Tregëtia me të madhe dhe të vogël, përmirësimi i veturave, motocikletet, lëndët për përdorim

personal dhe për amëvisëri70

Hotele dhe restorane 8Komunikacioni, depozitimi dhe lidhja 32

Ndërmjetësimi financiar 2Aktivitet në lidhje me pasurinë e patundshme,

huazimet dhe aktivitetet afariste 2

Drejtoria publike dhe mbrojtja, mbrojtja sociale e detyrueshme -

Arsimi 9Shëndetësia dhe punët sociale 14

Aktivitetet komunale, kulturore, të përgjithshme dhe personale 9

Amvisëritë private që punësojnë personel vendor -Organizimet eksterritoriale dhe trupat -

Burimi: Enti shtetëror statistikor, gjendja 31.12.2009

ekonomikisht aktiv dhe ekonomikisht

joaktiv

Gjithsej 18172Meshkuj 9138Femra 9034

ekonomikisht aktiv Gjithsej

Gjithsej 5254Meshkuj 4263Femra 991

ekonomiksht aktiv- Të punësuar

Gjithsej 1313Meshkuj 1222Femra 91

ekonomikisht aktiv - Jo të punësuar

Gjithsej 3941Meshkuj 3041Femra 900

ekonomikisht joaktiv

Gjithsej 12918Meshkuj 4875Femra 8043

15

2.8 Bujqësia

Veprimtaria kryesore ekonomike është bujqësia, ku është angazhuar 95% nga popullata aktive. Shfrytëzimi i tokës (sipas CORINE) në komunë është dhënë në Aneksin 4.

Bujqësia praktikohet në sipërfaqe prej 22.599 xa, nga të cilat 36% bien në tokë punuese, e cila pjesërisht ujitet nga hidrosistemi i Likovës. Kullo-sat përfshijnë 19,3 %, kurse pyjet janë të shpërnda-ra në sipërfaqe prej 9.958 xa. Bujqësia është degë strategjike për zhvillimin e Komunës së Likovës dhe për atë qëllimi strategjik kryesor i vetëqe-verisjes lokale është vënja e tokës në funksion të prodhimit për ushqim të shëndetshëm dhe për zhvillim rural, si qëllim bazik për zhvillimin e përgjithshëm ekonomik të komunës. Në Komu-nën e Likovës mund të prodhohen produkte nga fusha e bujqësisë, kopshtarisë, pemtarisë, vresh-tarisë, prodhimit të duhanit etj.

Përveç bujqësisë edhe blektoria mund të jetë degë e lartë profitabile dhe njëherit të siguroj ekzistencë të denjitetshme të shumë familjeve në komunë. Kryesisht ruhen lopë që japin qumsht të racave: holshtajn, frizere, simentale, montafonka etj. Fer-merët të cilët merren me prodhimin e qumshtit dhe mishit kanë filluar të ndërtojnë ferma bash-këkohore të përshtatura standardeve evropiane që të mund të konkurojnë në fondet paraqasëse të BE-së. Blektoria para njëzet viteve ka qenë veprimtari atraktive, por përshkak josubvencionimit të kësaj dege të blektorisë nga ana e shtetit deri para pesë viteve nuk ka pas interes nga ana fermerëve. Në pesë vitet e fundit prej kur shteti filloi me subven-cione të qengjëve femra për rritjen e reprodukcion-it të mëtutjeshëm, interesi i blektorëve ka filluar të rritet shumë. Dhiaria është e përfaqësuar në sasi të nevojave elementare për amvisëri, por me nx-itjen e subvencioneve nga ana e shtetit dhe linjave të përshtatshme kreditore edhe kjo degë e blekto-risë mund të zhvillohet, nga aspekti e asaj se në Komunën e Likovës ekzistojnë kushte të jashtëza-konshme për zhvillimin e dhiarisë.

2.9 ujësjellësi dhe kanalizimi

Një nga problemet kryesor më serioz në rajonin e Komunës së Likovës është mungesa e ujit kualita-tiv për pije. Sistemi për furnizim me ujë thuajse nuk ka. Asnjë vendbanim në fshatra nuk është i furnizuar me ujë kualitativ dhe nuk ka rrjetë të ujësjellsit. Këtu popullata furnizohet me ujë përmes puseve individuale dhe burimeve të ra-

jonit kodrinor – malor. Kjo do të thotë se fshatrat nuk janë të lidhura me sistem të ujësjellësit. Në disa fshatra ka ujësjellës që të mbulojnë vetëm një pjesë të vendbanimit. Të njëjtat janë me kualitet më të dobët dhe me ujë jo kualitativ për pije. Sido-mos problematike janë ujërat që përdorin banorët në pjesën fushore, përshkakse janë të ndotura me arsen, antimon, krom dhe metale tjera të rënda, pastaj nga ujërat fekal (gropat septike). Këto ujëra nuk janë të kontrolluara nga institucionet sani-tare dhe shëndetësore. Përveç kësaj në territorin e Komunës së Likovës është ndërtuar akumula-cioni për ujë për pije dhe ujitje me kapacitet prej 27 miliardë m3, përshkakse, Likova nuk ka sistem për furnizim me ujë për pije.

Si problem në Komunën e Likovës janë ujërat e zeza (sistemi i kanalizimit nuk ekziston), të cilat janë me bakterie dhe të tjera gjëra helmuese dhe i ndotin ujërat nëntokësor, përkatësishtë burimet (bunaret), shtresat tokësore, oborret etj.

2.10 trashëgimia natyrore

Llolljshmëria biologjike në Komunën e Likovës e nënkupton llojllojshmërinë e organizmave të gjallë të cilat krijohen në të thatë dhe ujëra, si dhe llojshmëria në kuadër të llojeve të ndryshme, mes llojeve dhe ekosistemeve. Biodiversiteti nuk është llojllojshmëria e gjithmbarshme të formave dhe paraqitjeve të botës bimore dhe shpeztarisë, por edhe llojllojshmëria e funksioneve të organiz-mave të gjallë.

Në rajonin e Komunës së Likovës dominon veg-jetacioni e barit dhe pyjeve në krahasim me pjesën tjetër të mbetur në pjesën më të madhe të rajonit të Likovës, me lloj-lloj bashkësi të pyjeve. Pyjet prej shpardhe dhe shkoza e bardhë tako-hen në lloj të shiritit anësh në luginën e Likovës rreth 800 metra lartësi mbidetare, duke hyrë nga të dyja anëve nga gryka e lumit të Likovës, deri në fshatin Dumanocë, bashkësia është termok-sefile me dominim të shpardhzës i shoqëruar me shkozë të bardhë në sipërfaqe të vogël në 700mnv. Gjithashtu takohet bashkësia e kalaveshit të shke-mzës e cila është njësoj e degraduar me paraqitjen e shpardhzës, shkozës së bardhë, shkemzës, kurse në katin përdhesë edhe kullusat kserofile etj.

Pyjet kanë ndikim pozitiv të shumëfishtë mbi kualitetin e jetesës: ajo është regullator natyror i proceseve, mbrotjes proceseve erozive, pyjet kri-jojnë edhe klimë të posaçme – i zbusin temperatu-rat ekstreme, e pastrojnë ajrin, veprojnë si filter

16

për absorbim të pluhurit dhe tymit, e zvogëlon ndikimin e dëmshëm nga zhurma. Shkatërrimi i pyjeve ndikon negativisht mbi të gjitha segmentet të eko sistemit, nxit humbjen e jetesës të kafshëve, insekteve, bretkocave, bimëve, zogjëve, formimit të jetesave tjera, zvogëlimi i biollojllojshmërisë, ndërrimi i mikro klimës.

Zhveshjet e sotit në Komunën e Likovës janë si rezultat i prerjes masive dhe në shumë raste jo të kontrolluar, prerjen dhe shkatërrimin e pyjeve. Vegjetacioni i kullosave dhe pyjeve në jetën prak-tike kanë rëndësi të madhe dhe mundësi potencial për zhvillimin e blektorisë, bletarisë, e për nevojat e qytetarëve për ngrohje dhe industri të drurit.

Bota shtazore është e llojllojshme dhe përskaj gjuajtjes intenzive të egërsirave. Në këto pjesë takohen ariu, dhelpra, ujku, lepuri, zogjët të ndryshme (rreth 180), lloje të ndryshme të zvar-ranikëve etj. Gjuajta jo e kontrolluar e egërsiarve, njësoj si pyjet, është problem serioz për komunën.

2.11 trashëgimia kulturore dhe historike

Në territorin e Komunës së Likovës dhe fshatrat për rreth gjenden numri i madh i përmendorëve, kishave dhe xhamive të cilët janë të rëndësisë të madhe dhe paraqet shënim historik në këtë regjion. Disa prej tyre janë disa të mbrojtur me ligj: xhamija e Mulla Muratit në Hotël, xhamija e Halit Efendisë në Sllupçan, Manastiri i Shën-mërisë (Sveta Bogorodica) në Mateç, si dhe shumë tjera. Për disa lokacione, gjendja në disa raste ndoshta nuk është aq dramatike keq, për këtë në vitet e fundit janë marrë aktivitete për sanimin e tyre dhe shfrytëzimin potencial.

Manastiri i Shënmërisë në Mateç (shek. XI), bien përmendoret monumentale të kulturës të mbroj-tur me ligj. Gjatë kohës të konfliktit në vitin 2001 ky objekt ishte dëmtuar, por Ministria e Kulturës në disa raste ka intervenuar. Gjatë konfliktit janë granatuar, bombarduar, dëmtuar dhe thuajse janë rrafshuar të gjitha xhamijat në vendbanimet e Komunës së Likovës, Nakushtak,Vishticë, Mateç, Orizare, Sllupçan, Vaksincë dhe Runicë. Renovimi dhe ndërtimi i objekteve të reja është investuar me vetkontributë të qytetarëve në vendbanimet dhe tatimet.

2.12 turizmi

Në Komunën e Likovës ekzistoj realisht kushte për zhvillimin e turizmit alternativ, rural dhe turizmit të bazuar në potencialet e ujit, edhe pse gjendja e tanishme flet për ofertën e jozhvilluar të turizmit dhe mosekzistimin e përpjekjeve të organizuara për paraqitje. Kjo do të thotë se në pjesën e turizmit ekzistojnë resuese natyrore dhe mundësi për zhvil-lim të turizmit që deri tash nuk janë shfrytëzuar sa duhet. Këtë po e përmendim përshkakse në pro-gram për zhvillim rural, MBPE ka filluar me sub-vencione në këtë drejtim. Për këtë një nga prioritet komunale është zhvillimi i turizmit. Të dyja pendat hidroakumulative e Likovës dhe e Gllazhnjës janë parakusht dhe njëherit sfidë për zhvillimin e më shumë llojeve të turizmit, si psh. peshkimi sport-iv, rekreacioni, shetitjet në këmbë etj. Në kohën e fundit biznismenat lokal ndërtojnë restorane të bukur dhe pushimore çka paraqesin stimul plotë-sues në këtë degë në të ardhmën të ketë ndikim të madhë në zhvillimin e komunës. Deri në vitin 2001 në funksion të turizmit është përdor manastiri –pushimore në fshatin Mateç, Kjo është vetëm një pjesë nga lista e pasur e trashëgimisë kulturore e cila nëse shfrytëzohet në mënyrë adekuate mund të ndihmojnë edhe në zhvillimin socioekonomik në regjion (më poshtë është dhënë përshkrimi më i detajuar të potenciait turistik në Komunën e Likovës).

2.13 Shëndetësia

Shërbimet shëndetësore në territorin e Komunës së Likovës qytetarët i shfrytëzojnë përmes insti-tucioneve shëndetësore publike dhe private. Në regjion ka 4 (katër) ordinanca publike dhe 6 private, ku punojnë 15 mjek.

Evidente është ndotja e mjedisit jetësor ndaj shën-detit të qytetarëve. Burimet kryesore për dëmti-min e shëndetit është kualiteti i keq i ujit dhe bak-teriologjik jo i rregullt për pije, jopastrimi i ujërave të zezë, deponive të egra të cilat janë në afërsi të vendbanimeve ose ajrit të ndotur nga deponitë e minierës së Llojanit ose nga pluhuri i gurëthy-esit. Sëmundjet më të përfaqësuara janë: verdhza, leukemija, kanceri në mushkëritë e bardha dhe mëlçia e zezë, zorrat dhe infeksioni i lëkurës dhe sëmundjet.

17

3.1 trendet e turizmit ndërkombëtar

Me analizat e tendecave bashkëkohore në turizëm mund të vërehet se tregu i turizmit është shumë dinamik dhe konkurues.

Udhëtimet bashkëkohore turistike janë kusht nga motivet e ndryshme. Përveç motivit kryesor (pushimi, kultura, argëtimi), paraqitet paketa e re e motiveve për udhëtim turistik, në cilat mes tjerash bien – përjetime intensive, aktivitetet në natyrë, theksimi i nevojës për përjetime, rekre-acioni, shëndeti, vizitat përmendorëve kulturo

– historike, traditat lokale etj. Në bazë turizmii bashkëkohor dëshiron t’i përjetoj të kundërtat e botës, të cilat qartë dallohen nga përditshmëria që rrethohemi dhe rrethanat e përditshme në cilën jetojmë. Kjo do të thotë se oferta kreative përveç standardeve themelore duhet të afroj për-jetime jo të zakonshme dhe befasi. Kjo për turistët do të thotë emocion plotësues (ambient, përjetim, argëtim, avanturë, kontakt me mysafirët).

