İLDIRIM, YARANMA ŞƏRAİTİ VƏ İLDIRIM, YARANMA ŞƏRAİTİ VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİİNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ

Mühazirəçi: A.X. HACIYEVMühazirəçi: A.X. HACIYEV

MİLLİ AVİASİYA MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASIAKADEMİYASI

İldırımİldırım –– Mürəkkəb atmosfer hadisəsi olub, intensiv Mürəkkəb atmosfer hadisəsi olub, intensiv buludəmələgəl və ildırım şəklində çoxsaylı elektrik buludəmələgəl və ildırım şəklində çoxsaylı elektrik boşalmaları ilə xarakterizə olunur. boşalmaları ilə xarakterizə olunur. Şimşək şimşək buludları Şimşək şimşək buludları adlanan topa-yağış buludlarında baş verir. Yaxşı inkişaf etmiş adlanan topa-yağış buludlarında baş verir. Yaxşı inkişaf etmiş topayağış buludlarının sahəsi adətən 50...100 km²-dən böyük topayağış buludlarının sahəsi adətən 50...100 km²-dən böyük olmur. Topa-yağış buludları fovqəladə enerjiyə malik olurlar. olmur. Topa-yağış buludları fovqəladə enerjiyə malik olurlar. Hesablamalar göstərir ki, kiçik ölçüyə malik şimşək Hesablamalar göstərir ki, kiçik ölçüyə malik şimşək buludlarında (sahəsi təqribən km²)nsu buxarının buludlarında (sahəsi təqribən km²)nsu buxarının kondensasiyası zamanı 1,8-1013 kalori istilik ayrılırkondensasiyası zamanı 1,8-1013 kalori istilik ayrılır. .

Buludların yuxarı sərhəddi tropopauzanı keçərək aşağı Buludların yuxarı sərhəddi tropopauzanı keçərək aşağı stratosferə qədər yayıla bilir. Mülayim enliklərdə şimşək stratosferə qədər yayıla bilir. Mülayim enliklərdə şimşək buludları 12...14 km-ə qədər, Zaqafqaziyada, Orta Asiya və buludları 12...14 km-ə qədər, Zaqafqaziyada, Orta Asiya və Uzaq Şərqdə 15...16km, Hindistanda18km-ə qədər, ekvatorial Uzaq Şərqdə 15...16km, Hindistanda18km-ə qədər, ekvatorial zonada isə 20-21 km-ə qədər inkişaf edə bilir. zonada isə 20-21 km-ə qədər inkişaf edə bilir. Şimşək buludlarında güclü turbulentlik, güclü şaquli hava Şimşək buludlarında güclü turbulentlik, güclü şaquli hava cərəyanları, intensiv buzbağlama, elektrik boşalmaları, dolu və cərəyanları, intensiv buzbağlama, elektrik boşalmaları, dolu və leysan yağıntılar aviasiya üçün böyük təhlükəyə malik leysan yağıntılar aviasiya üçün böyük təhlükəyə malik atmosfer hadisələridir.qeyd etmək lazımdır ki, bütün təhlükəli atmosfer hadisələridir.qeyd etmək lazımdır ki, bütün təhlükəli atmosfer hadisələri eyni zamanda müşahidə oluna bilir. atmosfer hadisələri eyni zamanda müşahidə oluna bilir. Şimşək buludları altında qasırğa gücünə malik küləklər, leysan Şimşək buludları altında qasırğa gücünə malik küləklər, leysan yağıntılar (yağış, dolu, qar) buludlar arasında enən və qalxan yağıntılar (yağış, dolu, qar) buludlar arasında enən və qalxan hava axınları, külək sürüşmələri kimi atmosfer hadisələri hava axınları, külək sürüşmələri kimi atmosfer hadisələri təhlükəli xarakter daşıyır. təhlükəli xarakter daşıyır.

Şimşək buludunun yaranması üçün aşağıdakı şərtlər Şimşək buludunun yaranması üçün aşağıdakı şərtlər vacibdir:vacibdir: 1. 1.Şaquli istiqamətlənmiş qalxan hava axınları Şaquli istiqamətlənmiş qalxan hava axınları (konveksiya). (konveksiya). 2. 2. Havanın böyük rütubət tutumu (mütləq rütubətlik Havanın böyük rütubət tutumu (mütləq rütubətlik а >а >13 q/m³və ya su buxarının elastikliyi 13 q/m³və ya su buxarının elastikliyi е>е>15 hPa).15 hPa). 3. 3. Troposferdə böyük müsbət dayanıqsızlıq enerjisi Troposferdə böyük müsbət dayanıqsızlıq enerjisi (400 hPa-a qədər). Şaquli temperatur qradiyenti (400 hPa-a qədər). Şaquli temperatur qradiyenti у>у>0,65°С/100m.0,65°С/100m.Şimşək buludunun inkişafını şərti olaraq üç mərhələyə Şimşək buludunun inkişafını şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar (şəkil 1).bölmək olar (şəkil 1).

Şəkil 1. Şimşək buludunun inkişaf mərhələləri

I mərhələ - inkişafın başlamasıI mərhələ - inkişafın başlaması – topa buludun – topa buludun yaranmasından leysan yağıntıların başlamasına qədər. yaranmasından leysan yağıntıların başlamasına qədər. Bu mərhələdə topa buludlar tədricən güclü-topa Bu mərhələdə topa buludlar tədricən güclü-topa buludlara sonra isə leysan yağıntılar düşən topa-yağış buludlara sonra isə leysan yağıntılar düşən topa-yağış buludların inkişaf edir. Topa buludlarda sürəti 2...5 buludların inkişaf edir. Topa buludlarda sürəti 2...5 m/s-dən güclü-topa buludlarda 10...15 m/s-dək inkişaf m/s-dən güclü-topa buludlarda 10...15 m/s-dək inkişaf edən qalxan hava axınları üstünlük təşkil edir.topa edən qalxan hava axınları üstünlük təşkil edir.topa buludların yuxarı sərhəddi 1,5...2,5 km, güclü-topa buludların yuxarı sərhəddi 1,5...2,5 km, güclü-topa buludların isə 1...6 km təşkil edir. Onlar su buludların isə 1...6 km təşkil edir. Onlar su damcılarından ibarət olur. damcılarından ibarət olur.

