Azərbaycan nefti – tarixi baxış

Mündəricat: səh.

1. Neftin əmələ gəlməsi barədə elmi mülahizələr 1-17

2. Zərdüştlük dövrü 18-23

3. Makedoniyalı İsgəndər dövrü - e.ə. IV əsr və sonrakı dövr - III əsrədə. 24-28

4. Böyük İpək Yolu və Abşeron nefti – e.ə. 29-32 II əsr – XVIII əsrədə.

5. Neftin orta əsrlərdə hərbi məqsədlərlə və 33-38 məişətdə istifadəsi– VI – XVIII əsrlə.

6. Neftin kəhriz üsulu ilə çıxarılması 39-53

7. Neftin və qazın sənaye üsulu ilə hasilatının mərhələləri 54-108 8. Neft və qazın sənaye üsulu ilə emalının

inkişaf mərhələləri 109-141 9. Azərbaycan neft və qazının nəqlinin inkişaf 142-163

mərhələləri

10. Neft amilinin dıgər sənaye sahələrinin inkişafına 164-171 təsiri

11. Neftin və qazın tarixi xronologiyası. 172-231

12. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 232-233

1

1. Neftin əmələ gəlməsi barədə elmi mülahizələr

Neftin və qazın yaranma prosesləri

Təbii qaz və neftin yaranması prosesi milyon illər davam edib.

Elmin - qədimdə əl-kimyadan tutmuş bugünkü kompüter və atom reaktorlarınadək çox ağır və böyük yol keçməsinə baxmayaraq, lakin indiyədək neftin əmələ gəlməsi barədə vahid fikir formalaşmayıbdır. Bugün bu məsələnin həlli əvvəlkindən daha vacibdir, çünki söhbət yalnız bizi əhatə edən dünyamızın öyrənilməsindən getmir, eyni zamanda bu həmdə faydalı qazıntıların içində ən qiymətlilərindən biri olan neftin axtarışına açar olardı.

Neftin və qazın əmələ gəlmə problemi bizim planetin, Yer kürəsində həyatın yaranması məsələləri ilə oxşardır və eyni faktiki və fəlsəfi köklərə istinad edir. Məsələn, xristian dini Yer kürəsində neftin əmələ gəlməsinə öz fərziyyəsini irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə dünyanın yaranması zamanına gedib çıxır, yəni o dövrdə yer üzü o qədər məhsuldar imiş ki, yağ onu yer səthindən çox böyük dərinliklərədək doydururmuş. Adəm və Həvva günaha batdıqdan və cənnətdən qovulduqdan sonra, bu yağın bir hissəsi buxarlanıb qeyb olmuş, digər hissəsi isə yerin təkinə çökmüşdür, sonra isə dünyanı su basarkən o neftə çevrilmişdir.

“Quran” neft haqqında susur. Lakin, Məhəmməd peyğəmbər şübhəsiz gələcəyi xəbər vermək qabiliyyətinə malik idi, çünki o deyibdir: “ O zaman o günəcən zühur olmayacaqdır ki, nə qədər Fərat dağ boyda qızıl açmayacaqdır, və bu səbəbdən insanlar bir-biri ilə döyüşəcəklər, və hər yüz nəfərdən 99- u məhv olacaq, və hər kəs deyəcək: “Bəlkə xılas olan elə mən olacağam” (məlumdur ki, Fərat çayı müasir İraqın ərazisindən axır və ölkənin əsas sərvəti yer altından çıxan yüksək keyfiyyətli neftdir. Özü də yadda saxlamaq gərəkdir ki, İraq neftinin ehtiyatları yüz-iki yüz il bəs edər. Bu səbəbdən təbii ki, Məhəmməd peyğəmbər dağ boyda qızıl deyəndə, o, çox dəyərli bir şeyi nəzərdə tuturdu, lakin həmin dövrdə onun adını o, bilə bilməzdi. İndi həmin şeyə “qara qızıl” deyirlər). Bu sözlər öz əhəmiyyətliliyinin zirvəsinə bizim günlərdə çatmışdır, çünki Məhəmməd peyğəmbər nəinki uzaqgörənliklə Yaxın Şərqin zəngin “qara qizili”ı ətrafında yaranacaq qlobal vəziyyəti uzaqgörənliklə göstərmişdir, o bu vurnuxmadan da daha böyük bir şey barədə xəbər vermişdir. “İkinci qanun” un (İkinci qanun – Tövtatın, Əhdi-əqiqin və bütünlükdə Bibliyanın beşinci kitabıdır. Yəhudi mənbələrində bu kitab “Mişne Tora” – hərfən “təkrar qanun” adlanır, çünki əvvəlki kitabların təkrarı kimidir) 33-cü fəslində deyilir: “ Qoy Tanrı Yusifə səmanın və yerdə yatan hədsiz dərinliyin bəhrələrini, günəşin bəhrələrini, torpağın və onu dolduranın bəhrələrini bəxş etsin”. Amerikalı Con Braun hesab edir ki, burada söhbət neftdən gedir.

2

Bu problem müxtəlif elmlərin nümayəndələrinin marağına səbəb olmuş, aparıcı kimyaçıları, mikrobioloqları, geoloqları, astronomları, fizikləri və s. narahat etmişdir. Onu dərk etmək üçün böyük elmi kollektivlər çalışmışlar və çalışmaqda davam edirlər. Lakin neftin və qazın yaranması əvvəlki kimi yenədə, necə deyərlər, təbiətin ən böyük sirrlərindən biri olaraq qalmaqdadır. Bugün bu problemə nəzəri baxışlar bir-birindən prinsipcə fərqli olan iki əsas qütbdə cəmləşiblər – neftin əmələ gəlməsinin qeyri-üzvü və üzvü nəzəriyyələri. Hətta 3-cü nəzəriyyə də - neftin və qazın fəzada yaranması nəzəriyyəsi də mövcuddur və bu nəzəriyyəni “abiogen” nəzəriyyəsinin başlanğıcı kimi də qəbul etmək olar. Əsas məqamlara diqqət yetirək. Neftin əmələ gəlməsi problemi daima elmi mübahisələrə səbəb olub.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bugün neftin yaranması nöqteyi- nəzərini alimlər elmi cəhətdən iki əsas hissəyə ayırırlar. Birincisi – neftin üzvi yolla, heyvan və bitki qalıqlarından əmələ gəlməsi ilə bağlı, ikincisi- mineral əsasında (abiogen), yəni neftin təbiətdə qeyri-üzvi birləşmələrlə sintezi ilə əlaqədar fərziyyələr.

Neftin və qazın “biogen” yaranması nəzəriyyəsi

Alimlərin əksəriyyəti neftin biogen, yəni üzvi maddələrdən, əsasən planktonların qalıqlarından yaranmasının tərəfdarlarıdır. Neftin üzvi yaranması nəzəriyyəsinin əsasını M.V.Lomonosov qoymuşdur, bunu “daşa dönmüş kömürlərə” “yeraltı odların” təsiri ilə izah edirdi və onun fikrincə, bu təsirin nəticəsində asfalt (bitum), neft və “daş yağlar” əmələ gəlmişdir.

Üzvi maddələrdən neftin yaranmasının tərəfdarları göstərirlər ki, hələ çox qədim dövlərdə dəniz və göllərdə ümumilikdə plankton adlanan sonsuz sayda mikroorqanizmlər, bakteriyalar və yosunlar vardı. Öldükdən sonra plankton su hövzəsinin dibinə çökür, gil və əhəngdaşı sedimentləri (çöküntü qalıqları) ilə qarışırdı. Üzvi qalıqlarin üstü qum və lillə örtülən kimi, kimyəvi maddələr və bakteriyalar işə başlayırdılar. Sonacan məlum deyil, onlar dəniz məxluqlarının qalıqlarından necə neft və qaz yaradırdılar. Ancaq zaman keçdikcə kiçik maddə zərrəcikləri yaranmağa başladı ki, indi biz onu neft adlandırırıq. Sonra qum və qil qatlarından qum və əhəngdaşı dağları yaranmağa başladı. Onları çöküntülər adlandırdılar, çünki çöküntü qalıqlarından yaranmışdılar. Vaxt keçdikcə neftin kiçik zərrəcikləri bu çöküntülü dağlarda cəmləşərək su süngərdə qalan kimi saxlandılar.

Əgər üzvü materiyanın qarışması oksigenin daxil olmasını, nəticə etibarı ilə də təbii çürüməni istisna edən sürətlə baş verirdisə, neft və qaz üçün ilkin material – ana süxur yaranırdı. Yer kürəsinin hərəkət tarixində ana süxurda dıgər lay qatları da otururdu, onların ağırlığının təsiri altında və Yer qatının sürüşməsi nəticəsində ana süxur daha böyük dərinlıklərə enirdi. Milyon illər ərzində yer qatı hərəkət

3

edirdi. Dənizin dibi orada cəmlənmiş neftlə quruya çevrilirdi. Dəniz dibinin digər hissəsi onun daha dərinliklərinə enirdi. Yer qatının dəyişməsi nəticəsində qitələr öz ümumi görünüşlərini dəyişdilər. Ona görədə bizim dövrdə Yerin neftli qatları əsasən quruda, ən zəngin neft yataqları isə səhralarda yerləşir, halbuki milyon illər bundan öncə onlar su altında idilər.

Bir neçə min metr dərinliyə düşdükdə tərkibində üzvi maddə olan süxurlara düşən təzyiq artırdı, sıxlıq və hərarət isə yüksəlirdi. 60°C -120°C arasında bu üzvi maddələr neftə çevrilirdi. Əğər ana süxurlar 150°C-dən yuxarı hərarətə məruz qalırdısa, neftin uzunzəncirli molekullarının parçalanmasından təbii qaz yaranırdı. Lakin yüksək tərkibli bitki maddələrindən ibarət olan ana süxurlardan daha çox qaz əmələ gəlirdi. Dənizin tez-tez enib qalxması əsasən onun dayaz sahillərində gil və qum laylarında çöküntülərə səbəb olurdu. Bitki maddələrinin təbii kokslaşması prosesi nəticəsində təbii qazın ana süxurunda torf, sonra qonur kömür, və nəhayət daş kömür yaranırdı. Neftin bü cürə əmələ gəlməsi “biogen” nəzəriyyəsi adlanır. Lakin bu heç də qiymətli təbii ehtiyatın yaranmasında tək nəzəriyyə deyildir. Neftin bu yolla yaranması nəzəriyyəsi “biogen” adı almışdır. Lakin bu hədsiz qiymətli təbii ehtiyatın yaranmasının yeganə izahı deyildir.

Neftin və qazın “abiogen” yaranması nəzəriyyəsi.

4

Neftin “mineral” yaranması nəzəriyyəsi fikri ilk dəfə 1805-ci ildə A.Qumbold tərəfindən deyilmışdır. Kimyanın inkişafı, 1866-cı ildə M.Bertlonun (1827-1907-ci illər) və 1871-ci ildə H.Biassonun karbohidrogenlərin qeyri-üzvi sintezi üzrə apardıqları elmi təcrübələr, neftin “mineral” yaranması fərziyyəsinin inkişafı üçün istinad nöqtəsi oldular. Çoxsaylı alimlər və mütəxəssislər bu məsələ ilə əlaqədar bu nəzəriyyənin - “abiogen sintezin” tərəfini saxlayırlar. Nəinki əsrlər ərzində, əslində bir-başa geoloji dövrlər ərzində yüksək sıxılma və planetdə ağır elementlərin parçalanması nəticəsində isti axınlar yerin dərinliklərində qızaraq yuxarı qalxırlar. Hardaki onlar metanla və hidrogenlə zəngin olan sahələrdən keçirlər, orada yer qatının qalınlığının təzyiqi nəticəsində baş verən termokatalitik proseslər nəticəsində karbohidrogenlərin qarışığı yaranır ki, onuda Yer kürəsinin gələcək sakinləri “neft” adlandıracaqlar. Qum və əhəng tələlərində həmin neftin və ona təsir etməyən metanın – təbii qazın yataqları yaranır. 1867-ci ilədək neftin üzvi yaranmasının tərədarı olan D.Mendeleyev 1877-ci ildə onun mineral yaranması fərziyyəsini inkişaf etdirdi, belə qənaətə gəldi ki, neft – Yer kürəsinin dərin qatlarındakı flüidlərdən - maqmanın maye və qazşəkilli komponentlərindən və ya yerin dərinliklərində sirkulyasiya edən qazla doymuş məhlullardan əmələ gəlmışdir. O, güman edirdi ki, dağ əmələ gəlmə prosesində su yer çatlarından süzülərək dərinlıklərə düşür. Yerin təkində dəmir karbidi ilə rastlaşan sular, onunla yüksək hərarətin və təzyiqin təsiri altında kimyəvi reaksiyaya girir. Bu reaksiyanın nəticəsində dəmir oksidi və karbohidrogenlər, məsələn etan əmələ gəlir. Həmin çatlarla karbohidrogenlərlə zənginləşmiş flüidlər yerin üst qatlarına doğru qalxırlar və bərk süxurlarda- kollektorlarda yığılırlar. Bu yolla neft və qaz yataqları yaranır. Sonrakı illərdə neftin qeyri-üzvi yaranmasının müxtəlif ehtimalları irəli sürüldü, məsələn K.V.Xariçkovun “Karbohidrogenlərin karbiddən yaranması” (1897-1903-cü illər; “ Asfalt nəzəriyyəsi” (1911-ci il) və b. XX əsrin birinci yarısında neftin mineral yaranması fərziyyəsinə maraq itirildi. Bütün dünyada neftin axtarışı onun üzvi yaranması anlayışına əsaslanırdı. 1950-ci ildən mineral fərziyyəyə maraq yenidən artmağa başladı, buna səbəb isə üzvi konsepsiya məsələlərində yaranmış qeyri-aydınlıq idi ki, bu da onu tənqidlərə məruz etdi.

Sonralar geoloqlar müəyyənləşdirmişdilər ki, yataqlar çox zaman yer qatının yarıqlarında əmələ gəlir – buda D.Mendeleyevin nəzəriyyəsini təsdiq edir. Lakin bu nəzəriyyənin xeyrinə olan ən ciddi dəlil 1988-ci ildə “Ağ Pələng” yatağının kəşfi oldu. Vyetnamın dəniz şelfində 3000 metrdən də artıq dərinlikdə olan bu yataq çökmə süxurlarda deyil, qranit qatınin “özülündə” yerləşmişdir. Qazılan quyu həmən fontan vurmuş və indiyədək də yaxşı təzyiqlə işləyir. Belə mühitdə hansısa planktonun və ya başqa canlı orqanizmin olmasından neft yaranması mümkün deyildir. Əgər neft, üzvi qalıqlar olmayan, bərk kristallı süxurlarda cəmləşə bilirsə, bu “abiogen” nəzəriyyənin də məntiqi olduğuna dəlalət edir.

Neftin və qazın kosmik fəzada (kainatda) yaranması nəzəriyyəsi

5

Neftin kainatda qeyri-üzvi yaranması V.D.Sokolovun (1892-ci il) elmi işlərində açıqlanır. O, hesab edir ki, neftin karbohidrogenləri kainatda səpələnmış qeyri-üzvi komponentlərdən yaranmışdır və yer cisimlərinin tərkibinə bizim planetin formalaşması zamanı daxil olmuşdur. Bu nöqteyi-nəzər Yer kürəsinin “soyuq” başlanğıc vəziyyətinə cavab verir. Neftin fəza mənşəli olmağına əsas dəlillər astrofiziklərin ulduzlarda karbohidrogen tərkibli radikalların (kimyəvi dəyişmədən bir kimyəvi birləşmədən başqasına keçən atomlar qrupu) olması barədə və meteoritlərdə üzvi birləşmələrin geokimyəvi tədqiqatları barədə məlumatları ola bilər.

Karbohidrogen tərkibli maddələrin fəzada olması spektroskopik müşahidələrlə müəyyənləşdirilmişdir. Udma zolaqlarinin intensivliyi ilə nəinki keyfiyyətcə, həmçinin kəmiyyətcə Yerətrafı fəzada və hətta Günəş sisteminin hüdudlarından kənarda belə bu və ya digər maddələrin olmasnı qiymətləndirmək mümkün olmuşdur.

Ulduzlar arası fəza boşluğunda hərarət 10000°C çatır. Bu şəraitdə molekulların deyil, yalnız CH, CN, OH, NH kimi radikalların (kimyəvi birləşmələrin) olması mümkündür ki, bunlar da cıhazlarla qeyd edilib. Qaz dumanlıqlarında temperatur demək olarki yerdəkinə yaxındır - 1000°-dən aşağıdır və orada karbohidrogenlərin olması mümkündür, hərçəndi bunun faktiki təsdiqi hələlik yoxdur.

Spektroskopik müşahidələr göstərdi ki, Yupiterin, Saturnun, Uranın, Neptunun atmosferində metan və ammiak vardır. Dolayısı ilə əldə olunmuş məlumatlar göstərir ki, Uran və Neptun planetləri tamamilə metandan, ammiakdan və karbonat qazından ibarətdirlər. Tərkibində karbon, hıdrogen, azot və oksigen olan daha mürəkkəb molekulların olmasıda istisna edilmir.

Kometlərin başında və quyruğunda bu elementlərin daxil olduğu radikallar tapılmışdır. Kainatda bu elementlər çox miqdardadır və onlar ya yüksək hərarət, ya da radioaktiv şüalanmanın təsiri altında radikallar əmələ gətirirlər. Temperatur aşağı düşərkən radikallar molekul halında birləşirlər ki, yəqin, kosmosda da bu baş verir.

Astrofiziki müşahidələr və birbaşa kosmik tədqiqatlar göstərdi ki, Yer qrupuna daxil olan səyyarələrdə-planetlərdə (Dan Ulduzu, Mars, Ay) karbohidrogen tərkibli birləşmələr yoxdur. Əgər səyyarənin səthində və ya atmosferində karbohıdrogenlər aşkar edilsəydi, onda neftin qeyri-üzvi yolla yaranmasının tərəfdarlarının dəlilləri təkzibedilməz olardı.

Meteoritlərin, yəni Yer qrupu səyyarələri ilə nəhəng-səyyarələrin sərhəddində yerləşən cisimlərin qalıqlarının tədqiqatları, onların tərkibində üzvi birləşmələrin: karbohıdrogenlərin, amin turşularının, heterosilsilə birləşmələrin olduğunu göstərdi. Meteorit cismindən götürülmüş parafin karbohidrogenlərinin bir xüsusiyyətini qeyd etmək lazımdır: onlar əsasən normal karbohidrogenlərdən ibarətdirlər. Meteorit mənşəli karbohidrogenlərin optik fəallığının kəşfi bir növ

6

sensasiyaya çevrildi. Göstərilən məlumatlar, belə görünür ki, Yerdəki karbohidrogenlərin kosmosdakı ana cisimlərin qalıqlarından yaranması imkanlarının lehinə idi. Bu üzvi maddələr Yerin təkində dəyişikliklərə məruz qalaraq neftə çevrilə bilərdilər.

Biz yalnız neftin qədimdə qeyri-üzvi maddələrdən yaranmasına səbəb olan əsas nəzər nöqtələrinə baxış keçirdik. Elmi ədəbiyyatda bu nəzəriyyəyə fərdi dəyişikliklər verilsədə, lakin nəzəriyyənin əsasları eynidir. 1936-cı ildə N.D.Zelinski qeyd edirdi ki, kimyaçıya neftin qeyri-üzvi maddədən yaranmasını izah etmək daha asandır. Bu doğrudan da belədir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, neftin yaranma prosesi, dıgər qlobal proseslər kimi təbiət hadisələri ilə bağlıdır və onu birmənalı qiymətləndirmək olmaz.

Neftin və qazın yaranma məsələsi – bu mücərrəd elmi problem deyildir. O bizim hamımız üçün vacibdir. Əgər Yerin təkində indiyədək üzvi sintez baş veriesə, demək yeni-yeni neft yataqlarının açılmasına hələ ümid var. Yox, əgər o sırf üzvi mənşəlidirsə, demək gələcəyi ümidsizdir. Hesab edilir ki, yüngül əldə olunan mənbələrdən alinan neftin istehlakı bu səviyyədə saxlanılarsa, artiq bizim əsrin ikinci yarısında onun tükənmək ehtimalı vardır. Lakin, texnologiyalar inkişaf etdikcə, nefti əvvəllər çıxarmaq mümkün olmayan yerlərdən, məsələn təbii bitumlardan –onun ehtiyatları 600 mlrd. ton dəyərləndirilirki, buda indiki sübut olunmuş çıxarıla bilən neft ehtiyatlarından 4 dəfə çoxdur - əldə etmək imkanı yaranacaqdır.

P.s. Rusiya, ABŞ və İsveçdən olan bir dəstə geoloqlar neftin bioloji maddə olmadan sintez olunmasınin mümkünlüyü barədə təcrübə aparmışlar. Alimlər göstərmişlər ki, neft bizim səyyarənin (planetin) mantiyasının yuxarı qatlarında sintez oluna bilər.

Həyatdan neft və ya neftdən həyat?

Neftin yaranması ilə bağlı problemlər artıq uzun müddətdir ki, təbiətin daha gizli sirri ilə - bizim planetdə həyatın törəməsi ilə sıx bağlıdır. Öncə nə peyda olmuşdur? Neftin üzvi mənşəli olmasının tərəfdarlarının bu sualın cavablandırılmasında mövqeləri aydın və birmənalıdır: - həyat. Onlar karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi prosesinə yalnız bioloji canlıların məhv olması kimi baxırlar. Son vaxtlar üzvi nəzəriyyə nöqteyi-nəzərindən izah oluna bilməyən bir çox dəlillər meydana çıxmışdır. Məsələn fəza cisimlərində neftin – yəni karbonlu xondritlərin izlərinin olması. Onların qaz xromatoqraflarının və kütlə-spektroskoplarının köməyi ilə tədqiqatı zamanı alimlər ağır və yüngül doymuş karbohidrogenlər, aromatik (ətirli) karbohidrogenlər, amin turşuları, humin turşusu kimi makromolekulyar maddələr və s. müəyyən etmişlər. Karbonlu xondritlərdə olan bütün bu və bir çox digər birləşmələr, hansılar ki, canlı orqanizmlərdə və onların çürüməsi məhsullarında rast gəlinir, dəqiq

7

müəyyənləşdirimişdir ki, abigen mənşəlidir. Göstərilən bütün bu maddələr abiotik laboratoriya şəraitində sintez olunmuşlar. Aparılan termodinamik hesablamalar göstərmişdir ki, bu cürə mürəkkəb biogen maddələrin yaranması, məsələn fəza dumanlıqlarında 360-400 K (Kelvin – 1K=1°С) termodinamik temperaturunda və yüksək təzyiq altında baş verə bilər. Burada katalizator rolunda dumanlıqlarda mövcud olan maqnetitin mineral hissəcikləri, silikatların hidrat formaları və d. minerallar yaraya bilərdilər. Daha bir maraqlı uyğunluq aşkar edilmışdir: üzvi maddələrin əksəriyyəti Yer kürəsində də və karbonlu xondritlərin tərkibində də eyni nisbətdə yerləşmişlər. Tədqiqatlar nəticəsində daha bir fərziyyə mövcuddur: bizim planetin daxili hissəsinin tərkibi, hələ Yer kürəsinin ilkin dövrlərdə formalaşdığı zaman əski (proto) planet buludlarından əməl gəlmiş, üzvi maddələrdən ibarətdir. Zaman keçdikcə bu maddələr həm həyatın yaranması, həm də neftin əmələ gəlməsi üçün əsas oldular. Bu fərziyyə hələ tam işlənməmişdir. Lakin ondan belə nəticə çıxarmaq olar: neft bir başa canlı orqanizmlərdən deyil, Kainatda baş verən maddələrin vahid prosesdə təkamülü zamanı onlarla eyni vaxta əmələ gəlmişdir.Bu nəzəriyyələrin tərəfdarlarının əsas mövqelərini şərh etməzdən öncə gərəkdir bizim planetin geoloji quruluşuna bir nəzər salaq. Axı neft – Yer kürəsinin fəaliyyəti məhsuludur və ona Yer kürəsinin quruluşu və yaranması tarixindən mücərrəd yanaşmaq olmaz.

Süni yolla neft yaratmaq olarmı?

Neft ehtiyatları tükənərsə, onu süni ( sintetik) yolla yaratmaq mümkündürmü? Bu sual artıq XX əsrin başlanğıcından alimləri düşündürməyə başlamışdır. Hələ 1908-ci ildə rus ixtiraçısı İ.İ.Orlov sübut etmişdi ki, neftin karbogen oksid və hidrogendən alınması, yəni “sulu qazın” alınması mümkündür. Amma ilkin olaraq sintetik nefti ruslar deyil, almanlar, özüdə “qonur kömür”dən almışlar. Bu I Dünya müharibəsi dövründə baş vermişdir, çünki o dövrdə Almaniyada yanacaqla bağlı problemlər ortaya çıxmışdı. Almanlar hətta “süni nefti” istehsal edən zavodlar da tikmişdilər. Ancaq müharibə başa çatdıqdan sonra təbii neflə müqayisədə baha başa gələn sintetik neft rəqabətə davam gətirə bilmədi. Yeri gəlmişkən bu gün də sini üsulla nefti “daşabənzər slanes”lərdən, yəni “yanacaq şistləri”ndən alırlar. Sintetik neftin gələcəkdə yanacaq şistlərindən alınması səmərəliola bilər, çünki geoloqların hesablamalarına görə onların ehtiyatları neftinkindən 2-3 dəfə çoxdur. İndi də bəzı ölkələrdə (Braziliya, Kanada) yanacaq şistlərindən və neft hopmuş qumlardan yanacaq almaq məqsədilə tikilmiş zavodlar fəaliyyət göstərirlər.