Në kërkesën turistike vërehet dy trende themelore:

z Mbrehjet turistike të motivit të aktiviteteve. Motivi qendror gjatë kohës së pushimit duhet të mundësohet përjetimi, zgjërimi i horizontit dhe përjetimet e veçanta dhe

z Diverzifikacioni e grupeve qëllimore sipas stilit për jetë.

Euro dhe interneti mundësojnë më lehtë zbati-min e destinacioneve dhe qëllimeve dhe kështu e zvogëlojnë kohën e nevojshme për grumbul-limin e informatave, dhe njëherit turistët poten-cial ju mundësojnë buking (booking) të thjeshtë dhe direkt. Standardizimi i neveleve të ndryshme, gjegjësishtë çmimi-shërbimi shumë ma tepër është prezente në hotelieri. Nga aspekti i blerësit standardizimi ka disa përparësi: afektivitetin, mundësinë për llogaritjen e harxhimeve, zbati-min, përashikimin dhe kontrollat.

Organizata Botërore Turistike (UNWTO)1 i për-cakton llojin e trendeve në vijim të ofertave:

z Turizmi i themeluar në natyrë në kombinim me aktivitetet sportive.

z Turizmi kulturor, të turistëve me arsim akademik kyçet një grup qëllimore e re me arsim joakademik, e cila në pushimin e tyre i inkorporon aspektet kulturore (kultura, manifestimet fetare dhe tjera).

Shkalla më e madhe e rritjes do të realizohen në ofertën e cila do të përmbaj velnes dhe fitnes përmbatje, alpinizëm, këmbësori etj., çka e im-ponon nevoja e për specializimin e hoteleve (ol-inkluziv, velnes, hotele për romantikët, artistët, gurmanët, të vetëm, të natyrës, të rinjët, pensin-erët etj.). Hotelet klasike shumë shpejtë mund të kenë paraqitje margjinale.

Kjo do të thotë se turistët kërkojnë autenticitet dhe oferta turistike specifike është përgjigje e glo-balizimit dhe njëngjashmërisë të jetës së përdit-shme. Në atë kuptim duhet të afrohet prodhim i cili do të jetë „i përshtatshëm“ nevojave individ-uale të vizitorëve dhe me rol të madh në shërbim të qytetarëve do të kenë organizatorët e vegjël të udhëtimeve (agjencitë turistike).

Në tregun turistik janë prezent edhe konkurenca e investimeve kapitale në turizëm. Si kapital kalon më tepër në nivel global, ashtuqë konkurenca mes destinacionit përherë rritet. Depozitimet dhe ngritjet e kualitetit dhe zvogëlimi i karakterit se-zonal të turizmit përball sigurimit të kushteve për turizëm përmes tërë grupës rezulton me rritjen e interesit të investitorëve.

1 www.unwto.org

turizmiiii

18

3.2 turizmi në republikën e maqedonisë

Baza atraktive për zhvillimin e turizmit në Repub-likën e Maqedonisë është e llojllojshme, prej asaj çka afron natyra: alpinizëm, gjuajtje, skijim, etj. deri te pasuritë kulturore trashëguese. Dijapazoni i këtill i gjërë i mundëson industrisë turistike të atakoj në dijapazon të gjërë të vizitorëve, nga ato që dëshirojnë qëndrim më të gjatë, deri te ato që kërkojnë qëndrim disa ditësh.

Në bazë të potencialit turistik ekonomia turistike e Republikës së Maqedonisë vetëmse ka realizuar suksese të shkëlqyeshme në pjesën e dytë të viteve 80-ta të shekullit të kaluar. Ashtu psh. në vitin 1987 janë realizuar 3.978.028 buajtje, rreth 1 milion tur-ist, nga të cilët 39% turist të huaj, kryesisht nga re-publikat ish-Jugosllave, pastaj Gjermania, Holanda, Franca etj. Për fat të keq kriza çka pason pastaj e dridhi Ballkanin në mënyrë drastike e uli interesin për turizëm në Maqedoni. Ngjarjet e vitit 2001 edhe më shumë e turbulluan fotografinë për vendin tonë në sytë e turistëve potencial dhe operatorët turistik të jashtëm. Atë vit shtetin e kanë vizituar vetëm 333 308 dhe në krahasim me vitin 1987 është më i vogël për 3 herë. Të njëjtin vit janë realizuar 1

254 582 buajtje, çka është 3,2 herë më pak në kra-hasim me vitin 1987. Sipas numrit të turistëve viti 2001 është viti më i keq turistik pas 1961, e sipas numrit të buajtjeve është më e keq pas 1968.

Të dhënat paraprake tregojnë se jostabiliteti poli-tik e posaçërisht lufta janë komponentë kryesor të cilët negativisht ndikojnë në zhvillimin e turizmit. Nëse destinacioni turistik, në këtë rast Republika e Maqedonisë, në sytë e turistëve perceptohet se jos-tabile, kjo është faktor kufizues në zhvillimin e saj, pavarsisht shkallës të atraktivitetit të resurseve turistike, lidhshmërisë të komukacionit dhe afër-sisë të tregut. Kjo edhe më tepër i përket Komunës së Likovës, e cila në masë të madhe është përfshirë me konfliktin e vitit 2001.

Periudha pas vitit 2001 karakterizohet me rritje të butë të numrit të turistëve vijnë dhe që buajnë, çka jep shpresë për përmirësimin e sektorit turistik, si është treguar në tabelën më poshtë:

Tendeca bashkëkohore të tregut europian ndaj ekskurzioneve indivuduale të shkurtra, jashtë se-zonës, me kombinim të aktiviteteve dhe zbulimeve kulturore, korespondojnë me ofertat turistike të

ARdhJA e TuRiSTëVe BuAJTJe

Viti gjithsej vendor të jashtëm gjithsej vendor të jashtëm

2001 333 308 234 362 98 946 1 254 582 1 041 831 212 751

2002 441 712 318 851 122 863 1 850 384 1 575 664 274 720

2003 463 151 325 495 175 692 2 006 867 1 660 667 346 200

2004 465 015 299 709 165 306 1 965 434 1 504 845 360 589

2005 509 706 512 490 197 216 1 970 041 1 527 053 442 988

2006 499 473 297 116 202 357 1 917 395 1 474 550 442 845

2007 536 212 306 132 230 080 2 019 712 1 501 624 516 088

2006 499 473 297 116 202 357 1 917 395 1 474 550 442 845

2007 536 212 306 132 230 080 2 019 712 1 501 624 518 088

2008 605 320 350 363 254 957 2 235 520 1 648 073 587 447

2009 587 770 328 566 259 204 2 101 606 1 517 810 583 796

2010 586 241 324 545 261 696 2 020 217 1 461 185 559 032

2011 647 568 320 097 327 471 2 173 034 1 417 868 755 166

2012 663 633 312 274 351 359 2 151 692 1 339 946 811 746

Burimi: Enti shtetëror për statistik

19

Republikës së Maqedonisë, posaçërisht me ofertë e cila mund ta siguroj Komuna e Likovës. Për shumë turist vendi mund të paraqes destinacion të ri i cili aktivtete përkatëse promotive duhet të bëhet in-teres për vizitorët.

3.2.1 Si do të zhvillohet turizmi në Republikën e Maqedonisë ?

Njëra nga detyrat themelore për zhvillimin e eko-nomisë turistike në Republikën e Maqedonisë është përshtatja e ofertës të kërkesës turistike, gjegjësisht formimi i prodhimit të till turistik me çka do të rritet numri i vizitorëve dhe shpenzimet mesatare ditore. Për këtë qëllim duhet të:

z Përmirësohet kualiteti i shërbimeve dhe numri i objekteve hotelierike ku do të afrohen specialitete vendore ;

z Siguroj asortiment të pasur të prodhimeve për shpenzime të gjëra dhe të vendosen forma bashkëkohore në tregëti të vogël;

z Vendosja e standardeve të mëdha për higjien në objekte hotelierike (hotele, restorane), vende turistike, lokale për rreth komunikacionit ku turistët (udhëtarët) ndalen dhe qëndrojnë ;

z Planifikimi kualitativ i hapësirës dhe pengimi i degracionit të tyre;

z Sektori publik direkt të kyçet në ekonominë turistike përmes përmirësimit të gjendjes në lokalitetet konkrete dhe përmendore;

z Pajisja e drejtimeve kryesore të komunikacionit dhe rrugëve qasëse me sinjalizim përkatës;

z Nxitja e partnerëve publiko-privat për projekte karakteristike zhvillimore si janë pushimoret për rreth rrugëve (vendqëndrimet për pushim), qendrat informative shitëse me shtetet fqinje.

Masat e numruara paraprakisht në tërësi i për-kasin edhe masave për zhvilim të turizmit në Ko-munën e Likovës. Realizimi të masave paraprake duhet të mundësoj tejkalimin e pjesës së problem-it të cilët dalin nga niveli i ulët i i zhvillimit të eko-nomisë në vend dhe rrethinë, e të njëjtët shpre-hen negativisht edhe në zhvillimin e turizmit.

Njëri nga kushtet për zhvillim më të shpejtë të turizmit paraqet edhe rritja e kapaciteteve për vendosje. Që të arrihet ky qëllim të domosdoshme janë inovimi i ofertës turistike – oferta kreative,

çka nënkupton krijimi i tërësishëm i prodhimit të ri turistik i përshatshëm në kërkesat e shpenzu-esve. Ofertë e tillë duhet të:

z Intensifikoj zhvillimin përmes rritjes të shfrytëzimit të kapaciteteve vendosesa ekzistuese dhe ndërtimit të të hoteleve më të vogla kryesisht për tip apartman ;

z Ndërtimi i objekteve hotelierike specialistike (restoraneve për specialitete vendore), duqaneve të zejeve etj. ;

z Përmirësimi i organizimit të përgjithshëm përmes vendosjes të standardeve në punë të objekteve turistike, në funksion të menaxhimit efikas me zhvillimin e turizmit ;

z Lidhshmëria organizative dhe afariste e turizmit (hotelierisë), tregëtisë, zejtarisë, bujqësisë;

z Krijimi i kushteve për zhvillim të turizmit vendor;

z Krijimi i ambientit afarist me cilin do të stimulohet investimi në këtë veprimtari dhe

z Mbrojtja e mjedisit jetësor.

Realizimi i qëllimeve paraprake në zhvillimin e turizmit nuk mundet në afat të shkurt kohor, përshkak se realizimi i tyre është e lidhur me plotësimin e shumë supozimeve, si investimet, kreditimi dhe promovimi i prodhimeve vendore, si dhe politika e përgjithshme dhe stabiliteti eko-nomike.

3.2.2 Turizmi – njëra nga përcaktimet strategjike në zhvillimin e regjionit të planifikuar verilindor

Turizmi në Regjionin e Planifikuar Verilindor, e pjesë përbërëse e së cilës është edhe Komuna e Likovës, nuk është i zhvilluar. Për dallim nga regjionet tjera në Republikën e Maqedonisë në cilin turizmi merr vend të rëndësishëm në zhvillimin e ekonomisë, pjesa më kualitative e ofertës turistike të SIPR, si janë: trashëgimitë e pasura kulturo-historike (kisha, manastire, objekte të vjetra arki-tektonike) dhe resurse tjera (bukuritë natyrore, begatshmëria me resurse ujore, pejsazhet përsh-kruese, prodhimi i ushqimit organik, specialitet lokale, traditat etj.) ende nuk ju kanë përshtatur kërkesave të turistëve.

20

Shkaqet e gjendjes shumë të keqe në sferën e tur-izmit në RPVL janë të llojllojshme. Nga ato më të rëndësishme janë: kapacitetet e thjeshta turistike, para se gjithash në sferën e vendosjes; mosekzis-timi i ofertave turistike, regjioni nuk ka krijuar prodhim turistik – përkatësisht nuk ka asnjë pro-movim turistik në tregun e turizmit ose edhe më tepër veprim të organizuar në tregun turistik. Gjendjet e tilla e imponojnë nevojën për zhvillim të planifikuar të turizmit në Regjionin e Planifikuar Verilindor në baza të reja kualitative, çka nënkup-ton zhvillim hap pas hapi, baziran në valorizimin kompleks të potencialeve të përgjithshme turistike.

Në këtë kuptim RPVL (Regjioni i Planifikuar Ver-ilindor) përveç resurseve natyrore dhe trashëgi-misë kulturore duhet t’a shfrytëzoj pozitën e saj të përshtatsheme gjeografike dhe të komunikacionit. Me pajisjen e koridorit 8 dhe 10 për komunikacion modern dhe me infrastrukturë të domosdoshme turistike krijohen të gjitha parakushtet për zhvillim jo vetëm të turizmit tranzit, por edhe për turistët dhe pjesëmarrësit tjerë në komunikacion bëhen vlera të shumta qasëse natyrore dhe kultuore në regjion. Për këtë qëllim sektori turistik në tërësi (shteti dhe institucionet lokale, sektori privat dhe subjektete tjera) në pajtim me strategjinë për zhvil-lim të turizmit duhet t’a ndërtojnë infrastrukturën e domosdoshme turistike dhe në bazë të atraktiv-itetit të resurseve turistike dhe shërbimeve tjera, të cilat mund t’i afrohen turistëve, të krijojnë prod-him turistik dhe do të tërheq segmente të veçanta të tursitëve.