““Keçəl” topa-yağış buludlarında yuxarı hissəsinin Keçəl” topa-yağış buludlarında yuxarı hissəsinin buzbağlaması başlayıt və o, artıq soyumuş su buzbağlaması başlayıt və o, artıq soyumuş su damcıları, qar dənələri və buz kristallarından ibarət damcıları, qar dənələri və buz kristallarından ibarət olur. Belə buludlarda qalxan hava axınlarının sürəti olur. Belə buludlarda qalxan hava axınlarının sürəti 20...25 m/s-yə yuxarı sərhəddi isə 7..8 km-ə çata 20...25 m/s-yə yuxarı sərhəddi isə 7..8 km-ə çata bilir. Topa buluddan güclü-topa buluda keçid yavaş bilir. Topa buluddan güclü-topa buluda keçid yavaş prosesdir, güclü-topa buludun topa-yağış buluduna prosesdir, güclü-topa buludun topa-yağış buluduna keçməsi isə çox sürətlə (1 saatdan az) baş verir. keçməsi isə çox sürətlə (1 saatdan az) baş verir. Buludun yuxarı hissəsinin şaquli qalxma sürəti orta Buludun yuxarı hissəsinin şaquli qalxma sürəti orta hesabla 1 m/s-yə bəraəbr olur, bəzi hallarda isə 10 hesabla 1 m/s-yə bəraəbr olur, bəzi hallarda isə 10 m/s-yə çata bilir. Buludlar arasında enən hava m/s-yə çata bilir. Buludlar arasında enən hava axınları müşahidə olunur.axınları müşahidə olunur.

II mərhələII mərhələ — maksimal inkişaf — maksimal inkişaf – şimşək buludu “keçəl” – şimşək buludu “keçəl” topa-yağış buludundan “saçlı” topa-yağış buluduna inkişaf topa-yağış buludundan “saçlı” topa-yağış buluduna inkişaf edir. Buluddan leysan yağıntılar düşür. İldırım şəklində edir. Buluddan leysan yağıntılar düşür. İldırım şəklində elektrik boşalmalaır müşahidə olunur. Şimşək buludunda elektrik boşalmalaır müşahidə olunur. Şimşək buludunda ikinci mərhələdə intensiv qalxan və enən hava axınları ikinci mərhələdə intensiv qalxan və enən hava axınları müşahidə olunur. Qalxan axınlar 30...40 m/s və daha çox müşahidə olunur. Qalxan axınlar 30...40 m/s və daha çox maksimal sürətə çatırlar. Onlar buludun ön hissəsində maksimal sürətə çatırlar. Onlar buludun ön hissəsində üstünlük təşkil edirlər. Buludda qalxan axının sürəti demək üstünlük təşkil edirlər. Buludda qalxan axının sürəti demək olar ki, buludun aşağı hissəsindən hündürlükdən asılı olaraq olar ki, buludun aşağı hissəsindən hündürlükdən asılı olaraq xətti artır və buludun təpə hissəsinə çatmamış maksimal xətti artır və buludun təpə hissəsinə çatmamış maksimal qiymət alırvə sonra buludun təpəsinə qədər sürət xətti olaraq qiymət alırvə sonra buludun təpəsinə qədər sürət xətti olaraq azalmağaı başlayır. azalmağaı başlayır.

Leysan yağıntılar hesabına 10...15 m/s sürətə malik enən Leysan yağıntılar hesabına 10...15 m/s sürətə malik enən axınlar formalaşır. Enən hava axınları buludun arxa axınlar formalaşır. Enən hava axınları buludun arxa hissəsində üstünlük təşkil edir. Bulud daxilində şaquli hissəsində üstünlük təşkil edir. Bulud daxilində şaquli axınların güclü şiddətə malik olması onların əsas axınların güclü şiddətə malik olması onların əsas xüsusiyyətidir. Axınların şiddəti 15 m/s-yə çata bilir və xüsusiyyətidir. Axınların şiddəti 15 m/s-yə çata bilir və sıçrayışlar zamanı təyyarənin sıçrayışlar zamanı təyyarənin 2g 2g və daha artıq yüklənməsinə və daha artıq yüklənməsinə səbəb olur. Bulud daxilində müxtəlif ölçülərə malik çoxlu səbəb olur. Bulud daxilində müxtəlif ölçülərə malik çoxlu sayda burağanlar formalaşır ki, onlar təyyarənin güclü sayda burağanlar formalaşır ki, onlar təyyarənin güclü sirkələnməsinə səbəb olan intensiv turbulentliyi yaradırlar. sirkələnməsinə səbəb olan intensiv turbulentliyi yaradırlar. Güclü turbulentlik həmçinin şimşək buludlarının üzərində Güclü turbulentlik həmçinin şimşək buludlarının üzərində də müşahidə olunur (şəkil 2). də müşahidə olunur (şəkil 2).

Şəkil 2. Şimşək buludlarının yuxarı hissəsində havanın hərəkəti

Gümbəzvari zirvəyə malik topa-yağış buludlarından Gümbəzvari zirvəyə malik topa-yağış buludlarından yuxarı 200...300 m təbəqədə güclü qalxan hava yuxarı 200...300 m təbəqədə güclü qalxan hava axınları mövcuddur. Bu halda güclü turbulentlik axınları mövcuddur. Bu halda güclü turbulentlik bilavasitə bulud yaxınlığında 50...100 m təbəqədə bilavasitə bulud yaxınlığında 50...100 m təbəqədə müşahidə olunur. Qalxan hava axınları sahəsində müşahidə olunur. Qalxan hava axınları sahəsində bulud yuxarı dartılır. Buludun zirvəsi üzərində bulud yuxarı dartılır. Buludun zirvəsi üzərində 200...300 m təbəqədə enən axınlar müşahidə olunur 200...300 m təbəqədə enən axınlar müşahidə olunur ki, buludun yaxınlığından keçən təyyarələr şaquli ki, buludun yaxınlığından keçən təyyarələr şaquli axınlar vasitəsilə buludun daxilinə dartıla bilər. axınlar vasitəsilə buludun daxilinə dartıla bilər. ..

Topa-yağış buludunun xarici sərhəddində adətən Topa-yağış buludunun xarici sərhəddində adətən turbulentliklə birlikdə havanın enən axınları müşahidə turbulentliklə birlikdə havanın enən axınları müşahidə olunur. Buluda yaxınlaşdıqda təyyarənin sirkələnməsi olunur. Buluda yaxınlaşdıqda təyyarənin sirkələnməsi buluddan buludun diametri qədər məsafədə hiss oluna buluddan buludun diametri qədər məsafədə hiss oluna bilir. Topa-yağış buludları üçün səciyyəvi olan güclü bilir. Topa-yağış buludları üçün səciyyəvi olan güclü enən axınlar mənfi temperatur sahəsində soyumuş iri enən axınlar mənfi temperatur sahəsində soyumuş iri su damcılarını asılı vəziyyətdə saxlaya bilir. Buna su damcılarını asılı vəziyyətdə saxlaya bilir. Buna görə də, topa-yağış buludunda sıfır izotermindən görə də, topa-yağış buludunda sıfır izotermindən yuxarıda bütün hündürlüklərdə təyyarənin güclü yuxarıda bütün hündürlüklərdə təyyarənin güclü buzbağlaması müşahidə olunur.buzbağlaması müşahidə olunur.