Neftin yaranmasının geoloji dövrləri

Paleozoy dövrü: təxminən 550-250 mln. il bundan əvvəl (karbon və perm dövrü – təxminən 350-250 mln. il bundan əvvəl).

8

Burada nəzərdən keçirilən ən qədim və ən uzun erada həyat əvvəlcə okeanlarda mövcud olub. 200 mln. il sonra, karbon və perm dövrlərində isə qitələtin bir hissəsi sıx meşələrlə ötrülmüşdü. Bir neçə kubmetr bitki materialı lazımdır ki, bir kubmetr kömür alınsın. Deməli, daş kömürün tarixi qədimdir. Lakin daş kömürdən ən azı 100 mln. il böyük olan neftin tarixi ondan da qədimdir.

Mezazoy dövrü ilə sərhəd olan perm dövrü təxminən 40 mln. il davam edib. Almaniyda perm dövrünü qaz hasilatı üçün olduqca əhəmiyyətli olan qırmızı yataq və sexşteyn dövrlərinə bölürlər.

Mezozoy dövrü: təxminən 250-65 mln. il bundan əvvəl, o cümlədən yur və təbaşir dövrləri.

Mezozoy dövrünün yur dövründə uzun yaranma və yetişmə prosesində keçmiş təbii məhsul – neft üçün çox vacib olan ana suxurlar çökürlər. Neft planktonlardan, yəni yur geotarixi dövründə (205-140 mln. il) əsasən dəniz sularının üst qatlarında yaşayan kiçik orqanizmlərdən (canlı vücudlardan) yaranıbdır. Qitələri əhatə edən kiçik isti dənizlərdə planktonların həyatı üçün ideal şərait yarandı. Ölərkən mikroorqanizmlər dənizlərin dibində, ilk növbədə dəniz çökəklikləri və dərinliklərində toplanırdılar. Yeni çöküntülərin dənizlərin diblərinə kütləvi çökməsi ilə şərtlənən oksigen yoxluğu üzvü materiyanın neftə çevrilməsini təmin edirdi. Bu proses 90-150°C temperaturada “neft pəncərəsində” baş verirdi. Yur dövrünün bu ana süxurlarından neft təbaşir dövrünün yüksək süxurlarına keçərək yataqlar əmələ gətirdi.

Kaynazoy dövrü: təxm. 65 mln. il əvvəldən indiyədək.

Kaynazoy dövrü – ümumi statiqrafik şkalanın ən cavan eritemidir. Onu üçüncü (65-2 mln. il bundan əvvəl) və dördüncü (2 mln. il əvvəldən indiyədək) dövrlərə bölürlər. Bu dövrdə də yeni dağ suxurları yaranırdı, təbaşir və üçüncü dövrün dağyaranma prosesləri bunun üçun əlverişli şərait yaradırdı. Dağ massivlərinin strukturları dağılır, dağ süxurlarının qırıntıları isə çaylarla daşınaraq qitələrin kənarlarında və iri göllərdə yığılırdı. Bu yerlərdə həm ana süxurlara, həm də karbohidrogen yataqlarına rast gəlmək olar.

Neftin yaranma mərhələləri (elmi baxışlar)

Neftin yaranmasının müxtəlif mərhələlərinə ayrıca nəzər yetirək

1-ci mərhələ - qədim dövrlərdən 1760-cı ilə qədər.

Bu mərhələdə neftin yaranması ilə bağlı fikirlər “flogiston” (Yer kürəsinin yaranması və s.) haqqında müxtəlif fikirlərlə bağlıdır. Birinci nəzəriyyə 950-ci ildə ərəb alimi İh-van-əs-Səfa tərəfindən yaranmışdır. O yazırdı: “ su və hava atəş təsiri altında yetişirlər və alovlu kükürdü və su civəsini yaradırlar. Bu ikinci dərəcəli

9

elementlər müxtəlif torpaq miqdarı ilə qarışır və temperaturdan asılı olaraq yerin içində yerləşən mineralları, o cümlədən neft kimi bituminoz substansiyasını yaradırlar. Buna görə onların “yüksək havası var və neft sıxılır və tez alışır”. XVII əsrin (1697-ci il) italiyan alimi P.S. Bekkone ingilis alimi V. Çarmetona istinad edərək düşünürdü ki, kəhrəba və qırların (bitumların) mənşəyi eynidir və neft yerdən gələn vulkanik güclərdən və kükürddən əmələ gəlir. Siciliyada olan neft təzahürünün intensivliyinə təsir göstərən, 1683-cü ildə baş verən zəlzələni o dəlil kimi göstərirdi. Fransız alimi Lemerenin elmi işlərinin mühakiməsinə görə XVII əsrin axırında neftin kəhrabanın təbii destilləsi nəticəsində yaranması haqqında fikir formalaşmışdı; daş kömür bu destillənin qalığıdır. Lakin Lemere özü düşünürdü ki, neft bitumun destilləsi nəticəsində yaranır. Ola bilsin ki, ən maraqlı fikri XVIII əsrin əvvəlində alman alimi Henkel söyləyib. Onun fikrincə neft heyvan və bitkilərin qalıqlarından yaranır. 1739-cu ildə alman əsilli rus akademiki İ. Veybrext neftlə bağlı olan fikirləri ümumiləşdirmişdi. İ.Veybrextin fikrincə neft - dəniz suyunun qoyduğu islah edilmiş yanar duzlardan ibarətdir. Yanan maddələrin bir məkanda həddindən çox yığılması və alovlanması zamanı zəlzələ baş verir və torpaq çökür. Bu tədqiqatların maraqlı cəhəti: “bitkilərin yağlı hissələrinin xassələrinin neft yağına yaxın olması” barədə çıxarılan nəticədir. Buna istinad edərək belə bir fikir ortaya çıxırdı ki: “Ola bilər bütün bitkilərin alovlu və yağlı hissələri bitkilərin yerin təkindən çəkdikləri neftdən yaranır”.

Bu fikirlər daha çox qəbul olunurdular. 1750-ci ildə alman alimi Şpilman yazırdı ki, neft bitkilərdən, əsasən küknar ağacından yaranır. Fransız Elimlər Akademiyyasının üzvü, kimyaçı P.J. Maker 1758-ci ildə belə bir fikir söyləyib: bitumlar bitki yağlarının və turşuların qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır.

2-ci mərhələ - 1761-1859 -cu illər. Bu mərhələ təxminən 100 il davam edibdir. O, Mixail Lomonosovun əsərindən başlayıb. XVIII əsrin ortalarında “Torpaq layları haqqında” adlı elmi əsərində rus alimi yazırdı: “yerin təkində yaranan daş kömürdən yeraltı hərarətin gücünə boz və qara rəngli yağlar üzə çıxır...və müxtəlif növ yanan mayelərin və bərk quru maddələrin yaranması baş verir (mahiyyətcə bu daş yağ, maye qətran, neftdir). Onlar (tərkibinin) təmizliyi ilə fərqlənirlər, lakin bir mənbədən törəyirlər”. Beləliklə 200 il bundan əvvəl neftin daş kömürdən üzvi yolla yaranması haqqında fikir söylənmişdir. İlkin maddə tək idi: əvvəl kömür, sonra isə neftə və qaza çevrilmış üzvi maddə. Bununla üzvi maddədən yaranma fərziyyəsi yarandı. M. Lomonosov XVIII əsrdə bu barədə fikrini bildirən yeganə insan deyildi. O vaxtın ayrı fərziyyələri gülünc səciyyə daşıyırdı. Belə bir varşavalı keşiş deyirdi ki, Yer kürəsi cənnət dövründə o qədər məhsuldar idi ki, böyük dərinliklərdə özündə yağlı qatışıqları saxlayırdı. Bu yağ “günah etmədən” sonra qismən buxarlanmışdı və qismən müxtəlif maddələrlə qarışaraq yerin təkinə çökmüşdür. Nuh əyyamında həmin yağ neftə çevrilmişdir. Başqa bir fərziyyədə var. Nüfuzlu alman geoloq- neftçi alimi H.Hefer bir amerikalı neft sənayeçisindən danışır ki, onun fikrincə neft

10

qütb dənizinin dibində balinaların sidiyindən əmələ gəlib və yeraltı kanallarla Pensilvaniyaya gəlmişdir. Alman kimyaçısı K.Rayhenbax 1834-cü ildə daş kömürü su ilə destillə edərək skipidara (tarpentin yağı) və İtaliya neftinə oxşar 0,0003% yağ əldə edib. XIX əsrdə alimlər arasında Lomonosovun mülahızələrinə yaxın fikirlər geniş yayılmışdı. Mübahisələr əsasən çıxış (ilkin) maddəsi ilə bağlı idi: heyvanlar və ya bitkilər.

3-cü mərhələ -1860 -1931-cı illər.

Alman alimi Karl Enqler (1842-1925) abşeron neftlərinin təbiətini və əmələ gəlməsini öyrənmək məqsədilə 1885-ci ildə Bakıya gəlir. Sonralar, 1888-ci ildə o, neftin üzvi maddələrdən əmələ gəlməsi nəzəriyyəsini dərc etdirdi ki, buda sonrakı analoji nəzəriyyələrin əsası oldu. Lakin bu nəzəriyyə bir növ D.Mendeleyev və b. irəli sürdüyü neftin mineral maddələrdən yaranması nəzəriyyəsinə zidd gəlirdi. Alman alimləri H. Hefer və K. Engler 1888-ci ildə neftin heyvan (canlı) orqanizmlərindən yaranması ehtimalını sübut edən təcrübələr aparmışlar. Sonralar, 1919-cu ildə akademik N.D. Zelinski tərəfindən keçirilmiş sınağın çıxış materialı Balxaş gölündən götürülmüş, bitkilərdən yaranmış orqanogen (üzvitərkibli) lil idi. Onun destilləsi zamanı aşağıdakı nəticələr alınmışdır: xam qətran - 63.2%, koks - 16%, qazlar (metan, hidrogen, karbon oksidi, hidrogen sulfid) - 20.8%. Qətranın sonrakı emalından benzin, kerosin (ağ neft) və ağır yağlar əldə edilmişdir. Belə ki sınaq yolu ilə sübut olunmuşdur ki, neft – üzvi maddələrin (heyvan və ya bitki mənşəli və ya onların qarışığı) çürüməsindən əmələ gələn törəmələrdir. Bu üzvi maddələrə əsaslanan fərziyyə idi. Amma həm də D.Mendeleyev tərəfindən irəli sürülmüş, karbid adını daşıyan qeyri-üzvi maddələrdən neftin əmələ gəlməsinə əsaslanan fərziyyə də mövcud idi. Alimin fikrincə dağların yaranma prosesi zamanı üzdə olan sular çatlardan yerin dərinliklərində olan metal kütlələrə süzülürdü. Bu suların dəmir karbidləri ilə sıx əlaqəsi nəticəsində metalın oksidləri və karbohidrogenlər yaranmışdı. Karbohidrogenlər həmən çatlarla yer qabığının üst qatlarına qalxır və məsaməli süxurlara hoparaq yataqları əmələ gətirirdilər. Bir dəfə Bakıda olanda D.Mendeleyev rus alimi G.Abixdən öyrənir ki, neft yataqları çox zaman ərazi cəhətdən yer qabığının xüsusi tipli çatlarında – çökmələrində yerləşmişlər. Bunda D. Mendeleyev öz fikirlərinin sübutunu görürdü. Beləliklə XIX əsrin axırında nefin yaranmasında iki ayrı-ayrı fikir var idi: üzvi və qeyri- üzvi.

4-cü mərhələ - 1932-1950-ci illər.

Akademik İ.M.Qubkinin “Neft elmi haqqında” adlı kitabı 1932-ci ildə nəşr ediləndən sonra, ardınca gələn mərhələdə böyük miqdarda dəniz hövzələrinin çöküntülərindən yığılmış üzvi maddələrdən neftin yaranmasına dair fərziyyə hökmranlıq edirdi.

11

5-ci mərhələ - 1951-ci ildən indiki dövrə qədər.

Bu mərhələni cəsarətlə neftin üzvi maddələrdən yaranması nəzəriyyəsinin təşəkkül tapması və ya N.B.Vassoyeviçin düzgün adlandirdiği kimi, neftin və karbohidrogen qazlarının çöküntü-köçmə yaranması nəzəriyyəsi adlandırmaq olar. Bu mərhələnin başlanğıcın 1950-ci ili saymaq olar, çünki məhz bu il sovet və amerikalı alimlər tərəfindən müasir çöküntülərdə karbohidrogen tapılmışdır. Amerikalı tədqiqatçılar P.V. Smitin rəhbərliyi altında Meksika körfəzində, Sakit okeanın Kariforniyaya yaxın hissəsində və bir neçə şirin sulu hövzələrdə yerləşən müasir çöküntülərdə karbohidrogenlər aşkar etmişlər. Baxmayaraq ki, sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, müasir çöküntülərdəki karbohidrogenlər neftdən çox fərqlənir, bu tədqiqatların əhəmiyyəti çox mühümdür. Əvvəla, onlar karbohidrogenlərin bitki və heyvanların qalıqları olan çöküntülərdən əmələ gəlməsini göstərdilər və bununla neftin əmələ gəlməsi üçün hansı üzvi maddənin ilk sayıla bilər sualı haqqında təxminən 200 il ərzində davam edən müzakirələrə müvəqqəti son qoyuldu.

İkincisi, məlum oldu ki, neft və qazın yaranma prosesi demək olar ki, istənilən su hövzəsi çöküntülərində inkişaf edə bilər və bunun üçün hansısa qeyri-adi şərait tələb olunmur.

Neftin yaranmasına aid bəzi yeni məlumatlar.

a) Son illər (2003-2007) tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, Baykal gölünün dibindən onun sularına hər il təqribən 4 ton neft axır. Dünyanın ən böyük şirin sulu gölündə, Baykal gölünün saxlanmasına yardım Fondu tərəfindən təşkil olunmuş elmi ekspedisiya işləmişdir. Onun iştirakçıları dərinsularda işləməyə imkan yaradan “Mir-1” və “Mir-2” aparatlarının köməyi ilə bu su hövzəsini tədqiq etmişlər.Çölün dibi çatlarla və geoloji sınmalarla örtülmüşdür və onlardan neft süzülür. Bu neft Baykalda olan mikrocanlılar tərəfindən udulur və ona görədə gölün üzünə yayılmır. Baykal gölünü öyrənən Limnologiya institutunun direktorunun dediyinə görə, gölün dərinliklərindən götürülən neft nümunələri neftin (qazın) yaranmasında olan fikir ayrılıqlarına (üzvi və ya qeyri-uzvi, yəni abiogen) yeni mülahizələr yürütmək üçün qiymətli məlumatlar verə bilər. Alimlərin məlumatına görə Baykal gölünün şərq sahilində də neftin gölə daxil olduğu yerlər mövcuddur. Gölün dərinlıkləri fəth edildikcə yeni məlumatlar alınacaqdır. Son məlumatlara görə (dekabr, 2008-ci il) neft gölə Barquzin körfəzinin cənubunda yerləşən və gölün dibində 850 m dərinliyində olan çatlardan sızılır. Kimyəvi təhlil göstərmişdir ki, neftin tərkibində həddindən çox canlı opqanizmlər mövcuddur. Hələlik alimlər bu faktı izah edə bilmirlər və nümunələrin daha ətraflı laboratoriya tədqiqatına ehtiyacı olduğunu bildirirlər. b) Pataqoniyanın (Cənubi Amerika) yağışlı meşələrində bitkilərdə yaşayan və əsl dizel yanacağı əmələ gətirən göbələklər aşkar edilmişdir. Əlbəttə, çox kiçik miqdarda, lakin gen mühəndisləri artıq onun üzərində çalışmağa hazırdırlar.

12

Mikroskopik göbələk Gliocladium roseum “dağ boyda” bütöv bir dəst müxtəlif karbohidrogenlər verə bilər və onun tərkibi indi geniş tətbiq olunan dizel yanacağı ilə eynidir. Bu yolla alınan material artıq “miko-dizel” adı almışdır. Bu qrup tapıntinı edən professor Harri Strobel deyir: “Bu kəşf qazıntı yanacağının yaranması barədə bizim biliklərimizə yeni işıq sala bilər. Ən çox yayılmış nəzəriyyə görə neft milyon illər ərzində yerin altında çox yüksək təzyiqlərə məruz qalmış bitki və heyvanların qalıqlarından əmələ gəlmişdir. Əgər Gliocladium roseum adi şəraitdə yanacaq yaradırsa – onda buna oxşar orqanizmlər bizim bügün istifadə etdiyimiz neft ehtiyatlarının mənbəyi deyildirlərmi?” Həqiqətən, bəşəriyyət neftin dünya ehtiyatlarının çox hissəsini artıq sərf etmişdir (belə hesab edirlər), ancaq yenə də - o haradan əmələ gəlmişdir? - məsələsi hələ də açıq qalır.

Neft və qaz - əsas dəlillər

Neft – mürəkkəb karbohidrogen qarışığından ibarət, sıxlığı 0,65 – 1,05 q/ kub sm olan yağlı maye yanacaqdır.Neftlərin əksəriyyəti sudan yüngüldür. Müxtəlif çeşıdli neftlər mövcuddur və onlar öz fiziki və kimyəvi xassələrinə görə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər: təbii halda neft qara asfalt bitumu (qır) və cürbəcür uçucu duru maddələr şəkilındə təmsil olunmuşdur. Ona “qara qızıl” deyilsədə, əslində neft, rənglərin ahəngdarlığı ilə fərqlənir - o qara, qəhvəyi, albalı (tünd qırmızı), yaşıl, kəhraba, sarı rənglərə çala bılər. Onun iyi də müxtəlif ola bilər – xoş ətirlidən tutmuş üfunətli kükürd (sulfid) iyinəcən.

Xam neftin tərkibinə 1000-cən ünsür daxıldır. Onların içində alkanlar, sikloalkanlar və cürbəcür aromatik (ətirli) karbohidrogenlər üstünlük təşkil edirlər. Neftin tərkibində olan dıgər üzvi birləşmələrdə azot, oksigen, kükürd və ya az miqdarda metallar – dəmir, nikel, mis və vanadium vardır. Kimyəvi tərkibinə görə neft daş kömürə bənzəyir – onun tərkibində əsas ünsür hidrogendir. Bu səbəbdən alımlər neft və qazı daş kömürlə, torfla və şistlə yanaşı, eyni qazıntıya – kaustobiolitlərə aid edirlər. Bu qiymətli faydalı qazıntının məhsuldar layları yerin onlarla metrindən 5-6 km dərinliyinə qədər olan qatlarında yerləşiirlər. Qədimdə nefti “daş qatranı” adlandırırdılar.

Niyə neft bizim üçün belə əhəmiyyətlidir? Milyardlarla insan hər gün özünə heç bir hesabat vermədən neftdən və qazdan istifadə edir. Onların mənzillərində işıq lampası yanır, kranlarından isti su axır; onlara avtomobillər, ictimai nəqliyyat, təyyarələr, çay və dəniz gəmiləri xidmət edir. Nəhayət, raketlər – bunlar hamısı neft və qazla bağlıdır.

Özünün yüksək enerjitutumluluğuna və asan nəql edilmə imkanlarına görə XX əsrin ortalarından başlayaraq neft dünyaya ən gərəkli enerji mənbəyi kimi xidmət edir. Hasil edilən neftin həcminin 84% yanacaq istehsalına sərf olunur. Qalan 16% isə plasmass, kimyəvi həlledicilər, kübrələr, dərman vasitələri və digər məhsullar hazırlamaq üçün xammal rolunu oynayır, hansısız ki, müasir cəmiyyət sadəcə

13

mümkün deyil. III minilliyə qədəm qoymuş insan cəmiyəti bugündə özünün yerdəki və fəzadakı problemlərini neftin və qazın hesabına həll etməyə çalışır.

Neft bəşəriyyəti nəinki xəstəliklərdən, aclıqdan da xilas edə bilər. Dünyada hasil edilən neftin 2%-nin emalından 25 mln.tona qədər zülal əldə etmək olar. Bu isə 2 mlrd. adamın qidalanmasına bəs edər. Bu zülal müxtəlif ərzaqların istehsalında istifadə olunur və bizim səyyarəmizin durmadan artan əhalisinin tələblərini təminetmək üçün kəskin çatışmayan heyvan mənşəli zülalları əvəz edir.

Neftin geniş tətbiqi ciddi ekoloji problemlər yaradır. Yanacaq qismində həddən artıq neftin yandırılması sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə havanın çirklənməsində əsas səbəb olmuşdur, neftin tankerlərdən və dəniz neft quyulurından dənizə axıdılması dəniz və okean sularını və sahillərini bulandırır.

150 il bundan öncə olduğu kimi yenədə insanlar Yer kürəsinin milyard illərlə yaratdığı və qoruyub saxladığı neft-qaz xəzinəsini əldə etməyə can atırlar. Neftin dünya ehtiyatlarına gəlincə , Britaniya şirkəti “BP”-nin hazırladığı məruzəyə görə neft hələ 40 ildə (2050-ci ilə qədər) bəs edər. Bundan öncə Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (BEA) verdiyi proqnozlara əsasən neftin illik hasilat həcmi öz zirvəsinə 2030-cu ildə çatacaqdır. Bundan sonra sabitləşəcək, daha sonra isə yavaş-yavaş azalmağa başlayacaqdır.

Hətta gələcəkdə neft bir yanacaq kimi öz üstünlüyünü itirsə belə, onun qiyməti azalmayacaqdır. Bəşəriyyət əvvəlki kimi neftdən hazırlanan əşyalarsız ötüşə bilməyəcəkdir. Beləliklə, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı ilə daha çox neft neftkimya kompleksinə yönəldiləcəkdir.

Azərbaycanda neftin əmələ gəlməsi barədə fikir yürütməyə əlavə məlumatlar

Palçıq vulkanları

Yer kurəsində 800 palçıq vulkanı mövcuddur. Azərbaycan palçıq vulkanlarının sayına görə dünyada birinci yer tutur. Palçıq vulkanlarından başqa onların «pilpilə», «yanardağ», «bozdağ», «axtarma», «qaynaca», və s. yerli adları da var. Azərbaycan Respublikasında 350 - cən palçıq vulkanlar var (Abşeron yarımadasında, Qobustanda, cənub-şərq Şirvan düzənliyində, Samur-Dəvəçi ovalığında, Abşeron və Bakı arxipelaqlarında). Ən böyükləri Qalmas, Torağay, Böyük Kənizdağ və s. Çoxlu kəsik konus şəklindədir. Hündürlüyü 20-400m, əsasının diametri 100-4500m olur.

Quruda yerləşən palçıq vulkanlarından başqa, gömülmüş və dəniz palçıq vulkanları da məlumdur. Xəzər dənizində 140-dan çox sualtı palçıq vulkanı var. Bakı arxipelaqında səkkiz ada (Xəzər-Zirə, Zənbil, Qarasu, Gil, Səngi-Muğan, Çigmil və s.) palçıq vulkanı mənşəlidir. Gömülmüş palçıq vulkanları quyularla aşkar olunmuşdur. Onların fəaliyyətinin izlərinə müxtəlif yaşlı layların arasında rast gəlinir. Təbiətdə hündür və alçaq, qrifli və basdırılmış, sualtı və

14

yeraltıvulkanlar mövcuddur. Bunların hər biri özünəməxsus xassələrə və kimyəvi tərkibə malikdir. Məlumatlara görə, Azərbaycan Respublikası ərazisində palçıq vulkanlarının ilk fəaliyyəti təqribən 25 mln.il əvvələ aiddir. Adətən palçıq vulkanlarının püskürməsi güclü yeraltı uğultu və partlayışlarla başlanır. Yerin dərin qatlarından yer səthinə çıxan qazlar alışır. Bəzən vulkan üzərində alovun hündürlüyü 1000m-ə (Qarasu vulkanı) çatır. Azərbaycan Respublikası ərazisində 1810-cu ildən indiyə qədər 50 vulkan təqribən 200 dəfə püskürmüşdür. Lökbatan vulkanında 19 püskürmə qeydə alınmışdır. Palçıq vulkanları sülb, qaz və maye püskürür. Sülb püskürmə məhsullarında 100 dəfə artıq mineral və 30-a qədər mikroelement (bor, civə, manqan, mis, barium, stronsium, litium və s.) iştirak edir. Palçıq vulkanları mənşəcə neft və qaz yataqları ilə əlaqədardır. Palçıq vulkanlarının yerləşdiyi sahələrdə zəngin neft və qaz-kondensant yataqları aşkar edilmişdir (Lökbatan, Neft Daşları, Qaradağ, Mişovdağ və s.). Bu fakt Azərbaycanın zəngin karbohidrogen yataqlara malik olmasını bir daha sübut edir.

Palçıq vulkanları kimya və tikinti sənayesi və, həmçinin, farmakologiya üçün xammal mənbəyi rolunu oynayırlar. Vulkanların gili, palçığı və həmçinin buradan hasil olunan su bir çox xəstəliklərdən müalicə etmək gücünə malikdir. Onların tərkibində bir çox kimyəvi elementlər vardır. Palçıq vulkanları təbii laboratoriyalar olaraq alimlər üçün bir növ xəzinədir. Palçıq vulkanları turistlərin də marağına səbəb olurlar. Vulkanlar ətrafındakı mənzərə planetimizin ilkin çağlarını və ya ay görüntülərini xatırladır. Lakin ayın cansız səthindən fərqli olaraq Azərbaycan vulkanları canlıdır.