Prodhimi turistik duhet të bazohet në llojllo-jshmërinë e hapësirës me atrakcionet turistike, trashëgimin kulturore dhe mjedisin e pastër jetë-sor (faktorët ekologjik). Ofertë e tillë turistike në fillim përshkak kapaciteteve të vogla për vendosje duhet të jetë e destinuar për segmentete vogla të tregut vendor para se gjithash për ekskurzione njëditore, shqyrtim, vizita të koriozitetve etj. Zh-villimi i turizmit vendor rekomandohet jo vetëm në bazë të shkallës së atraktivitetit të resurseve turistike, gjegjësisht suksesi i tregut vendor lidhet edhe me atë se kërkesa e turistit vendor shpesh herë është e drejtuar ndaj zbulimit të identitetit vetanak dhe trashëgimisë kulturore. E gjithë kjo te ato zhvillon ndjenjë e dashurisë dhe patrio-tizmit ndaj shtetit të tyre dhe ruajtjes të natyrës dhe trashëgimisë kulturore2. Kjo qasje e zhvillimit të turizmit është shumë me rëndësi, përshkak se në turizëm zgjedhja e grupeve qëllimore është e bazuar në segmentimin e tregut. Kjo do të thotë

2 B., Vukonić, N., Čavlek (ur.): Rječnik turizma, Masmedija, Zagreb, 2001, стр. 391.

se sipas segmentit të caktuar, shembull, nxënësit, punëtorët, pensionerët etj. krijohet edhe prodhimi përkatës turistik (ekskursione, shqyrtime, afrimi i ushqimit të shëndetshëm, vizitat e përmendorëve kulturo-historike etj.). Më vonë me ndërtimin e ka-paciteteve hotelierike (hotele, motele, restorane etj.) dhe infrastrukturë tjetër turistike, aktivitetet duhet të orientohen edhe ndaj turistëve të vendeve fqinje. Për realizimin e të gjitha këtyre aktiviteteve duhet të vendoset lidhjet shumë më të forta me agjencitë turistike në shtet dhe fqinjët si Bugaria, Serbia dhe Kosova, nga të cilat regjioni mund të konsiderohet i vizitueshëm.

3.3 resurset turistike si faktor për zhvillimin e turizmit

Termi turizëm në kuptimin më të gjërë të fjalës i përket të gjitha elementeve materijale të cilat në çdo mynyrë kontribojnë për plotësimin e disa nevojave shoqërore. Në këtë rast resurset natyrore, edhe atë jo vetëm në turizëm, por edhe në zhvillimin e përgjithshëm eko-nomik, janë vetëm „pjesë e kushteve të përgjithshme për zhvillim të ndonjë regjioni gjeografik“3. Resurset mund të shfrytëzohen për mënyrë të ndryshëm dhe me shkallë të ndryshme të efikasitetit. Mënyra më efi-kase e shfrytëzimit është ajo mënyrë çka i përgjigjet nevojave prioritare shoqërore.

Termi atraktivitet i resurseve njerëzore i përket, resurseve natyrore dhe trashëgimisë kulturore, gjegjësisht paraqitjeve dhe lëndëve çka gjenden në hapësirë të caktuar, të cilat si paraqitje të jashtme i nxisin dhe i drejtojnë turistat kah disa destinacioni turistike që t’i vizitojnë, t’i njoftojnë dhe përjetojnë, gjegjësisht t’i realizojnë nevojat e tyre rekreative dhe kulturore“4. Nga shkalla e atraktivitetit të tyre varet vizita turistike, lloji i turizmit dhe mundësia për val-orizim ekonomik. Me transformimin dhe pajisjen e resurseve atraktive turistike, me qëllim të njëjtat të vendosen në funksion për plotësimin e nevojave të turistëve, resurset turistike fitojnë a.q. vlerë turistike.

Resurset atraktive turistike janë më të rëndësishme për zhvillimin e turizmit. Përveç atyre shumë me rëndësi është lidhshmëria e komunikacionit dhe ob-jektet hotelierike (hotele, restorane etj.) Nëse resur-set më atraktive për turizëm nuk lidhen me rrugë të komunikacionit nuk mund të vizitohen, e më këtë pamundësohet shfrytëzimi i tyre për qëllime turis-tike. Nëse nuk ekzistojnë kapacitete hotelierike për-

3 Ž., Јovičić: Turistička geografija, Naučna knjiga, Beograd, 1989, стр. 59.4 B. Vukonić, N. Čavlek (ur.): Rječnik turizma, Masmedija, Zagreb, 2001, стр.391.

21

katëse atëher nuk mund të arrihen edhe efektet eko-nomike për zhvillim të turizmit. Këto të dhëna janë shumë me rëndësi për këtë tregojnë për rëndësinë të cilat për zhvillim të turizmit përveç resursve atrak-tive turistike e kanë edhe objektet e infratsrukturës të komunikacionit dhe kapacitetet hotelierike.

Nga faktorët tjerë të cilët e kushtëzojnë atraktivitetin e destinacioneve turistike më shumë rëndësi kanë:

z Çmimet për vendosje, ushqimi dhe transporti, gjegjësisht vlera çka turisti e fiton për çmimin çka e paguan;

z Qëndrimet (marrëdhënia) të popullatës lokale ndaj turistëve (mikpritja, dëshirat e popullatës lokale të komunikoj me turistat, të jep informata ose popullat lokale është jo e sjellshme dhe nuk komunikon);

z Kushtet për tregëti (shitoret me suvenire, butiqet etj);

z Kushtet për sport, rekreim dhe edukatë (terrene për basketboll, volejboll, rrugica për kalërim, vende pikniku etj).

3.3.1 Analiza të resurseve turistike

Analiza e resurseve turistike ka për qëllim ta caktoj përshtatshmërinë e resurseve për valorizim turistik, gjegjësisht sikuse ato të shfrytëzohen për turizëm dhe cilat lloje të turizmit duhet të zhvillohen. Gjatë përcaktimit të përshtatshmërive të ndonjë resursi ose më gjërë të ndonjë hapësire turistike për eksploa-tim turistik ( në këtë rast Komuna e Likovës), përveç shkallës të atratkivitetit të resurseve (veçanarisht te hapësirat që janë ende turistike nuk janë aktivizuar), me analiza duhet të përcaktohen përshtatshmëritë e pozitës turistike, lidhshmëria me komunikacionin dhe kapacitetet të mjeteve të komunikacionit, largë-sia prej burimeve të kërkesës, shpenzimet për ud-hëtim dhe shpenzimet për qëndrim, analiza e para-kushteve demografike dhe ekonomike për zhvillim të turizmit, pastaj politika për zhvillim dhe arritjen e shkallës për zhvillim turistik.

Në turizëm, resurset kanë vlerë vetëm nëse dispozi-cionojnë me ndonjë nga këto atribute: rekreativitet, kuriozitet, vende të famshme dhe estetik5. Çdo resurs duhet të posedoj së paku një nga këto katër atribute. Pastaj, çdo herë duhet pasur parasysh fakti se resur-set turistike do t’i tërheqin vetëm atë segment të turistëve të cilët në cilësinë e tyre nga resurset do të

5 Ž. Јovičić: Turistička geografija, Naučna knjiga, Beograd, 1989, стр.59.

mund t’i kënaqin disa nevoja të tyre rekreative dhe kulturore.

Rezultatet nga analiza e resurseve njerëzore në Ko-munën e Likovës janë të evidentuar në kadastër të resurseve turistike të punuar me studim për shfrytëzim optimal të pasurisë natyrore të RPVL për qëllime turistike dhe studim për shfrytëzim optimal të trashëgimisë kulturo-historike të RPVL për qël-lime turistike.

Nga më lartë e përmendura mund të konstatohet se përshtatshmëria të ndonjë resursi ose hapësirë për aktivizim turistik është caktuar me resurse atrak-tive, lidhshmëria e komunikacionit dhe pajisja e kapciteteve të hotelierive. Pastaj, përshatshmëria e hapësirës për zhvillim të turizmit është më e madhe nëse resurset turistike janë më atraktive, të lidhura mirë me komunikacionin, të pajisura me kapacitete hotelerike, si dhe shpenzimet për udhëtim dhe qën-drim janë më të vogla.

3.4 resurset më të rëndësishme turistike për zhvillim të Komunës së likovës

Edhe pse turizmi në Komunën e Likovës nuk është i zhvilluar, komuna dispozicionon me resurse të mëd-ha natyrore dhe antropogjene turisitike për zhvilli-min e turizmit: kisha e Shënmërisë (Sv. Bogorodica) nga shek. XI f. Mateç, akumulacionet artificiale, ma-jet malore, ujëvaret dhe format tjera të relievit janë bazë e mirë për krijimin e prodhimeve turistike dhe zhvillim të turizmit. Pastaj, gryka e malit e Bislimit te lumi i Pçinjës, në disa vende në lloj të kanjonit, e prerë në shkëmbijë gëlqeror, gryka e malit të lumejve të Likovës dhe Goshincës. Në vet grykën e malit janë dy liqejtë artificila, i Likovës dhe Gllazhnjës. Anësh është e pyllëzuar. Ekzistojnë mundësitë për vështrim, alpinizëm, fotografim, shetitje në mal etj.

Nëse resurseve atraktive natyrore dhe pasurisë me trashëgimi kulturore jepet pozita e përshtatshme e komunikacionit dhe gjeografike në komunë në afërsi të Kosovës, prodhimi i ushqimit organik, spe-cialitetet lokale të shumëllojshme. Atëher, Komuna e Likovës ka përparësi komparative të rëndësishme në zhvillimin e turizmit, si në krahasim me vendet tjera, ashtu edhe në relacion me shkallën e deritashme të zhvillimit dhe efektetet ekonomike të turizmit.

Në vazhdim do të paraqiten karakteristikat themelore nga lokalitetet më me rëndësi turistike, gjegjësishtë për lokalitetet që duhet turistikisht të aktivizohen përshkak vlerave turistike, ashtu që ato në masë të madhe janë të njohura publikut më të gjërë në shtet.

22

Në bazë të kushteve komplekse natyrore të shikuara dhe të krijuara për zhvillim të turizmit në hapësirat e Komunës së Likovës, sipas shkallës të atraktivitetit të hapësirës, unikatetit dhe funksionalitetit të resur-seve turistike, për zhvillimin e disa llojeve të turizmit në kuadër të komunës veçohen lokalitett në vijim:

3.4.1 Mali i Zi i Shkupit – Guri Derrit - Manastiri Mateç

Mali i Zi i Shkupit – Guri e Derrit – Manastiri Mateç deri 2000 ka paraqitur lokalitet shumë të rëndë-sishëm të vizituar në sezonat e dimrit dhe verës. Py-jet e dendura të ahut, shumë burime, pejzazhet e bu-kura, qëndrimi i gjatë i borës gjatë dimrit, ajri i pastër e bëjnë këtë hapësirë shumë interesante për vizitë turistike.

Problemet: Nga viti 2001 pushimorja e fëmijëve nuk është në funksion që e ka pasur. Përveç kësaj rruga deri atje është lënë pa u rregulluar, e dëmtuar dhe jo e mirëmbajtur. Përveç pushimores e cila e ka hum-bur destinimin, nuk ekzistojnë kapacitete tjera për vendosje në rrethinë. Rrugicat e malit kah guri i Der-rit nuk janë të shënuar dhe të rregulluar. Ende nuk janë marrë asgjë që të ripërtrihet turizmi në këtë lo-kalitet shumë të njohur.

Rekomandime: (2014-2019): Është e nevojshme të rregullohet me asfalt deri te manastiri i Mateçit dhe të renovohet pushimorja për destinim të njëjtë ose, prap, për vendosjen e turistëve në përgjithësi. Është e nevojshme rregullimi i gjithë hapësirës, ndërtimi objetit të ri për vendosje dhe hotelieri, përcaktimi dhe rregullimi e rrugicave për planifikim rekreativ dhe trajnim. E domosdoshme është promovimi për tërheqje përsëri të turistëve dhe paramendimi i ofer-tës më të pasur turistike në këtë hapësirë. Në këtë drejtim, duhet të vendoset linjë e autobusave nga qyteti Kumanovë ose Likovë deri te lokaliteti, të hap-en mundësitë për huazim të biçikletës malore (munt-bajk), pastaj shqyrtimi Malit të Zi të Shkupit me xhip dhe të përcaktohen pikat e përshtatshme për pragl-lajding kah Fusha e Likovës. Përshkak se hapësira ofron mundësi për disa sporte të dimrit, së pari duhet të formohen dhe përgatiten rriguca për skijim me saj, skijim dhe aktivitete tjera. Më tutje, e domosdoshme përgatitja e hartave turistike, udhërrëfimeve dhe ud-hëheqësve për intereset e përmendur dhe tjera të lo-kaliteteve në fushën e (vizituesve, majeve, prrockave, vizita e liqejve më të afërt të Likovës dhe Gllazhnjës etj.). Duhet të sigurohet udhëheqës për hapësirën nga njerëz të aftësuar përkatës.