Şimşək buludlarında və onların altında dolu uçuş üçün böyük Şimşək buludlarında və onların altında dolu uçuş üçün böyük təhlükə malikdir. Dolu hər şimşək zamanı müşahidə olunmur. təhlükə malikdir. Dolu hər şimşək zamanı müşahidə olunmur. Avropada düzənlik ərazi dolunun düşməsi 10...15 halda bir Avropada düzənlik ərazi dolunun düşməsi 10...15 halda bir dəfə müşahidə olunur. Dağlıq rayonlarda dolu ilə şimşək daha dəfə müşahidə olunur. Dağlıq rayonlarda dolu ilə şimşək daha tez-tez müşahidə olunur. tez-tez müşahidə olunur. İri dolunun düşməsi təbii fəlakət hüsab olunur. Meyvə bağları, İri dolunun düşməsi təbii fəlakət hüsab olunur. Meyvə bağları, otlaqlarda otarılan heyvanlar, üzüm sahələri doludan böyük otlaqlarda otarılan heyvanlar, üzüm sahələri doludan böyük zərər çəkir. Dolu aerodromda dayanan təyyarələrin örtüyünü zərər çəkir. Dolu aerodromda dayanan təyyarələrin örtüyünü zədələyə bilir. Uçuş zamanı dolu sahəsinə düşdükdə füzelyajın zədələyə bilir. Uçuş zamanı dolu sahəsinə düşdükdə füzelyajın örtüyü, vertolyotların stabilizatorlarının örtüyü, ekipaj örtüyü, vertolyotların stabilizatorlarının örtüyü, ekipaj kabinəsinin şüşələri, antennalar və təyyarə konstruksiyasının kabinəsinin şüşələri, antennalar və təyyarə konstruksiyasının nisbətən davamsız digər elementləri zədələnir.nisbətən davamsız digər elementləri zədələnir.

İkinci mərhələdə şimşək buludlarının altında baş verən İkinci mərhələdə şimşək buludlarının altında baş verən hadisələr böyük təhlükə yaradır. Şimşək buludunun ön hadisələr böyük təhlükə yaradır. Şimşək buludunun ön hissəsində parçalanmış buludlardan ibarət fırlanan tünd val hissəsində parçalanmış buludlardan ibarət fırlanan tünd val yaranır ki, o, yaranır ki, o, qasırğaqasırğa boğazıboğazı adlanır. O, buludda qalxan hava adlanır. O, buludda qalxan hava axını, buluddan kənarda enən hava axını sərhəddində axını, buluddan kənarda enən hava axını sərhəddində 500...600 m (50 m-ə qədər enə bilir) hündürlükdə yaranır. 500...600 m (50 m-ə qədər enə bilir) hündürlükdə yaranır. Qasırğa boğazı böyük fırlanma sürətinə malik olur və çox Qasırğa boğazı böyük fırlanma sürətinə malik olur və çox təhlükəli atmosfer hadisəsidir. Yüksək temperatur, havanın təhlükəli atmosfer hadisəsidir. Yüksək temperatur, havanın böyük rütubəti və güclü dayanıqsız atmosfer şəraitində böyük rütubəti və güclü dayanıqsız atmosfer şəraitində При При высоких температурах, большой влажности воздуха и высоких температурах, большой влажности воздуха и сильной неустойчивости в атмосфере сильной неустойчивости в атмосфере qasırğa boğazının qasırğa boğazının qurtaracağı onlarla metr diametrə və təqribən şaquli fırlanma qurtaracağı onlarla metr diametrə və təqribən şaquli fırlanma oxuna malik qasırğa yaratmaqla səthinə qədər enə bilir.bu oxuna malik qasırğa yaratmaqla səthinə qədər enə bilir.bu burağan burağan burağanburağan adlanır. adlanır.

Şəkil 3. Burağan

Burağanlar böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olur. Burağanlar böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olur. Onların keçməsi yer səthində fəlakətlərlə nəticələnir. Onların keçməsi yer səthində fəlakətlərlə nəticələnir. . . Toz, müxtəlif əşya qırıntıları və hətta heyvan və Toz, müxtəlif əşya qırıntıları və hətta heyvan və insanlar bu axınlar vasitəsilə havaya qaldırıla və insanlar bu axınlar vasitəsilə havaya qaldırıla və əhəmiyyətli məsafələrə daşına bilirlər. Şimşək əhəmiyyətli məsafələrə daşına bilirlər. Şimşək buludları altında ikinci təhlükəli sahə leysan buludları altında ikinci təhlükəli sahə leysan yağıntılarda qalxan və enən hava axınları arasında yağıntılarda qalxan və enən hava axınları arasında müşahidə olunur. Bura qasırğa sahəsidir. Onun müşahidə olunur. Bura qasırğa sahəsidir. Onun qalınlığı 500 m-dən artıq olmur. Qasırğanın qalınlığı 500 m-dən artıq olmur. Qasırğanın hündürlüyü 2...3 km qədər yayılmaqla bir neçə dəqiqə hündürlüyü 2...3 km qədər yayılmaqla bir neçə dəqiqə davam edir.davam edir.

Ш Ш mərhələ mərhələ - - dağılmadağılma mərhələsi – şimşək buludundan düşən mərhələsi – şimşək buludundan düşən leysan ğayıntılar havanı və bulud altında yer səthini soyudur. leysan ğayıntılar havanı və bulud altında yer səthini soyudur. Buna görə də, qalxan axınlar əvvəlcə zəifləyir, sonra isə Buna görə də, qalxan axınlar əvvəlcə zəifləyir, sonra isə tükənirlər. Verilmiş mərhələdə şimşək buludunda buludun tükənirlər. Verilmiş mərhələdə şimşək buludunda buludun yuyulmasına səbəb olan enən axınlar üstünlük təşkil edir. yuyulmasına səbəb olan enən axınlar üstünlük təşkil edir. Şimşək buludunun dağılması adətən onun aşağı hissəsindən Şimşək buludunun dağılması adətən onun aşağı hissəsindən başlayır. Bulud çökür və sahə üzrə yayılmağa başlayır. başlayır. Bulud çökür və sahə üzrə yayılmağa başlayır. Zirvənin enmə sürəti 1...1,5 m/s, bəzən isə 3 m/s təşkil edir. Zirvənin enmə sürəti 1...1,5 m/s, bəzən isə 3 m/s təşkil edir. Şimşək buludunun aşağı sərhəddi yelin şəklini alır. Buludun Şimşək buludunun aşağı sərhəddi yelin şəklini alır. Buludun zirvəsi düz və lili struktura malik lələkli buludlardan ibarət zirvəsi düz və lili struktura malik lələkli buludlardan ibarət olur. Orta təbəqədə şimşək buluduna yüksək-topa buludlar, olur. Orta təbəqədə şimşək buluduna yüksək-topa buludlar, aşağı təbəqədə isə laylı-topa buludlar birləşir. aşağı təbəqədə isə laylı-topa buludlar birləşir.