Azərbaycanın digər gözəl təbiət obyektləri kimi bu vulkanların 23-ü təbiət abidəsi statusunu alaraq dövlət tərəfindən qorunmaqdadır.

Lökbatan palçıq vulkanı

Lökbatan palçıq vulkanı Bakıdan cənub- qərbdə Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Azərbaycanda olan) palçıq vulkanının içində Lökbatan palçıq vulkanı özünün fəallığı və yerləşdiyi yerin neftqazlılıq strukturları ilə sıx əlaqədə olmasıyla fərqlənir. Vulkan mütəmadi olaraq öz fəaliyyətini biruzə verir. İlk qeydə alınmış püskürmə 1864-cü ildə baş vermişdir. Ən güclü, özünün qızğınlığı və atılan kütlənin çoxluğu ilə fərqlənən püskürmələr 1887, 1935, 1954 və 1977 –ci illərdə müşahidə olunmuşdur.1935-ci ildə vulkanın təpə örtüyünün brekçiyasında (brekçiya – mineral maddələrin bir-birinə yapışmış qırıntılarından ibarət süxurlar) qoyulmuş quyulardan birindən güclü neft fəvvarəsi (fontanı) vurdu. Həmin quyu indiyədək fəaliyyətdədir. İstismar dövründən indiyədək bu quyudan yarım milyon ton neft hasil edilmişdir. Bu isə palçıq vulkanlarının sahənin neftqazlılığı ilə əlaqəli olmasını təsdiq edir və burada geniş kəşfiyyat-qazma işlərinin aparılmasına əsas yaradırdı.

Гıрмяки тябият абидяси

15

Qırməki lay qatları – bütün dünyada öz neftliliyi ilə məşhur olan alt Pliosen yaşlı Məhsuldar qat, buna qədim Volqanın çay deltasına aid olan qumlu-gilli çöküntüləri də aid etmək olar, bəzən yer səthinə çıxırlar. Гıрмяки lay гаtынын таь щиссясиндя, йер сетщиня чыхан Гıрмякиалты лай дястясинин чяпяги лайланмыш гумдашларынын Понтун гилли чюкцнтцляри цзяриня бucаг уйьунсузлуьу иля йатдыьыны вя бу щиссядя Диатомун вярягвари гил лайларынын седименталоjи хцсусиййятлярини юйрянмяк мцмкцндцр. Мящсулдар гатын нефтли лайлары узун мцддят ашынмайа мяруз галмаларына бахмайараг, юз нефтлилик яламятлярини бу эцня кими сахлаyырlar. Тябиятин надир эеолоjи музейи олан Гıрмяки дярясиндя дяринликляри 30-50 м олан ялля гаzылмыш бюйцк диаметрли, аьызлары ачыг илк нефт гуйулары юлкямизин нефт сянайесинин тарихиni öyrənmək бахымындан чох мараг кясб едир. Гıрмяки дярясинин йахынлыьында йерляшян Гıрмяки палчыг вулканы вя Йанардаьын аловларынын мин иллярля шюлялянмяси тябиятин надир щадисяляриндяндир вя бу сащя бцтцн тябиятсевянляр цчцн явязолунмаз эеолоjи музейдир.

Dördüncü dövr-Binəqədi heyvanat qəbristanlığı

Dördüncü dövrün başlanğıcından bizim bu günləri təqribən iki milyon il ayırır. Geoloji baxımdan bu qısa zaman ərzində, bizim planetin həyatında onun görünüşünü köklü surətdə dəyişən, mühüm və fövqəladə hadisələr baş verirdi. Dördüncü dövrə tektonik hərəkətlərin güclənməsi, yer qatının izostatik tarazlığının pozulması və iqlimin kəskin dəyişməsi düşür. Bu hadisələr yer qatının bir hissəsinin kəskin qalxması, digər hissəsinin isə düşməsi, vulkanlrın qızğınlaşması, Yer kürəsinin səthində iri buz qatlarının meydana gəlməsi və əriməsində əks olunmaqla, dünyanın geoloji strukturunun, qat yığımı rejiminin, su kütləsinin yenidən paylanmasının, yer səthinin üst relyefinin, çayların hövzələrinin, iqlimin dəyişməsinə və ümumiyyətlə, nizamlı dünyanın təsirli dərəcədə yenidən qurulmasına səbəb oldu. Bunlar hamısı paleocoğrafiyanın dördüncü dövrünə diqqətin daha da artmasına maraq yaradır. Binəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat qəbristanlığı bu baxımdan çox qiymətli təbiət abidəsidir. Dördüncü dövrə aid heyvanların (o cümlədən nəsli kəsilmiş) qalıqlarının tapılması – ibtidai təbiəti və onun heyvanat aləmini bizə əks etdirmək nöqteyi-nəzərindən dərin maraq doğurmaqla və təkamül nəzəriyyəsi üçün faydalı materiallar təqdim etməklə yanaşı, müasir insana o dövrdə baş verən iqlim şəraitini də əks etdirir. Bu baxımdan o dövrə aid tapıntıların öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

16

1938-ci ildə Binəqədi qəsəbəsi yaxınlığında qır (bitum) axtaran zaman Azərbaycan Sənaye İnstitutunun tələbəsi geoloq A.S.Məstanzadə tərəfindən ibtidai heyvanlara aid sümüklər tapılmışdır. Buradan mağara ayısının dişi, kaftar dişləri, keçəl kərkəs (qrif) quşunun, canavarın, çaqqalın, tülkünün, qabanın, atın, gərgədanın, öküzün, maralın, ceyranın, uzunoxlu kirpinin, dovşanın, ərəbdovşanının, kiçik gəmiricilərin, kirpinin, tısbağanın, saysız-hesabsız quş qalıqlarının, bir neçə çeşidli böcəklər, o cümlədən çoxsaylı iri su böcəkləri – susevərlər və hovuz qurdları çıxarılmışdır. Ümumiyyətlə burada 50 minə yaxın heyvanat aləminə məxsus sümüklər aşkar edilmışdir. Həmçinin bitki aləminə aid gövdə, budaq, köklər, toxumlar və hətta yarpaqlar belə yığılıb götürülmüşdür. Müxtəlif heyvanların qalıqlarının qır altında yığılıb qalması üçün şəraitin yaranmasına əsas səbəb burada mövcud olmuş neft gölməçəsin də heyvan və quşların məhvi ilə bağlıdır. Yaxınlıqda olan gölə su içməyə gedən heyvanların yolu neft gölməçəsinin yanından keçdiyi üçün onlar müxtəlif səbəblərdən bu təbii tələyə düşür və burada məhv olurdular. Onları asanlıqla ələ keçirən vəhşi heyvanlar və yırtıcı quşlar özləri də bəzən bu təbii tələnin qurbanı olurdular. Ağır neft bu qarışıq heyvanat aləminin qalıqlarının uzun illər saxlanması üçün əla mühit yaratmışdır. Binəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat və bitki aləminin qalıqları o zaman Azərbaycanın bu hissəsinin flora və faunası, həmçinin o dovrdə burada neftin mövcud olması barədə bizə maraqlı məlumat verir və elmi araşdırmalar aparmağa imkanlar açır. Binəqədi faunasının bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, bitum layında tapılan quş sümüklərinin yanında bəzən mumlaşmış bağlar, dəri, vətər parçalarına rast gəlinir. 1947-ci ildə Binəqədi qır gölü rayonunda aparılan qazıntı işləri zamanı flora qalıqlarıyla zəngin olan laylar aşkar olundu. Mütəxəssislərin müəyyənləşdirdiyinə görə Binəqədi gölündə toplanan floranın nisbi yaşı pliosen dövrünün sonlarına uyğun gəlir. Tədqiqatçıların fikrincə bu dövrdə Abşeron yarımadasında meşəlik və kolluq müasir dövrə nisbətən daha zəngin olmuşdur. Bitki aləminin tərkibi və onun təhlili göstərir ki, qədim zamanlar Abşerondakı flora nisbətən daha mezofil, iqlim isə soyuq və rütubətli olmuşdur. Binəqədi gölündə tapılmış bitkilərin əksəriyyətinə indi Abşeron yarımadasında rast gəlinmir.

Binəqədi dördüncü dövr fauna və florası, çeşidi və çoxluğuna görə dünya miqyasında ən zəngin paleontoloji xəzinə hesab olunur və bütün dünya alimlərini heyrətə gətirmişdir. Mütəxəssislər bu gölü ABŞ-ın Kaliforniya ştatında 1875-ci ildə U.Denton tərəfindən aşkar edilmış Ranço Lya Brea paleontoloji tapıntısı ilə müqayisə edirlər.Geoloji tədqiqatlar göstərib ki, Ranço Lya Brea faunasının yaşı pleystosen dövrünə aiddir və burada batmış heyvan qalıqlarının 35000 illik tarixi vardır. Müqayisə üçün bildiririk ki, Binəqədi gölündəki qalıqların yaşı bundan 2 dəfədən də artıqdır, yəni 75000 ilə bərabərdir.

17

2. Zərdüştlük dövrü

Təxminən e.ə. 3000-ci ildə yazılmış sənədlərdə Orta Şərqdə “əbədi oddan” danışılırdı. Güman ki, söhbət təbii qazın yer səthinə çıxdığı yerlərdən gedir. Şumer və assuriya kahinləri bunu ilahi səsin işarəsi kimi qiymətləndirirdilər. Yəhudi rəvayətində deyilir ki, əcdadlarının İrana köçürülməsi zamanı onlar qatılaşmış suyu olan quyu açmışlar və bu suyu bərk közərdilmış qurban daşına tökərkən alovlanırmış. Bu yer müqəddəs sayılmış və “neftar” (yəni paklanma) adlandırılmışdır. Oda sitayiş müxtəlif xalqlar arasında çox geniş yayılmışdı. Skiflər və qotlar, romalılar və yunanlar, Haldeyin əhalisi və b. odu müqəddəs sayırdılar. “Sönməz odlar” çox yerlərdə məlum idi. Onlar Yava adasında (İndoneziya), qədim Midiyada, Suzda (İtaliyanın Torino vilayətində şəhər) və İranda var idi. Sibir xalqlarında da oda inanc və sitayiş vardır. Məsələn, Şərqi Sibirin yerli əhalisi olan evenklər hesab edirlər ki, 1908-ci ildə baş verən Tunqus partlayışını törədən od Tanrısı – Ağdının qəzəbidir ki, ətrafda olan bütün canlıları məhv etmişdir.

18

Siciliyalı Diador yazırdı ki, Apollon ölkəsinin sərhədlərində “nimfeum” adlı qaya var və onun altından qaynar su və bitum fəvvarəsi axır. Orada torpaq qızmardır. Başqa bir müəllif – Eliyen – göstərirdi ki, İonik körfəzinin sahilində yaşayan apollanatların yerdən axan qatran mənbəyi, mənbəyin yanında isə “əbədi məşəl”in nəhəng sütunu var idi. Bu qəbildən odlar Çinin Yunan, Şu-Çuan, Kyansi və Şansi əyalətlərində də məlum idi. Lakin o dövrdə dünyada məlum olan “od mənbələri”ndən ən güclüsü Bakı ətrafında olanlar idi və təsadüfi deyildir ki, onları bu qədər təsvir ediblər. Bütpərəst kahinlər də – onları qədim Azərbaycanda və İranda maq (mağ) adlandırırdılar - öz məbədlərində neftdən müqəddəs od kimi istifadə edirdilər. “Təbabət tarixi” kitabının müəllifləri göstərirlər ki, neft hələ qədimdən dini mərasimlərdə istifadə olunurdu, həmçinin şəfa tanrısının kahinləri müalicə ilə də məşğul olurdular. Bu yolla neft, “həkim-kahin”lərin əlində təbii neft mənbələrini ələ keçirməyə imkan verən vacib bir vasitə idi. Bibliyanın əsas bölmələrindən olan Əhdi-Ətiqdə (Vetxiy Zavet) Midiya (Azərbayzan ərazisində mövcud olmuş qədim dövlət – e.ə. VII əsrdən yeni eramıza qədər) və midiyalılar haqqında yazılır ki, onlar da hebrlər (atəşpərəst farslar) kimi eyni dinə -Hömrüzə (Hörmüzə) - Ormuzda - Ahura-Mazdaya, yəni odun (atəşin) timsalında ilahi varlığa - Tanrıya sitayiş edirlər. Əbədi müqəddəs od mənbəyi olan Bakı neftinin müəmması (sirri) isə atəşpərəstlərin peyğəmbəri Zərdüştün (Zaratuştranın) dininin dünyaya gəlməsindən xeyli əvvəl yaranıbdır. Zərdüşt barədə isə Hüseyn Cavid belə yazıb: “Axır gününədək çalışıb o da, bəşər övladını çatdırsın oda”. Abşeron yarımadasında yanar qazlı neft yataqları Zərdüşt dininin (yunanlar onu Zoroastr adlandırırlar) davamçıları- məzdəkilər üçün dini ehtiram timsalı idi (hələ e.ə. VI əsrdə Abşeronda atəşpərəstlərin məbədi olub və bu məbədlərdə yerin altından çıxan müqəddəs sönməz ocaqlar yanırdı). 1964-cü ildə Qız qalası”nın yaxınlığında 4 metr dərinlikdə arxeoloqlar yaxşı saxlanılmış od mehrabı (səcdəgahı) aşkar etmişdılər. Bu qəbildən mehrablar iri məbədlərin hər iki tərəfində tikilirdi. Hal-hazırda söhbət Ahura Mazdaya və onun 6 “aməşaspent”lərinə (əbədi müqəddəslər) həsr olunmuş qədim məbəd haqqında gedir. Arxeoloqların fikrincə, belə mehrablarin ən azı 4000 il yaşı vardır. Və onlar odda olan maye allahı, yəni neft allahı – Alam Napatanın (çox ehtimal ki, nafta-neft sözüdə bundan yaranıb) şərəfinə ucaldılırdı. Alovun və neftin izləri mehrabın sütununun üst hissəsində nəzərə çarpırdı. Sütunun üstünə xüsusi cam qoyulurdu və içinə isə neft tökülərək yandırılırdı. Bu məlumatlar, artıq qədim dövrlərdə, ən azı 4-5 min əvvəl, Abşeronda neftin ayin-sitayiş mərasimlərində istifadə olunduğunu ehtimal etməyə imkan verir. (Bu, “Qız qalası”nın da tarixinin daha qədim dövrlərə - atəşə pərəstiş dövrünə aid olduğunu göstərir və burada yanar odlar olduğu üçün “qızınmaq” yeri kimi də qəbul edilə bilər). Beləliklə, qədim Zərdüşt dininin davamçıları – atəşpərəstlər (məzdəkilər) çox uzaq keçmişdə özlərinin Abşeronda məbədlərini yaratmışlar. Bu məbədlərdə yerin təkindən çıxan qaz – “əbədi məşəl” yanırdı. Göylərin müqəddəs etdiyi bu məkanda

19

ucadılan məbədlərdə ibadət etməyə bütün atəşpərərəstlər can atırdılar. Bəziləri hətta burada ölməyə gəlirdilər. Abşeron kəndi Suraxanının ətrafı qədimlərdən təbiətin qeyri-adi nadir hadisəsi – yerdən çıxan yanar təbii qazla məşhur idi. Atəşə səcdə edən zərdüştçülər üçün bu nadir hadisə xüsusi məna kəsb edirdi. Onlar hesab edirdilər ki, bu alov ildırımın səmadan yeri vurması nəticəsində yandırılıb. Atəşi üç pilləyə - adi alov, daxili alov və yüksək alova ayıran zərdüştçülərdə sonuncu ən ali alov – Atəş Bəhram sayılırdı. Azərbaycandakı xaçpərəstlər üçün də od yanan yerlər dini əhəmiyyətə malik idi. Bu, ilahi mərhəmətin işarəsi idi və onları mələklər yandırırdı. Azərbaycanlılar inanırdılar ki, bütün bu odlar yalnız “Qiyamət Günü” sönəcək. Bakı ətrafında qazın çıxması haqqında yazılı mənbələr V əsrdə yazılmış “Qotların tarixi” kitabında qalıb. Əsərin müəllifi bizans diplomatı Prisk Paniyski IV əsrdə hunların Xəzər dənizi boyunca Midiyaya yürüşündən danışaraq qeyd edirdi: “sonra onlar digər yola döndülər və su altı qayadan qalxan odu keçərək … vətənə çatdılar”. Bu məlumat Rusiyalı tədqiqatçı N.V.Xanıkova görə “şübhəsiz, Bakının əbədi odlarına aiddir”. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Paytakaran əyalətində (paytak-yəni paytaxt-mərkəz, Aran (Arran) isə düzənlik yer) adı çəkilən vilayət və şəhərlər arasında Atəş-i-Baqavanda (Atşi Baqavan) vardır, mənasıda “Tanrının şəhərinin odları” deməkdir (Atəş-od, Baq-boq-tanrı, van- an- məkan, yer, şəhər mənasını daşıyır). VII əsr gürcü salnamələrində də Bakının adı – Baqavan kimi göstərilir. Azərbaycan sözüdə odla bağlıdır – “azər - od, alov”, “bay – varlı,bollu və ya baq - boq, Tanrı, ilahi” , “can – ruh, bədən, məcazi mənada insan anlamıdır” və ya “an – yer, məkan” deməkdir. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan sözü – Odun, alovun çox olduğu və ya Tanrının insanlara od bəxş etdiyi məkan mənasın daşıyır (başqa təfsirlərdə ola bilər). Məhz bu səbəbdən də bütün dünyada neft və qaz diyarı kimi tanınan ölkəmizə “Odlar yurdu” deyirlər. Sonra Paytakaranda Spandaran-Peroj (İsfəndiyar-Firuzdan təhrif olunmuş) və Ormuzd-Peroj (Ormuzd-Firuz) toponimləri qeyd olunur. Yəqin ki. bunlar Sasani şahı Firuzun dövründə Şirvan, Aran və Muğanın zərdüştlərin oda sitayiş etdiyi məbəd vilayətlərinin adları ilə əlaqədardır. Ormuzd-Peroj toponimi VII əsrdə “Sasanilərin qanunnaməsi”ndə Sasani dövlətində zərdüştlüyün yeddi əsas məbədlərindən biri kimi qeyd olunur. Abşeronda üç müqəddəs alov ocağı – Atəşgah (bəzən “Atəşgədə” də deyilir) olubdur: - biri Suraxanıda, o biri Pirallahıda, üçüncüsü isə Şubanı dağlarında. Atəşpərəstlərin Suraxanıdakı məbədi, eləcə də neft və qazın çıxdığı yerlərdə tikilmiş analoji məbədlər (Şubanı kəndində, Pirallahı adasında) Makedoniyalı İsgəndərin (e.ə.356-323 illər) , daha sonra Bizans imperatoru İraklinin (624 il) Azərbaycana yürüşləri zamanı dağıdılıb. 636-cı ildə məbəd yerli və İrandan qovulmuş atəşpərəstlər tərəfindən bərpa olunub. Üçüncü dəfə məbəd 643-cü ildə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı zamanı dağıdılıb və uzun müddətə unudulub. Müəyyən zaman dövründə Şubanı dağlarındakı Atəşgah daha çox pərəstiş edilən yer olub. O yerlərin sahibi Abdal dərviş adlı bir adam dayaz quyulardan çıxarılan neftin satışından əldə etdiyi pullarla xəstə, yetim və kasıb

20

adamlara əl tutarmış. Lakin Şubanı Atəşgahıda XIX əsrin sonlarında Pirallahı Atəşgahı kimi dağılıbdır. Bizim qədim dastanımız olan «Kitabi – Dədə Qorqud”un baş qəhrəmanın da adı odla bağlıdır. Beləki, “qor – od, köz”, “qut(d) – ruh, mübarək” anlamındadır. IX əsrdən başlayaraq və sonralar ərəb,fars və türk mənbələri Bakı haqqında atəşpərəstlərin yaşadığı əbədi alov şəhəri kimi danışırlar. 862- ci ildə xəlifətin uyqur xakanı Begü xana göndərdiyi elçilik Bakıda olmuş, şəhərin əbədi odlar yandığı məkan olduğunu ona söyləmişdir. X əsrdə ərəb coğrafiyaçısı Əbul Həsən Əbu Əli ibn Hüseyn Məsudi öz yazılarında Suraxanı ağ nefti və Suraxanı əbədi odları haqqında danışır. Afanasiy Nikitin 1466-cı ildə Hindistana səyahət edərkən, yolüstü Suraxanıda olmuş, “monastir” həyətində (çox ehtimal ki, o Atəşgahı belə adlandırmışdır) əsrlərlə yanan, sönməyən “ilahi” mavi odların yandığını görmüşdür. Bakıda müxtəlif dövrlərdə olmuş alman səyyahı E.Kempfer, fransız səyyahı Villot, alman həkimi Lerxe, ingilis səyyahı Hanvey, ruslar Qmelin və Bronevski də Abşerondakı od məbədləri barədə məlumatlar vermişlər.Alman səyyahı E. Kempfer 1683-сü ildə Abşeronda Sarqanıda ( Suraxanıda) “ alovlanan düzənliyi” təsvir edərkən yazırdı ki,” Sarqanı kəndi yaxınlığında çox saylı quyulardan od burulub qalxırdı.... bu qəribə və gözəl mənzərə idi, çünki bəzi yarıqlardan güclü alov qalxırdı, bəzi yarıqlarda isə zəif alov dişləri görünürdü və hamıya yaxın gəlməyə imkan verirdi, başqa yarıqlardan qalxan tüstü və ya bəlkə buxar ağır, boğucu neft üfunəti yayırdı. Məşəllər uzunluğu 88 , eni 26 addımlıq sahəni əhatə edirdi... Biz orada təqribən on kişi gördük, onlar məşəlin dövrəsində müxtəlif işlər görürdülər, bəziləri alov saçan yarıqların yanına qazan, küləc qoyub qonşu Atəşgah Suraxanısından gəlmiş ailəsi üçün xörək bışırırdilər – Suraxanıda alov çıxdığına görə onu belə adlandırırdılar; başqaları həndəvərlərdən xeyli daş yığıb yandırırdılar, alınan əhəngi topa-topa yığırdılar ki, gil qablarda daşısınlar.” XV-XVII əsrlərdə ticarət karvanları ilə Abşerona düşən hindli-parslar (atəşpərəstlər) yenidən Suraxanıya ziyarətə gəldilər. Onlar qədim məbəd yerində bərpa- tikintilərə başladılar. Bunu məbədin plitələrində aşkar edimiş və hind alimlərı tərəfindən oxunmuş qədim hind dilində yazılan yazı sübut edir. Məbədin ən erkən tikintisi 1713-cü ilə aiddir. 1773- cü ildə isə burada hindlilər tərəfindən indiki “Atəşgah” tikilmişdir. Onun 26 hücrəsi, atəşgahları indidə durur. XVII əsrdə Azərbaycana səyahət etmiş, XVIII-XIX əsrlərdə Qafqaza və Bakıya səyahət etmiş hər avropalı Suraxanıdakı əbədi odu ziyarət etməyi özünə borc bilirdi. Suraxanı məbədi haqqında maraqlı məlumatları Bakıya 1771-ci ildə S.-Peterburq Elmlər Akademiyasının tapşırığı ilə gələn rus alimi Qmelin Samil Qolib qoymuşdur: “Yerli atəşpərəstlər İranda islamın bərqarar olunmasından sonra sağ qalan qədim herblərin (Zoroastr dininin tərəfdarları) nəsilindəndilər. Onlar bu sönməyən odu olduqca müqəddəs bir şey və Allahın nişanı sayırlar... Hindistandan olan ehtiramlı insanlar xilas olmaq məqsədilə Bakıya bu sönməyən oda gəlirlər... Bu məbədlərdən biri indiyədək Suraxanı kəndinin yanında salamat qalıb”. “Suraxanı” adının özü sankrit sözü olan “Surkaşanı” sözündən əmələ gəlir ki, bu da təbərrük, müqəddəs sayılan yer deməkdir.