3.4.2 Liqeni Likovës dhe Gllazhnjës

Liqeni i Likovës dhe Gllazhnjës janë dy liqejt arti-ficial akumulativ në Komunën e Likovës të cilët përveç destinimeve themelore për të cilat janë ndërtuar mund të shfrytëzuar edhe për qëllime turistike.

Liqeni i Gllaznjës është ndërtuar me zënien e lu-mit të Likovës, në veri prej qendrës së komunës f. Likovë, gjegjësishtë te f. Gllazhnja prej të cilit edhe e ka marrë emrin Gllazhnje. Përfshin sipërfaqe prej 0,8 км2, e gjatë është 3 км, gjatësia linjës të bregut është rreth 7,3 км, e gjërë prej 200 deri 300 м, e thellësia më e madhe arrinë 70 м. Rrethimi i liqeit është shumë interesantë në grykat e maleve dhe fushat e kanjonit me pyllzim të mirë. Liqeni ka dy gjirë, te f. Dumanocë dhe Goshincë. Liqeni i Likovës është akumulacion më i vogël e ndërtuar më zënien e lumit të Likovës. Përshin sipërfaqe prej 0,4 км2, e gjatë prej 1,3 км, e gjërë 120 м, me thellësi më të madhe prej 35 м. Rrethimi i liqe-nit karakterizohet me pyllëzim të mirë. Te liqeni e Likovës janë ndërtuar disa kapacitete hotelerike moderne që kanë një shtrirje të mirë të pamjeve kah liqeni dhe rrethinës së saj.

SWOT analiza për liqenin TuriSTik Të GllazhnjëS dhe likOvëS

Përparësitë: Liqejtë janë në afërsi të drejtpër-drejtë dhe mund të paraqesin destinacion turis-tik të vetëm. Mjedisi i pastër për jetes, specialitet vendore, çmimet e ulta të shërbimeve hotelierike, mundësitë për peshkim sportiv, shetitjet në natyrë.

Dobësitë: Lidhshmëria e keqe e komunikacionit – nuk ka udhë të asfaltuar deri te liqeni. Zhvillimi i turizmit tërësisht është lënë – nuk ekziston ofertë në nivel komunal (shembull, ofertë për shetitje deri te liqeni dhe manastiri Shënmërisë në f. Mateç), nuk ka kapacitet për vendosje, udhërrë-fyes dhe sinjalizime tjera rrugore.

Mundësitë: Krijimi i prodhimit turistik me atrak-cion nga komuna dhe rrethimi i tyre (oferta në niv-el regjional – Kumanovë, Staro Nagoriçan dhe Kra-tovë). Oferta të specialiteteve vendore. Ndërtimi të kapaciteteve hotelierike nga kategorija e mesme, mbrotja e mjedisit jetësor, theksimi i identitetit lo-kal dhe mënyra e jetesës.

qëllimeT për pOziciOnim Të ri:

Prioritet: Rregullimi urbanistik hapësinor, ndër-

23

timi i infratsrukturës rrugore dhe infrastrukturës për aktivitete në kohën e lirë, lidhshmëria me agjencitë turistike, zhvillim të qëndrueshëm të turizmit.

Masat (oferta): Krijimi i prodhimeve të reja turis-tike në nivel të komunës dhe lidhshmëria e tij në nivel regjional, ndërtimi i objekteve të reja hote-lierike, promovimi i regjionit, edukimi i qytetarëve.

Standardi: Restoranet dhe objektet tjera të njëjta.

3.4.3 Gryka e malit të Bislimit

Gryka e Malit të Bislimit është vetëm 4 km në jug nga Kumanova dhe sipas karakteristikave të përgjithshme mund të ketë shumë vizitorë nga banorët e qytetit të Kumanovës dhe më gjërë. Tash ky lokalitet vizitohet vetëm prej një numri avan-turisti, hulumtues dhe shetitës. Qasja deri te gryka është e mundur nga rrugët e asfaltit Kumanovë –Sv. Nikollë te f. Dobrçan në veri (para urës në Orashac), nga rruga e Kumanovës- f.Pçinjë te Krasta në perëndim edhe vetëm f. Pçinjë në jug.

Problemet: Pjesa më madhe e qytetarëve të qytetit të Kumanovës dhe më gjërë aspak nuk është e in-formuar për bukuritë dhe pasuritë natyrore të Grykës së Bislimit. Nuk ka asnjë udhërrëfyes, ta-belë informative ose rrugicë të shënuar për grykën. Nuk ka objekt për vendosje dhe objekt hotelierik në regjionin më të gjërë të grykës. Nuk ekzistojnë parkingje, vende nisëse dhe udhëheqës kah gryka.

Rekomandim: (2014-2019): Promovimi i lokalitetit dhe atrakcionit të tyre në mediumet lokale dhe nacionale. Vendosja dhe shënimi i rrugicave kah brendësia e grykës. Vendosja e udhërrëfyesve, har-tave dhe tabelave informative në vendet përkatëse.

Rregullimi e rrugicave dhe qasja deri te shpellat e caktuara, pjerrtësive dhe vështrimeve në grykë. Zgjedhja dhe shënimi i rrugicave të përshtatshme alpiniste. Ndërtimi i objekteve hotelierike, su-venirëve, parkingjet dhe nyjat sanitare në fillim dhe përfundim të vendeve në grykë. Ndërtimi dhe adaptimi i objektit për vendosje për pranim të tur-istëve në f.Pçinjë ose, prap, mundëson në vendosje private. Sigurimi i udhëheqësve dhe shpëtimtarëve të cilët janë të pajisur dhe mirë e njohin terrenin. Përpunimi i suvenirëve, panoramave dhe materia-leve tjerë për grykën.

3.5 Kapacitet e hotelierive dhe qarkullimit turistikBazën e ekonomisë turistike e paraqet hotelieria (kapaciteti në hotelieri dhe restorantet). Pa ka-pacitet në hotelieri është e parëndësishme fuqia ekonomike e hotelierisë në turizëm. Kapacitetet të hotelierive janë kriter themelor për zhvillim turistiktë vendeve turistike (komunat, regjioni dhe shteti). Pas resurseve turistike, kapacitetet e hote-lierive janë më e rëndësishme e ofertës turistike. Ato kanë rol vendimtar në arritjen e efekteve eko-nomike.

Në Komunën e Likovës për momentin nuk ekzisto-jnë kapacitete ekzistuese. Gjendja aspak nuk është më e mirë edhe në relacion me kapacitetet në hote-lieri (restorane, kafene, qebabtore, etj). Nga gjithsej 4.740 kapacitete hotelierike në Komunën e Likovës gjenden vetëm 35 ose 0,74%. Këto kapacitete hote-lierike në shtet dispozicionojnë me 192.461 ulëse, prej të cilave vetëm 823 ose 0,43% janë në Komu-nën e Likovës. Me këtë veprimtari në Komunën e Likovës merren vetëm 104 ose 0,64% nga numri i përgjithshëm në këtë veprimtari në Republikën e Maqedonisë, si është paraqitur në tabelë:

Kapacitet në hotelieri, për komuna, sipas Regjistrimit të hotelierive, 2008  GJiThSeJ Likovë

Numri i objekteve hotelierike 4 740 35

Objekte hotelierike (%) 100.00 0.74

Numri i ulëse 192 461 823

Numri i ulësve (%) 100.00 0.43

Sipërfaqa e objekteve (м2) 339 289 2 901

Sipërfaqa e objekteve (%) 100.00 0.86

Numri i të punësuarve 16 216 104

Numri i të punësuarve (%) 100.00 0.64Burimi: Enti Statistikor Shtetëror

24

Të dhënat qartë e pasqyrojnë gjendjen në turizëm në Komunën e Likovës. Në esencë, nga aspekti i turizmit në Komunën e Likovës nuk ekziston tur-izëm, edhe pse sipas pozitës, resurset atraktive ko-muna ka mundësi për pozicionim më të mirë dhe realizim shumë ma largë qarkullimit turistik.

Në Komunën e Likovës nuk janë regjistruar tur-istët. Kjo do të thotë se turistët në periudhën në periudhën mundt të thuhet a.q. mysafir të rastit, që kanë qëndruar në komunë nga shkaqet e ndry-shme.

Kjo gjendje ndikohet nga shumë faktorë, mes tyre më të rëndësishme janë:

z Komuna nuk dispozicionon me kapacitete vendosëse,

z Nuk ekziston promovim i atrakcioneve turistike, as bashkëpunimi i organizuar me agjencitë profesionale turistike,

z Edhe pas një dekade nga konflikti e vitit 2001, ende Komuna e Likovës ka „imixh“ të regjionit jo të sigurt.

Shkaqet janë të shumta dhe të llojllojshme dhe lidhen me: vendosjet e thjeshta dhe kapacitetet e tjera hotelierike me të cilat dispozicionon komu-na, kualiteti i ulët i shërbimeve, nuk ekziston pro-movimi turistik – dhe resurset më të rëndësishme turistike nuk i janë të njohura jo vetëm turistëve të jashtëm, por dhe opinionit vendor.

Pa promovim të mirë dhe kapacitete hotelierike, si dhe krijim të prodhimit të mirë turistik nuk ka turizëm. Për këtë përcaktimi strategjik i objekteve afariste duhet të jetë prodhim me kualitet turistik, që do të bazohet në trahëgiminë natyrore dhe kul-turore, prodhimet lokale dhe mikëpritje, si i tillë mund të tërheq mysafir të ri dhe t’i plotësoj nevojat e tyre dhe nevojat e udhëtarëve të shumtë tranzit. Nevojat e udhëtarëve tranzit nuk janë vetëm shër-bimet e hotelierisë, por edhe nevojat e tyre të cilat drejtëpërdrejtë lidhen me tranzitim (autoservis, pompë benzines, shitore etj.). Nëse oferta e regjion-it në tërësi inkorporohet në kërkesat e turistëve bashkëkohor dhe udhëtarëve që tranzitojnë nëpër këtë regjion kriojohen të gjitha parakushtet për rritjen e qarkullimit turistik (numri i turistëve dhe buajtjeve) edhe atë me rritjen shumë të madhe nga ajo çka pritet në nivel të shtetit. Në këtë mënyrë do të krijohet kushte për punësime të reja dhe për-mirësimin e kushteve për jetesë të qytetarëve lokal.

25

Në bazë të analizës së bërë janë realizuar disa kokluzione relevante në lidhje me nevojat për tejkalimin e problemeve në kontekst të zhvillimit të turizmit në Komunën e Likovës. Nga përfundi-met në vijim janë mbledhur treguesit kryesor të cilët e përfaqësojnë bazën e mbi të cilën janë qëlli-met konkrete dhe aktivitetet të planit për zhvillim strategjik lokal të turizmit edhe atë:

z Infratsruktura e keqe dhe jo sa duhet e zhvilluar (rrugët lokale dhe rrugicat, ujësjellësi dhe sistemi i kanalizimit)

z mosekzistimi i kapaciteteve vendosëse

z objektet hotelierike të pajisuar dobët

z migrimi, posaçërishtë i popullatës së re

z qasje jo e organizuar të qytetarëve vendor për prodhim të planifikuar të disa llojeve të prodhimeve bujqësore dhe blektorale

z kapacitetet e pashfrytëzuara për turizëm alternativ (fondi i madhë i pasurive natyrore dhe kulturore jo të shfrytëzuar)

z komunikimi i dobët i pushtetit lokal, si dhe institucioneve tjera relevante nga niveli qendror.

Si rekomandime kryesore ose prioritet që do të kontribojnë deri te locimi i qëllimeve të shpejta dhe efikase të cilët përmes aktiviteteve mirë të definuara dhe reale do të kontribonin në tejkali-min e problemeve ekzistuese nga kjo sferë:

z të ndërmerren aktivitete për përmirësimin e infrastrukturës, duke marrë parasysh ndarjen e projekteve të infrastrukturës të fortë (rrugët lokale, atmosfera dhe rrjetet e ujësjellësit),

z stimulimi i ndërtimit të objekteve private turistike për vendosje dhe hotelierike

z të ndërmerren aktivitete për ruajtjen e mjedisit jetësor dhe natyrës (të ndërprehet me prerjen e pakontrolluar të pyjeve dhe gjuajtje të pakontrolluar të kafshëve të egra).

z të organizohen aktvitete për valorizim të pasurive natyrore ekzistuese dhe historiko-kulturore

z të zhvillohen projektet lokale për turizmin rural dhe alternativ për përkrahjen e vetëqeverisjes lokale dhe qeverisë qendrore, si dhe shfrytëzimin e fondeve të BE-së

z të veprohet në edukimin masovik të qytetarëve të përhershëm dhe ngritjen e vetëdijës për efeketet nga turizmi dhe përmirësimin e kualitetit të jetesës

z të krijohen parakushte për investime të jashtme dhe vendore (urbanizimi i plotë i hapësirës, përshtatshmëria gjatë pagesës të kompensimit për rregullimin e tokës ndërtimore etj.)

z të zbatohet procedura për definimin e prodhimeve konkrete turistike

SWot analiza

iV

26

Rezultatet nga SWOT (Anët e forta - S)

Mjedisi i pastër ekologjik Komuna e Likovës është mjedis i pastër ekologike dhe pse si e till ofron mundësi të mëdha për zhvillimin e turizmit, prodhimit të ushqimit të pastër dhe ushqimit ekologjik të pastër

Fondi i pasur pyjorTerritori i Komunës së Likovës është e pasur me fond të pasur të pyjeve, i cili karakterizohet me llojet e pyjeve me sa vijon: dushk, ah, shpardh, shkozë e bardh, kaleveshe të ndryshme etj.