Üçüncü mərhələdə şimşək buluduna ikinci mərhələdə Üçüncü mərhələdə şimşək buluduna ikinci mərhələdə xas olan bütün atmosfer hadisələri müşahidə olunur, xas olan bütün atmosfer hadisələri müşahidə olunur, lakin bulud dağılma mərhələsində olduğuna görə lakin bulud dağılma mərhələsində olduğuna görə onların intensivliyi zəifləyir. Şimşək buludunun onların intensivliyi zəifləyir. Şimşək buludunun bütün inkişafı 3 saatdan 5 saata qədər dövrü əhatə bütün inkişafı 3 saatdan 5 saata qədər dövrü əhatə edir. MA-nın rəhbər sənədləri şimşək buludunun edir. MA-nın rəhbər sənədləri şimşək buludunun istənilən inkişaf mərhələsində ona daxil olmağı istənilən inkişaf mərhələsində ona daxil olmağı qadağan edir, belə ki, şimşək buludlarında və qadağan edir, belə ki, şimşək buludlarında və bilavasitə onların yaxınlığında uşuşa təhlükə yaradan bilavasitə onların yaxınlığında uşuşa təhlükə yaradan aşağıdakı hadisələr müşahidə olunur:aşağıdakı hadisələr müşahidə olunur:

- təyyarənin qəfil sıçrayışlarına səbəb olan sürətli - təyyarənin qəfil sıçrayışlarına səbəb olan sürətli qalxan və enən hava axınları;qalxan və enən hava axınları; - sıfır izotermindən yuxarıda istənilən hündürlükdə - sıfır izotermindən yuxarıda istənilən hündürlükdə intensiv buzbağlamaintensiv buzbağlama;;- ildırım şəklində elektrik boşalmaları- ildırım şəklində elektrik boşalmaları;;- təyyarənin mexaniki zədələnməsinə səbəb olan dolu- təyyarənin mexaniki zədələnməsinə səbəb olan dolu;;- - radioəlaqəni pozan atmosfer küyləriradioəlaqəni pozan atmosfer küyləri;;- görünüşün pisləşdirən leysan yağıntılar- görünüşün pisləşdirən leysan yağıntılar;;- qasırğa və burağanlar- qasırğa və burağanlar;;- - yer səthində külək sürüşmələri.yer səthində külək sürüşmələri.

Damcı və kristalların elektrikləşməsi və hava axınları Damcı və kristalların elektrikləşməsi və hava axınları ilə daşınması nəticəsində bulud daxilində güclü ilə daşınması nəticəsində bulud daxilində güclü yüklənmiş sahələr yaranır. Şimşək buludunda elektrik yüklənmiş sahələr yaranır. Şimşək buludunda elektrik yüklənməsinin orta paylanması şəkil 3-də yüklənməsinin orta paylanması şəkil 3-də göstərilmişdir. göstərilmişdir. Mənfi elektrik yüklü sahələr buludun aşağı Mənfi elektrik yüklü sahələr buludun aşağı sərhəddində -20 °C izoterminə qədər ön və orta sərhəddində -20 °C izoterminə qədər ön və orta hissəsində müşahidə olunur, müsbət yüklü sahələr isə hissəsində müşahidə olunur, müsbət yüklü sahələr isə güclü qalxan hava axınlar müşahidə olunan ön güclü qalxan hava axınlar müşahidə olunan ön hissəsində, həmçinin, -20 °C izotermindən yuxarıda hissəsində, həmçinin, -20 °C izotermindən yuxarıda müşahidə olunur.müşahidə olunur.

Şəkil 4. Şimşək buludunun elektrik strukturu

Buludda iki böyük yüklənmiş sahələr arasında və ya Buludda iki böyük yüklənmiş sahələr arasında və ya bulud və yer səthi arasında elektrik sahəsinin gərginliyi bulud və yer səthi arasında elektrik sahəsinin gərginliyi havanın deşmə potensialının qiymətinə (30000 V/sm) havanın deşmə potensialının qiymətinə (30000 V/sm) çatdıqda elektrik boşalması baş verir. Bu boşalmalar işıq çatdıqda elektrik boşalması baş verir. Bu boşalmalar işıq parıltısı və gurultu ilə müşayət olunur və ildırım adlanır. parıltısı və gurultu ilə müşayət olunur və ildırım adlanır.

GurultuGurultu – – akkustik hadisə olub, boşalma kanalının akkustik hadisə olub, boşalma kanalının qırılması nəticəsində yaranan zərbə dalğasının nəticəsidir. qırılması nəticəsində yaranan zərbə dalğasının nəticəsidir. Xarici görünüş və fiziki xüsusiyyətlərinə görə idırım xətti, Xarici görünüş və fiziki xüsusiyyətlərinə görə idırım xətti, budaqlanmış, düz və kürəşəkilli olur.budaqlanmış, düz və kürəşəkilli olur.

Xətti, budaqlanmış şimşəkXətti, budaqlanmış şimşək – – daha tez-tez müşahidə daha tez-tez müşahidə olunan nəhəng parıltılı elektrik boşalmasıdır. İldırımın olunan nəhəng parıltılı elektrik boşalmasıdır. İldırımın uzunluğu orta hesabla 2...3 km, bəzən isə 20 km və daha artıq uzunluğu orta hesabla 2...3 km, bəzən isə 20 km və daha artıq olur. Əsas kanaldan bir neçə budaq ayrıldığına görə olur. Əsas kanaldan bir neçə budaq ayrıldığına görə budaqlanmış şəkildə olur. İldırımın sürəti 102budaqlanmış şəkildə olur. İldırımın sürəti 102... 103... 103 km/saat km/saat təşkil edir. İldırım kanalı daxilində cərəyanın gücü on təşkil edir. İldırım kanalı daxilində cərəyanın gücü on minlərlə amper təşkil edir. İldırımda plazmanın temperaturu minlərlə amper təşkil edir. İldırımda plazmanın temperaturu 10000°C-dən artıq olur. Xətti ildırım şimşək buludu 10000°C-dən artıq olur. Xətti ildırım şimşək buludu daxilində, iki bulkud arasında və buludla yer səthi arasında daxilində, iki bulkud arasında və buludla yer səthi arasında baş verə bilir.baş verə bilir.