21

Üzərindəki yazıda deyildiyi kimi 1810-cu ildə tacir Kançanaqarın vəsaitinə tikilmiş məbəd-kilsə isə ən gec tikililərə aiddir. XVIII əsr ərzində ibadətgah ətrafında bir-birinin yanında tikilən məbədlər, hücrələr və karvan-saraylar ucaldılmışdı. XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində ocaqlar qədim iran kahinləri “parslar” tərəfindən diqqətlə qorunurdu. Suraxanıda atəşpərəstlərin məbədi indiyədək onların sayəsində qalıb. Suraxanıdakı Atəşgah haqqında təsviri 1825-ci ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü E.İ. Eyxvald da öz əsəri “Reise auf dem Caspischen Meere und Caucasus”-da verib ki, burada o, əbədi odu və Hindistandan mühacirləri olan atəşpərəstlərin sitayişini şox canlı ifadə etmişdir. “1832-ci ildə Bakı əyaləti kəndlərinin kameral təsviri”ndə Suraxanı haqqında bu cür qeyd var: “Bu kənddə hindistanlıların sitayiş (təzim) etmək üçün gəldikləri və bir neçə illərlə yaşadıqları od püskürən yer mövcuddur...”. 1858-ci ildə məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma (ata) onu Rusiyaya səyahətində müşayiət edən rəssam J.P.Muanla və Moskva universitetinin tələbəsi Kalino ilə Bakıya gəlirlər. Bakı qubernatoru K.Tarxan-Mouranovun evində A.Düma xan Usmiyevlə və onun həyat yoldaşı, məşhur şairə, sonuncu Qarabağ xanı İbrahimin qızı Xurşidbanu Natəvanla tanış olurlar. “Qafqaza səyahət” kitabında o Suraxanı məbədi haqqında təəsüratlarını belə qələmə alır: “İki saat (faytonla) getdikdən sonra (yolun birinci yarısı dənizin sahili ilə uzanırdı) biz bir təpənin başına çatdıq. Oradan bizim nəzərimizə bir od dənizi açıldı. Təsəvvürünüzə, yüzlərlə əyri deşiklərdən alov topaları qalxan bir kvadrat mil düzənlik gətirin. Külək bu alovları yelləndirir, səpələyir, burur, düzəldir, yerə qədər əyir,göyə qaldırır və söndürməyə gücü çatmır. Atəş adacıqlarının arasında dalğalanan alovun işıqlandırdığı bina gözə dəyir. Bina ağ əhənglə suvanmış, hər biri böyük qaz sümsüsü kimi yanan dişliklərlə əhatə olunmuşdur. Biz qərb tərəfdən gəldiyimizə görə məbədin ətrafında dövrə vurduq, cünki giriş qapısı yalnız şərq tərəfdən idi. Gördüklərimizi təsvir etmək qeyri-mümkündür, çünki çox ecazkar, cəlbedici idi. Bu cür çıraqbanlıq yalnız bayram günlərində ola bilərdi... 2 min ilə yaxın təqiblərə məruz qalan bu yaziqlar üçün bizim gəlişimiz bir bayram oldu. Ancaq, mənim həmvətənlərimdən kimsə mən gördüklərimi təkrar görmək istəyirsə, gərək tələssin, çünki məbəddə cəmi üç atəşpərəst qalıb, ondan da biri qocadır, ikisi isə 30-35 yaşındadırlar. Biz binanın daxili hissəsinə qədəm qoyduq. Məbədin daxili böyük kvadrat həyətdən ibarət idi, ortasında isə kümbəzli mehrab ucalırdı. Mehrabın ortasında əbədi məşəl yanır. Kümbəzin 4 küncündə, 4 nəhəng sacayaqda (üçayaqda) yerin təkindən gələn alovun hesabına 4 ocaq yanırdı. Mehraba 5 və ya 6 pillə ilə qalxmaq gərəkdir. Bayır divarına iyirmiyə qədər qapıları içəridən açılan əlavə hücrə tikilmişdir. Bu hücrələr zərdüştlüyü öyrənən şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hücrələrdən birinin içində balaca taxça var idi və onunda içinə 2 hind bütü qoyulmuşdu. Parslardan biri özünün kahin donunu geydi, digəri isə tamam lüt bədəninə bir köynək keçirdi və hind sayağı ibadət başlandı. Bu 4-5 notdan ibarət qarışıq qammalı bir mahnı idi və orada tez-tez Bramanın (Braxmanın) adı çəkilirdi. Hərdən kahin üzü ustə düşür və bu anda digər kahin iki boşqabı bir-birinə

22

vurmaqla kəskin, titrək bir səs yaradırdı. Müqəddəs ibadət bitdikdən sonra kahin bizim hərəmizə bir tikə nabat verdi, biz isə əvəzində ona pul verdik...” XIX əsrin əvvəlində məbəd bizim günlərədək qalan görünüşə malik idi. XIX əsrin ortalarında bu yerdə təbii qazın çıxışı dayandı. Zəvvarlar bunu Allahların cəzası kimi başa düşdülər və dağılışıb getməyə başladılar. Sitayiş yeri kimi “Atəşgah” 1880-ci ilədək fəaliyyət göstərirdi. Sovet hakimiyyəti illərində başqa ibadət yerləri kimi Atəşgah da baxımsız qaldı. 1969-cu ildə Hindistanın baş naziri Cəvahirləl Nehunun Azərbaycana səfəri Atəşgahın yeni ömür qazanmasına səbəb oldu. Baş nazirin səfər proqramında bu müqəddəs yerə ziyarət də var idi. Buna görə tez-tələsik Suraxanı Atəşgahını bərpa etməli oldular.

Bu gün Suraxanıda yerləşən qədim zərdüşt məbədi “Atəşgah” gələnlər üçün yenidən açılıb və bir tarixi abidə kimi qorunur. Bu yerin qeyri-adiliyini onun daxili həyətinə xüsusi qala altında yerləşən kiçik alaqapı vasitəsilə daxil olan kimi hiss edirsən. Karvansaranı xatırladan məbədin qapalı beşbucaq formasında bütün quruluşu pəncərəsi olmayan, girişinin üstündə iyirmi yazı olan: onlardan biri fars, qalanları isə hind dilində vurulmuş yazılardır, iyirmi altı hücrədən və bir otaqdan ibarətdir. Həyətin ortasında hər tərəfdən açıq və mərkəzində daimi alov yanan mərkəzli mehrabı olan rotonda (girdə qübbəli kiçik bina) şəklində məbəd yerləşir. Qədim daşlara toxunaraq hətta soyuq havada itməyən istiliyi hiss edirsən. Əsrlərdən, dağılmalardan, unutqanlıqdan keçərək və yenidən bərpa edilərək “Atəşgah” dünyanın ən böyük atəşgah məbədi sayılır və özünün nadirliyi və sirrliliyi ilə bu gün də alimlərin marağını doğurmaqda davam edir. Atəşgah məbədi karvanların gecələdiyi, mərkəzində böyük həyəti, xüsusi mehmanxanası olan yerdir, lakin şəhərə məxsus digər karvansaralara bənzəmir. Onu digər karvansaralardan fərqləndirən - məbədə gələn hind zahidlərinin, özünü oda sitayişə həsr edənlər üçün kiçik monastırın və zəvvarların divardakı rəsmlərinin olmasıdır. Vaxt ötdükcə Abşeronun “Əbədi məşəlinə” qarşı ilahi qüvvə kimi yanaşmağı dayandırdılar. Insanlar bu alovdan gələn istiliyi istifadə edirdilər, lakin bu gün qaz insanların istər iqtisadi, istərsə də məişət cəhətdən tələbatlarını ödəyir. Daimi alovun yandığı yerlər yalnız insanların yaddaşında “Atəşgah” – Alov Evi adı kimi qalıb. Bu qün bu məbəd dünya mədəniyyətinin özünə görə yeganə abidəsidir. Bu qəbildən olan abidələrə Məhəmmədi kəndi yaxınlığında qayalardan çıxan təbii qazın yanması ilə daim şölənən “Yanar dağ”ı da aid etmək olar.

23

3. Makedoniyalı İsgəndər dövrü - e.ə. IV əsr və sonrakı dövr - III əsrədək.

İnsan sivilizasiyasına neft hələ qədim zamanlardan məlumdur.Ola bilər insanlara səma odu bəxş edən Prometey haqqında əfsanə elə Qafqaz dağlarında neftin mövcudluğu ilə bağlıdır, çünki məhz burada insanların havadarı öz cəzasını çəkirdi.

Neft haqqında qədim dövrlərdən məlum olsada , onun istifadəsi uzun əsrlər məhdud olmuşdur. Çox hallarda neftə “qara qızıl” deyirlər və bununla onun insan həyatı üçün böyük qiymət daşıdığı vurğulanır. Keçmiş zamanlar neftı yerin təkində axtarmırdılar, insanlara yerin səthinə sızan neft bəs edirdi. Yaxın Şərqin müxtəlif yerlərində bitum adlanan qatı yarımmaye maddə, yer çatından keçərək üzə çıxırdı. Əgər tarixi faktlara müraclət etsək, gərək onda 8 min il bundan öncəyə qayıdaq. Təqribən 6 min il bundan əvvəl Fərat və Dəclə çaylarının arasında yeləşəşən Mesopotomiya düzənliyində yaşayan şumerlər çox

24

maraqlı bir maddə ilə, yer səthinə çıxan, qatrana oxşayan qatı kütlə ilə rastlaşdılar. Bu neft bitumu (qırı) idi, ağacın və daşın çatışmadığı bir məkanda ondan iri tikililərin ucaldılmasında səmərəli istifadə etməyə başladılar. Bitumu gildən, qumdan və çınqıldan olan qarışığa qataraq kərpic düzəldirdilər. Onunla hörməni bərkidirdilər və inşa olunan divarlar çox möhkəm olurdular. Bitumla yolu döşüyürdülər, suni su anbarlarının divarlarını bərkidirdilər. Bundan başqa onu qayıqlara və qablara yaxaraq onları su keçirməz edirdilər. Daha maye halında olanından isə otaqları işıqlandırmaq üçün istifadə edirdilər. Şumerlər neftdən müalicə məqsədilə də istifadə edir, onu irinə və oynaqlararda olan ağrılı yerlərə yaxırdılar. Həmçinin onlar bilirdilər ki, əgər maye neft havada açıq qalarsa bituma çevrilə bilər. Onlar nefti “esir” adlandırırdılar ki, onun da mənası nurlu su deməkdir.

İlk vaxtlar neft və bitum (bu iki anlayış uzun müddət eyniləşdirilibdir) insanlara müxtəlif xəstəliklərin: cüzam, göz iltibahı və s. müalicəsi üçün xidmət edibdir. Bitum mərhəmləri ilə qoturluğu, irinləri müalicə edir, neft gölməçələrində uzun müddətli “vannalar” qəbul etməklə oynaqlarda olan ağrıları aradan götürürdülər. Mədə ağrısında neft bitumundan olan sağğızları çeynəyirdilər. Təsadüfi deyildir ki, qədim rəvayətə görə Medeya adlı cadugər qadın qədim yunan eposunun qəhrəmanı arqonaft Yasona qəribə bir məlhəm bağışlamışdır. Bu məlhəm onu oddan və yanğından qoruyur, bədəninə alov təhlükəsi olmamaq xassəsi bəxş etmişdir. Belə güman etmək olarki, Nuhun gəmisinin və Musanın səbətlərinin su buraxmaması bitum yaxılması hesabına təmin olunmuşdur

Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, maye neftı hələ o zamanlar yanacaq kimi çıraqlarda istifadə edirdilər.

Quldarlıq dövründə neftin və təbii bitumun inşaat işlərində və hərbi sahədə istifadə dairəsi daha da genişləndi.

Qədim Babilstanın və Assuriyanın yerləşdiyi yaşayış məskənlərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şəhər tipli nəhəng tikililər yalnız təbii bitumun tətbiqi nəticəsində mümkün olmuşdur. Divarların hörülməsi zamanı bitumun yanmış kərpic və ya çınqıl daşla qatışığından geniş istifadə olunurdu. O illərin müəlliflərinin yazdığına görə bu qarışığın möhkəmliyi dəmirin möhkəmliyindən geri qalmırdı. Hələ e.ə. 3000 il bundan öncə Babilistanda, müasir Bağdadın yerində olan Xit yaşayış məntəqəsinə yaxın ərazidə olan bitum mənbəyi çox məşhur idi və ondan Yaxın Şərqdə tikintidə sementləmə materialı kimi istifadə olunurdu. Binaların, yol və səkilərin (indiki asfalt yollara oxşar), kanalların tikintisində, çayların və süni su hövzələrinin sahillərinin bərkidilməsində bitum tətbiq olunurdu. Bitumdan döşəmə düzəldirdilər, bunu Bağdad yaxınlığındakı xarabalıqlarda tapılmış asfalt döşəmə öryüyü təsdiq edir. Qədim yunan tarixçisi Herodotun məlumatına görə Babilistanın divarlarının və qala bürclərinin inşaasında bitumdan geniş istifadə olunurdu.

Babilistan və Nineviya üçün Fərat çayının qolu olan İsədə çıxarılan, neftin

25

buxarlanmasından sonra qalıq kımı əmələ gələn asfalt (dağ və ya mineral) qatranı tikinti materialı idi. İerixonun divarlarını hörərkən, Fərat çayında bənd salarkən, Semiramidanın asılqan bağlarını tikərkən də məhz bitum tətbiq olunmuşdu. Məbədlərin, məqbərələrin, piramidaların, təm-təraqlı sarayların, su ambarlarının, kanalların, su kəmərlərinin və b. inşaat qurğularının geniş vüsət almış tikintisində qatılaşdırıcı və izolə edici material kimi neft və bitumdan istifadə olunurdu.

Neft barədə qədim Hindistanda da bilirdilər. Qədim hind şəhəri Mohenco-Daroda tapılmış və 5 min il əvvəl tikilmiş hovuzun dibi və divarları asfalt (qır) qatı ilə örtülmüşdü.

E.ə. 3000 il əvvəl Misirdə neftin üzə çıxdığı yerlərdə onu yığmaq üçün mağara tipli çuxurlar düzəldirdilər və yığılan nefti yağlama maddəsi kimi, qumla qarışdırdıqdan sonra asfalt kimi, kərpic və daşdan tikilən qurğular, bəndlər, liman körpüləri və yolların salınmasında tətbiq olunan mastikanı hazırlamaq üçün istifadə edirdilər. Misirlilər onu həmçinin cəsədlərin mumlaşdırılmasında tətbiq edir (fironlarını mumlaşdırarkən hazırlanan məlhəmin tərkibinin əsasını neft təşkil edirdi), cəng arabalarının təkərlərinin yağlanmasında və çadırların işıqlandırılmasında istifadə edirdilər. Qədimdə “neft” sözündə bilirdilər. Hələ Herodot bu yanan maddəni “nafta” adlandırmışdır (bəzi müəlliflər neft sözünun “nafta”dan, yəni “axıb gəlmək” sözündən yarandığını iddia edirlər). Daha bir qədim mədəniyyət – Çin ilk dəfə neftdən hərbi məqsədlər üçün istifadə etmişdir. Çin döyüşçüləri hələ məşhur “yunan odu” kəşf olunmamışdan bir çox əsrlər öncə düşmən üzərinə yanan neftlə dolu küpələr atırdılar. Qədim sənədlərdə göstərilir ki, çinlilər bizim e.ə. neftdən istifadə edirmişlər, məsələn Böyük Cin səddinin tikintisində qırdan (asfaltdan) istifadə olunmuşdur. Çinlilər həmçinin neftdən yanacaq kimi də istifadə etmişlər – onu, təbii qaynaqlardan götürülən duzlu məhlulu qaynatmaq üçün yandırır, suyu buxarlandırmaqla ondan duz alırdılar. Çinlilərə təbii qaz da məlum idi, lakin o zaman hələ heç kim ondan məişətdə necə istifadə etmək lazım olduğunu bilmirdi. Əgər britaniya salnaməçilərinə inansaq, təbii qazın istifadəsinə e.ə 900-cu ildə Çində başlamışlar, beləki duz mədənlərindən duzla bərabər qazda çıxırmış və onu duzu qurutmaq üçün yandırırmışlar.

Məlumdur ki, quldarlıq dövründə dövlətlər mütəmadi müharibələr aparırdılar. Müharıbə qul ordusunu artırmaq üçün əsas mənbə idi. Texnikanın bütün sahələri içində quldarlıq cəmiyyətində ən inkişaf edən hərbi texnika idi. Elə bu dövrdəndə neft və bitum bəşər tarixində ilk dəfə hərbi işlərdə tətbiq olunmağa başlandı. Onlar strateji xammala, müdafiə və hücum vasitələrinə çevrilirlər. Pliniy yazırdı ki, Şərqdə şəhərlərin mühasirəsi zamanı əhali hücum edənlərə qala divarlarından neftin və kükürdün qarışığından yanar güvəclər atırmışlar. Neft və bitumu kükürdlə qarışdırır, bu qatışığı kiçik camlara doldurur və yandırıcı mərmilər hazırlayırdılar. Farslar o dövrdə öz oxlarını bu qatışığa salıb onları yandırıcı edirdilər.

26

Babilistana hücumdan öncə Əhəmənilər şahı II Kiri (e.ə. VI əsr) küçə döyüşləri zamanı onu gözləyən təhlükələr barədə xəbərdar edərkən, o, belə cavab verir: “ Bizim də qatranımız və kəpitkəmiz az deyil. Biz tez hər yerdə alovlar yayarıq, və rəqibin evlərin damını tutan əsgərləri ya oranı tərk edərlər, yada ki, onunla birlikdə yanarlar”.

Neftlə - “odlu su” ilə Makedoniyalı İsgəndər də maraqlanmışdır. Onun yürüşlərini təsvir etmiş qədim yunan tarixçisi Plutarxın verdiyi məlumatlara görə, eramızdan əvvəl IV əsrdə Makedoniyalı İsgəndərin İrana yürüşü zamanı Girkan (Xəzər) dənizinin sahilində o, müəyyən etmışdi i, yerli əhali (girkanlar, midiyalılar və b. neftlə doldurulmuş fitilli çıraqlardan istifadə edirlər və onun əsgərləri də Abşeron yarımadasından tuluqlarda və gil qablarda daşıdıqları nefti işıqlandırmaq üçün istifadə edirdilər. Bu dövrə Orta Asiyada da neftin mövcudluğu barədə olan məlumatlar aiddir. Orta Asiyadan keçərək Hindistana yürüşü zamanı Fərqanə vadisində “qara yağ” çıxarıldığı ona məlum olmuşdur.

Neftin hərbi işdə tətbiqinin nə dərəcədə inkişaf etdiyinə bu fakt dəlalət gətirir ki: Afrikalı Yulinin (E.ə. 224 - cü il) ensiklopediyasında tərkibində “ maye dağ qatranı (zift)” olan özüyandıran alovun hazırlanmasının resepti verilir.

Tarixçilərin əlində təkzibolunmaz faktlar vardır ki, qədim roma döyüşçüləri bizim regiona soxularkən, silahda üstün olsalarda, lakin bu torpaqları zəbt edə bilməmişlər: onlara qarşı görünməmiş silahdan – gil qablara doldurulmuş alışan mayedən istifadə olunmuşdur, hansı ki, nəyin üstünə düşürdüsə yandırırdı və onu nə su, nədə ki, qumla söndürmək mümükün olmurdu. Bundan başqa, bu yerlərin müdafiəçiləri insan tarixində ilk dəfə xüsusi “neft atan” mancanaqlardan - “neffatin”lətdən istifadə etmişlər. Onlar tarımlanmış mancanaqdan (katapultdan) alışan maye doldurulmuş küpələrlə düşmənə atəş açırdılar. Beləliklə, qədim yunanlar və romalılar da abşeronluların təcrübəsindən istifadə etməklə yanan neftdən alovlanan maddə kimi şora, kükürd və qatranla bırgə “odlu oxlar” və “odlu küpələr” hazırlayaraq hərbi məqsədlər üçün tətbiq edirdilər.Ucları neftə hopdurulmuş əski ilə sarınmış “odlu oxlar” çoxdan məlum idi. Hərbi meydanlarda neft – “yunan odu” – 2 min il bundan qabaq da istifadə olunurdu. Yandırılmış neft hərbi döyüşlər zamanı geniş istifadə olunurdu, hətta bəzən onun taleini həll edirdi. Salnaməçilər söyləyirlər ki, qədim yunanlar sirrli maddə ilə dolu küpələri nəhəng sapandla atılan nizəyə bağlayırdılar. Mərmi-nizə hədəfə çatanda partlayış baş verirdi və tüstü buludu qalxırdı. Alov tezliklə bütün istiqamətlərdə yayılırdı. Su onu söndürə bilmirdi. “Yunanların ildırıma bənzər odları var. Onlar bu odu bizə qarşı yönəltdilər və qarşılarına çıxan hər şeyi külə döndərdilər, ona görə də onlara qalib gəlmək mümkün deyildir” – yunanlarla döyüşdə sağ qalmışlardan biri belə söyləyirdi. Homerin “İliada”sında belə sətirlər var:“... Troyalılar gəmini tələsik atıb qaçdı.Usanmaz od. Sönməz alov alışdı.”

27

Yunanlar və romalılar həmçinin neftdən yağlayici, kipləndirici və işıqlandırıcı maddə kimi də istifadə edirdilər. Belə ki, Dioskorid Pedaniy (təxminən eramızın 40 - 90- cı illəri) Sitsiliya adasında (İtaliya) çıxarılan, “sitsiliya yağı” adlandırılan və işıqlandırıcı çıraqlarda geniş tətbiq olunan neft haqqında yazmışdır. O illərin yazılarında bitumdan yanacaq kimi istifadə olunması birbaşa göstərilir.

Neft qədim təbabətdə də istifadə olunurdu. IV əsrdə qədim yunan həkimi Hippokrat və hətta romalı arxitektor Vitrubi tərkibində yanar qarışıq olan çoxsaylı reseptlər qoymuşdur. Hippokratın qədim əlyazmalarında neft donuz piyi, kükürd, çaxır və digər maddələrlə qarışdırılır. Neftdən və bitumdan arpa ununda məlhəm düzəldir və açıq yaraların üstünə qoyaraq, bu yolla qanaxmanın qarşısını alırdılar.

Bizim eranın I əsrində romalı alim Pliniy (ərəb mənbələrində onun adı Bəlinas, Əbliniyas kimi də göstərilir) təsdiq edirdiki, neft qanaxmanın qarşısını alır, yaraları sağaldır, kataraktı müalicə edir, məlhəm kimi podaqranın ağrısını götürür, diş ağrısını yüngülləşdirir, uzun sürən öskürəyi sakitləşdirir, təngənəfəsliyi aradan qaldırır, əzələ toxumalarının bitişməsinə yardım edir, yel xəstəliyinə və qızdırmaya yüngüllük gətirir. Pliniyə görə neft, həmçinin “gözün normal görməsinə mane olan kirpiklərin düzəldilməsində xeyirlidır”. “Təbabətin tarixi” kitabının müəllifləri göstərirdilər ki, həkimlər hələ çox qədimlərdən nefti dərman kimi bədənin daxilinə qəbul etmək və dəri qatını yağlamaq üçün verirdilər. Öz yürüşləri zamanı yunan və romalılara Kiçik Asiyada çox neft mənbələri məlum oldu. Bizim eranın I əsrində yunan tarixçisi Diodor bitum haqqında böyük təəssüratla yazırdı: Babilistanda çoxlu ağlasığmaz möcüzələr görmək olar, amma onların heç biri burada tapılmış bitum mənbəyi ilə müqayisə oluna bilməz”. Romalılar nefti “oleum petrae” - daş yağı adlandırırdılar. Bu ad digər dillərə də keçmişdir. Buradan da “petroleum” sözü yaranmış, neft emalının məhsullarından birinin adı petroleum efiridir. Romalılar neft və bitumu öz vətənlərinə daşıyır və zəbt etdikləri xalqlar kimi onu istifadə edirdilər. Antik mənbələrin yazdığına görə farslar, ərəblər, türk tayfaları və diğər xalqlar da yanar neftdən müharıbələr zamanı istifadə edirdilər, içərisində yanan neft və kükürd qarışığı olan qabları düşmənə atırdılar. E.ə. IV əsrdə yaranmış qədim Azərbaycan dövləti – Atropatena haqqında yazan Ammian Marsell IV əsrdə yazırdı: “Bu ölkədə “midiya yağı” hazırlanır. Bu yağa batırılmış ox kamandan qopub nəyəsə sancıldıqda, onu yalnız torpaq tökməklə söndürmək mümkün olur. Çünki su ilə söndürməyə çalışdıqda alov daha da şiddətlənir. “Midiya yağı” həm hərbi işdə, həm də təsərrüfatda kara gəlir”.

Beləliklə, uzun əsrlər boyu neft nəinki qimətli məhsul olmuş, həmçinin qədim və erkən orta əsrlərin əsl möcüzəsi idi.

Təbii qaz da məlum idi, məsələn, atəşpərəstlərin müqəddəs məbədlərində “yanar qazlar”, lakin o dövrlərdə ondan məişətdə necə geniş istifadə etməyi hələ bilmirdilər. Düzdür Britaniya səlnaməçiləri yazırlar ki, qədim Çində hələ e.ə. 900-

28

cu ildə təbii qazdan istifadə edirdilər. Duz çıxarılan sahələrdə aşkar edilən qaz yataqlarından hasil edilən qaz elə duzun özünü qurutmaq üçün yandırılırmış.