Malet dhe sipërfaqet e ujit Ekzistimi i më shumë maleve dhe rrjedhjeve të lumejve në Komunën e Likovës ofrojnë më shumë kushte për zhvillimin e turizmit malor dhe turizëm e bazuar në resurset ujore.

Pozita e përshtatshme gjeografike Pozita e përshtatshme gjeografike

Kalimet kufitare Komuna e Likovës kufizohet me Serbinë dhe Kosovën, çka paraqet përparësi të madhe për zhvillimin e bashkëpunimit kufitar

Dokumenti strategjik lokal dhe regjional

Ekzistojnë më shumë dokumente lokale (Strategjia për Zhvillim Ekonomik Lokal) dhe regjionale (strategjia për zhvillim të turizmit në RPVL) strategjike

Manastiri i Mateçit

Në rrëzët lindore të Malit Të Zi të Shkupit të vendosur në regjionin rëndë kalohet në të dikurshmën fusha e Zhiligovës në 1005 mnv gjendet një prej kishave më markante dhe me ndotëse nga periudha e shekullit të mesëm – tempulli i i madhërishëm kushtuar Shënmërisë (manastiri në Mateç).

Përmendoret kulturo- historike Përveç manastirit në Mateç, ekzistojnë edhe përmendore tjera kulturo –historike, si janë xhamia e Mulla Muratit në Hotël, xhamia e Halit Efendi në Sllupçan etj.

Fuqia e re punuese Papunësia e madhe në komunë është potencial për angazhimin e jotëpunësuarve (posaçarisht të rinjve) në sektorin e turizmit

Llollojshmëria e kulturës dhe religjeoneve

Në komunë ekziston miks i rëndësishëm i kulturave dhe religjioneve të cilat janë krijuar në peirudhë të gjatë kohore

Vendet e gjahut Ekzistimi i vendeve për gjah të caktuara mundëson potencialin për menaxhim të drejtë dhe zhvillim të turizmit të gjahut

Ushqimi tradicional dhe mikëpritja

Në komunë ekzistojnë disa lloje të ushqimit lokal tradicional të cilët munden të afrohen në objektet e hotelierive të pasura me mikëpritje të qytetarëve lokal

Toka ndërtimore Me ndryshimet e reja të ligjit, toka ndërtimore e pandërtuar është pronë e komunës

27

Rezultatet nga SWOT (Anët e dobëta - W)

Infrastruktura rrugore dhe tjetër komunale

Zhvillimi jo i mjaftueshëm i infrastrukturës komunale (rrugët), rrugicat, ujësjellësi dhe kanalizimi...) është një nga dobësitë kryesore

Planet urbanistike Mosekzistimi i planeve urbanistike dhe dokumentacionit të planifikuar kryesor

Ndërtimet e egra Përshkak të mosekzistimit të planeve urbanistike një pjesë e madhe e objekteve të ndërtuar e kanë statusin e ndërtimeve të egra

Financimi Të hyrat e jomjaftueshme në buxhetin komunal është faktor i limituar për ndërtimin e çdo lloj infratsrukture

Resurset njerëzore Mungesa e kuadrit të ekspertëve dhe profesional në komunë

Ndikimi i dobët ekonomik i banorëve

Numri i madhë i të papunësuarve dhe ndikimi i dobët ekonomik të qytetarëve pamundësojnë investimet private

Menaxhimi me hedhurinat komunale

Nuk ekziston mënyra e organizuar institucionale për menaxhimin me hedhurinat komunale dhe lloje tjera komunale, mosekzistimi deponive për depozitim i të njëjtave çka paraqiten numër i madh i deponive të egër

Joshënimi i sistemit linjor të rrugicave

Edhe pse ekzistojnë numër i madh i rrugicave pyjore, të njëjtat nuk janë të vërejtura dhe e vështërsojnë lëvizjen e vizitorëve

Edukata jopërkatëse (për turizëm) Aspak nuk i është kushtuar kujdesje dhe edukatë, posaçërisht të rinjve

Marketingu i dobët dhe promovimi

Mosekzistimi i agjencive turistike lokale dhe kapaciteti i dobët për marketing të vetëqeverisje lokal dhe promovimi i potencialit turistik

Nuk janë me harta dhe të valorizuara resurset kulturore dhe natyrore

Resurset natyrore dhe kulturore nuk janë adekuate me harta dhe të valorizuara

Përkrahja turistike –logjistike Nuk ekziston komunikacion i lidhjeve të rregullta lokale dhe ndërkombëtare dhe linja të rregullta vozitëse

Imixhi i regjionit të krizës Komuna ende ka imixh të regjionit krizës përshkak të konfliktit të 2001

Mosekzistimi i iniciativës për zhvillim të turizmit Nuk ekzistojnë iniciativa lokale për zhvillimin e turizmit të sektorit privat dhe publik

28

Rezultatet nga SWOT (Mundësitë - O)

Hapja e ekspoziturave Lehtësimi i qarkullimit rrugor, si dhe bizneseve lokale, ashtu edhe të turistëve potencial

Hapja e RTV lokale Hapja e mediumeve lokale në masë të madhe do ta rrisë informimin e përgjithshëm të qytetarëve dhe mundësinë për zhvillim të turizmit

Bashkëpunimi ndërkufitar Vet vendpozita e komunës jep mundësi për bashkëpunim ndërkufitar me Serbinë, Kosovën dhe Bugarinë

Shfrytëzimi i fondeve të BE-së Ndërtimi i infrastrukturës, forcimi i kapaciteteve të institucioneve janë disa nga mundësitë të cilat ofrojnë paraqasje në fondet e BE-së (bashkëpunimi ndërkufitar me Bugarinë dhe Kosovën)

Objektet private të reja Në komunë ka të ndërtuar një numër të madh të objekteve të reja private të cilët në masë më të madhe janë të pashfrytëzuar (banorë të cilët punojnë jashtë vendit).

Agro- turizmi Komuna ka kushtete të përshtatshme për zhvillim a.q. agro – turizëm përmes prodhimit dhe afrimit të ushqimit të shëndetshëm dhe ekologjik të pastër

Kyçja e turizmit në arsim Të lobohet për hapjen e paraleleve për turizëm në arsimin e mesëm

Bashkëpunimi ndërkomunal dhe zhvillimi regjional

Bashkëpunimi ndërkomunal dhe zhvillimi regjional japin mundësi për qasje regjionale në zhvillimin e turizmit

29

Rezultatet e SWOT (Kërcënime - T)

Decentralizimi i pakryer Kompetencat jokomplete të komunës drejtpërdrejt ndikojnë në mundësitë për zhvillim të komunës në tërësi.

Ekonomizimi me resurset natyrore Pamundësia që komuna të ekonomizoj me pasuritë natyrore (pyjet, ujërat) është kërcënim direkt për zhvillimin e turizmit.

Selektimi i shtetit në promovimin e turizmit

Shteti në mënyrë selektive e promovën potencialin turistik dhe fokusi vehet në vendet turistike tradicionale

„Regjioni i krizës“ (josiguria për investime)

Imixhi i regjionit të krizës kontribon për kujdesshmëri të investitorëve vendor privat dhe të jashtëm.

Burimet e jomjaftueshme për financim Nuk ka të vendosur sistem nacional për kredi të lira të destinuara për zhvillimin e turizmit. IPARD-i programin nuk mund ta shfrytëzohet shpejtë dhe efikas

Migrimi Migrimi i madh veçanarisht në vitet e fundit është kërcënim serioz për zhvillimin e gjithmbarshëm të komunës

Bashkëpunimi i dobët me institucionet nacionale Bashkëpunimi me institucionet e shtetit është shumë e birokratizuar

30

Pas përcaktimit të llojeve prioritare të turizmit ni-set prej kritereve në vijim:

z Resurset si faktor për zhvillimin e turizmit,

z Trendet globale në zhvillimin e turizmit dhe kërkesa e tregut turistik ndërkombëtar dhe

z Qëllimet për zhvillimin e turizmit në Republikën e Maqedonisë, Regjioni i Planifikuar Verilindor dhe Komuna e Likovës.

Në bazë të kritereve paraprake janë ndarë llojet e ndryshme të turizmit të zbatueshëm në Komunën e Likovës: rural, kulturor dhe lloje tjera (malor, gja-hut, banjave etj.)

5.1 turizmi rural

Çka është turizmi rural?

Në literaturën profesionale në definimin e turizmit rural më së shpeshti nisemi nga hapësira rurale dhe aktivitetet çka i mundëson hapësira rurale. Në këtë kuptim me turizëm rural nënkuptohet qëndrimi i përkohshëm i turistëve në mjediset e fshatrave të cilat përveç ajrit të pastër dhe am-bientit natyror turistik ju mundëson pjesëmarrje aktive në punën e fshatit (vjelja e rrushit, mbled-hja e sanës, kullotja e kafshëve etj.), por gjithash-tu edhe në disa solemnitete, tradita religjioze dhe manifestime tjera. Nga kjo, për turizëm ru-ral shfrytëzohet edhe termi tjetër si: eko-turizëm, turizëm fshati, agro-turizëm, eko-rural-turizëm, turizëm në familjet e fshatit etj. Sipas kësaj, kon-cepti për zhvillim të këtij lloji të turizmit del nga oferta e hapësirës rurale.

Sipas Organizatës Botërore Turistike (WTO), baza për zhvillim të turizmit rural janë resurset naty-rore (burimet, lumejtë, malet, pyjet), trashëgimia rurale (arkitektura nacionale, kishat, xhamitë, ma-nastiret), mënyra rurale e jetesës (kuzhina, mani-festimi lokal, mënyra e ekonomizimit) dhe aktivitet të cilët turistët mund të kryejnë në hapësirat ru-rale (vozitja e biçikletave, peshkimi, shetitjet).

Turizmi rural nuk ka karakter masiv. Qëllimi për zhvillimin e turizmit është që popullatës që jeton në fshatra dhe merret me bujqësi t’i sigurohen të hyra plotësuese nga turizmi, nënkuptohet nëse për atë ekzistojnë kushte, gjegjësishtë kanë mundësi të afrojnë shërbime në vendosje dhe ushqim. Es-enca është në atë që popullatës që jeton në fshat dhe merret me bujqësi në këtë mënyrë i mundëso-het përmes turizmit ta plasoje prodhimin e tyre (i mundësohen kanale të reja për shitje). Përveç shërbimeve për vendosje dhe ushqim, është e nevojshme turistëve t’i mundësohet edhe ndonjë përmbajtje tjetër (kontakti me kafshët shtëpiake, pjesëmarrja në disa punë bujqësore, si prodhimi i rakisë, djathit etj.) Kjo do të thotë se bëhet fjalë për lloj të ri të turizmit – turizmi i cili zhvillohet në fshat, e përshkak karakterit të masovitetit nuk është i dëmshëm dhe nuk ndikon negativisht mbi mjedisin jetësor.

Si janë mundësitë për zhvillimin e turizmit rural në Komunën e Likovës?

Nga e lartëpërmendura shihet se baza për zhvil-limin e turizmit rural janë hapësirat rurale dhe vendbanimet rurale. Shikuar nga ky aspekt Ko-muna e Likovës edhe vet është komunë rurale me 22 vendbanime, nga të cilat pjesa më e madhe janë për ruajtje e natyrës, në cilat qytetarët merret me prodhimin e ushqimit të ekologjik të shëndetshëm. Kjo duhet të paraqes potencial të madhë në ofertën turistike, gjegjësishtë qytetarët përmes turizmit rural në mënyrë plotësuese fitojnë. Por, gjitha vendbanimet jo që nuk kanë infrastrukturë ad-ekuate komunale, por amvisëritë e fshatrave që të mund të japin shërbime në turizëm duhet të kenë dhoma të posaçme për vendosje, të cilat do t’i she-sin përmes ndërmjetësuesve (agjencitë turistik) ose direkt turistëve. Kjo do të thotë se të gjithë fshatrat, aq ma tepër amvisëritë në asnjë rast nuk mund të kyçen në turizëm, për atë që nuk disponojnë me mundësi të tillë.

Përshak se vendbanimet fshatare dhe amvisëritë dispozicionojnë me mundësi të tilla zgjedhja e vendbanimeve dhe amvisërive që mund të zhvil-lojnë turizëm kryhet në bazë të kritereve ekstern

llojet e turizmit

V

31

(të jashtëm) dhe intern (të brendshëm) dhe të njëjtit mund të detajisht të digjitalizohen.

Kriteret ekstern i përkasin: lidhshmërisë të ko-munikacionit, resurseve natyrore (relievit, kual-iteti i ajrit dhe ujit, klima), ruajtjes të natyrës dhe pejsazhet, trashëgimia kulturore, mundësia për lëvizje të lirë etj.