Səthi ildırımSəthi ildırım buludun hər hansı hissəsinin səssiz buludun hər hansı hissəsinin səssiz qırmızı rəngdə parıldaması olub, bulud hissəciklərində böyük qırmızı rəngdə parıldaması olub, bulud hissəciklərində böyük miqdarda boşalmaların cəm effekti nəticəsində yaranır. Belə miqdarda boşalmaların cəm effekti nəticəsində yaranır. Belə ildırımın davamiyyəti 1 saniyyəyə qədər olur. Səthi ildırımı ildırımın davamiyyəti 1 saniyyəyə qədər olur. Səthi ildırımı buludda olan digər parıltı ilə qarışdırmaq olmaz.buludda olan digər parıltı ilə qarışdırmaq olmaz.

Kürəşəkilli şimşəkKürəşəkilli şimşək – nadir və müəmmalı atmosfer – nadir və müəmmalı atmosfer hadisəsidir. Yumruq, bəzən isə qarğız ölçüsündə dairəvi hadisəsidir. Yumruq, bəzən isə qarğız ölçüsündə dairəvi parlayan kütlə şəklində olur.kürəşəklilli şimşək tam olaraq parlayan kütlə şəklində olur.kürəşəklilli şimşək tam olaraq pyrənilməmişdir. Hesab edilir ki, o, adı xətti ildırımdan sonra pyrənilməmişdir. Hesab edilir ki, o, adı xətti ildırımdan sonra plazmanın toplanması nəticəsində yaranır. plazmanın toplanması nəticəsində yaranır.

Şəkil 5,6. xətti budaqlanmış və kürəşəkilli şimşəkŞəkil 5,6. xətti budaqlanmış və kürəşəkilli şimşək

Şimşək buludunda və ya onun yaxınlığında uçuş zamanı Şimşək buludunda və ya onun yaxınlığında uçuş zamanı təyyarəni ildırım vurması baş verə bilər. Bu iki halda təyyarəni ildırım vurması baş verə bilər. Bu iki halda mümkündür: mümkündür: - təyyarə ildiırım yolunda yerləşir- təyyarə ildiırım yolunda yerləşir;;- güclü yüklənmiş bulud ilə yüklənmiş təyyarə arasında - güclü yüklənmiş bulud ilə yüklənmiş təyyarə arasında elektrik sahəsinin gərginliyi havanın deşmə potensialından elektrik sahəsinin gərginliyi havanın deşmə potensialından artıq olarsa.artıq olarsa.Təyyarəni ildırım vurduqda baş verə bilər:Təyyarəni ildırım vurduqda baş verə bilər:- kabinin germetizasiyasının itirilməsi- kabinin germetizasiyasının itirilməsi;;- təyyarədə yanğın- təyyarədə yanğın;;- ekipajın kor olması;- ekipajın kor olması;- örtüyün, digər detalların və radiotexniki vasitələrin - örtüyün, digər detalların və radiotexniki vasitələrin dağılmasıdağılması;;- cihazlarda polad hissələrin maqnitləşməsi və s. - cihazlarda polad hissələrin maqnitləşməsi və s.

Atmosferin radioküyləri (atmosferniklər) Atmosferin radioküyləri (atmosferniklər) ildırım boşalmaları ilə sıx əlaqədardır. Bunlar ildırım boşalmaları ilə sıx əlaqədardır. Bunlar elektromaqnit impulslar olub, ildırım boşalması elektromaqnit impulslar olub, ildırım boşalması nəticəsində yaranırlar. Yaranma yerindən yayılaraq nəticəsində yaranırlar. Yaranma yerindən yayılaraq atmosferniklər xüsusən uzun dalğalarda küylər atmosferniklər xüsusən uzun dalğalarda küylər yaradırlar. Onlar telefonda küylər yaradırlar. Şimşək yaradırlar. Onlar telefonda küylər yaradırlar. Şimşək buludunda elektrik sahısinin gərginliyi artıdca buludunda elektrik sahısinin gərginliyi artıdca atmosfer radioküyləri güclənir. atmosfer radioküyləri güclənir.

HAVA GƏMİLƏRİNİN HAVA GƏMİLƏRİNİN ELEKTRİKLƏŞMƏSİELEKTRİKLƏŞMƏSİ

Hava gəmilərinin elektrikləşməsi dedikdə onların bulud Hava gəmilərinin elektrikləşməsi dedikdə onların bulud və yağıntı sahələrində uçuş zamanı elektrik yükü ilə və yağıntı sahələrində uçuş zamanı elektrik yükü ilə yüklənməsi prosesi başa düşülür.bu hadisənin əsas fiziki yüklənməsi prosesi başa düşülür.bu hadisənin əsas fiziki mexanizmi ondan ibarətdir ki, bulud və ya yağıntıların neytral mexanizmi ondan ibarətdir ki, bulud və ya yağıntıların neytral hissəciklərinin yüklənməmiş təyyarə səthinə toxunması hissəciklərinin yüklənməmiş təyyarə səthinə toxunması nəticəsində təyyarədən ayrılan hissəciklər eyni işarəli elektrik nəticəsində təyyarədən ayrılan hissəciklər eyni işarəli elektrik yüklərini qoparıb aparırlar, təyyarə isə əks işarəli yükün yüklərini qoparıb aparırlar, təyyarə isə əks işarəli yükün miqdarına bərabər yüklənir. miqdarına bərabər yüklənir.

Təyyarənin elektrostatik boşalmalarla zədələnməsi Təyyarənin elektrostatik boşalmalarla zədələnməsi şimşək mərhələsinə çatmamış topa-yağış buludlarında və laylı şimşək mərhələsinə çatmamış topa-yağış buludlarında və laylı buludlarda baş verir. Böyük uçuş çəkisinə malik təyyarələr buludlarda baş verir. Böyük uçuş çəkisinə malik təyyarələr xüsusən elektrikləşməyə məruz qalırlar. xüsusən elektrikləşməyə məruz qalırlar.