4. Böyük İpək Yolu və Abşeron nefti – e.ə. II əsr – XVIII əsrədək.

Böyük İpək Yolu (BİY) e.ə. II əsrdə yaranıb, Çinlə Roma imperiyasını birləşdirirdi və eramızın ХVI-XVIII əsrinə qədər mövcud olub. Bu, dünya sivilizasiyası tarixində böyük nailiyyətlərdən biridir. Böyük İpək Yolu yalnız karvan yolu deyil, həmçinin fikir mübadiləsi yolu idi. Qərbə ipək, şərqə isə qızıl və gümüş daşınırdı. Şərqdə başlanğıc məntəqəsi Veyxe vadisində yerləşən, hazırda Şensi əyalətinin mərkəzi, qədimdə Erkan Xan inmperiyasının (e.ə. 206 – 25) paxtaxtı olan Sian (XIV əsrə qədər - Çаnyan) şəhəri idi. Böyük İpək Yolunun uzunluğu, demək olar ki, 6,5 min km-dir. Bu, Romaya qədərdir. Piriney yarımadasına kimi hesablansa isə bu rəqəm 9 km-ə çatar. Çox yerlərdə bu sadəcə karvan yolu idi. Yol Boyük Çin Səddi boyunca uzanır, Təklə-Məkan səhrasını keçir, Pamirə qalxır, Əfqanistanla kəsişir və Aralıq dənizi sahillərində qurtarırdı. Buradan mallar dənizlə Roma və digər Avropa şəhərlərinə çatdırılırdı. Bu yolu tam qət edənlər o qədər də çox deyil. Eramızdan əvvəl 139-cu ildə Çin imperatorunun sadiq təbəəsi Canq Tsiyan Qərbə yollanaraq karvan yollarını öyrənmək əmri aldı. Yolları dərk edilmiş zərurət – yəni azadlıq çəkir. Bu marksist formulu ilə hərəkət edərək azadlığı sevən karvanbaşı 23 il sonra Baktriyaya çatır. Hələ 1877 –ci ildə Karl Marvin yazırdı ki, Abşerondan İrana, İraqa, Hindistana və d. ölkələrə neftin daşınması barədə təkzıbedilməz dəlillər vardır. Ona görədə qədim zamanlardan, Böyük İpək Yolu fəaliyyətə başlayandan Azərbaycan da bu yolun mühüm qovşaq məntəqəsinə çevrildi. E.ə. I-II əsrlərdə ən qızğın ticarət yolu Azərbaycandan keçirdi. Əsərlərində bu yolun adını ilk dəfə çəkən coğrafiyaçı Strabonun şərəfinə onu adətən “Strabon Yolu” adlandırırdılar. Bu yol Mərkəzi Asiyadan keçməklə Çindən Hindistanadək, daha sonra Xəzər dənizinədək çatan Uzbay çayı ilə uzanır və Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Burada o, 2 qola ayrılırdı: onlardan biri Kür çayı boyunca yuxarı, Kolxida və İberiyaya tərəf, digəri isə Şimala, Xəzər dənizinin qərb sahili ilə Dərbənd və Qafqaz düzləri ilə keçərək yunan şəhər-koloniyalarında qurtarırdı. “Strabon yolunun” məhz bu iki qolu boyunca orta əsrlərdə Azərbaycanın bir çox qədim şəhərləri ucaldılıb. Həmçinin, Volqadan keçməklə indiki cənubi rus və Ukrayna çöllərinə, o cümlədən, Krıma və Şərqi Avropaya aparan ipək yolunun Düzənlik şaxəsi– Dəşt-i Qıpçaq (Qıpçaq çölü – XI-XV əsrlərdə türk xalqlarının Altaydan Dunayadək yaratdığı nəhəng dövlət ərazisi) mövcud idi.

Karvan yollarının şaxələnmiş şəbəkələri Avropa və Asiya ərazisində Aralıq dənizindən Çinə qədər uzanır, qədim və orta əsrlərdə Qərblə Şərq mədəniyyəti arasında mühüm ticarət və dialoq vasitəsi idi. Ipək yolunun ən uzun və magistral hissəsi Mərkəzi Asiya, o cümlədən indiki Qazaxıstan ərazisindən keçirdi. Çin ipəyi, Hind şirniyyatları və

29

əlvan daşları, İran gümüş məmulatları, Bizans kəhrəbaları, Əfrasiyab (indiki Şəmərqənd) saxsı qabları və bir çox digər mallarla yüklənmiş karvanlar Qaraqum və Qızılqum səhraları, Mərv və Xorəzm vahələri ilə gedir, Pamir, Tyan-Şan, Altay dağlarını, Murqab, Amudərya və Sırdərya çaylarını keçirdilər. Karvan yollarında zəngin şəhərlər, ticarət-sənətkarlıq məntəqələri, karvansaralar yaranıb çiçəklənməyə başladı: Türkmənistanda - Mərv, Özbəkistanda - Buxara, Səmərqənd, Urgənc, Qazaxstanda - Ortar, Türküstan, Taraz, İspəncab, Qırğızıstanda - Cul, Suyab, Novokənt, Balasaqun, Borskoon, Taş-Rabat, Oş, Uzgen. İnsanlar bu azman (çox uzun) yolu piyada və ya dəvələrlə dəf edirdilər. Bizə çatan məlumatlara görə, Azərbaycan ərazisində əldə olunan neft də çox qədim zamanlardan bu karvan yolları ilə müxtəlif ölkələrə daşınırdı, belə ki, o zamanlar Mesopotomiya istisna olmaqla (orada da bir az neft vardı) Bakıdan və Naftalandan savayı neft heç yerdə çıxarılmırdı. Hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi (1141 – 1201-ci illər) öz əsərlərində indiki Naftalan yaxınlığında yerləşən Səfi-Kürd kəndindən dəvə karvanları ilə neftin aparıldığını qələmə almışdır. Marko Poloda Bakıdan neftin Yaxın Şərq ölkələrinə daşındığını təsdiqləyir. 1271-ci ildə bir yerdə qərar tuta bilməyən italiyalı Marko Polo Çinə möhtəşəm, 6 min km uzanan yola çıxanda, bu yol Böyük İpək Yolu (BİY) adı altında artıq məlum idi. Dərk edilmiş zərurət Qərbdə qızıldan çox sevilən mallar - ipək parçalar və xam ipək, yaqut və müşk, kağız və mirvari üçün yol açdı. Təkcə bir əxlaqsız Roma ildə yüz milyon sestersiyalıq şərq malları alırdı. Yalnız əxlaqsiz deyil, eyni zamanda acgöz Roma BİY ələ keçirmək və ya onun kimi magistral yaratmaq istətirdi. Buna görə də tez-tez İranla müharibə edirdi. Yeni yollar çəkmək və onlardan ötrü qan tökmək insanların qanındadır. Zərurət BİY ilə gah tacir, gah sərkərdə, gah da ki, peyğəmbər simasinda gəzirdi. Rusiya, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın indiki əraziləri daxil olmaqla, demək olar ki, bütün Avrasiya qitəsini əhatə edən şaxələnmiş BİY dünyəvi dinləri, əlifba və mədəniyyəti bütün dünyaya yayırdı. Orta əsrlər dövrünün əvəllərində Azərbaycan Böyük İpək yolunun fəaliyyətində fəal rol oynamaqda davam edir və əsas keçid yeri kimi qalırdı. Bu zamanlar şəhərlər, Uzaq Şərq və Orta Asiyadan Bizans və ondan sonra Şimala aparılması məqsədilə gələn yüklərin özünəməxsus anbarı kimi fəaliyyət göstərirdi. V əsrdən Azərbaycanın (Qafqaz Albaniyasının) paytaxtı olan Bərdə (Partav) Böyük İpək Yolunun şaxələrindən birində, dünyada ən böyük ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu yolun kifayət qədər canlandırılmış hissəsində yerləşən Bərdə VIII – X əsrlərdə Yaxın Şərq və Transqafqaz regionunda əl incəsənətinin ən böyük mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. XIV-XVIII əsrlərdə Azərbaycanın Böyük İpək Yolu xəttində yerləşən şəhərlərinin rolu əhəmiyyətli şəkildə artmışdı. Bu rus və ingilis ticarətçiləri ilə istifadə olunan Volqa-Xəzər Ticarət yolunun inkişafı nəticəsində baş vermişdi. Bu dövrdə, məsələn, Şərqdən və Avropadan gətirilən malların yığılma yeri olan Bakı, Ərdəbil, Şamaxı, Dərbənd, Marağa, Gəncə və Naxçıvan kimi şəhərlər daşınma mərkəzlərinə çevrilmişdirlər. Rusiya, Orta Asiya, Avropa, Türkiyə və Uzaq Şərqdən olan ticarətçilər məhs burada toplaşırdılar. Bu yolun bütün uzunluğu boyu Bakı ən böyük, demək olar ki, yeganə dəniz limanı idi. Beynəlxalq ticarətə cəlb olunan bütün şəhərlərdə karvansaralar tikilmişdi. Onlardan çoxu bizim günlərə qədər qalmışdır. Böyük İpək Yolu Azərbaycanın iqtisadiyyatına təsir göstərirdi. Şərqin və Qərbin xalqları ilə daimi çoxəsrli münasibətlər bu xalqların qarşılıqlı zənginləşməsinə səbəb olurdu. Bu münasibətlər həmçinin dünya sivilizasiyasının

30

inkişafına da təkan verirdi. XVI-XVII əsrlərdə yaşamış səyyahların qeydlərində Bakı nefti haqqında çox qiymətli məlumatlar vardır. Bu dövrdə Qərbi Avropa ölkələrinin Şərqlə, o cümlədən Azərbaycanla ticarət-iqtisadi münasibətlərinin yaradılmasına marağın güclənməsi müşahidə olunurdu. 1555-ci ildə Londonda yaradılmış “Moskva Şirkətı” özünün ticarət agentlərini Rusiyadan keçməklə Orta Asiyaya, Azərbaycana və İrana göndərirdi. İngilislər Azərbaycana 6 səfər etmişlər, lakin ən mühüm səfər Tomas Benisterin və Ceffri Düketin rəhbərliyi ilə şirkət agentlərinin 1568-ci ildən 1574-cü ilədək davam edən beşinci səfəri olmuşdur. C.Düket Bakı nefti haqqında aşağıdakıları yazırdı: ”Şəhərin (söhbət Bakıdan gedir) yaxınlığında qəribə hal müşahidə olunur- burada yerin altından heyrət doğuran qədər yağ çıxır; İranın uzaq yerlərindən bura gəlib həmən yağdan aparırlar... Onu 400-500 qatıra və ulağa yükləyib ölkənin hər yerinə daşıyırlar, belə karvanlara tez-tez rast gələrsiniz...”. Alman səyyahı Enqelbert Kempfer 1683-cü ildə Bakıda olmuş, Abşeron neftinin ölkənin ərazisindən kənara qatır, ulaq, dəvələrlə və at arabaları ilə daşındığı barədə məlumat vermişdir. “Neft çıxarıldığı yerlərdən tuluqlarla dördtəkərli arabalarada Şamaxıya və Bakıya gətirilir, buradan birinci məntəqədən dəvələrlə ölkənin içərilərinə, ikincidən - dənizlə Girkana, Orta Asiyaya, Çərkəzstana və Dağıstana yola salınır...” [Бакинские известия, 1883, №5-7]. 1733-cü ildə Bakı neft rayonuna gəlmiş İrandakı rus səfirliyinin əməkdaşı, həkim İoann Lerx yazmışdır: “Quyulardan götürülən nefti böyük və dərin çalalara tökürlər.Oradanda böyük dəri tuluqlarda arabalar ilə Bakıya daşıyırlar, qalıqları 3 quyu və ya anbarlara tökürlər və Gilan, Şamaxı və digər yerlərdə satırlar və qalan hissəsini şəhərdə istifadə edirlər”. İkinci minilliyin sonunda bütün dünyanın diqqəti yenidən Böyük İpək Yolunun bərpasına yönəlmişdir. Sərq ilə Qərbin bir-birinə bağlanmasında, bəşəri arzuların gerçəkləşməsində Böyük İpək Yolunun bərpası misilsiz əhəmiyyətə malıkdir. Çünki bu yol Yaponiyadan Şimali Avropaya kimi uzanan strateji əhəmiyyətli bir yoldur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra, qədimdən “Odlar Yurdu” kimi tanınan Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və onun təbii neft və qaz ehtiyatları avroasiya iqtisadi və mədəni-informasiya əlaqələrini yeni, daha keyfiyyətli səviyyədə inkişaf etdirmək üçün gözəl imkanlar açmışdır. 1993-cü ildə Brüssel konfransında Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın digər yeni müstəqil dövlətləri ilə Avropa arasında “Avropa- Qafqaz- Asiya” nəqliyyat dəhlizinin yaradılması məqsədilə Avropa Birliyinin dəstəyi ilə bu beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin inkişafına texniki yardım üzrə TRACECA proqramı qəbul olundu. Bu proqramın həyata keçirilməsi müəyyən mənada Böyük İpək Yolunu bərpa edəcəkdir. Məlum olduğu kimi, TRACECA layihəsinin Böyük İpək Yolunun bərpasına çevrilməsinin təşəbbüskarı böyük öndərimiz Heydər Əliyev olmuşdur. Böyük İpək Yolunun Azərbaycanın iqtisadi və milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsində nə qədər önəmli rol oynayacağını tam mənası ilə qiymətləndirən Heydər Əliyev özünə xas olan böyük səy və əzmkarlıqla, xüsusən neft amilindən məharətlə istifadə etməklə Azərbaycanı TRACECA layihəsinin həyata keçirilməsinin mərkəzinə, Avropa və Asiya nəqliyyat dəhlizinin mühüm strateji mövqeyinə çevirdi. Bu marşrutun ölkəsinin ərazisindən keçdiyi bütün dövlətlərin nümayəndələri onun dəvəti ilə 1998-ci ilin sentyabrın 7-8-də Bakıda Böyük İpək Yoluna həsr olunmuş

31

beynəlxalq konfransa toplanmış və müasir geoiqtisadi həqiqətlərin müzakirəsi zamanı Böyük İpək Yolunun layihəsinin yenidən bərpa olunması qənaətinə gəlmişlər. Bu layihənin texniki iqtisadi əsaslarının işlənməsinə xarici ekspert şirkətləri cəlb olunmuşlar. Nəticədə Azərbaycana kreditlər daxil olmağa başladı. Bir çox yeni “müstəqil dövlətlər” üçün TRACECA layihəsi Rusiya ilə əlaqələrin qırılması şəraitində sabit xarici kommunikasiyaları qaydaya salmaq üçün yeganə imkan idi. Keçmiş sovet respublikaları ilə nəqliyyat əlaqələrinin yenidən canlanması gözlənilir. Özlüyündə bu əlaqələr çox yaxşı işlənmişdilər və onların qırılması hamıya nəinki geosiyasi, hətta iqtisadi zərər gətirdi. Bu gün üçün məqsədli siyasətin həyata keçirilməsi zamanı bu əlaqələrin bərpası çox da çətin və bahalı deyil, ən əsası isə o postsovet məkanının sabitləşməsinə də imkan verəcək. Yeni Böyük İpək Yolu Yaponiyadan başlayaraq Çin və Orta Asiya ərazisindən və Xəzər dənizi ərazisindən Azərbaycana aid dəniz vasitəsiləri ilə keçəcəkdir. Bakı bü gün də bütün bu yolun üzərində yerləşən böyük dəniz limanıdır. İndi Orta Asiya – Xəzər – Cənubu Qafqaz – Qara dəniz yolu artıq uğurla fəaliyyət göstərir. Gündəmdə yeni nəqliyyat layihələrinin, o cümlədən Bakı – Tbilisi – Qars dəmir yolunun tikintisinin həyata keçirilməsi durur. Bunlarla yanaşı, Azərbaycan özünün və Orta Asiya respublikalarının nəhəng enerji ehtiyatlarının Böyük İpək Yolunun nəqliyyat dəhlizi ilə Avropa və dünya bazarlarına çıxarılmasında mühüm rol oynamağa başlamışdır. Bütün bunlar, Böyük İpək Yolunun həm bizim ölkəmiz, həm də bu layihəyə qoşulan digər dövlətlər üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha nümayiş etdirir.

5. Neftin orta əsrlərdə hərbi məqsədlərlə və məişətdə istifadəsi– VI – XVIII əsrlər.

Orta əsrlərdə neft hərbi texnikada və məişətdə geniş tətbiq olunurdu. VII əsrdən başlayaraq bizanslar artıq Abşerondan gətirilmiş neftdən Konstantinopolda yaşayan memar Kollinikin 1650-ci ildə təkmilləşdirdiyi “oleum incendarium”, yəni “yunan odu”ndan hərbi məqsədlər üçün fəal istifadə edirdilər. Yunanlıların dərin sirr kimi saxladıqları çoxsaylı reseptlərdən birində yazılır: “təmiz kükürd, neft, çaxırdaşı, qatran, duz, ağac yağını götür, onların hamısını birlikdə yaxşıca bişir və bu tərkibə əskini batır və yandır. Belə odu yalnız qum və sirkə ilə söndürmək olar”. Beləki, qaleraların (çoxavarlı hərbi gəmi) burnunda yerləşdirilmış “yunan odu” düşmənin üzərinə od püskürürdü. Hərbi məqsədlər üçün neftdən istifadə olunması çox zaman döyüşün müqəddəratını həll edirdi. Bizanslar tərəfindən bu oddan həm düşmənin dəniz hücumunu dəf etmək, həm də mühasirəyə alınmış şəhərlərin binalarının dam örtüyunü və divarlarını yandırmaq üçün istifadə olunurdu və bu məqsədlə od oxların ucuna yaxılır və ya sadə qumbaraların içinin tərkibinə daxil edilirdi. Bizanslar tərəfindən bu od qarışığı VII əsrdə ərəblərin onların paytaxtı

32

Konstantinopola hücumu zamanı tətbiq olunmuşdu. Ərəblər çoxsaylı gəmilərlə şəhərə yaxınlaşdıqda , bizanslılar dənizə yanar qatışıqdan axıtmış, sonra ona od vurmuşlar. Hücum edən tərəfdə bundan çaxnaşma yaranmışdır ki, bu da bizanslara ərəb donanmasını məhv etməyə yardım etmişdir. “Yunanlarda ildırıma bənzər alov vardır. Onlar bu alovu bizə yönəltdilər və qarşılarına çıxan hər şeyi yandırdılar, bu səbəbdən onlara qalib gəlmək mümkün deyil”. Bizanslar “yunan odu”nun tərkibini uzun illər gizli saxlaya bildilər. Yalniz XII əsrdə ərəblər onun sirrini aça bilmişlər. Bu silahdan bir neçə yüzilliklər istifadə olunurdu, lakin 1189-cu ildə ikinci Lüteran kilsəsi, “yunan odu”ndan çoxsaylı insan tələfatı baş verdiyini nəzərə alaraq, onun Avropada istifadə olunmasını qadağan etdi. Ərəblər Azərbaycan ərazilərini, o cümlədən Dərbəndi işğal etdikdən sonra (VIII əsr), onların sərkərdələri burada ehtiyat neft ambarları tikmişlər. Ərəblər və farsların ordularında xüsusi neftatan dəstələr olmuşlar. Yüzilliklər ərzində neft hətta barıtdan da qorxulu silah hesab olunmuşdur. Ona görə də həm Sasanid hökmdarları, həm də ərəb xəlifələri həmişə Abşeronda vəziyyəti nəzarətdə saxlamış və Bakı neftinin hasilatını diqqətlə izləmişlər. Ərəb xəlifəliyi dövründə Abşeronda neft hasilatı o qədər yüksək imiş ki, hətta xəlifəlik ondan gələn gəlir hesabına, Azərbaycanı ərəb əsarətindən xilas etməyə çalışan Xəzər xaqanlığına müqavimət göstərmək üçün, şimal sərhədlərində qoşun hissələri saxlaya bilirdi. Bu barədə Prisk Pontiyski (V əsr), Əbul Həsən Əbu Əli ibn Hüseyn Məsudi (X əsr), Marko Polo (XIII əsr) və b. tarixçilər və səyahətçilər məlumat vermişlər.

Şərqdə odlu silah geniş yayılan dövrədək (XVI əsrə qədər) neft çox qorxulu silah idi. Maraqlıdır ki, rus knyazı İqorun kıpçak xanı Qonçaka məğlubiyyətinin bir səbəbidə sonuncunun ”gizli silaha” malik olması ilə də izah olunur. Tarixçi V.N.Tatişevin fikrincə, kıpçaqların od atan mərmisi olmuşdur və onun köməyi ilə onlar 1184-cü ildə İqorla savaşda qalib gəlmişlər. Yanar qarışıq hazırlamaq üçün onlar Kerç və ya Tamanda olan neft mənbələrindən istifadə etmişlər.

Abşeronda neftin istehsalı e.ə. VIII-VI əsrdən, emalı isə XIII əsrdən məlumdur. Bakı şəhəri VII-VIII əsrlərdə Abşeron yarımadasının cənub sahilində mövcud olan yaşayış məntəqələrinin yerində yaranmışdır və bunda da neftin mövcudluğu çox böyük rol oynamışdır. Yerli əhali qədim dövrlərdən neftdən təsərrüfatda və məişətdə istifadə edirdilər. Onun köməyilə evləri istilədir, çıraqları və əhəngi yandırır, onun qatılaşdırılmışı ilə evlərin damı örtülür və hətta müalicə edirdilər. Neftdən müalicə vasitəsi kimi ilk istifadə edənlər çobanlar olmuşlar. Onlar qoyun və dəvələri qoturluqdan qorumaq üçün zədələnmiş xəstə yerlərə neft yaxırdılar, nefti isə onun təbii olaraq yer səthinə çıxdığı yerlərdən yığırdılar. Neftdən həmçinin sürtünən əşyaların arasını yağlamaq məqsədilə də istifadə edirdilər. Lakin qədim dövrdə neftə tələbat çox da böyük deyildi. Arxeoloji məlumatlar göstərir ki, hətta qədim Kabalakada (o, VI əsrdən Qafqaz Albaniyasının paytaxtı idi), yəni Xabalada (indiki Qəbələdə) evlərin dam örtüyü qırdan imiş. Ərəb tarixçisi Əbu-İshaq əl- İstəxri (X əsr) göstəriri ki, bakılılar odun olmadığı üçün isitmə üçün neft hopmuş torpaqdan istifadə edirmişlər (İ.M.Qukin “Neft elmi haqqında”).

Müalicəvi xassələrə malik olan Naftalan nefti də qədimdən müstəsna vasitə kimi bütün

33

dünyada məşhurdur. Hələ qədim dövrlərdə Asiyanın müxtəlif guşələrindən, eləcə də uzaq Hindistandan Azərbaycana üz tutan minlərlə adam müxtəlif xəstəliklərdən xilas olmaq üçün buradan naftalan nefti aparır, öz vətənlərində həmin neftin köməyi ilə müalicə olunurdu. Naftalan nefti ilə yüklənmiş tuluqlar dəvə karvanlarında buradan həm qərb, həmdə şərq ölkələrinə yollanırdı.

Marko Polo da Abşeron neftinin tibbi məqsədlər və işıqlandırma üçün istifadə olunduğunu bildirir. Uzaq Şərqə (1271-ci il) səfəri zamanı yolu Azərbaycanın cənubundan, Təbriz şəhərindən keçən Marko Polo ilk avropalılardandır ki, Azərbaycan ərazisində çıxarılan naftalan neftinın istifadəsi barədə özünün “Böyük Tatarıstan haqqında” əsərində belə məlumat verir. O yazırdı: ” Gürcüstanla sərhəddə böyük yaq yağ mənbəyli quyu var, özü də lap çox... Yeməli deyil, yandırmaq, qotur və qartmaqlı dəvələrin dərisinə sürtmək olar. Bu yağ üçün uzaq yerlərdən gəlirlər, onu ölkənin hər yerində yandırırlar”. Bu məlumatdan nəticəyə gəlmək olar ki, neft yalnız təsərrüfatın bir çox sahələrində deyil, həmçinin müalicə vasitəsi kimi də istifadə edilirdi. Bakı neftinin müalicəvi xüsusiyyətləri qədim zamanlardan qeyd olunur, onun vasitəsilə bir sıra xəstəliklər müalicə edilirlər. Marko Polo bizim əcdadlarımızın qazdan məişətdə istifadəsindən belə yazır ki, o Asiyanı səyahət edərkən bir məşhur xanın evində gecələməli olur və çox təəcüblənir. Belə ki, saray yerdən gil, bambuk və yaxud da içi ovulmuş ağac borularla çıxan yanacaq qazla qızdırılır və işıqlandırılırdı.

Bakı nefti haqqında xronoloji cəhətdən növbəti məlumata biz italiyalı İosofato Barbaronun yol qeydlərində rast gəlirik. O, Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsən Ağqoyunlunun sarayında Venetsiya respublikasının səfiri idi. 1474-79-cu illərdə o, Təbrizdə Ağqoyunluların sarayında yaşamış, amma Bakıda olmamışdı. Lakin Bakı haqqında eşitdiklərini belə yazmışdı: ”Dənizin (söhbət Xəzərdən gedir) bu hissəsində Ba-ka adlı başqa bir şəhər var , dəniz də buna görə Bakı dənizi adlanır, onun yaxınlığında ucalan dağdan çox üfunətli yağ axır ki, onu gecələr çıraqlarda yandırırlar və ildə iki dəfə dəvələrin dərisinə sürtürlər, çünki sürtməsələr dəvələrdə qoturluq olar”. Kolumbun Amerikaya səfəri zamanı (1494-1502-ci illər) Trinidad adasında əhalinin bitum (asfalt) yığaraq ondan sement düzəltdikləri barədə yazılmışdır.

Rusiyada neftin istifadəsi barədə ilk yazılı məlumatlar XVI əsrə aiddir. Səyahətçilər yazırdılar ki, Timano-Peçorinck rayonunun şimalında Uxta çayı ətrafında yaşayan xalqlar çay səthindən yığdıqları neftdən tibbi məqsədlərlə və sürtgü yağları qismində istifadə edirlər. Qədim zamanlarda digər ölkələrdə də neft məişətdə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunurdu. Məsələn, Genuyanın (İtaliya) küçələri Zante adasında çıxarılan neftlə işıqlandırılırdı. Nefti rənggarlıqda boyaların hazırlanmasında həlledici məhlul kimi, meyvəli bitkilərin ziyanvericilərinə qarşı mübarizədə istifadə edirdilər. Belə ki, neftin bitum və ya kükürdlə qarışığı meyvəli bitkilərin “tənbəl qurdlar”dan və qarışqalardan qorunma vasitəsi idi.

34

Seneka çayının (ABŞ) yanında neftin üzə çıxması da məlumdur, onu Seneka yağı adlandırırdılar və müalicə məqsədilə istifadə edirdilər. İngilis missioneri Con Kartrayt 1560-cı ildə Bakıda gördüklərindən yazırdı: “Bakının yaxınlığında yerin altından ...yerin səthinə çoxlu miqdarda qara yağ çıxır və o İranın hər yerində işıqlandırma üçün istifadə olunur”.

1568-ci ildən 1574-cü ilədək davam edən səfərində ingilis ticarət şirkətinin agentı C.Düket Bakı nefti haqqında aşağıdakıları yazırdı: Bu yağ evlərin işıqlandırılması üçün bütün ölkəyə xidmət edir. Rəngi qaradır və “nefte” adlanır...”.