Kriteret intern i përkasin vetë amvisërive edhe atë: posedimi i tokës bujqësore, kafshët, hapësira ban-uese, atraktiviteti i lokacionit dhe objektit të ban-imit, zgjidhje për infratsrukturën komunale dhe tjetër. Shumë kriter me rëndësi është është mosha e qytetarëve, si dhe ajo se a dëshiron popullata që në amvisëritë e tilla dëshiron të jep shërbime tur-istike.

Kjo do të thotë se zgjedhja e vendbanimeve fshatare të përshatshme për zhvillim të turizmit rural duhet të jetë i kujdesshëm në bazë të kriterëve paraprak, mes tjerash jo vetëm se përshkak infrastrukturës së dobët, por edhe përshkak kësaj se popullata në regjion dhe më gjërë në Republikën e Maqdonisë, edhe pëshkak mikëpritjes ende nuk ka shprehi të jep dhe të paguaj shërbime turistike në familje.

Vetëm në disa vendbanime fshatare ka objekt të cilët aftësohen nevojave të turistëve. Duke marr parasysh se termi turist rural dhe zhvillimi i tij është shumë më i gjërë nga vet dhënia e shërbi-meve hotelierike. Për këtë zhvllimi i turizmit rural dhe turizmit në përgjithësi, si dhe ekonomisë në tërësi duhet të filloj me pajisje të infrastrukturës të komunikacionit. Komunikacioni është parakusht për çka është zhvillimi, posaçërisht për zhvilli-min e turizmit dhe në gjithë vendet të botës është në kompetencë të institucioneve shtetërore. Në të kundërtën, pasija e shtëpive familjare për qël-lime turistike dhe ndërtimi i objekteve hotelierike është iniciativë private. Në këtë sferë roli i shtetit është të krijoj klimë për zhvillim të ligjeve të mira, politikë tatimore, mundësi për financim etj. Prob-lemi i financimit në turizëm është posaçërisht i shprehur, posaçërisht turizmi rural, nga aspekti se turizmi nuk është degë kapitale intensive e cila mund të siguroj shumë profit. Ai kërkon investim shumëvjeçar dhe periudhë më të gjatë të kthyerjes të mjeteve të investuar. Kjo do thotë se zhvillimi i turizmit ka nevojë për kredi të përshtatshme për ndërtimin e restoraneve, hoteleve më të vogla, rekonstruimin e shtëpive të vjetëra në ambientin tradicional, rregullimi i dhomave etj.

Termi zhvillim i qëndrueshëm i turizmit nënkup-ton zhvillim të barabartë mes hapësirës të eko-

nomisë dhe infrastrukturës në cilin zhvillohet, sa është e mundër më pak intervenime në natyrë dhe rrethinë (vetëm se është e domosdoshme).

Objektet e nevojshëm për zhvillim të turizmit në fshat

Qëndrimi i turistëve në vendet rurale lidhet me nevojën për aktvitete të llojllojshme të cilat kanë për qëllim ta largojnë vizitorin nga aktvitetet e përditshme të cilat i kyen në vendin e banimit të përhershëm. Përveç aktiviteteve të cilat lidhen me kryerjen e disa punëve bujqësore (sipas dëshirës së turistit), turizmi në fshat ka nevojë edhe për ob-jekte për aktivitete të turistëve. Nga më shumë ob-jekte më të rëndësishëm janë:

z rrugicat për vozitje të biçikletave,

z rrugicat për shetitje,

z shtëpi gjuetarësh,

z pushimore për vizitorët të pajisura me banka dhe karrika.

Rrugicat duhet të kalojnë nëpër bukuri atraktive me qëllim që ta largojnë vizitorin nga mënyra ur-bane e jetesës. Pushimoret ndërtohen në lokacione të cilat mundësojnë shikim kah pejsazhet inetere-sante qëllimore. Rrugicat dhe pushimoret duhet të jenë të vizatuara, legalizuara, shënuara dhe paji-sura me toalete dhe udhërrëfyes.

Parashikimet e zhvillimit të turizmit rural duhet të përmbaj edhe projektim për kapacitetet e do-mosdoshme për vendosje. Në kuptimin e zhvillimit kapacitet e tipeve më të rëndësishëm me eko-etno fshatra edhe atë prej shkaqeve në vijim: me struk-turën e saj dhe me inepretimin e vetëm të element-eve rurale dhe kulturore i japin veçori çdo bukurie hapësinore dhe me elemente për njoftim. Sipas ka-pacitetve më së miri është të jenë 20-50 shtretër. Zgjedhja e lokacioneve për ndërtim kryhet sipas kritereve në vijim:

z mundësitë për organizimin e hapësirës dhe potencialit njerëzor,

z interesi i qytetarëve lokal dhe ndërmarrësve tjerë për ndërtimin e objekteve për zhvillimin e turizmit lokal,

z zgjedhja e ndërtimit kryhet me evaulimin e të gjithë lakcioneve lokal dhe atrakcioneve,

32

z ndërtimi i shtëpive për pushim dhe moteleve të cilët duhet të jenë në afërsi të atrakcioneve turistike, rrethimit të qetë, ambientit me pejsazh interesante, me vështrime të mira,

z hotelet në mjediset rurale me rregull lidhen me lokacionet me resurset atraktive.

Ndërtimi i kapaciteteve të tilla kërkon shumë mjete dhe bart shumë rrezik në relacion të adapti-mit të shtëpive për nevojat e turistëve.

5.2 turizmi kulturor

Turizmi kulturor është formë e turizmit ku te tur-istët mbisundon interesi për objekte dhe përmba-jtje ma karakter kulturor, përmendore ose ndër-time univerzale ose historike, veprime artistike, përmbledhje etnologjike ose ruajtje të mbeturinave nga e kaluara të cilët kanë forcë tërheqëse për tur-istët. Të gjitha ato me një emër quhen resurse kul-turore për zhvillimin e turizmit.

Në Europë përshembull, Komisioni Evropian e promovon turizmin kulturor, si mjet për ndihm-imin e „bashkimin e dallueshmërive“ të popullatës së Bashkësisë Evropiane. Udhëtimi me qëllim të thithet kultura e tjetrit i lejon turistëve dhe viz-itorëve vendor ta çmojnë kulturën dallueshmërinë dhe lidhjet themelore kulturore.

Hapësira e Komunës së Likovës ka përmendore të rëndësishme kulturo-historike, të cilat kanë kushte reale për përparimin e zhvillimit turistik, si janë lokalitetet arkiologjike, manastiri në Mateç ose xhamija në fshatin Sllupçan.

Lokaliteti arkeologjik

Drezga, fshati Likovë

Është e nevojshme edhe hulumtimi i hapësirës të lokalitetit Drezga në sinorin e fshatit Llopat dhe Opajë, si shumë të rëndësishëm hapësirë komu-nikative në antikë dhe shekullin e mesëm dhe një nga stacionet doganore të romakëve, i vërtetuar me mbishkrim epigraf nën emrin e Statio Lamud.

Uji i tharbët, fshati Likovë

Në lokalitetin Uji i Tharbët në fshatin Likovë është e nevojshme të tejkalohet problemi i hulumtimit për të dëgjuarit a.q.mumjet e Likovës, për çka është e nevojshme qasje e re multidisciplinare për vërteti-min e përparësive të tyre kronologjik dhe kulturor.

5.2.1 Arkitektura lokale

Fshatrat në pjesën verilindore të Maqedonisë, duke kyçur edhe Komunën e Likovës, varësisht nga vendpozita, janë të dendur dhe tip i shpërndar, të formuar me lagje, gjegjësisht me familje, të ndër-tuar edhe objekte ekonomike në oborre (hambar, stalla dhe objekte për ruajtjen e kafshëve dhe shpe-zëve). Shtëpitë janë të ndërtuar nga materiali i cili gjendet në afërsi të fshatit, më së shpeshti me gurë të thyer dhe baltë si mjet lidhës për përdhesën ose tulla të papjekur. Kati është i ndërtuar nga kon-strukcioni i drurit. Konstruksionet e kulmit janë katër ujësh, të mbuluar me gurë pllaka dhe në ko-hën më të re me tjegulla.

Fshatrat në pjesën perëndimore të regjionit të cilat gravitojnë administrativisht kah Komuna e Likovës kryesisht janë të populluar me shqipëtar etnik. Ato janë fshatra të tipit të dendur, me shtëpi për jetes dhe objekte ekonomike në oborre të ndër-tuar me mure të larta. Në fshat ekzistojnë familje me traditë prej shekullit 19. Në fillim të shek. 20 në rrethin e Kumanovës ka pasur rreth 108 vendba-nime. Në këtë periudhë vendbanimet e fshatrave sipas madhësisë kanë numëruar rreth 70 shtëpi.

Njëri nga elementet themelor të shtëpisë në rrethin e Kumanovës është ekzistimi i tremës që lidhet me shtëpitë në Serbinë Jugore dhe Kosovë, i cili, sig-urisht, shtrihet kushteve të njëjta klimatike –gjeo-grafike, si dhe ndikimeve ndërmjet veti të lëvizjeve të tajfave mjeshtror. Në relacion me analogjinë të radhitjes të hapësirës me tipet tjera të shtëpive në territorin e Republikës së Maqedonisë, gjejmë analogji me shtëpitë në vendbanimet e fshatrave të Ovçe Poles, Fushës së Shkupit, fushës së Kratovës, fushës së Kriva Pallankës.

5.2.2 Arkitektura sakrale

Ndërtimi i obejkteve sakrale është zhvilluar në disa faza:

z Ndërtimet sakrale nga periudha bizantine;

z Ndërtimet sakrale dhe përtrirjet gjatë kohës së sundimit serb;

z Ndërtimet sakrale (kishat dhe xhamitë) në periudhën osmane;

z Ndërtimet sakrale në shek. 19 dhe 20.

Thesaret e shtrenjta të trashëgimisë artistike maqedone, të krijuar gjatë milleniumit e plotësuar

33

edhe me pasuri të lartë artistike nga lashtësia. Të krijuara gjatë kohëve të ndryshme të epokave histo-rike, veprat e shumta artistike (përmedore sakrale dhe tërësi urbane) janë reprezent të aktviteteve të pasura krijuese dhe kontributi i përmendorëve nga Komuna e Likovës në ngritjen e thesarit kulturor maqedon dhe botëror. Duke mbijetur kataklizmat natyrore, luftrat dhe shkatërrimet, veprat artis-tike dhe ndërtimore nga e kaluara i kanë ruajtur porositë e tyre të shënuara me dorëshkrim të kre-acionit artistik për shumë gjenerata të respektuar të kulturave tradicionale.

Kisha uspenie të Shënmësisë (presveta Bogorodica) –manastiri mateç

Në rrëzët lindore të Malit të Zi të Shkupit, vendo-sur në regjionet e vështita qasëse të rrethit të di-kurshmës Zhilikova të 1005 m lartësi mbidetare gjendet njëra nga kishat më markante dhe më të përshtatshme nga periudha e shekullit të mesëm

– tempulli i madhërishëm kushtuar Shënmërisë. Manastiri në moment e ka përjetuar njërën nga periudhat më të vështira nga ekzistimi i saj shek-ullor. Ky vend deri në fillimin e shekullit të kaluar ka qenë qendra e veprimtarisë së pasur letrare dhe mes i shkrimatërve të rëndësishëm. Prej atëherë dhe deri sot manastiri i Mateçit ka mbetur i vet-muar në elegjinë malore.

Kronologjia dhe arkitektura

Kisha Uspenie e Shënmërisë në Mateç ka qenë e paramenduar si kishë e varreve të mbretreshës Elena. Ajo është ndërtuar rreth vitit 1350, thuajse të njëjtën kohë me kishën. Sv. Arhangel në Prizren, mauzole e mbertit serb Dushanit. Përputhshmëria kohore të këtyre dy kishave, të ndodhura si fryt i një ideje, natyrisht, ka kushtëzuar dhe përshatur konceptit mbi të cilin ato janë krijuar. Prap, sipas vendosjes të bazës, Mateçi ofron zgjidhje më të avancuar të cilat kanë qenë aktuele në dekadat e para të shekullit 14 gjatë ndërtimit të kishës me pesë kupola. Kjo shihet me vendosjen të kupolave të vogla në këndet e ndërtimit, përmes formimit të narteksit në perendim dhe dy morgje në lindje.

Sipas karakteristikave të tyre arkitektonike, ki-sha e Shënmërisë i takon ndërtimit të planit me udhëkryq, me bazë të shkruar me këndrejtë, me zgjidhje me pesë kupola dhe narteks. Ky tempull paraqet një nga produktet të inovacioneve ndërti-more të bizantit të vonuar arkitektonik. Analizat të karakteristikave arkitektonike të kishës trego-jnë se kompilimi i elementeve hapësinore në tip të

ri të ndërtimit, gjeneza e të cilit gjendet në arkitek-turën e carigradit, përmes qendrave të mëdha të janë bartur edhe në Maqedoni.