Təyyarələrin elektrik boşalmaları ilə zədələnməsi Təyyarələrin elektrik boşalmaları ilə zədələnməsi ildırım vurmadan daha çox təkrarlanır. Təyyarələrin elektrik ildırım vurmadan daha çox təkrarlanır. Təyyarələrin elektrik boşalmaları ilə zədələnməsi hallarının analizi göstərir ki, boşalmaları ilə zədələnməsi hallarının analizi göstərir ki, onların əksəriyyəti ilin soyuq dövründə baş verir. Maksimum onların əksəriyyəti ilin soyuq dövründə baş verir. Maksimum isə aprel və oktyabr aylarına təsadüf edir. Bu hadisənin isə aprel və oktyabr aylarına təsadüf edir. Bu hadisənin mahiyyəti ümumi mənada aşağıdakından ibarətdir; mahiyyəti ümumi mənada aşağıdakından ibarətdir; buludlarda daim elektrik sahəsi mövcud olur. Lakin, elektrik buludlarda daim elektrik sahəsi mövcud olur. Lakin, elektrik boşalmasının (ildırım) baş verməsi üçün ilin isti dövründə boşalmasının (ildırım) baş verməsi üçün ilin isti dövründə kifayət qədər gərginliyə çatmış olur. kifayət qədər gərginliyə çatmış olur.

ŞİMŞƏYİN TƏSNİFATIŞİMŞƏYİN TƏSNİFATI

Şimşəyin yaranmasının sinoptik şəraitindən asıəlı olaraq Şimşəyin yaranmasının sinoptik şəraitindən asıəlı olaraq şimşək kütlədaxili və cəbhə xarakterli ola bilir. şimşək kütlədaxili və cəbhə xarakterli ola bilir.

Kütlədaxili şimşək lərKütlədaxili şimşək lər – ilin isti dövründə,bir qayda – ilin isti dövründə,bir qayda olaraq günün ikinci yarısında dayanıqsız hava kütləsində olaraq günün ikinci yarısında dayanıqsız hava kütləsində yaranırlarvə yaranma səbəblərindən asılı olaraq: konvektiv yaranırlarvə yaranma səbəblərindən asılı olaraq: konvektiv (istilik), advetiv və oroqrafik olurlar. (istilik), advetiv və oroqrafik olurlar.

Konvektiv şimşəklərKonvektiv şimşəklər - yuyulmuş barik sahələrdə, dolan - yuyulmuş barik sahələrdə, dolan siklonun periferiyasında və təzyiq yəhərində səthin qeyri siklonun periferiyasında və təzyiq yəhərində səthin qeyri bərabər qızması nəticəsində yaranırlar. bərabər qızması nəticəsində yaranırlar.

Advektiv şimşəklərAdvektiv şimşəklər - siklonun arxa hissəsində - siklonun arxa hissəsində və antisiklonun periferiyasında nisbıtın soyuq hava və antisiklonun periferiyasında nisbıtın soyuq hava kütləsinin isti səth üzərində yerdəyişməsi zamanı kütləsinin isti səth üzərində yerdəyişməsi zamanı yaranırlar. Bu şimşəklər yer səthində və yaranırlar. Bu şimşəklər yer səthində və hündürlüklərdə güclü küləklə müşayət olunurlar. hündürlüklərdə güclü küləklə müşayət olunurlar.

Oroqrafik şimşəklərOroqrafik şimşəklər - dağların külək tutan - dağların külək tutan yamaclarında isti rütubətli dayanıqsız hava kütləsi yamac boyu yamaclarında isti rütubətli dayanıqsız hava kütləsi yamac boyu yuxarı qalxdıqda yaranırlar. yuxarı qalxdıqda yaranırlar.

Kütlədaxili şimşəklər bir birində əhəmiyyətli məsafədə Kütlədaxili şimşəklər bir birində əhəmiyyətli məsafədə ayrı-ayrı ocaqlar şəklində yerləşirlər. Buna görə də uçuş ayrı-ayrı ocaqlar şəklində yerləşirlər. Buna görə də uçuş zamanı onları yan ötüb keçmək olur. Üfüqdə səhər saatlarında zamanı onları yan ötüb keçmək olur. Üfüqdə səhər saatlarında yaranan gümbəzvari yüksək-topa buludlar kütlədaxili yaranan gümbəzvari yüksək-topa buludlar kütlədaxili konvektiv şimşəkdən xəbər verir. konvektiv şimşəkdən xəbər verir.

Cəbhə şimşəkləriCəbhə şimşəkləri soyuq soyuq (~ 70%) (~ 70%) və istivə isti (~30%) (~30%) cəbhələrdə formalaşırlar. cəbhələrdə formalaşırlar.

Soyuq cəbhələrdə şimşəkSoyuq cəbhələrdə şimşək ilin və sutkanın istənilən ilin və sutkanın istənilən vaxtında, lakin yayda günün ikinci yarısında daha güclənərək vaxtında, lakin yayda günün ikinci yarısında daha güclənərək baş verir. Cəbhə qarşısında 80...200 km məsafədə hərəkət edən baş verir. Cəbhə qarşısında 80...200 km məsafədə hərəkət edən topa buludlar soyuq cəbhə şimşəklərində xəbər verir. topa buludlar soyuq cəbhə şimşəklərində xəbər verir.

İsti cəbhələrdə şimşəkİsti cəbhələrdə şimşək ilin isti dövründə əsasən gecə və ilin isti dövründə əsasən gecə və ya səhər saatlarında baş verir.bu şimşəklər gizli xarakterə ya səhər saatlarında baş verir.bu şimşəklər gizli xarakterə malik olurlar, buna görə də onlarla qarşılaşma ekipaj üçün malik olurlar, buna görə də onlarla qarşılaşma ekipaj üçün gözlənilməz ola bilər.gözlənilməz ola bilər.

ŞİMŞƏKLƏRİ MÜŞAHİDƏ ŞİMŞƏKLƏRİ MÜŞAHİDƏ METODLARIMETODLARI

Uçuşların təhlükəsizliyini təmin etmək Uçuşların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə aerodromum meteoroloji orqan işçiləri məqsədilə aerodromum meteoroloji orqan işçiləri (AMM) rəhbər, uçuş və dispetçer heyətinə uçuş, (AMM) rəhbər, uçuş və dispetçer heyətinə uçuş, enmə aerodromunda, hava traslarında şimşək enmə aerodromunda, hava traslarında şimşək fəaliyyətinin mövcüd olması haqda xəbərdarlıq fəaliyyətinin mövcüd olması haqda xəbərdarlıq edirlər, həmçinin şimşək proqnozu tərtib edirlər. edirlər, həmçinin şimşək proqnozu tərtib edirlər. Şimşəklər həm vizual, həm də instrumental olaraq Şimşəklər həm vizual, həm də instrumental olaraq müşahidə olunurlar. müşahidə olunurlar.