Məşhur türk səyahətçisi Övliya Çələbi (XVII əsr) Bakı neftindən yazırdı: “Onu Özbəkistan, İran, Kürdüstan, Gürcüstan, Dağıstanla sərhəd qalalara göndərirlər və onu həmin yerlərdə işıqlandırmaq məqsədi ilə istifadə edidilər.O şəhərlər və qalaların mühafizəsi üçün hərbi ehtiyat tədbiri kimi zəruridir”.

Moskva dövlətinin “Piyada (və ya top) ehtiyatlarının siyahıları” sənədlərində (1637-ci il) hərbi qeydlərin arasında qeyd olunurdu ki, Bakı nefti yanar halda qorxulu silaha çevrilir. Е. Kempferin (1683-cü il) yazdığına görə neft “çıraqlarda və məşəllərdə yandırılan yağ” kimi işlədilirdi. Kənd sakinləri gün altında qatılaşıb bərkiyərək qır şəklinə düşən nefti yerin səthindən yığıb hamam qızdırmaq üçün arabalarda şəhərə və uzaq kəndlərə aparırdılar. Kempfer yazır ki, ağ neft əşyaları pardaxlamaq, lak hazırlamaq üçün də işlədilirdi.”O üstünə yaxıldığı qabları misilsiz şəkildə parıldadırdı; işlənməkdən qaralan əşyalar onunla (ağ neftlə) pardaxlanarkən parıltı dərhal bərpa olunurdu.” Neftin sonrakı zamanlarda təbabətdə istifadəsi barədə məlumatlar da maraq doğurur. 1721-ci ildə bir fransalı həkim neftin və asfaltın (yəqin bitum nəzərdə tutulur) müalicəvi xüsusiyyəti barədə hətta dissertasiya müdafiə etmişdir. Həmin ildə Jonser adlı bir şəxs Oqayo çayının axarında olan neft mənbəyini təsvir edir və göstərir ki, neft “ağrıları sakitləşdirir”. 1730-cu ildə Qafqazda xıdmət edən mayor İ.Herber Abşeronda neftin istifadəsinindən belə danışır: “... bu neft İranın bir çox vilayətlərinə daşınır, şam və ya çıraq yağı kimi istifadə olunur... Neft quyularının yanında daim alovlanan torpaq var... bu alovda çoxlu əhəng yandırırlar. İşçilər... öz komalarında yarım fut dərinliyində çala qazır, bu çalaya qamış qoyur, sonra yanan odu qamışın üstündə saxlayırlar və bu zaman yerdən gələn neft kabusu alovlanır və şam kimi yanır... və bununla bütün komanı işıqlandırır”. Bir çox müəlliflərin Suraxanı qaz mənbələrinin yalnız dini mərasimlər üçün istifadə olunduğu barədə məlumatları həqiqətə uyğun deyildir. Bu qaz yerlı əhali tərəfindən praktiki işlər üçündə istifadə olunurdu. Bunu, XVIII əsrdə, 1741-cı ildə Bakını ziyarət edən rus-ingilis ticarət şirkətinin müdiri İ.Qanvey də təsdiq edir. O, “Xəzər dənizində indilis ticarətinə tarixi baxış” kitabında (1754-ci il) göstərir ki, bakılılar hələ qədım zamanlardan təbıı qazdan xörək bişirmədə, suyun qaynadılmasında, əhəngin bişirilməsində istifadə edirlər; Suraxanı ağ nefti isə nadir tapılan olub, müxtəlif ölkələrə ixrac olunurdu; ondan qıcolma, daş xəstəlikləri və döş qəfəsi ağrılarında istiadə edirdilər”. Bu barədə 1784 – cü ildə Bakıda olmuş digər bir ingilis səyyahı Q.Foster də yazmışdır.

35

XVII-XVIII əsrlərdə neftin Amerika qitəsində müalicə məqsədləri üçün istifadə olunması barədə də məlumatlar var. XVII əsrin ortalarında fransız missioneri pater Cozef de lya Roş de Alyen Qərbi Pensilvaniyanın içərilərində sirrli “qara sular” aşkar etmişdi. Şimali Amerikanın aborigen əhalisi hindular onu üzlərinə sürtdükləri boyalara qatırdılar. Bu “qara sular” dan, yəni neftdən pater Cozef de lya Roş de Alyen özünün məşhur möcüzəli məlhəmini (balzamını) düzəltmişdi. Avropanın çox ölkələrində ondan dərman kimi istifadə edirdilər. Hındular və qitə işğal olunduqdan sonra neftin yer səthinə çıxdığı bölgələrin sakinləri ən sadə yollarla – neftli suyun üzündən onu süzməklə və ya hər hansı əski parçasını həmən suya salmaqla ona hopmuş nefti sıxmaqla əldə edir və ondan dərman hazırlamaq üçün istifadə edirdilər. Yüz illərlə İndoneziyanın (Hollandiyaya məxsus Şərqi Hindistan) Sumatra adasındakı cəngəlliklərdə neftin üzə çıxması nəzərə çarpırdı və bu “yer yağı”nın az miqdarı “barmaqların bükülməməsi” xəstəliyinin müalicəsi və ənənəvi təbabətin başqa tələbləri üçün istifadə olunurdu. Bir çox xalqlar neftdən təbabətdən başqa, həmçinin bağların və üzümlüklərin ziyanvericilərdən qorunmasında da istifadə ediblər. Təbiətşünas Fridrix Biberşteyn Qafqaza səyahəti zamanı (1796-cı il) öz elmi əsərlərində qeyd edir ki, Abşeron neftinin ən böyük bazarı Gilyandır, çünki onlar ipək almaq üçün bəslədikləri barama qurdlarını neftlə yemləyirlər və həmçinin, inanclarına və ya əldə etdikləri təcrübəyə görə hamısı hesab edirlər ki, neft tək maddədir ki, onu evləri işıqlandırmaq istifadə etdikdə, yetişdirdikləri böcəklərə (barama qurdlarına) ziyan vurulmur.

Hələ XVII-XVIII əsrlərdə Rusiyanın mərkəzi vilayətlərinə Bakıdan neft gətirilirdi. Ondan təbabətdə, rəssamlıqda, boyaların durulaşdırılmasında və həmçinin hərbi məqsədlər üçün (qumbaraların, küləkdən sönməyən şamların və “əyləncə üçün atəşdə” “işıq saçan” güllələrin hazırlanmasında) istifadə edirdilər. Neft bahalı məhsul idi. Məsələn, Moskvada 1575-1610-cu illərdə tərtib olunmuş ticarət kitabında göstərilir ki, bir vedrə neftin qiyməti eyni ölçüdə çaxırın qiymətindən 3-4 dəfə baha imiş.

Buna baxmayaraq, 1840-cı ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının “başbilənləri” Bakı neftinin nümunələrinin təhlillindən sonra belə bir qənaətə gəlmişdilər ki, “ bu pis qoxulu maye” yalnız araba təkərlərini yağlamağa yarayar.

1849-cu ildə Kirs adlı bir amerikalı işbaz neftin bütün xəstəliklərə qarşı “universal” maddə olduğunu reklam edirdi. O illərdə Bohemdə (Çexiya) Teherin gölündən çıxarılan neft uzun zaman bütün xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunurdu və “müqəddəs Kvinirus yağı” adlanırdı. Rumın kəndi Doftanesdə yerli əhali neftdən vərəm xəstəliyini müalicə etmək üçün dərman kimi istifadə edirdi. 1862-ci ildə Leypsiqdə (Almaniya) efir yağı, mərhəm və s. istehsal edən “Hirtsel və Herkard” zavodu tikilmişdi. 1880-ci ildə Şredber qatranlı şistlərin destilləsindən “ixtiol” məhsulu aldı, üç ildən sonra isə Unna adlı bir nəfər bu mərhəmi təbabətdə tətbiq etdi.

1890-cı ildə E.İ. Yeger familiyalı bir alman mühəndisi Azərbaycanda Goran (indiki Naftalan) ağır neft yatağında sahə almış, neft istehsalı üçün 250 m dərinliyə ilk qazma quyularını qoymuşdur. Lakin onun ümidləri boşa çıxmışdır, çünki bu neftin tərkibində

36

benzin fraksiyaları yox idi, o ağır idi və yanmırdı. E. Yeger iflas olmaq ərəfəsində idi. Elə bu zaman o, yay aylarında buraya yüzlərlə insanın gələrək, bu neftlə dolmuş gölməçələrə girdiyini müşahidə edir. Yerlı əhalidən bu neftin müalicəvi xüsusiyyəti və müalicə üsullar barədə ətraflı məlumat aldıqdan sonra E.Yeger yanmayan ağır neftdən “naftal” (yəqin ki, “Naftalan” sözüdə buradan yaranıb) adlandırdığı mərhəm istehsal edən kiçik bir zavod tikir. Gürcüstanda “Yeger və K°” və “ Georq List” fabriki naftaldan tərkibində kalsium sabunu olan mərhəm hazırlayırdılar. E. Yeger müalicə məqsədilə “neft vannaları” təşkil etmışdi. Bu iş çox böyük müvəffəqiyyət əldə etdi, fabrikin məhsulları və xam neft özü Almaniyaya daşınmağa başlanıldı və 1896-cı ildə naftaldan dərmanlar hazırlayan iki səhmdar cəmiyyət – “Naftalan Maqdeburqda” və “Naftalan Drezdendə” fəaliyyətə başladı. Drezden səhmdar cəmiyyəti naftalın tətbiqi ilə bağlı dərslık nəşr etdirdilər və oraya E.Yegerin məqalələrindən başqa 600 həkimin rəyidə daxil edildi. Yeger mərhəminin istehsal üsulu məxfi saxlanılırdı, mərhəmlər özləri isə çox ölkələdə az qala bütün xəstəlıklərə qarşı möcüzəli bir müalicə vasitəsi kimi reklam olunurdu. Belə bir fakt da məlumdur ki, rus-yapon (1904-1905 –ci illər), I Dünya müharibələri (1914-1918 –ci illər) zamanı hər bir yapon və alman əskəri naftal mərhəmi ilə təchiz olunmuş və məsləhət görülmüşdü ki, don vurmadan qorunmaq və güllə yarasında, yanıqda və dəri-zöhrəvi xəstəliklərdə ondan müalicə vasitəsi kimi istifadə olunsun. Hətta Yapon əskərlərinin təchiz olunduqları mərhəm qabının üzərində qısa, lakin çox ümidverici bir yazı vardı: “Kimdə bu məlhəm varsa, o heç bir yaradan qorxmasın”.

Təxminən XX əsrin 30-cu illərində təbabət müalicə vasitəsi kimi ozokeritdən (neftdən alınan məhsul) istifadə etməyə başlamışdır. Bu müalicə vasitəsindən Çələkən adasının (Türkmənistan) sakinləri qədimdən oynaqların müalicəsində istifadə edirmişlər.

Göründüyü kimi, neftin müxtəlif sahələrdə istifadəsi nəinki Yaxın Şərqdə, eləcədə Azərbaycanda da uzun və tarixi bir dövrü əhatə edir. Maraqlıdır ki, orta əsrlərə qədər hansısa bir müəmmalı şəkildə neftin tətbiqi Avropanın çox hissəsinə məlum deyildi, halbuki, Avropanın bir çox yerlərində - Bavariyada, Elzasda, Hannoverdə, Qalisiyada, Po çayının vadisində, Siciliyada və bir çox başqa yerlərdə insanlar neftin yer səthinə çıxmasını müşahidə etmişdilər və bunu orta əsrlərdən gələn məlumatlar təsdiqləyir. Ola bılsin ki, buna səbəb, keçmiş zamanlarda bitumun əsas mənbələrinin Roma imperiyasının xaricində mövcud olması idi ki, buda onun Qərbdə istifadəsinin yayılmasına mane olurdu.

Maraq doğuran məqamlardan biri də odur ki, Bakıda və Abşeronda neft çıxarılması haqqında məlumat verən Qərbi Avropa mənbələrində neftin hərbi işdə tətbiqindən çox az danışılır, halbuki Şərq mənbələrindən yaxşı məlum olduğuna görə orta əsrlərdə hərbi texnikada, xüsusən qalaların müdafiəsi zamanı neftdən geniş istifadə olunmuşdur.

Demək olar ki, XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəlinədək neft məişətdə əsasən otaqların işıqlandırılması, tibbi məqsədlər üçün, araba təkərlərinin və azacıq mexanizmlərin yağlanmasında istifadə olunurdu. Lakin XX əsrdə texnikanın həddən artiq inkişafı neftin əhəmiyyətini dünya miqyasında xeyli artırdı. İndi neft - yerin damarlarından axan qandır, “qara qızıldır”, neft dünyada ən qiymətli yanacaqdır.

37

6. Neftin kəhriz üsulu ilə hasilatı.

Artıq 6000 il bundan əvvəl insanlar neftdən enerji mənbəyi kimi istifadə edirdilər.

Maddi mədəniyyətin qədim qalıqlarında ibtidai cəmiyyətdə neftin çıxarılma üsullarıni işıqlandıran məlumatlar tapılmayıb. Bu dövrdə çətin ki, neft laylarını aça bilən xüsusi alətlər mövcud olubdur. O zamanlarda nefti yerin altında axtarmırdılar, insan onu müasir anlayışda başa düşülən kimi hasil etmirdi, adamlara neft laylarının təbii açılmış yerlərində yerin çatlarından üzə çıxan nefti yığmaq bəs edirdi. O təbii yaranmış çalalara rahat axarlar düzəldir və oraya su ilə yanaşı neft də yığılırdı. Neft toplandıqca onu suyun üzündən yığırdılar. Beləliklə insan təbiətdən hazır məhsul götürürdü. Neftin yığılması müəyyən bir insan dəstəsinin məşğuliyyəti deyildi, həyat üçün əldə olunan əsas vasitələrlə birgə həyata keçirilirdi.

Neftin yığılmasında və neft mənbələrinin açılmasında, sürü üçün müalıcəvi olan neftə daıma ehtiyac duyan çobanlar xüsusi rol oynamışlar. Yeri gəlmişkən, neftli layların təbii açılmış yerlərində neftin sadə üsulla üz səthindən yığılması bəzi xalqlarda XVIII və hətta

38

XIX əsrədək qalmışdı.

Hələ e.ə. 347-ci ildə Çində neft almaq üçün ilk dəfə 240 - 300 m dərinliyində quyular qazılır, bunun üçün bambuk ağacının başına burma aləti - bur (vintvari qazma aləti) bağlanılır, boru yerinə isə bambukun oyuq (içi boş) gövdə-saplaqları istifadə olunurdu. Qazma aləti-balta və bambuk ştanqlar quyuya hind qarğısından (qamış) düzəldilmış 1-4 sm qalınlığında burazlarla (kanat) buraxılırdı.

Uzaq zamanlardakı neft işi və onun texnikasının səviyyəsi haqqında dolğun məlumatlar yalnız yazı meydana çıxdıqdan sonra daha müfəssəl olmuşdur. Quldarlıq dövründə neftin həm dinc məqsədlərlə, həm də hərbi işdə tətbiqinin əhatə dairəsinin genişlənməsi onun hasılatnda texnikanın da təkmilləşdirilməsinə səbəb oldu. Neftin yer səthinə çıxan yerlərdə yığılmasında əvvəllər tətbiq olunan üsul yeni cəmiyyətin ona olan tələbatını ödəmirdi. Ona görə də quldarlıq cəmiyyətində neftin çuxur (və ya əllə qazılmış çala) üsulu ilə çıxarılması ortaya çıxdı ki, bu da müəyyən qədər neft laylarının aşkar edilməsinə imkan verdi. Çalalar çox da dərin olmayan (təqribən 2 m) və divarların uçmaması üçün içərisinə hörmə çəpər salınmış çuxurlardan ibarət idilər. Çalalar neftin yığılmasına xidmət edirdilər. Onların dibində torpaqdan süzülən neft yığılırdı. Neftin çalalara axını az miqdarda və keyfiyyətsiz olurdu. Azərbaycanda isə neft əsasən kəhriz quyularından çıxarılırdı. Belə ki, atəşpərəstlərin qədim kahinləri müqəddəs od üçün nefti quyulardan çıxarırdılar. Ancaq Abşeronda neft yığılan çalalar da mövcud idi (1823-cü ildə Bakı neft rayonuna gəlmiş N. Voskoboynikov onları belə təsvir edir: “ Qara rəngli qatı neft əsasən Baxça və Şubanı ərazisindədir və dərinliyi ½ -dən 1 arşına (1 arşın – 0,71 sm) qədər olan çalalarda yığılır. Çalalara həmçinin Balaxanı və Binəqədi kəndlərində, qyuların yanında da rast gəlinir…”). Qədim yunan və roma tarixçiləri və yazarları neftin təbii qurumasından alınan bitumla tanış idilər.

Bizim eradan əvvəl V əsrdə Herodot, Fərat çayının sahilində, İran şahı Daranın malikanəsinin yerləşdiyi Arderikki kəndi yaxınlığında “məşhur quyu”dan neftin çıxarılmasının qədim üsulunu təsvir etmişdir. “Bu quyudan qır, duz və yağ bu cürə çıxarılır. Qır quyudan “durnayabənzər” qurğu ilə çıxarılır, vedrə yerinə isə onun ucuna “çaxır tuluğu” bağlanılır. Quyuya salınmış tuluğa dolmuş mayeni başqa bir qaba tökürlər. Sonra o mayeni daha bir qaba boşaldırlar və o, bu qabda 3 əsas hissəyə parçalanır.Qır və duz həmən anda dıbə çökür”. Herodot müəmmalı “yağ” haqqında da yazır: “ Faslar onu “radanka” adlandırırlar, o qara rənglıdir və pis qoxusu var”.

Bitumun – asfaltın yataqları qədimdə İtaliyada (Parma, Modena yaxınlığında, Toskanada, Papa vilayətində, Appenin dağlarının cənub ətəyində), Yunanstanda, İsveçrədə, Bavariyada, Elzasda, Lotaringiyada, Prussiyada, Qalisiyada da məlum idi. Qədim yunanlar asfaltın (bitumun) Yuxarı Assiriyada olduğunu da bilirdilər.

Hindistanda, Həbəşistanda (Efiopiya), Karfagendə, Apollonidə, Pasinorda, Dirraxidə və Suriyada maye bitum-neft olması haqqında biz Vitruvinin əsərlərindən öyrənə bilərik.

39

Dioskorid Pedaniy (təxminən eramızın 40 - 90- cı illəri) Sitsiliya adasında (İtaliya) çıxarılan və “sitsiliya yağı” adlandırılan neft haqqında yazmışdır.

Ümumiyyətlə, neft müxtəlif adlar altında məlum idi. Avropada adətən onu “nafta” adlandırırdılar; slavyanlar “ropa”, “ropyanka”; rumınlar - “pakura”; ingilislər - “mineral yağ”; yaponlar - “sekinoyyu”, “kuzodsa”; çinlilər - “yqi-iu”; qədim romalılar və yunanlar - “petroleum” (yəni “dağ yağı”) adlandırırdılar.

Taman körfəzinin sahıllərində aşkar edilmış arxeoloji tapıntılar (neftlə dolu gil qablar – amforalar) təsdiq edir ki, qədim zamanlardan Kerç yarımadası sahillərində də neft çıxarırlarmış və onun mənbələri eramızın VI əsrində artıq məlum imiş. Hələ kəhrız quyularından öncə burada nefti yunun və keçənin köməyi ilə dayaz çuxurlardan (çalalardan) çıxarırdılar, onlara hopdurulmuş nefti şıxaraq qablara doldururdular.

Alban tarixçisi Moisey Kalankatuyski (Kaqanqatvatsi) VII əsrdə “Albanların tarixi” kitabında (Qafqaz) Albaniyası (o dövrdə Azərbaycanın şımalı belə adlanırdı) haqqında danışanda, qeyd edir ki: “Qafqaz dağlarının ətəyində yerləşən Alban ölkəsi təbiətin zəngin nemətləri ilə çox gözəl və valehedicidir. Böyük Kür çayı ondan axaraq, özü ilə böyük və kiçik balıqlar gətirir, və o, Kaspi (Xəzər) dənizinə tökülür.Onun ətrafında torpaqlar taxıl və şərabla, neft və duzla, ipək və pambıqla və çoxsaylı zeytun ağacları ilə boldur...”. Bu məlumatlar, təbii ki, ərazisində ta qədimlərdən neft və duz çıxarılan, zeytun bağları ilə məşhur olan Abşeron yarımadasınada aiddir. IX əsrdən başlayaraq Qafqazda (Abşeronda) olan məşhur tarixçilər və səyahətçilər: ərəblər Əhməd Əl-Bəlazuri (IX əsrin ortaları), Əbul - Həsən Əbu Əli ibn Hüseyn Məsudi (915 –ci il), Əbu-İshaq əl- İstəxri (930-cu il), Əbu Dulaf (942-ci il), Əl-Biruni (XI əsr), Əbu Həmid əl Andalusi əl-Harnati (XII əsr); venetsiyalı Marko Polo (XIII əsr), ərəb Məhəmməd Bekran (XIII əsr), Yaqub Həməvi (XIII əsr); Həmdullah Qəzvini (XIV əsr); fransız Jurden Katalani de Severak (XIV əsr); venetsiyalı İosоfatо Barbaro (XV əsr); Katib Çələbi (XVI əsr), ingilislər Con Kartrayt (XVI əsr), Ceffri Duket (XVI əsr), Əmin Əhməd ər-Razi (1601-ci il), Adam Elşleqer (Oleari) (1636 –cı ıl), türk Övliya Çələbi (1647-ci il), Eqelbert Kempfer (1683-cü il), İoann Lerx (1733-cü il), İoanas Qanvey (1747-ci il), S. Qmelin (1770 –ci il), A. Yarsev (1812-ci il), Eduard Eyxvald (1825-ci il) və başqaları göstərirlər ki, bu bölgədə siyasi və iqtisadi həyat bir başa neflə baglı olub. Əhməd Əl-Bəlazurinin (IX əsr) “Ölkələrinin istila edilməsi” adlı (qismən ingilis dilində çap edilən) kitabında da («The origins of the Islamic state», by P. Hitti and F. Murgotten, N.Y., 1916, v.1-2.) Ərəb Xəlifətinin xalqlarının iqtisadi, ictimai munasibətləri və mədəniyyəti haqqında çox mühüm məlumatlar var idi. Məşhur ərəb alimi və coğrafiyaçısı Əbül-Həsən Əli İbn əl-Hüseyn əl-Məsudi (X əsr) 915-ci ildə Abşeronda qara və ağ neftin iki əsas mənbəyi olduğunu təsdiq edirdi. O, “Mürüc az-zəhəb və mə”dən əl-cövhər” (qızıl və rəngli mədənlərin yuyulması) elmi əsərinin XIV fəslində yazır: “Rusların gəmiləri bütün dənizlərə gedir, Azərbaycan tərəfdə yerləşmiş Gürgan sahilində yerləşən əraziyə - Cilan, əd-Dəylam, Tabarıstan və Abasquna basqın edirdilər. Bu gəmilər Bakux (Bakı) deyilən sahildə yerləşən yeri ziyarət edirdilər. Bura ağ və digər rəngli neftlərin mədənidir və yalnız allah bilir ki, buradan başqa daha

40

harada dünyada ağ neft var? Bu sahillər Şirvan dövlətinə aiddir. Bu neft çıxan yerdə alovun mənbəyi olan vulkan yerləşir. O hər bir zaman təhlükəlidir və çox hündürə od püskürdür. Eramızın 930-cu ilində ərəb coğrafiyaçısı Əbu İshaq əl-İstəhri Bakıda ağ və tünd boz

neftin çıxarılmasından söz açır. 942-ci ildə Bakı şəhərində olmuş ərəb səyyahı Əbu Dülaf Bakını aşağıdakı kimi təsvir etmişdir: “Mən Şirvan əyalətlərinə məxsus olan Baküyə adlı yerə çatmayana qədər böyük Tabarıstan (Xəzər) dənizi sahili boyunca ağacların kölgəsində səksən fərsah gedirdim. Orada mən gündəlik icarə haqqı min dirhəmə çatan neft mənbəyini tapdım, onun yanında isə - gecə və gündüz fasiləsiz axan jasmin yağı kimi ağ olan digər neft mənbəyini aşkar etdim, sonuncunun icarə haqqı birinciyə bərabərdir” . Əbu Dülaf tərəfindən göstərilmiş məlumatlar çox dəyərlidir, çünki hər neft quyusundan min dirhəm təşkil edən, ümumilikdə iki neft quyusundan alınan gəlirlər haqqında təsəvvürlər yaradır. Bu məbləğ o zamanlarda neftin çox miqdarda çıxarılmasını qeyd edir və ərəblərin dövründə icarə haqqı sisteminin və neftin çıxarılamasına dair icarənin mövcudluğunu sübut edir. O ki qaldı bu məlumatda qeyd olunan icarə haqqına, görünür ki, burada söhbət icarəyə verilmiş dövlət neft quyuları barədə gedir və hər quyudan alınan göstərilmiş min dirhəm gəlir dövlət tərəfindən fərdi şəxslərdən alınan icarə haqqıdır. Neft mənbələrinin istismarının göstərilmiş üsulu həmçinin daha sonra səlcuqların və onlardan sonra gələn digər hakimiyyətlərin dövründə də tətbiq edilirdi. XI əsrin birinci rübündə Əl-Biruni Bakı haqqında çox qısa söyləyir: “Bakı – ağ neftin mədənidir”. 1131-ci ildə Xəzər dənizinin cənub qərb sahilini səyahət etmiş ərəb səyyahı Əbu Həmid əl-Əndalusi əl-Harnati Abşeronun və Bakı yaxınlığında Xəzər dənizində yerləşən adanın neft verən torpaqlarını bu cür təsvir edir: “Orada kömür kimi qara ada var, ondan acı, pis qoxulu su axır; və bu su ilə birlikdə əla sarı misə oxşayan dördbucaqlı daşlar çıxır. Insanlar onları tərəzi daşı kimi istifadə etmək üçün götürür. Bu adanın əks tərəfində isə dənizin yaxınlığında kömür kimi qara torpaq var, orada ot bitir, müxtəlif heyvanlar yaşayır. Həmin qara torpaqdan bitum və həm qara həm də ağ neft çıxır. Bu torpaq Şirvan əyalətində Bakının yaxınlığında yerləşir”. XII əsrdə (1188-ci il) dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin qələmə aldığı “Leyli və Məcnun” poemasında da (bu poemada Leyli ərəb qızı deyil, türk qızı kimi qələmə alınır və bunu poemada olan bu sətirlər də göstərir: - Qəmzəsi ox kimi süzüb gedərdi, Ərəb türk yurduna hücum edərdi) biz yəqin ki, Bakı neftinə və yanar qazına işarə edilən belə beytlərə rast gəlirik:O bir yerdədir ki, xərabəzardır (söhbət Leylinin yaşadığı Baxdıqca qorxuncdur, sanki məzardır yerdən gedir)Qara bulud kimi o çirkin diyarNeft kimi alışıb, tutuşub yanar.