Piktura

Maja krijuese të tendecave stilistike të produk-cionit artsistik të oborreve i paraqet pikturat e kishës Uspenie të Shënmërisë në fshatin Mateç (1348-1352), ansablin më të madh të fotografuar në territorin e Maqedonisë të shek. 14. Poetshmëria e shprehjes artistike, vizatimi rafinuar dhe atmos-fera aristokrate e plotësuar me elegancë solemne, me cilat paraqitet dekorimi e fotografuar të kishës të Shënmërisë, testamenti grandioz i mbretreshës Elena dhe mbreti Urosh më së mirë flitet për vetit dhe kualitetet të shprehjes stilistike të oborrit, të kultivuar mes shtresave me kualitet më të lartë të kontribuesve ktitorik. Në muret e monumentales, kisha pesë kupoleshe në Mateç fotografistët kanë shpërndarë katërmbëdhejtë cikluese të ilustruara dhe me qindra skena dhe njerëz kishtar të veçantë të prezentuar, në kontekst të enciklopedisë eksten-zive të programit të tempullit. Edhe pse e papër-punuara e devastimit të kishës përgjithnjë e kanë dërguar në harresë partitë e larta nga fatografimi i dekorimit, programi grandioz të aranzhmanit të ekzekutuar e ka marr frymën nga ikonografia e luksit të saj dhe frymëzimin virtuez të mjeshtrisë artisitke.

Në kuadër të koceptit punues të kujdesshëm pro-gramor për pikturat, të shënuar me pasuri tema-tike dhe luks të inventimit kreativ dhe i mbirë me shpirtin e shenjtë të inspirimit të bekuar, janë të dukshëm porositë të ansamblit, vizielizues përmes formës sublime të konceptit ikonografik. Luksi i themeluesit të kompozimit, të treguat në mu-rin lindor dhe jugor të kishës, figura impresive të mbretreshës Elena, mbretit Dushan, mbretit Urosh dhe patriarkut Joanikij, është ikorporuar në kontekst më të gjërë në shfaqjen Deizisna, në cilën busti i Krishtit dominon me madhësitë e tyre mon-umentale dhe kotacioni përshtypës soteriologjik, të theksuar me tekstin e Jovanes të evangelisë.

Mbretresha Elena ka qenë shumë e formuar së grua e cila është dalluar me intervenimet e saj themel-uese kishtare. Sipas tekstit të një Rodosllovnik të mbretërve serb, ajo e ka përfunduar jetën e saj në testamentin e fundit., Shënmëria (Sv. Bogorodica) në Mateç.

Ngjyra, e cila i paraqet të gjitha format e fotogra-fuara, e cila e shpreh atmosferën të ngjarjeve të fotografuar, paraqet një prej karakteristikave më

34

specifike të pikturave në Mateç. Me këto nuanca dhe zëra, harmonija dhe shkalla proporcionale e zërave dhe valerëve më së miri flet për për përpjek-tjet kreative të piktorëve. Pikturat e tyre me ngjyrë të ndritshme, ndërtohet me limime të tejdukshme dhe harmoni të ftohta të toneve të zgjedhura. Që të krijohet një vepër e këtill artistike duhet të an-gazhohet mjeshtri i renomuar. Kur mbretresha vet ka paguar, logjikisht është se për veti e kanë kërkuar më të mirën. Në atë kohë zografi Jovan Teorijal ka qen më i mirë, gjuhën e tij të rafiniruar pikturest në tërësi i kënaq kriteret të aristokracisë më të lartë.

Korpusi monumental, pamja reprezentative e ndërtimit, konteksti i programir të pikturuar, ekzistimi i varrezavetregojnë për atë se kisha e madhërishme në Mateç ka qenë e ndërtuar si mau-zole e mbretreshës Elena.

5.3 etno turizmi

Specifikat etnografike me të cilat karakterizohet Komuna e Likovës paraqet faktor të rëndësishëm tërheqës dhe element të rëndësishëm për zhvilli-min e turizmit. Ato i pëkasin mënyrës të jetesës të qytetarëve, pastaj kulturës së tyre materijale dhe shpirtërore, të folklorit, ushqimit, veshjes e gjitha ajo që e bënë jetën.

Pasuria folklorike e komunsë: traditat, këngët, val-let, veshjet dhe të njëjtat karakterizohen si për nga atraktiviteti ashtu edhe nga suptiliteti dhe përm-bajtja e tyre. Në shikim atraktivitetit dhe tërheqjes turistike prëparojnë folklori muzikor dhe veshjet.

Vallet popullore parqesin pasuri të jashtëzakon-shme dhe veçanarisht janë atraktive dhe përmba-jtësore të Komunës së Likovës.

5.4 llojet tjera të turizmit

Përveç turizmit rural dhe kulturor në Komunën e Likovës ekzistojnë kushte solide për zhvillim edhe të turizmit malor dhe gjahut.

Mundësia e turizmit të gjahut bazohet në llojllojsh-mërinë e kafshëve të egra, prej të cilëve pjesën më të madhe e përbëjnë: lepuri, dreri dhe derri i egër. Turizmi i gjahut është i organizuar përmes shoqat-ave të gjuetarëve.

Kushtet për zhvillim të turizmit malor ka në Malin e Zi të Shkupit, i cili duhet të jetë lëndë për analizë të veçantë.

35

6.1 parimet mbi të cilat bazohet zhvillimi i turizmit në Komunën e likovës

Parimet udhëheqëse të cilat janë identifikuar dhe gjërësisht të pranuar nga ana e pjesëmarrësve në procesin e përgatitjes të Strategjisë dhe në bazë të respektimit të së cilës do të zhvillohet Strategjia dhe menaxhmenti i ardhshëm për zhvillimin e sektorit në Komunën e Likovës, bazohet në vlerat kryesore në vijim:

Turizëm i qëndrueshëm:

Zhvillim i turistik është vendosur para dy sfidave: si të gjenerohen të hyrat maksimale për qytetarët lo-kal dhe bizneset, si dhe për komunën në tërësi dhe nga ana tjetër, deri në cilën shkallë dhe në cilën mënyrë mund të shfrytëzohen dhe të valorizohen resurset kulturore dhe natyrore në regjion, pa u dëmtuar ose shkatërruar. Strategjia duhet të ven-dos bazë për formimin e politikës së vetme në nivel lokal, e cila duhet të balancohet shpesh herë inte-resat e kundërta të biznesit, pushtetit dhe bashkë-sisë dhe të garantoj zhvillim të qëndrueshëm.

Në dokument është përgatitur nga ana e Organi-zatës Turistike Botërore (OTB) në 1999 („Kodi etik i turizmit“, i realizuar nga Kuvendi gjeneral të OKB në vitin 2001) theksohet se „politikat dhe aktvitetet të lidhuara me turizmin duhet të zbatohen me re-

spekt ndaj trashëgimisë arkitektonike, arkiologjike dhe kulturore, e cila duhet të mbrohet dhe t’i dorëzohet gjeneratave të reja; posaçërsishtë kujdes duhet t’i kushtohet në mbrojtjen dhe ripërtrirjen e përmendorëve, objekteve sakrale dhe muzejeve“...

Aspektet kyçe të politikës për turizëm të qën-drueshëm kyçin: shfrytëzimin e tokës, menaxh-imin me mjedisin fizik, konzervimin dhe revital-izimin e vendeve me trashëgimi kulturore dhe natyrore, zhvillimi i prodhimeve të cilat lëvizin me tregun dhe investimi në resurset njerëzore.

Prifitabiliteti:

Industria turistike në Maqedoni me vite ka kthim shumë të vogël të investimeve. Biznesi duhet të sig-uroj profit përkatës që të sigurohet zhvillim kon-tinuel përmes investimeve. Profitabiliteti duhet të përmirësohet përmes rritjes të shfrytëzimit të mjeteve në kuadër të sektorit turistik –si për sh-embull, rritja e indeksit të shfrytëzimit për kapa-citetet vendosëse ose rritja e numrit të vizitorëve për atrakcion. Profitabiliteti mund të jetë i ndi-hmuar përmes vendosjes të efikasitetit më të mad-hë, si për shembull marketingu i përbashkët ose përmes sigurimit të rritjes të kuantitetit të shitjes nuk është arritë në bazë të startegjisë konkuruese me çmime të ulëta.

vizioni për zhvillimin e turizmit në

Komunën e liKovëS

Vi

36

Investimet (prioritare) selektive:

Investimet e ardhshme strategjike duhet të jenë shumë selektive dhe qartë të fokusuara. Në një rrethinë ku ka investime të rëndësishme nga sek-tori publik dhe privat dhe ku vijimisht më shumë investohet, duhet të ketë kujdes për drejtimet dhe qëllimet të cilët duhet të pasojnë. Me programet e ardhshme nacionale dhe të BE është e nevojshme në selektimin e kujdesshëm dhe prioriteti është më se i domosdoshëm. Do të thotë është e nevojshme prioriteti i investimeve me qëllim që të tejkalohet ndarja e përpjekjeve.

Qëllimet e marketingut:

Duhet të shënohet se kjo duhet të jetë parim i qa-rtë udhëheqës. Në këtë drejtim si rezultat i ndry-shimeve kontinuele të IT kapaciteteve, zhvillimi i përgjithshëm dhe ndryshimet e shpejta të me-kanizmave për dorëzim të informatave e tejkalojnë normën. Nuk guxon të supozohet se në të ardhmën zgjedhja e tregjeve prodhimeve dhe segmenteve do të jenë të njëjtë si sot. Është e nevojshme proces i përhershëm të revizionit që të mund të caktohet prodhimi përkatës turistik në kuadër të regjionit dhe tipit të kërkesës turistike. Ndryshimet të cilat mundet të ndodhin në regjionet tjera mund të sjellin deri te joatraktiviteti të prodhimit turistik shumë më shpejtë se llogarisin afruesit vet.

Partneriteti publiko privat (PPP)

Në botën turistike gjeneralisht është e pranuar se destinacione turistike të suksesshme janë ato ku është e lidhur partneriteti mes sektorit publik dhe privat. Si hap i parë në vendosjen e PPP në fshatrat turistikenë Likovë, fokusi mund të vendoset mbi marketingun turistik dhe çështjeve të lidhura me planifkimin dhe zhvillimi strategjik. Gjatë së cilës duhet të jetë i zhvilluar procesi dydrejtimësh efek-tiv i cili do të siguroj balanc të rrezikut mes partne-ritetit publiko dhe privat.

6.2 vizioni

Vizioni për zhvillim të turizmit në Komunën e Likovës përbëhet nga pozicionimi në të ardhmën të komunës në relacion me sektorin turistik dhe thotë:

Në vitin 2019 Likova do të jetë destinacion i njohur turistik: mikëpritja, traditat tradicionale dhe kul-turore, ushqimi i shëndetshëm dhe natyra, gjumi i lehtë dhe shumë freski nga bukuritë e Likovës..

Realizimi i vizionit dhe lidhshmëria me ndërtimin të sistemit të funksionit për zhvillim të turizmit themeluar në principe të forta dhe institucionale të përkrahur nga institucionet relevante si ato lo-kale, ashtu edhe në nivel regjional dhe nacional.

Procesi i identifikimit të qëllimeve strategjike

Identifikimi i qëllimeve stategjike dhe prioritare për nxitjen e zhvillimit të turizmit në Likovë është bërë në bazë të analizave të të dhënave statis-tikore në dispozicionim dhe njoftim nga punëto-ritë dhe anët e prekura nga pushteti lokal, sektori privat dhe organizatat jo qeveritare të Komunës së Likovës. Gjithashtu, gjatë formulimit të qëllimeve strategjike dhe prioriteteve për zhvillimin e tur-izmit 2014-2019, detajisht janë të njohura:

z Plani hapësinor i RM-së: Zhvillimi i turizmit dhe organizimi i hapësirave turistike – viti1998.

z Studimi global për turizëm në Republikën e Maqedonisë – viti 2003.

z Strategjia nacionale për zhvillim të turizmit - viti 2009 - 2013.

z Strategjia për zhvillim të barabartë regjional në Republikën e Maqedonisë - viti 2009-2019

z Programi për zhvillim të Regjionit të Planifikuar Verilindor - 2009 - 2014 год.

z Plani strategjik për zhvillim të turizmit –viti 2011 - 2016.

z Strategjia për zhvillim lokal të Likovës për periudhën 2009-2011

z Nën – strategjia për zhvillimin rural të Komunës së Likovës 2009 – 2013.

z Profili i Komunës së Likovës (2009, Komuna e Likovës)

37

z Plani Aksionar Ekologjik Lokal i Komunës së Likovës, viti 2011.

z Plani për menaxhim me hedhurinat e Komunës së Likovës 2011 – 2016

Gajtë identifikimit të qëllimeve stretgjike për zh-villim të turizmit rural në Likovë, si bazë janë mar-rë parasysh hipotezat kualitative në vijim:

z Përcaktimet e Qeverisë së RM-së për zhvillimin e ekonomisë dhe në kuadër të saj edhe për zhvillimin e turizmit në Republikën e Maqedonisë edhe në planin e regjionit.

z Mënyra si do të valorizohet pozita e përshtatshme e komunikacionit (koridori 8 dhe 10 ), si dhe trashëgimia natyrore dhe kulturore në Likovë dhe RPVL.