Hal-hazırda şimşəklər üzərində müşahidələr Hal-hazırda şimşəklər üzərində müşahidələr vizual-səs metodu aparılır. vizual-səs metodu aparılır.

Müşahidəyə hər aerodrom ətrafında 200 km radiusa Müşahidəyə hər aerodrom ətrafında 200 km radiusa (fırtına gairəsi) qədər yerləşmiş AMM, hidrometeoroloji (fırtına gairəsi) qədər yerləşmiş AMM, hidrometeoroloji stansiyalar və meteoroloji postlar, həmçinin aviasiya kimyəvi stansiyalar və meteoroloji postlar, həmçinin aviasiya kimyəvi işləri keçirilən dövrdə işçi aerodromlarda olan pilotlat cəlb işləri keçirilən dövrdə işçi aerodromlarda olan pilotlat cəlb edilir. edilir.

Şimşək haqqında məlumat mənbələrinin hamısı olduqda Şimşək haqqında məlumat mənbələrinin hamısı olduqda belə alınmış vizual-sə metodu şimşək ocaqlarının yanız üçdə belə alınmış vizual-sə metodu şimşək ocaqlarının yanız üçdə bir hissəsini təyin edir, stansiyada hadisənin başlanması bir hissəsini təyin edir, stansiyada hadisənin başlanması (qurtarması) ilə onun haqda məlumatın daxil olması arasında (qurtarması) ilə onun haqda məlumatın daxil olması arasında vaxt intervalı orta hesabla 10...15 (20...30) dəqiqəyə bərabər vaxt intervalı orta hesabla 10...15 (20...30) dəqiqəyə bərabər olur. olur.

Atmosferiklərin (şimşək) instrumental müşahidəsi üçün Atmosferiklərin (şimşək) instrumental müşahidəsi üçün işıqlandırılan ərazi üçün mövcud cihazları üç əsas qrupa işıqlandırılan ərazi üçün mövcud cihazları üç əsas qrupa bölmək olarbölmək olar::

--şimşək boşalmalarının sayğacı şimşək boşalmalarının sayğacı – – 15...20 km radiusda 15...20 km radiusda fırtına xəbərdarlığı stansiyası ərazisifırtına xəbərdarlığı stansiyası ərazisi

--yaxın şımşəklərin müşahidəsi üçün qurğular – 50...200 yaxın şımşəklərin müşahidəsi üçün qurğular – 50...200 km radiusda fırtına dairəsi sahəsikm radiusda fırtına dairəsi sahəsi;;

--uzaq şimşək ocaqlarının müşahidəsi üçün qurğular uzaq şimşək ocaqlarının müşahidəsi üçün qurğular – – bir neçə min km radisuda hava trasları və ocaq sahələri.bir neçə min km radisuda hava trasları və ocaq sahələri.

Şimşək boşalmalarının sayğacıŞimşək boşalmalarının sayğacı ((şimşəkqeydə alan, şimşəkqeydə alan, şimşək registratorları) avtonom cihazlar olub, fırtına şimşək registratorları) avtonom cihazlar olub, fırtına xəbərdarlığı rayonunda istiqamət göstərilmədən şimşək xəbərdarlığı rayonunda istiqamət göstərilmədən şimşək fəaliyyəti haqda siqnalizasiya, həmçinin vahid sahədə fəaliyyəti haqda siqnalizasiya, həmçinin vahid sahədə boşalmaların orta sayının obyevktiv xüsusiyyətini əldə etmək boşalmaların orta sayının obyevktiv xüsusiyyətini əldə etmək məqsədilə şimşək boşalmalarının saymaq üçün nəzərdə məqsədilə şimşək boşalmalarının saymaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. tutulmuşdur.

Yaxın şimşəklərin müşahidəsi üçün qurğulYaxın şimşəklərin müşahidəsi üçün qurğularar müşahidə nöqtəsinə nəzərən şimşək ocağının yerini (azimut müşahidə nöqtəsinə nəzərən şimşək ocağının yerini (azimut və uzaqlıq) təyin etməyə imkan verirlər. Bu zaman məlumat və uzaqlıq) təyin etməyə imkan verirlər. Bu zaman məlumat elektron şua borusunun şimşək azimutu pelenqatorundan və elektron şua borusunun şimşək azimutu pelenqatorundan və ya yaxın şimşəklərin özüyazan panoram registorunda əldə ya yaxın şimşəklərin özüyazan panoram registorunda əldə oluna bilər. Verilmiş cihazlar avtonom olaraq müşahidə oluna bilər. Verilmiş cihazlar avtonom olaraq müşahidə məntəqəsindən bu və ya digər istiqamətdə müxtəlif məntəqəsindən bu və ya digər istiqamətdə müxtəlif məsafədə şimşəyin movcud olmasının indikatoru kimi məsafədə şimşəyin movcud olmasının indikatoru kimi istifadə oluna bilər, lakin, aviasiyanın meteoroloji təminatı istifadə oluna bilər, lakin, aviasiyanın meteoroloji təminatı üzrə proqnostik işlərdə nisbətən yaxşı effekt onlardan üzrə proqnostik işlərdə nisbətən yaxşı effekt onlardan dispetçer radiolokatorunun daşınan indikatoru ilə birgə dispetçer radiolokatorunun daşınan indikatoru ilə birgə istifadəsi zamanı əldə olunur. istifadəsi zamanı əldə olunur.

Uzaq şimşək ocaqlarının müşahidəsi üçün qurğular Uzaq şimşək ocaqlarının müşahidəsi üçün qurğular 20...30 dəqiqə ərzində (şimşək fəaliyyətindən asılı olaraq 20...30 dəqiqə ərzində (şimşək fəaliyyətindən asılı olaraq müşahidə məntəqəsindən 10 km məsafədə şimşək ocaqları müşahidə məntəqəsindən 10 km məsafədə şimşək ocaqları haqda məlumat əldə etməyə imkan verir. haqda məlumat əldə etməyə imkan verir. Şimşəyin proqnozuuçuşların meteoroloji təminatında böyük Şimşəyin proqnozuuçuşların meteoroloji təminatında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Cəbhə şimşəklərinin proqnozu sinoptik əhəmiyyət kəsb edir. Cəbhə şimşəklərinin proqnozu sinoptik metodlara əsasən aparılır, belə ki, bu şimşəklər atmosfer metodlara əsasən aparılır, belə ki, bu şimşəklər atmosfer cəbhələri ilə əlaqədar olduğu üçün proqnoz cəbhənin cəbhələri ilə əlaqədar olduğu üçün proqnoz cəbhənin yerdəyişmə sürəti və istiqamətinin hesablanmasına, həmçinin yerdəyişmə sürəti və istiqamətinin hesablanmasına, həmçinin onun gərginləşməsi və ya yuyulmasının (evolyusiya) onun gərginləşməsi və ya yuyulmasının (evolyusiya) qiymətləndirilməsinə gətirir.qiymətləndirilməsinə gətirir.