Odla su arası olmuşdu yeri (Xəzərin içində və sahilində yanan qazlara işarədir)Bir pəri üzlüydü o gözəl pəri...

ХIII əsrin əvvəllərində Abşeronda olmuş ərəb tarixçisi Məhəmməd Bekran öz kitabında Balaxanıda kəhriz üsulu ilə neft çıxarıldığını göstərir, yəni bu quyular

41

Abşerondakı ilk neft mənbələri haqqında məlumat verir. Bakı və Abşeron nefti haqqında avropalıların ilk məlumatı XIII əsrə aiddir. Bu əsrdən başlayaraq bütün dünyada məşhur olan avropalı səyahətçilər - venetsiyalı Marko Polo, Barbaro Ramuzio, İosofato Barbaro, Ambroziy Kontarani, fransalı rahib-missioner Jurden Katalini de Severak və başqaları Abşeronda olublar və şərqli müəlliflər kimi onlarda bu yerlərdə çoxlu neft hasil edildiyini bildiriblər. Marko Polo Azərbaycan ərazisində “qara qızıl”ın hasilatı faktını qeyd etmiş yəqin ki, ilk avropalı idi. Uzaq Şərqə (1271-ci il) səfəri zamanı yolu Azərbaycanın cənubundan, Təbriz şəhərindən keçən Marko Polo neft haqqında eşitdiklərini belə yazmışdır: “Gürcüstanla sərhəddə yağ mənbəyi var, özü də lap çox......Fəvvarədən o qədər çox neft axır ki, bu neftlə eyni zamanda yüz gəmini doldurmaq olar”. Marko Polonun bu məlumatı o dövrdə artıq Bakı neft mədəninin yüksək inkişafından xəbər verir.Neft hasılatı və hətta neftə qoyulmuş vergilər barədə başqa mənbələrdən də məlumat almaq olar. Bunu Bakının qala hissəsində yerləşən Cuma məscidinin minarəsinin özülündə Olceys Məhəmməd Xudabəndiyə (1304-1316) məxsu daş yazı da sübut edir. Mətndən məlum olur ki, “ Bu damğanin sahibi-dünyanı fəth etmişın (yəni Olceysin) göstərişi ilə şəhər və əyalət əhlindən neftə görə alınan müxtəlif vergılər ləğv edilir”.Azərbaycanın və İranın ərazisindən keçib gedən Fransalı missioner-rahib Jurden Katalini de Serverak da (təqribən 1320-ci il) öz qeydlərində Bakının adını çəkir. O yazır: “ Bakı adlanan bir yerdə quyular qazmışlar, bu quyulardan “naft” adlı yağ çıxarırlar. Bu yağ əla yanır və müalicə edir, o, həqiqətən yaxşı alovlanır”. Jurden de Serverakın məlumatı ona gorə daha çox maraq doğurur ki, Marko Polodan fərqli olaraq, o, neft yatağının Bakıda olduğunu , quyulardan çıxarıldığını, həmçinin yanan yağın yerli əhali tərəfindən “naft” adlandırıldığını bildirir.Həmdullah Qəzvini (1282-1345) “Nüsrət əl-kulub” adlı əsərində (1339-1340-cı illər) Bakı neftinin kol üsulu ilə hasilatını belə təsvir edir: “Onun böyük yataqları Bakıdadır. Və orada neftin üzə çıxması üçün quyu qazılan yer vardır. Neft suyun üzündədir və onu həmən mənbələrdən əldə edirlər”.İtaliyalı İosofato Barbaronun yol qeydlərində (1474-1479- cu illərə aiddir) bunlara rast gəlmək olar: “Dənizin bu hissəsində (söhbət Xəzərdən gedir) digər Baka adlanan şəhər var. Bu səbəbdən dəniz Bakı dənizi adlanır. Onun yanında qara, çox üfunətli yağ çıxan dağ var...”.Burada qeyd etmək lazımdır ki, XV-XVII əsrlərdə Avropanın bir çox ölkələrində və Şımali Amerikada nefti çox sadə üsulla əldə edirdilər – dayaz quyulara və gölməçələrə əski parçası salırdılar və ona hopmuş nefti qablara sıxırdılar. Bu dövrdə Abşeronun əhalisi isə dərinliyi 10 sajen (1 sajen- 2,13 m) olan neft quyuları və şaxtalar qazımağı bacarırdılar və nefti quyudan at qüvvəsi tətbiq etməklə çıxarırdılar.Azərbaycan coğrafiyaçısı Əbdürrəşid ibn - Saleh Bakuvi məlumat verir ki, XVI əsrin əvvəlində gündəlik neft hasilatı 200 xərvər (uzunqulaq yükü) təşkil edirdi, onun yarısını gəmilərdə daşıyırdılar. Şəhər yaxınlığında çox sayda yanan neft qazlarınım çıxdığı yerlər var idi.1560-cı ildə Bakıda olan ingilis missioneri Con Kartrayt yazırdı: “Bakı ilə əlaqədar – bu qədim şəhərdir... Bu şəhərin yaxınlığında yerin altından vuran çox maraqlı və möcüzəli fəvvarə var, oradan yerin səthinə çoxlu miqdarda qara yağ çıxır”.1572-ci ildə Bakı neftinə böyük maraq göstərmiş ingilis ticarət şirkətinin agentləri bura

42

gəldilər. Bu şirkətin agentlərindən biri Ceffri Düket öz məktublarında Bakı yaxınlığındakı olduğu yerlərdə çoxlu neftin çıxarılması haqqında məlumat verir: “Bakı adlanan şəhərin yaxınlığında qəribə hadisə müşahidə olunur. Buradan torpağın səthinə çoxlu yağ çıxırdı və bunun üçün bütün İranın müxtəlif sərhədlərindən insanlar gəlirdi... Yağın bu növü qara rəngdədir və neft adlanır... Qeyd olunmuş Bakı şəhərinin yaxınlığında həmçinin ağ və çox qiymətli yağın digər növü mövcuddur və güman edilir ki, bu bizdə petroleum (dağ-mədən yağı) adlandırılan maddə ilə eynidir”. Burada qeyd etmək lazımdır ki, XV-XVII əsrlərdə Avropanın çox ölkələrində və Şimali

Amerikada nefti sadə yolla əldə edirdilər. Məsələn, 1627-ci ilin məlumatına görə Şimali Amerika hinduları suyun üzündə yağlı ləlkələr halında olan neftı əski parçaları ilə onun səthindən yığırdılar; sonra onu şıxırdılar və qablara doldururdular. Bu dövrdə Abşeron əhalisi isə artıq 10 sajen (1 sajen - 2,13m) dərinliyində neft quyuları və şaxtaları qaza bilirdilər və nefti at qoşqusu ilə çıxarırdılar.

O zamanın neft hasilatı, bir texniki qurğu kimi – kəhrizlərin tikilməsinin texnika və texnologiyasından asılı idi. Bakıda kəhriz üsulu ilə quyuların qazılması hələ orta əsrlərdə ən yüksək səviyyəyə çatmışdı və XIX əsrin ortalarına qədər inkişaf edirdi. Kəhriz quyularının dərinliyi 30 metrə çatırdı, nefti onlardan at bağlanmış dolamaçarxların (çığrıqların) köməyi ilə çıxarırdılar. Tarixi faktlara əsasən artıq XVI əsrdə Abşeronda təcrübəli quyu ustaları yaşayıb yaradırdılar. Quyuların dərinliyi 14-16 sajenə (30-35 m) çatırdı. Quyuların dıvarlarını daşla hörürdülər, üstünü qorumaq üçün dam tikirdilər. XVII əsrdə Bibiheybət ərazisində neft quyusu qazmaq üçün yer axtarışı işləri zamanı daşla hörülmüş neft quyusu tapılmışdır. Daşlardan birinin üzərindəki yazıda göstərilirdi ki, bu quyu 1594-cü ildə Allahyar Məmmədəli Nur adlı usta tərəfindən tikilmişdir. Bu fakt onu təsdiq edir ki, mexaniki üsulla neft quyularının qazılmasından 250 il öncə Abşeronda artıq 35 m dərinliyində neft quyuları mövcud imiş və onlar XIX əsrin sonunadək istismar olunmuşlar. Digər məsələ kəhrız qazımaq üçün neft mənbələrinin axtarışı idi. Kəhrizlərin tikilməsi baha başa gələn iş idi, uzun müddət neft mənbəyinin axtarışını tələb edirdi və özündə böyük risk yükü daşıyırdı. İtaliya səyyahı Pyetro della Balle (1618-ci il) Bakı neftindən bəhs edərək şəhərin yaxınlığında ucuz başa gələn xeyli neft çıxarıldığından və bunun şaha böyük gəlir gətirdiyindən danışır. Amin Əhməd ər-Razinin məlumatına XVII əsrin əvvələrində Abşeronda 500 quyu mövcud idi Onlarda qara və ya ağ neft hasil olunurdu. XVII əsrdə Bakı nefti Avropa dövlətlərinin diqqətini cəlb edir. Belə ki, hersoq Şlezviq Qolştinsqi xüsusi olaraq Xəzərin cənub və qərb sahillərinin neft sərvətləri ilə tanışlıq üçün Moskva dövləti və İrana iki səfirlik (1633-1635 və 1635-39-cu illər) göndərmişdir. Bu iki səfirliyin iştirakçısı, ədəbiyyatda Oleari adı ilə məşhur olan alman alimi, fəlsəfə magistri, riyaziyyat sahəsində mütəxəssis, astronom və coğrafiyaçı Adam Elşleger 1639-cu ildə Xəzər sahilinə səyahət etmişdir. Oleari “xüsusi yağın”- neftin Xəzər dənizinin səthi üstündə çox olmasını qeyd etmişdir. Bakı neft quyularını o, belə təsvir edir: “neft burada Bakı və Barmaq dağı (yəqin Beşbarmaq dağı) yanında daimi quyulardan çıxan xüsusi yağdır. O, burada çox böyük miqdarda yığılır və xəzlərdə böyük arablarla biz özümüz gördüyümüz kimi satış üçün daşınır. Martın 2-si biz dağı tərk edib dənizdən dörddə bir hissəs məsafəsində yerləşən düzə gəldik. Hündür “Barmaq” dağının yanından keçərək

43

dəniz yaxınlığında yerləşən neft quyularını gördük. Bu sayı 30-a qədər, bir tüfəng atışı qədər məsafədə yerləşən müxtəlif quyulardır. Onlardan çox güclü surətlə neft çıxır- oleum petroleum. Onların arasında 3 əsas quyu var idi. Bu quyulara iki sajеn (1 sajen =2,13m) dərinliyində aşağı düşmək lazım idi. Bu səbəbdən oraya bir neçə köndələn taxtalar qoyulmuşdu. Onlardan nərdivan qismində istifadə etmək olurdu. Yuxarıdan mənbələrin sanki qaynayan səsini eşitmək olurdu. Onların iyi kifayət qədər güclüdür. Belə ki, ağ neftin qoxusu qara neftə münasibətdə daha xoşdur. Burada həm qara, həm ağ nefti götürmək olar, lakin birincisi ikincisindən çoxdur”. Övliya Çələbi (XVII əsr) özünün “Səyahətnamə” kitabında Bakı nefti haqqında demişdir: ”Neft hasilatı ilə məşqul olan insanlar quyulara düşürlər, gecə-gündüz neft hasil edirlər və keçi dərisindən tuluqlara doldururlar.Sonra tacirlər onu alıb müxtəlif ölkələrə daşıyırlar.Neft 8 rəngdə olur, ancaq ən yaxşısı sarı neft sayılır.Qara neft şahın mülkiyyətindədir”. XVII əsrdə Azərbaycanda olmuş hollandıyalı dənizçi səyyah Yan Streys “Səyahət” adlı əsərində yazır: “Ayın 5-də (sentyabr, 1666-cı il) Parmax və ya Barmax (Beşbarmaq) dağının yanından ötdük; bu dağ dənizin yaxınlığında olub ağ və qara petroleumun və neftin yerdən fəvvarə vurub axması ilə məşhurdur... Bu dağın üstündə bir zamanlar güclü qalalar var imiş, Xəzər dənizini və ətraf torpaqları bu yandan qoruyarmış, hələ indi də enli divarların və dəyirmi meydançaların nişanələri və özülü görünməkdədir. Onların arasında qazıldıqdan sonra içi daşla hörülmüş quyular qalmaqdadır.Neft və petroleuma gəldikdə isə o, torpağın təkindən yer qatını oyub çıxaraq, qayaların arası ilə şaxələnib axır. Burada təqribən 40-a kimi neft quyusu vardır, ancaq başlıcası üç quyudur, neft onlardan bulaq kimi qaynayıb çıxır”. Alman səyyahı Egelbert Kempfer (O, 1651-ci ildə Almaniyanın Lemqo şəhərində doğulmuş, təhsilinə görə həkim imiş) 1683-1693- cü illərdə İsveç səfirliyinin İranda katibi vəzifəsində çalışarkən Rusiyada, Azərbaycanda və Hindistanda da olmuş və öz təəssüratlarını beş hissədən ibarət əsərlər şəklində nəşr etdirmişdir. Bu əsərlərin ikinci hissəsində “Bakı yarımadasının Yeddi möcüzəsi” adlı kitabında Bakının və Abşeron yarımadasının (müəllif onu Okesra adlandırır) neft quyularından danışılır. O, bu yerlərə 6-8 yanvar 1683-cü ildə şəxsən gəlmişdi. Onun yazdığına görə:“ Suraxanıda əbədi atəşlərdən 1000 addım şimal-qərbə tərəf möcüzəli bir şey var.Yəni ağ nefti mənbələri. Amma onlar elə bir ucqar yerdə yerləşirlər ki, əvvəldən onların burada olmağı bilinməz. Uzunluğu təqribən 100, eni 200 addım olan sahədə ağ neft çıxarmaq üçün qazılmış iki işləyən quyu, səkkiz işləməyən quyu vardı. Dar quyuların dərinliyi təqrıbən 40 hörgü olardı. Quyuların ağzına daş və kol döşənmişdı. Quyular adi üsulla – bel və külünglə qazılmışdı. E. Kempfer zəngin ağ neft yataqlarının nəzarətsiz, başlı-başına buraxıldığını bildirib yazırdı ki, “buna avropalı mat-məəttəl qalır”. O, həmin mənbələrdən (quyulardan) birini təsvir edərək yazır: “Quyuları heç bir çəpər və ya divarla dövrəyə almamışdılar,üstünü qapaqla örtməmişdilər; ağzına daş düzüb torpağı bərkitməmişdilər, daşlar burada quyu olduğunu bildirir, qoymurdu ki, içəriyə zir-zibil düşsün. Məni iki şey heyrətə saldı:1) zərif maye açıq quyunun dibində qalsa da azalmırdı, öz təsirini və büllur saflığını itirmirdi, halbuki ağzı kip bağlanan bardaqlarda saxlananda korlanırdı və 2) təbiətin nadir dəfinəsi qıfılsız və mühafizəsiz qalırdı.” O, sözünə davam edərək bildirirdi:” Bizim ölkədə heç kəs dəfinəni belə saxlamağa ürək eləməz....” Alman səyyahı Balaxanıda qərbdən şərqə 100 addım uzanan sahədə qara neft yatağı

44

ərazisini də gəzmişdi: “Qərbdə ağ neft yatağından iki saat uzaqlıqda qara nefti istehsal edən möcüzəli məntəqə yerləşir. Neftin hasilatı üçün çoxlu nazik şaquli quyular qazılıb, onların bəzilərində neft daimi və çox miqdarada çıxır... Gilli süxur quyunun divarlarını möhkəmlətməkdə, kankanların həyatı üçün təhlükə doğurmadan istənilən dərinliyə çatmağa imkan verir… Burada neft çıxarılması üçün müxtəlif yerlərdə nizamsız şəkildə çoxlu quyu qazılmışdı, amma hamısı işləmirdi”. O, daha sonra yazırdı: “Quyular 30 qulac ( 1 qulac təqribən 90 sm – dir) və daha çox dərinliyə qazılmışdır, ona görə yox ki, neft damarları bu dərinlikdən axır, ona görə ki, səhər açılanda fəhlələrin çıxaracaqları mayenin gecə sızılıb yığılacağı çox dərin xəndək olması gərəkdir... ”. E. Kemfer quyulardan neft çıxarılması üsulunu da təsvir etmişdir: “Neft quyudan dəri tuluqlar vasitəsilə əllə və ya kiçik dolamaçarxlarla çıxarılır... Tuluqları qaldırmaq xüsusi mexanizimlər vasitəsilə yerinə yetirilir, yəni vaxtaşırı dəyişdirilən bir cüt atın hərlətdiyi dolamaçarxlar vasitəsilə quyudan çıxarılırdı. Bir neçə gecə saatlarını istisna etməklə, iş burada heç vaxt dayanmır... Dıgər quyular arasında daha çox neft verən quyunun ağzına bayırdan daş düzülmüş, üstündə qurğu düzəldilmlşdi. Neft güclü şırıltı ilə ora axırdı”. E. Kempferin sözlərinə görə: “...neft xüsusi olaraq düzəldilmlş tağlı tikililərdə saxlanılırdı- eni yeddi addım, uzunluğu on yeddi addım idi, dərinliyini ölçmədim... Təkcə neft saxlanılması üçün deyil, həm də oradan götürülməsi üçün çox münasib idi, çünki hər iki tərəfdən açıq idi, istənilən səviyyəyə enməkdən ötrü pıllələr düzəltmişdilər”. E. Kempferin məlumatına görə quyularda qan-tər içində işləyən fəhlələr hər ay 7-8 abbası əmək haqqı alırdılar. Hər gün 80 arabada neft daşınırdı; hər arabaya müxtəlif ölçülü 7-8 dəri kisələrdə 10-20 batman (1batman – 8,2 kq) neft yüklənirdi.Gün ərzində 8 mindən 10 min batmanadək neft çıxarılıb daşınırdı. Neft tuluqlarda 4 təkərli arabalarda Şamaxı və Bakı şəhərlərinə daşınır; birinci məntəqədə o dəvələrdə ölkənin içinə göndərilir, ikincidə isə su ilə Girkan, Özbək və Çerkez vilayətlərinə və Dağıstana...”(Bakı xəbərləri, 1883, №5-7). Neft quyuları əsas etibarı ilə şah (Səfəvilər) xəzinəsinə məxsus idi və il ərzində 7 min tümən gəlir gətirirdi. Lakin Kempfer bu rəqəmə şübhə etdiyini vurğulayır. Bundan başqa E. Kempfer öz yazılarında Abşeronda təbii qazların yer səthinə çıxmasını təsdiq edir. O, “yanan çölü” belə təsvir edir: “ O özünəməxsus və gözəl görüntüdür. Bəzi çatlar böyük alovlarla yanır. Digərləri isə daha sakit alov saçır və bununla da onlara yaxınlaşmağa imkan verirdi; üçüncüləri isə tüstü, bəzən isə çöx üfunətli ağır neft qoxusu olan buxar saçırdı. Bu uzunluğu 88, eni 26 addım olan sahəni əhatə edirdi”. Bakıdakı neft quyularının bir qismidə Bibiheybət türbəsi vəqfinə məxsus idi və gəlir şeyxlərin ixtiyarına keçirdı. Quyuların digər bir hissəsinin sahibləri olan ayrı-ayrı şəxslər dövlətə vergi ödəyirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər XVIII əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan (bu dövrdə Azərbaycan ərazisi 17 xanlıqlara bölünmüşdü) əlverişli hərbi-strateji və ticarət yolu baxımından dünya dövlətlərinin diqqətini özünə cəlb edirdisə, artıq həmin dövrdən başlayaraq onların xarici siyasətində bu region zəngin neft mənbəyi kimi də mühüm yer tutmağa başlayır. XVIII əsrin ilk rübündə Bakını Rusiyanı Şərq ilə ticarətinin inkişafı üçün dayanacaq məntəqəsi qismində qiymətləndirən I Pyotr Bakı rayonu ilə maraqlanmışdır. Onu xüsusən “ağ neft” adlanan məhsul cəlb edirdi. 1723-cü ildə general Matyuşkinə I Pyotr əmr etmişdi:” Bakıya get və tezliklə Allahın köməyi ilə bütün bu işlərə yol tap. Lakin Bakı çox

45

keyfiyyətli neftlə zəngindir. Əmr elə bir neçə put ağ nefti Bakıdan alsınlar və bizə göndər”. Əmri yerinə yetirən general Matyuşkin 1723-cü ildə Bakını zəbt etdi. Gələn il o yenə də Matyuşkinə əmr etdi: “Min pud ağ neft və yaxud nə qədər mümkündürsə göndərsinlər və burada usta axtarın”. Matyuşkin Abşeronda bir neçə dəfə olmuş, neft quyularını müfəssəl siyahıya almış və neftli qaz yataqlarının planını tərtib etmişdir. O, 1719-cu ildən 1727-ci ilədək Xəzəri tətqiq edən F.İ. Soymonovun rəhbərliyi altında 1731-ci ildə Xəzər dənizinin birinci mətinli atlasını çap etdirmişdir.Onun Bakı və Abşeronun palçıq vulkanlarının və neft mənbələrinin təsviri ilə bağlı yazdıqları çox maraq doğurur: “Səhərdən 12 verst məsafədə quru düzənlikdə bir neçə verst uzunluğunda neft yataqları vardır və bəziləri burada alovlanır. Yeraltı oddan yanan buxar (o, yəqin ki, yanan qazın buxara çevirdiyi suyu nəzərdə tuturmuş) yer üstünə qalxir və o müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Ətrafında 4-10 metr dərinlikdə ağ neft olan , daşla kilidlənmiş quyular və daima od püskürən torpaq sahələri yerləşib. Bütün ərazıdə o qədər yeraltı qaz mənbələri var ki, əgər 2-3 verşka (0,13-0,19 m) dərinlikdə yeri müəyyən “istənilən düzülüşdə” qazsan və ora od yaxınlaşdırsan, onda “alov bu quyudan yarım arşın hündürlüyə qalxacaqdır”. Ona görə də evlərin (həyətlərin) qum döşəməsindən 4-5 verşka (0,25-0,31 m) hündürlükdə quyunun ağzına borucuq qoyurlar və “elə ki, oradan gələn buxara yanan yonqar və ya saman yaxınlaşdıran kimi o elə alovlanır ki, insanlar yandırılan tonqalda özlərinə xörək bişirirlər”. Bakının yaxınlığında “çox yerlərdə quyular və mənbələr var, orada su qumla birgə maye məcun şəklində hər müəyyən vaxtdan bir həll olunur və hündürlüyə püskürür”. Ən çox neft mənbələri Abşeron torpaqlarına yayılmışdı. 1730-cu ildə Bakıda artıq neft mədənləri qurulmuşdu və o dövr üçün onlar çox neft verirdilər. Qafqazda xidmət edən mayor İ.Herber Bakı neft mədənlərini belə təsvir etmişdir: “ Neft kəhrizlərdən əxz edilir, hansılar ki, Bakıdan yarım gün məsafədə daşlıq yerdə yerləşirlər, bu kəhrizlərdən bəziləri qara və bəzisi də ağ neft vurur...”. 1733-cü ildə Abşeron müvəqqəti Rusiyaya tabe edilən zaman ( I Pyotrun 1722-1723-cü ildəki işğalçı yürüşləri ilə zəbt olunmuş Azərbaycan torpaqlarını Rusiya 1735-ci ildə bağlanmış Gəncə müqaviləsinə əsasən İrana qaytardı) İrandakı rus səfirliyinin əməkdaşı doktor İoann Lerxe Bakı neft rayonuna gəlmişdir. O yazmışdır: “ 30 iyunda mən Balaxanıya qara neft mənbəyinə tərəf 5 verst keçdim. Bu quyuların vasitəsilə İran şahı ticarət aparırdı və onların sayı 52 idi. İndi isə onların normal vəziyyətdə olanının sayı yalnız 26 idi. 26 sajen dərinliyində olan quyulardan yetərincə güclü surətdə neft çıxır və onun hasilatı gündə 500 batmandır (1 batman-8.2kq). Neft fəvvarəsi o qədər güclü vurur ki, onun səsini eşitmək olur. Quyulardan götürülən nefti böyük və dərin quyulara tökürlər.Ordanda böyük dəri tuluqlarda arabalar ilə Bakıya daşıyırlar, qalıqları 3 quyu və ya anbarlara tökürlər və Gilan, Şamaxı və digər yerlərdə satırlar və qalan hissəsini şəhərdə istifadə edirlər”. 1739-cu ildə akademik İ.V. Veytbrextin içində Abşeron nefti haqqında çoxlu məlumat olan “Neft haqqında” adlı ilk əsəri çıxmışdır. Neft haqqında yazılan bu elmi əsər tanınmış hidroqraf F.İ Saymonovun hələ 1728-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyasına göndərdiyi dürüst məlumatlara əsaslanırdı. O illərdə ingilislər yenidən Bakı neftinə maraq göstərdilər. 1741-ci ildə ingilis-rus

ticarət şirkətinin müdirlərindən biri С.Hanvey Bakıya ezam olunmuş və ona Bakı neft mədənlərinin vəziyyətini yerində öyrənmək tapşırılmışdı. Bakıdan qayıtdıqdan sonra

46

C.Hanvey 1754-cü ildə “Xəzər dənizində İngilis ticarəti barədə tarixi xülasə” adlı geniş əsərini yazmış və orada Bakı rayonunda neft işinin mövcud vəziyyətini, o cümlədən Bakıda və Çələkən adasında neftin zəngin olmasını qələmə almışdır.