Realizimi i dy përcaktimeve paraprake afatg-jate është në funksion për zhvillim të barabart regjeonal në vend, nga aspekti se turizmi është multiplikator i rëndësishëm i ekonomisë (kontri-bon në zhvillimin e komunikacionit, bujqësisë, ze-jtarisë dhe degë tjera ekonomike). Gjthashtu gjatë identifkimit të qëllimve strategjike kanë qenë të shfrytëzuar edhe hipotezat kuantitative në vijim:

z Shkalla e rritjes të qarkullimit turistik deri 2015 të jetë 8,5% vjetor, e në periudhën 2015-2019 të jetë 13% vjetore. Këto shkallë të rritjes llogariten për optimale në zhvillimin e turizmit në këtë regjion. Rritja më e vogël në periudhën 2015 lidhet me infrastrukturën turistike jopërkatëse, promovimin dhe traditat e qytetarëve për zhvillim të turizmit.

z Numri i shtretërve prej 0 në 2013 të rritet në 100 shtretër në vitin 2016 dhe 200 shtretër në vitin 2019. Pjesa më e madhe e shtretërve parshihet me ndërtimin e hoteleve të vogla të tipit familjar dhe objekteve tjera. Në lokacionet e zgjedhura të ndërtohen 2-3 motele të pajisura me restoran, pompa benzini, parkingje, pushimore, shitore me dhurata për kujtim dhe objekte tjera.

z Numri i të punësuarve në sektorin turistik prej 0 në vitin 2013 të rritet në 30 në vitin 2015 dhe 100 në vitin 2019.

Efektet që priten të arrihen nga zhvillimi i tur-izmit dhe realizimi i qëllimeve për zhvillimin e tur-izmit në regjionin Verilindor, gjithashtu janë mar-rë parasysh gjatë zgjedhjes të qëllimeve strategjike:

z Raujtja e trashëgimisë natyrore dhe kulturo –historike

z Zhvillimi i shpejtuar i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme

z Përmirësimi i komunikacionit, infratsrukturës komunale dhe telekomunikacionit

z Rritja e standardit jetësor

z Pengimi i migarcionit dhe shpërndarjes të fuqisë punëtore

Hipotezat paraprake kualitative dhe kuantitave për zhvillimin e turizmit në Likovë janë reale, ato janë shprehje e potencialeve turistike me të cilat dispozicionon komuna dhe tendecat bashkëkohore në zhvillim të turizmit.

38

6.3 Qëllimet strategjike për zhvillimin e turizmit në Komunën e likovës

Gjatë definimit të qëllimeve strategjike veçanar-isht ka pas kujdes për llogari të njëjtat linja me qëllime strategjike të Strategjisë për zhvillim eko-nomik turistik në RPVL 2011-2016, si dhe me qël-lime strategike të Staregjisë për zhvillim lokal të Komunës së Likovës 2009-2011. Përmes procesit të identifikimit të qëllimeve strategjike për zhvillim të turizmit në Komunën e Likovës për periudhën 2014-2019 janë identifikuar tre qëllime strategjike:

1. Të zhvillohet turizmi i qëndrueshëm në bazë të resurseve natyrore, kulturore dhe njerëzore e cila do të jetë pjesë e afertës turistike në RPVL dhe RM.

1. Të mundësohet qasje e lehtë dhe shpejtë të vizitorëve deri te atrakcionet turistike.

1. Turizmi të bëhet burim i rëndësishëm i të hyrave dhe punësimit të qytetarëve lokal në Likovë.

Qëllimet e vendosura janë mes veti të lidhuar sipas formës dhe shkallës së shfrytëzimit të resurseve dhe vendosja e tyre në funksion të turizmit. Qëlli-met kanë kualitet të paraqesin bazë për zhvillimin e ofertës turistike dhe të angazhimit dhe interesit të bashkësive dhe në këtë mënyrë ta përcaktojnë intenzitetin e zhvillimit të regjionit në Likovë. Në bazë të paraprakës, e me qëllim të realizohen qël-limet e parashtruara strategjike, të zhvilluara me prioritet dhe masa për çdo qëllim.

QËLLIMET STRATEgJIKE

Në këtë pjesë të Planit Strategjik janë paraqitur prioritetet dhe masat e identifikimit për çdo qëllim startegjik ndaras. Prioritete dhe masat detajisht duhet të punohen në Planin Aksionar për zhvillim të turizmit në Likovë 2014 - 2019, çka është jashtë nga përfshirja e kësaj strategjie dhe do të paraqes obligim të administratës lokale në bashkëpunim me palët e interesuara ta punoj Planin Aksionar së shpejti.

SC 1: Të zhvillohet oferta turistike e qëndrueshme në bazë të resurseve natyrore, kulturore dhe njerëzore e cila do të jetë pjesë e ofertës turistike të RPVL dhe RM-së.

Prioritet 1.1: Komuna të veproj me disa oferta të integruara në një pordhim (Unique Selling Point). Resurset turistike të Komunës së Likovës nuk janë aq atraktive që të mund pavarësisht të nxisin udhë-tim masovik. Për këtë propozohet ofertë që të jetë pjesë përbërëse të më shumë resurseve turistike natyrore dhe antropogjene.

Masa 1.1.1: Ndërtimi i infrastrukturës turistike – pushimoreve në Mateç, Likovë dhe te liqeni i Gllazhnjës, rrugicave për biçikleta dhe këmbë-sor. ..

Masa 1.1.2 Lidhja horizontale e pjesëmarrësve në zhvillimin e turizmit (bashkëpuninimi në mes subjekteve afariste – restorane, lokalitete turistike,. ..).

Masa 1.1.3: Lidhja e agjencive turistike

Masa 1.1.4: Sigurimi i ofertave turistike gjatë tërë vitit (kjo nënkupton nxitjen edhe të for-mave tjera alternative në turizëm – shëndetësor, alpinizëm, gjahut – si dhe ndërtimi kapaciteteve përkatëse për këtë qëllim.

Priorite 1.2: Mbrotja e trashëgimisë natyrore, kul-turo-historike dhe mjedisit jetësor

Masa 1.2.1: Mbrojtja e trashëgimisë natyrore

Masa 1.2.2: Mbrotja e trashëgimisë kulturore –historike

Masa 1.2.3: Mbrotja e mjedisit jetësor

Prioritet 3: Zhvillimi i ofertës turistike në bazë të

39

intensivitetit të bashkëpunimit ndërkufitar

Masa 1.3.1:Punimi i aplikimeve projektuese të përbashkëta për zhvillim të turizmit mes regjioneve kufitare të Bugarisë, Serbisë dhe Kosovës.

Masa 1.3.2: Zhvillimi i prodhimit të përbashkët turistik mes Likovës dhe komunave nga regjio-net kufitare fqinje të Bugarisë, Serbisë dhe Kosovës.

SC 2: Të mundësohet qasje e lehtë dhe e shpejtë të vizitorëve deri te atrakcionet turistike

Prioritet 2.1: Zhvillimi i infrastrukturës komu-nale

Masa 2.1.1: Ndërtimi i infrastrukturës komu-nale – rrugëve, ujësjellësve, kanalizimeve, de-ponisë. ..

Masa 2.1.2: Zhvillimi i sipërfaqeve publike

Masa 2.1.3: Rregullimi i shtretërve të lumejve dhe zonave rreth brigjeve të liqejve

Priorite 2.2: Zhvillimi i infrastrukturës turistike

Masa 2.2.1: Zgjedhja e lokacionit dhe identifi-kimi i përmbajtjes

Masa 2.2.2: Përgatitja e dokumentacionit tur-istik

Masa 2.2.3: Sigurimi i qasjes së shpejtë dhe të lehtë deri te identifikimi i atrakcioneve turistike

Masa 2.2.4: Zhvillimi i sinjalizimit turistik dhe materialit promovues.

SC 3: Turizmi të bëhet burim i rëndësishëm i të hyrave dhe punësimi i qytetarëve lokal në Likovë

Prioritet 3.1: Zhvillimi i vetëdijës te popullata lo-kale për rëndësinë e turizmit në zhvillimin e eko-nomisë lokale (popullata lokale të informohet për rëndësinë e turizmit dhe efektet nga zhvillimi i turizmit – të hyrat, punësimi etj.)

Masa 3.1.1: Edukimi i popullatës lokale për

rëndësinë e turizmit

Masa 3.1.2: Vendosja e programit mësimor në shkolla të mesme

Masa 3.1.3: Formimi i trupave lokale për pro-movimin e turizmit

Prioritet 3.2: Nxitja e investitorëve vendor dhe të jashtëm që të investojnë në turizëm në Likovë

Masa 3.2.1: Shteti dhe vetëqeverisja lokale të krijoj biznes të volitshëm privat (administrativ, juridik, financiar dhe urbansitik) për investim në zhvillimin e turizmit në Likovë

Masa 3.2.2: Sigurimi i përkrahjes financiare të projekteve për zhvillimin e turizmit në Likovë

Prioritet 3.3: Përparimi i ndërmarrjeve në tur-izëm (zhvillimi i resurseve njerëzore në sektorin turistik, edukimi i kuadrave, përshtatja e pro-grameve arsimore për nevojat e sektorit turistik),

Masa 3.3.1: Edukimi i ndërmarrësve për poten-cialin e Likovës për zhvillim të turizmit

Masa 3.3.2: Zhvillimi i resurseve njerëzore të angazhuar në zhvillimin e turizmit

Masa 3.3.3: Vendosja e bashkëpunimit mes sub-jekteve afariste, sektorit publik dhe qytetarëve

Masa 3.3.4: Zhvillimi i partneritetit publiko privat mes Komunës së Likovës dhe biznes sek-torit për nxitjen e turizmit

40

Identifikimi i potencialeve turistike për prodhimet turistike në Komunën e likovës Me pjesëmarrje aktive në punëtoritë për punimin e kësaj Strategjie nga ana e administratës lokale, një pjesë e këshilltarëve dhe biznes sektori janë detektuar disa prodhime potenciale turistike. Prodhimet tur-istike të propozuara nuk pretendojnë të jenë të vetëm ose primar rreth së cilës zhvillohet turizmi në Likovë, por të japin ide dhe motiv për përpunimin e disa prodhimeve turistike të reja në proces të imple-mentimit të Strategjisë për zhvillim të turizmit në Komunën e Likovës 2014-2019.

DESTINAcIONI MOTIVIMI AKTIVITETET VENDOSJA

1 Në rrugën Sllupçan –kalimi kufitar (Bellanoc)

Pyjet e bredhave Bukuritë natyrore Mundësia për vizitë të muzeut memorial (2001)Turizmi tranzit

Shetitje, notim,Vështrimi i kafshëve dhe zogjëveQendra SPA

restoran, hotel, shtëpitë vikende private

2 Mes pendave të Likovës dhe Gllaznjës

Shoqërimi Dhurata regjionale Ndrrimi i traditave

Shoqërimi UshqimiSocializimi

bungallova, motele të vogla, shtëpi vikende private

3 Allashece, (mbledhja e gastrabajterëve )

Festival Ushqimi tradicional

Programi kulturor Degustimi Turnet për mbikëqyrje

bungallova, restoran, motele të vogla te pendat

4 Manastiri Mateç Lartësia mbidetare Uji i pastër dhe ajri Gjahu

gjuajtje, shetitje lidhje me Malin e Zi të Shkupit (shetitjet)

pushimore për fëmijë

5 Pendat e Likovës dhe Gllazhnjës

Peshkimi Uji i pastër dhe ajri Shetitja

Qetësia dhe peshkimi Shtëpitë vikende dhe hotelet e vogla

6 Mjediset rurale (f. Runicë, f. Mateç)

Grumbullimi i mjaltit Grumbullimi i fryteve të pyjeve dhe bimëve shëruese

Festivale të frytëve dhe mjaltit

Shtëpitë private restoranet

7 Runica dhe Allasheca Shetitjet Ajri pastërBiçiklizmi malor

Vozitja e biçikletave Xhogingu

Анекс 1:

41

Harta topografike e Komunës së Likovës

aneKSi 2

42

harta e Komunës së likovës me pikat për interes në funksion të turizmit

aneKSi 3

43

Shfrytëzimi i tokës (sipas Corine) në Komunën e likovës

aneKSi 4

44

lista e personave të kyçur nga Komuna e likovës në punimin e Strategjisë

Nr. re. Emri dhe mbiemri Institucioni

1 Fatmir Kasumi Drejtor i NPK „Pisha“, f. Likovë

2 Maide Jashari Këshilltare në Komunën e Likovës

3 Miribane Ajredini Kryetare e Këshillit të Komunës

4 Dije Arifi NJVL Likovë

5 Nagip Avdija Drejtor i SHFK „Faik Konica“, f. Sllupçan

6 Bashkim Amidi Këshilltar në Këshillin e Komunës

7 Muharrem Jashari Drejtor i SHFK „Kultura“, f. Mateç

8 Nagip Arifi Drejtor i SHFK „Dituria“, f. Likovë

9 Elmi Lutfiu Drejtr i SHFK „Anton Zako Çajupi“, f.Hotël

10 Gazmend Sahiti Këshilltar në Këshillin e Komunës / sektori joqeveritar

11 Bashkim Ademi NJVL Likovë

12 Urim Selmani Sektori joqeveritar

13 Vaxhid Alija Sektori joqeveritar

14 Xhezmi Muslija NJVL Likovë

15 Muhamer Demiri Këshilltar në Komunën e Likovës

16 Erkan Arifi NJVL Likovë

aneKSi 5