ŞİMŞƏK FƏALİYYƏTİ SAHƏSİNDƏ ŞİMŞƏK FƏALİYYƏTİ SAHƏSİNDƏ UÇUŞLARIN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ UÇUŞLARIN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ

VƏ HAVADA HƏRƏKƏTİN İDARƏ VƏ HAVADA HƏRƏKƏTİN İDARƏ OLUNMASINA DAİR TÖVSİYYƏLƏROLUNMASINA DAİR TÖVSİYYƏLƏR

Güclü leysan yağış və tufan fəaliyyəti zonalarının Güclü leysan yağış və tufan fəaliyyəti zonalarının kəsişmə nöqtəsiylə ilə uçuşlar üçün qərar qəbul edilərkən kəsişmə nöqtəsiylə ilə uçuşlar üçün qərar qəbul edilərkən nəzərə almaq lazımdır nəzərə almaq lazımdır : : --şimşəyin xarakterişimşəyin xarakteri ( (kütlədaxili, cəbhəkütlədaxili, cəbhə););--şimşək (leysan) ocaqlarının yerləşməsi və yerdəyişməsi,şimşək (leysan) ocaqlarının yerləşməsi və yerdəyişməsi, onları ötüb keçmək üçün mümkün digər marşrutlaronları ötüb keçmək üçün mümkün digər marşrutlar;;--əlavə yanacaq doldurmaq zərurəti.əlavə yanacaq doldurmaq zərurəti.

-- Cəbhə şimşəkləri proqnozlaşdırılarsa və ya mövcud Cəbhə şimşəkləri proqnozlaşdırılarsa və ya mövcud olarsa olarsa ПВП ПВП vəvə ОПВП ОПВП üzrə dağlıq ərazidən keçən üzrə dağlıq ərazidən keçən aşağı eşelondan aşağıda uçuş aşağı eşelondan aşağıda uçuş qadağandırqadağandır. . -- şimşək fəaliyyəti sahəsində bort şimşək fəaliyyəti sahəsində bort РТС РТС şimşək şimşək ocaqlarının təyini olmadan yerüstü radiolokasiya ocaqlarının təyini olmadan yerüstü radiolokasiya kontrolu olmadan kontrolu olmadan ППП ППП uzrə uçuş uzrə uçuş qadağandırqadağandır..-- Təyyarə şimşək fəaliyyəti sahəsinə (güclü leysan Təyyarə şimşək fəaliyyəti sahəsinə (güclü leysan yağıntılar) yaxınlaşdıqda komandir uçuşu davam yağıntılar) yaxınlaşdıqda komandir uçuşu davam etdirmək imkanlarını qiymətləndirməli, təhlükəli etdirmək imkanlarını qiymətləndirməli, təhlükəli zonanı ötüb keçmək və ya ehtiyat aerodromuna enmək zonanı ötüb keçmək və ya ehtiyat aerodromuna enmək qərarını qəbul etməlidir və qərarı HHT orqanları ilə qərarını qəbul etməlidir və qərarı HHT orqanları ilə razılaşdırmalıdır. razılaşdırmalıdır.

-- Uçuş zamanı vizual olaraq şimşək ocaqlarına malik güclü- Uçuş zamanı vizual olaraq şimşək ocaqlarına malik güclü-topa və ya topa-yağış buludları müşahidə olunarsa onlardan 10 topa və ya topa-yağış buludları müşahidə olunarsa onlardan 10 km-dən az olmayan yan məsafədə uçuşa icazə verilir. Verilmiş km-dən az olmayan yan məsafədə uçuşa icazə verilir. Verilmiş hündürlükdə qeyd olunan buludları uçuş keçmək mümkün hündürlükdə qeyd olunan buludları uçuş keçmək mümkün olmadıqda bulud altında və ya onlardan yuxarıda vizual uçuşa olmadıqda bulud altında və ya onlardan yuxarıda vizual uçuşa icazə verilir. icazə verilir. Yalnız gündüz saatlarında leysan yağıntıları sahəsindən Yalnız gündüz saatlarında leysan yağıntıları sahəsindən kənarda buludların altında vizual uçuşa icazə verilirkənarda buludların altında vizual uçuşa icazə verilir::-- ərazi relyefi və süni maneələr üzərində təyyarənin uçuş ərazi relyefi və süni maneələr üzərində təyyarənin uçuş hündürlüyü həqiqi təhlükəsiz hündürlükdən az olmadıqda, hündürlüyü həqiqi təhlükəsiz hündürlükdən az olmadıqda, lakin bütün hallarda düzənlik və təpəli ərazidə 200 m və lakin bütün hallarda düzənlik və təpəli ərazidə 200 m və dağlıq ərazidə 600 m-dən az olmadıqdadağlıq ərazidə 600 m-dən az olmadıqda;;-- təyyarədən buludun aşağı sərhəddinə qədər şaquli məsafə təyyarədən buludun aşağı sərhəddinə qədər şaquli məsafə 200 m-dən az olmadıqda.200 m-dən az olmadıqda.

- Güclü-topa və topa-yağış buludları üzərindən 500 m-dən - Güclü-topa və topa-yağış buludları üzərindən 500 m-dən az olmayan məsafədə uçuşa icazə verilir. az olmayan məsafədə uçuşa icazə verilir. - Uçuş zamanı bort radiolokatoru güclü-topa vəya topa-- Uçuş zamanı bort radiolokatoru güclü-topa vəya topa-yağış buludu təyin etdikdə bu buludlardan 15 km-dən az yağış buludu təyin etdikdə bu buludlardan 15 km-dən az olmayan yan məsafədə uçuşa icazə verilir.olmayan yan məsafədə uçuşa icazə verilir. -- İki şimşək ocağı arasından uçuş yalnız o zaman İki şimşək ocağı arasından uçuş yalnız o zaman mümkündür ki, bort radiolokatorunun ekranında şimşək mümkündür ki, bort radiolokatorunun ekranında şimşək ocaqları arasında məsafə 50 km-dən az olmadıqda ocaqları arasında məsafə 50 km-dən az olmadıqda mümkündür.mümkündür.- Leysan yağıntılar şəraitində meteoroloji görünüş məsafəsi - Leysan yağıntılar şəraitində meteoroloji görünüş məsafəsi 1000 m-dən az olduqda təyyarənin enməsi 1000 m-dən az olduqda təyyarənin enməsi qadağandırqadağandır. .