1770-ci ildə Bakıda olan akademik Samuel Qotlib Qmelinin yazılarında Abşeronun neft mənbələri haqqında səhih məlumatlar tapılır. Akademik S. Qmelin Bakıda neft qyuylarının inşaası üsullarını öürənmiş, ilk dəfə qaz quyusu qazmağın imkanı və onun yanacaq kimi istifadə olunması fikrini söyləmışdir. Neft quyularını təsvir edərkən o, qeyd edir ki, Balaxanıda quyuların dərinliyi 19-23 sajenə (40-50 m) , quyunun diametri və ya kvadrat tərəflərin en kəsişi 2-3 futa (1fut - 30,48 sm),yəni 0,7-1 m-ə çatır. Öz hesabatında (1771) alim qeyd edir:” Ağ neft burada indi yalnız bir mənbədən çıxır. Amma yerli əhali iddia edir ki, onu vaxtaşırı istifadə edirlər. Bəzən o bir mənbədən, bəzən isə digər mənbədən çıxır. Bəzən isə olur ki, biri o birisindən zənginliyinə görə üstünlük təşkil edir. Bu quyu sönməz məşəldən çox az məsafədə yerləşir. Təxminən yarım verstə qədər ondan qərbə tərəf. Onun dərinliyi 30 fut, dairəsi isə 2 futdur.Quyu daşlarla bağlanıb,onların arasına gil qoyulub.Onun üstündə Bakı xanının adı yazılıb və buna görə xan tərəfindən təyin edilmiş nəzarətçi möhürü götürmüyənə qədər nefti heç kim dəyə bilməz. Yerli sakinlərin dediklərinə görə Bakı xanının duz və neftdən əldə edilən gəliri otuz beş mindən qırx min rubula qədər təşkil edirdi. Duzun 1 pudu 7-8 qəpiyə, 15 funtlu (girvəngəli) qara neftin batmanı isə (yandirmaq üçün istifadə olunan) 5 qəpiyə satılır. [Гмелин С.Г. «Reise durch Russland zur Untersuchung d. drei Naturreiche» (СПб., 4 части, 1770-1784гг.)]. 1776-cı ildə çap olunmuş “Xəzərə səyahət” kitabında məşhur rus səyyahı A.S.Kriçavski yazır ki, sakit dənizdə çıxıntılı qaya daşlarının ətrafının yağlı maye ilə örtülü olması, suyun dibindən qaz qabarcıqlarının püskürməsi sahədə qaynayan vulkan kraterinə bənzəyirdi. 1781- 1782-ci illərdə Xəzər dənizinin coğrafi və geoloji xüsusiyyətlərini öyrənən admiral M.Voynoviçin ekspedisiyası da Çılov adaları yaxınlığında su üzərində nazik neft laylarının üzməsini müşahidə etmişdir.“ M.Voynoviç yazırdı – Bu görüntü başqa cürə izah oluna bilməz, necə ki, dənizin səthində üzən neft onun dibində olan təbii çeşmələrdən çıxır, və bütün Bakı sahilləri belə çeşmələrlə boldur, və yəqin ki, onların bəziləri yeraltı keçidlərlə dənizin dərinliklərinə uzanır”. Donanmanın yürüşü barədə 1809-cu ildə Peterburqda nəşr olunan “ İstoriçeskiy jurnal”da alim Karl Qoblits tərəfindən böyük material dərc olunmuşdur və orada maraqlı faktlar bildirilir: “ ... Bakı yaxınlığında Renos (Çılov) adası rayonunda dəniz suyu ağır və yağlıdır, kəskin neft qoxusu verir. Adanın yanında ekspedisiyanın üzvləri böyük neft gölməçələri aşkar etmişlər”. 1796-cı ildə Bakıda olmuş məşhur təbiətşünas marşal Fridrix fon Biberşteynin də söylədikləri maraqlıdır: “Abşeron yarımadası tükənməz neft ehtiyatına malikdir...”. ХVIII axırında Bakıda dəmir borularla bir neçə metrə dərinləşdirilmış çoxsaylı neft

quyuları artıq məlum idi. Abşeron nefti haqqında XIX əsrin əvvəllərində burada olmuş məşhur səyyah, alim və coğrafiyaşünas, əslən azərbaycanlı olan Hacı Zeynalabdın ibn Axund İskəndər Şirvaninin də əsərlərində maraqlı məlumatlar vardır. S.Qmelinin məlumatlarını Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə girməzdən öncə Bakıda

olan digər məşhur səyahətçi A.Yarsev təsdiq edir.1812-ci ildə A.Yarsevin “Rusiya dağliq tarixi” əlyazısında Bakı mədənlərinin təsviri belə verilir. “Bakının yanında ağla sığmayan miqdarda dağ yağı və ya neft var, çünki Bakıya 12 verst qalmış Balaxanı vilayətinin bir

47

sıra kəndində 25 açıq yağ quyusu var, hərçənd yağ bulaqları tez-tez quruyur və buna görə də yeni quyuları basdırmağa məcbur edirlər; lakin köhnələri də tez vaxtda basdırılmır və onları ehtiyatla bir müddət açıq qoyurlar, ona görə ki, adətən bir neçə aydan sonra orada neft bulaqları əmələ gəlir”.

Sonra A Yartsev yazır: ”Yalnız Bakı xanının ölkədə olan bütün dağ yağını satmağa hüququ var. Balaxanıda hasil olunmuş neftin satıldıqdan sonra artıq qalan miqdarı Bakıya göndərilirdi. Şəhərin kənarında 15 dənə qazılmış və daşla hörülmüş quyu var. Ehtiyatda olan yağ bu quyulara tökülür və alıcılar götürənə qədər orada saxlanılır”. [Ярцев А. Российская горная история (рукопись), ч.7, кн.1, № 43. Из книги К.А. Пажитнова. Очерки по истории Бакинской нефтедобывающей промышленности. М.-Л., 1940, с.11]. Sənədlər təsdiq edir ki, ən qədim neft quyuları (cəmi 20 sajen dərinliyində) Abşeronun aşağıdakı kəndlərində yerləşirdi: Balaxanı, Suraxanı, Bibiheybət, Sabunçu, Romanı və Şubanı. Onların çoxu Balaxanıda yerləşirdi. Balaxanı əhalisi tərəfindən tapılmış yazılı daşa əsasən Xələfi quyusu 200 il bundan əvvəl yenidən qurulmuşdur. Aşağıda göstərilən qədim quyular: Çambu, Hacı Zurabi, Dostakov, Salahi,Urusi, Kazı, Şah-səfi, Ağai, Əlibəyi, Həsənəli, Hənəli, İrzaqulu və s. XVIII əsrdə tikilmiş və Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olandan çox əvvəl bərpa olunmuşdur. 1803-cü ildə bakılı Qasım bəy Mənsurbəyov- dünyada ilk dəfə olaraq Bibiheybət buxtasının sahilindən 18-30 metr məsafədə yerləşən iki quyuda neft hasilatına başlayir. Lakin 1825-ci ildə Xəzərdə baş verən güclü fırtına hər iki quyunun dağılmasına səbəb oldu və bu ilk “neft mədəni”nin fəaliyyətinə son qoydu (Amerikalılar dəniz neft mədəninin başlanğıcını 1896-ci il hesab edirlər, onun ilk banisini isə - Kaliforniyadan olan Uilyamsı, beləki, o, dənizdə torpaqla doldurulmuş sahədə quyular qazmışdır). Bakı xanlığında neft mənbələri Bakı xanı Huseynin mülkiyyəti idi və onlardan ildə 200 min pud neft çıxarılırdı və onun satışından xan xeylı gəlir əldə edirdi. 1806-cı ildə burada 50 neft quyusu var idi. 1806-cı ildə Bakı xanlığı Rusiyaya birləşəndən sonra neft quyuları dövlətin mülkiyyətinə keçdi və 1808-ci ildə hökumət xanın neft quyularından gəlir mənbəyi kimi istifadə etməyə başladı. Bakı xanlığının tamamilə Rusiyaya birləşdirilməsi ərəfəsində burada 116 ədəd quyu qara neftlə və bir quyu ağ neftlə mövcud idi. Qafqazın baş komandanı general N.F. Rtıişevin 30 iyul 1813-cü il tarixli raportuna əsasən (neft quyularından və digər vergilərdən xəzinəyə gələn gəlirlər haqqında) iltizam vergisi 4 il ərzində 450 min rubl gəlir gətirdi. Burada qeyd etmək lazımdır ki, Abşerondan başqa neft az miqdarda Quba və Şirvan qəzalarında da hasil edilirdi. Bu qəzalar Rusiyanın tərikibinə daxil olduqdan sonra onların neft quyuları da xəzinə idarəsinə daxil olunmuşdular və iltizama verilmişdiər. Quyuları iltizama verən Quba şəhər komandanı nəzarət etməliydi ki, neftin hasilatı öz başına quyuların sayının artması yolu ilə çoxalmasın, çünki əks halda Quba neftindən xəzinə üçün daha faydalı olan, mühüm Bakı neft mədəninə ziyan vura bilər. Abşeron yarımadasında neft hasilatının sistemli şəkildə aparılması, Rusiyaya məğlub olan İranla 1813-cü ildə imzalanmış Gülüstan (indiki Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi) müqaviləsinə əsasən Bakı, Quba və Dərbənd xanlıqlarının Rusiya imperiyasına

48

tam “birləşməsi”ndən sonra baş verdi. Çar höküməti bütün neft buruqlarını 7-8 il müddətinə vergilərdən azad etdi və iltizam (otkup) sistemini tətbiq etməyə başladı.. Bununla da əhaliyə təmənnasız olaraq neftin hasilatı və ticarəti ilə məşğul olmağa şərait yaratdı. 1813-1816 –cü-ı illərdə quyuların sayı 116 ədəd təşkil edirdi ki, bunlardan 77 quyu Balaxanıda, 19-u –Bibiheybətdə, 5-i – Binəqədidə və yalnız ağ neft olan 15-i isə Suraxanıda idi. 1818-ci ildə 240 min pud neft istehsal edilmışdi. 1821-ci ildə quyuların sayı 120 – yə çatmışdı. 1813-cü ildən başlayaraq XIX əsrin ilk Bakı buruğu qurulan dövrə, yəni 70-cı illərinin əvvələrinə qədər bütün Bakı bölgəsinin neft hasilatı 20 min ton təşkil etmişdir. Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal olunandan sonra (1813 və 1828-ci illər) neft quyuları dövlət xəzinəsinin sərəncamına keçdi; rəsmi olaraq quyuların hökumət tərəfindən gah icarəyə (iltizama), gah da xəzinənin idarəçiliyinə verilməsi sistemi tətbiq olunur. İltizam sistemi – neft quyularının yerləşdiyi torpağın sahıbı və onu müəyyən şərtlərlə müvəqqəti istifadəyə götürən icarəçi arasında olan qarşılıqlı öhdəliklər sistemidir. Tarixçilər iltizam sisteminin Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsindən, yəni 1806-cı ildən əvvəl də mövcud olduğunu bildirirlər. Bu torpağın sahibi olan xanlar müvəqqəti istifadəyə yalnız neft quyularını deyil, neft anbarlarını, duz göllərini və d. obyektləri də verirdilər. Rusiya hökuməti Abşeron işğal olunduqdan sonra xanlardan bu sistemi irsən qəbul etmişdi.

Abşeron neft quyuları 1806-cı ilin axırindan 1824-cü ilə qədər, 1826-cı ildən 1834-cü ilə qədər və 1850-ci ildən 1872-ci ilə qədər iltizamçılara məxsus idilər, bu illər arasında isə xəzinənin idarəçiliyində idilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyanın hakim və ictimai dairələrində neft siyasəti ilə bağlı fikirlər müxtəlif idi: ümumiyyətlə, iltizam sisteminin həm tərəfdarları, həm də əleyhidarları var idi. İltizam sisteminin ən qızğın tərəfdarlarından biri Qafqazın baş komandanı general N.F.Rtişev və çar senatoru P.P.Qaqarin idi. Bu sistemin əleyhidarları (Bakı neft mədənlərinin nəzarətçisi Reut, Dağ-mədən ekspedisiyasının rəisi E.Eyxfeld, st.- katib M.P.Vronçenko, iri neft sahibkarı V.İ.Raqozin, alim D.İ.Mendeleyev və b.) isə Baki neft mədənlərində iltizam sisteminin ləğvinə və birbaşa dövlət idarəçiliyinə verilməsinə çalışırdılar. 18 il ərzində Bakı neft quyuların ilk iltizamçısı 1808-ci ildən başlayaraq quberniyanın katibi M.M.Tarumov olmuşdur. 1819-cu ildə Dağ-mədən ekspedisiyasının rəisi E.Eyxveld, mədən təsərrüfatının maliyyə vəziyyəti ilə tanış olduqdan sonra hökumətə məruzə edirdi ki, iltizamçı M. Tarumov hər il iltizam məbləğindən artıq 12128 rub. xalis mənfəət əldə edir. O iltizamı ləğv etmək və neft və duzu xəzinə idarəçiliyinə götürməyi təklif edirdi. Çar xəzinəsi diqqətlə iltizamçıların hərəkətlərinə nəzarət edərək, eyni zamanda onların inhisarçı maraqlarını və hüquqlarını qoruyurdu və onlardan başqa heç kəsə neft satmağa icazə vermirdi. Məsələn, 1821-ci ildə Xəzinə və M. Tarumov arasında bağlanmış müqavilənin 6-cı bəndində yazılıb: ”Birinci dəfə kənar şəxsin gizli şəkildə nefti satmağına görə 1000 rubl məbləğində xəzinəyə pul keçirməlidir və bütün neft iltizamçıya verilməlidir, əgər bu hadisə ikinci və ya üçüncü dəfə təkrar olunursa bu cərimədən başqa gizli satıcılar məhkəməyə verilir. [ЦГИА Азерб. ССР (сейчас ГИА АР), ф.24, оп.24, д.109, с.24].

49

Müqavilə iltizamçıya aşağıdakı hər şeyi təmin edirdi: qazımaq və quyunun təmiri üçün iş qüvvəsi, neftin quyudan çıxarılması və şəhər anbarlarına daşınması, habelə qazımaq və yeni neft mənbələrini axtarmaq hüququnu. İltizamçı öz növbəsində bağlanmış müqaviləyə əsasən Bakıda neft hasilatina görə iltizam məbləğini ödəyirdi. İki yüzdən çox neft quyusu bu üsulla istismar edilirdi. Bu sistem neftşıxarma sənayesinin sosial-iqtisadi strukturuna yeni ünsür gətirirdi. XIX əsrin birinci yarısında neftçıxarmada daha bir mühüm hadisə ondan ibarət idi ki, neft quyularında hələ xanlıq dövrlərindən bura cəlb edilmlş Balaxanı kəndliləri təhkimçi kimi işləyirdilər. Ətraf kəndlərin kəndliləri neft mədənlərinə cəlb olunurdular və bundan imtina edə bilməzdilər. Onlar gördükləri işin müqabilində sabit şəkildə əmək haqqı alır, vergıdən azad olunurdular. Təhkimçi əməyi yalnız neft quyuları xəzinəyə məxsus olanda deyil, həm də bu quyular iltizamçıların əlinə keçəndə də tətbiq olunurdu. XIX əsrin 25-ci illərindən çar Rusiyası Xəzər dənizinin qərb sahilinin, xüsusən Abşeron yarımadasının zəngin neft ehtiyatlarını tədqiq etməyə başlamışdı. Bura 1825-ci ildə “Zodiak” adlı korvetdə (üç dorlu qarovul hərb gəmisi) akademik E.İ.Eyxvald və dağ-mədən mühəndisi N.İ.Voskoboynikov göndərilmişdilər. E.Eyxvald Abşeron yarımadasında çox məqsədli tədqiqat işləri aparmışdır. Suraxanıda, Şubanıda, Binəqədidə və Pirallahı adasında neft quyularını tədqiq etdıkdən sonra, o, təklif edir ki, “Ərazisi 30 kvadrat sajen olan, müxtəlif dərinliklərdən hər yerdən çıxan neftin çoxluluğuna görə tək olan Xəzərin sahilindəki Bakı əyalətinə” daha çox diqqət verilməlidir. E. Eyxvald öz əsəri “Reise auf dem Caspischen Meere und Caucasus”-da Suraxanıda neft istehsalı haqqında ən dolğun təsviri veribdir. Onun tərəfindən edilmış xüsusən ağ neft çıxarılan kəhriz quyularının təsviri çox maraqlıdır: “Ağ neft çıxarılan quyular Suraxanı kəndinin şimal-qərbində, kənddən təxminən 1,5 verst məsafədə yerləşir. Neftin istehsalı üçün 16 quyu düzəldilib; neftin quyuda daha yaxşı yığılması məqsədilə onların içəri hissəsi geniş, yuxarı hissəsi isə əksinə ensiz, diametrdə 1 futdan artıq olmayaraq düzəldilib. Neftin buxarlanmaması məqsədilə quyular kip yapışan qapaqlarla örtülür. Neftin yavaş gəlməsi göstərirki burada qara neftin ötürülməsi baş verir. Bir çox quyularda ağ neft su ilə birgə yığılır, hər quyu qeyri-müəyyən miqdar – yayda daha çox, qışda daha az neft verir. Mustafa adlı quyu (dərinliyi 3 sajen 6 fut) yayda 10 gün ərzində 3 pud neft verir, soyuq havada isə 1pud 10 funt (gırvəngə). Çıxarılan ağ neft balaca tuluqlarla Bakıya anbarlarda saxlamaq məqsədi ilə göndərilir.Onun rəngi tam ağ deyil və o tez-tez sarı rəngə çevrilir. Nə qədər çox havada qalırsa o qədər də saralır və bozarır”. (Qeyd. “ 1832 –ci ildə Bakı əyalətinin kəndlərinin kameral təsviri”ndə Suraxanı barədə belə yazı vardır: “ həmçinin ağ neft olan quyular vardır”).(Rusiyada neft sənayasinin ilk cağlarında aşağıdakı ölçmə vahidləri istifadə olunurdu: 1 pud = 16.38 kq; 1 sajen = 2.13 metr; 1 desyatin = 1.0925 ha). Qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə Bakı neft mədənləri birbaşa çar dövlət xəzinəsinin idarəçiliyinə 1825-ci ilin yanvarın 1-də verildi. Maliyyə naziri Kankrin həmin tarixdən neft quyularının dövlət xəzinə idarəçiliyinə verilməsi barədə qərar qəbul etdi. Ona görə də elə bu vaxtda Dağ-mədən ekspedisiyasının göstərişi ilə, sonralar istedadlı mühəndis kimi tanınan N.İ Voskoboynikov (1801-1860) Bakıya təcrübə keçməyə ezam olunur. Ona tapşırılır ki, “Bakı komendantının ezam etdiyi gizir Talalayevlə birgə Balaxanıda, Binəqədidə,Suraxanıda və Bakıda qara və ağ neft olan quyulara və yeraltı ambarlara

50

baxış keçirsinlər və onların iltizamçısı Tarumovdan dövlət xəzinə təşkilatına alınmasını və quyuların və yeraltı ambarların sayı, vəziyyəti və ambarlarda qalan satılmamış neftin həcmi barədə; bu halda xəzinəyə və iltizamçıya hansı tikililərin və əşyaların məxsus olması barədə; həmçinin Bakıda, Masazırda və Zığda təpəaltı ambarlarda satılmamış və ehtiyat neftin miqdarı və yerləşməsinin rahat olub-olmaması barədə hər ikisinin imzası ilə ətraflı cədvəl hazırlasın”. [ГИА АР, Ф.24, оп.24, д. 390,с.2]. Xəzinə ilk dəfə olaraq neft mənbələrinin inhisar istismarına başladı, il ərzində 210 min pud neft hasil etdi və cəmisi 76 min rub. xalis mənfəət əldə etdi. N.İ.Voskoboynikovun məlumatına görə ( 1 yanvar 1825-ci il) Bibiheybətin ətrafında M. Tarumova iltizama verilmiş 17 quyu və bir dənə şəxsi quyu var idi; Balaxanıda isə 82 dövlətə məxsus qara neft quyusu. N.Voskoboynikov qeyd edirdi ki, Bakının özündə, şimal qala divarları boyunca 16 daş anbar qurulmuşdur. Ora Abşeronun bütün neft quyularından arabalarla neft gətirilirdi (hal-hazırda bu anbarların yerində Milli Elimlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin binası və Sabir adına şəhər baxçası yerləşir). Quyuların dərinlikləri müxtəlif rayonlarda eyni deyildi (2-3 m və daha çox), halbu ki, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Abşeronda ayrı-ayrı quyuların dərinliyi 35 m çatırdı. 1825-ci ildə Balaxanı quyularının orta dərinliyi 12 m bir az artıq, Suraxanı - 6,4 m, Bibiheybət - 3 m artiq idi. Yazılı mənbələr və arxıv sənədləri göstərir ki, Abşeron yarımadasında neft quyularının inşa texnikası xaricdəkindən üstün olmuşdur. Quyuların divarları süxurların bərkliyindən asılı olaraq müxtəlif formada olurdu. Süxur bərk olanda quyular tərsinə qoyulmuş ehrama (piramidaya) bənzər çoxpilləli konstruksiyaya malik idilər. N.Voskoboynikovun təsvirinə görə belə neft quyuları aşağıdakı şəkildə tikilirdi. Əvvəlcə çalanı (quyunu) neftin mənbəyinəcən qazırdılar. Bu çalanın yan tərəfində, fəhlələrin qazılmış torpağı aşağıdan bir-birinə ötürməsi üçün, pilləlı yer düzəldilirdi. Pilləli çıxıntıların sayı neft quyusunun dərinliyindən asılı idi, məsələn N.Voskoboynikov göstərir ki, orta dərinliyi 4,5 sajen (9,5 m) olan quyuya 7 pillə qoyurdular. Quyuların diametri müxtəlif süxurlar üçün müxtəlif idi. Quyu divarlarının torpağının dayanıqlığı zəif olan yerlərini uçmaqdan qorumaq üçün onun diametrini bərk torpaq olan yerlərə nisbətən daha böyük edirdilər. Adətən belə quyunun yuxarı hissəsinin diametri 0,6 – 0,9 m, aşağı hissəsi isə daha böyük olurdu və bu səbəbdən quyu dibinə neft axını artırdı. Nefti quyudan qoyun və ya keçi dərisindən hazırlanmış tuluqla dolamaçarxın köməyi ilə çıxarırdılar. Quyuların dərinliyi artdıqca onların hasilatı da artırdı, ona görə də daha iri həcmlı tuluqlar (5 puda yaxın) tələb olunurdu və bu səbəbdən onları at və ya camış dərisindən düzəldirdilər və yer səthinə atla dartırdılar. O ki qaldı quyuların məhsuldarlığına, rəsmi sənədlərdə onlar 3 qrupa bölünürdü: “iri”, “orta” və “kiçik”. N. Voskoboynikova görə quyuların gündəlik məhsuldarlığı 0,5- dən 140 pudacan idi. Neft layını daha böyük dərinlikdə (35 m) açdıqda kankan quyusu gündəlik neft axınının daimiliyini təmin edirdi. Bununla əlaqədar neft təsərrüfatını daha mürəkkəb və mükəmməl təşkil etmək tələb olunurdu. Çıxarılan nefti yığıb saxlamaq üçün aralıq tutuma ehtiyac yarandı, yəni quyunun yanında açıq torpaq və ya daşla hörülmüş dəyirmi və dördkünc formada anbarlar tikilirdi. Qapalı anbarların divarlarını daş və ya kərpiclə hörürdülər. Bu anbar dolduqda ondan nefti daha iri həcmlı tutumlara nəql edir və istehlak bazarlarına göndərirdilər. 1825-ci ildə Bakı rayonunda 35 daş anbar var idi, ondan 13 mədən ərazisində və 22 şəhərdə idi. Quyuları tıkərkən əmək bölgüsü baş verdi, belə ki, neftin axtarışı, quyuların inşaası, neftin çeşidlənməsi və nəqli, neft anbarlarının tikintisi və

51

təmizlənməsi ilə xüsusi adamlar məşğul olmağa başladılar. “Dağ-mədən jurnal”ında (1827-ci il) o, qeyd edir: ”Abşeron yarımadası ağacsız və demək olar məhsul verməyən torpaq zonasıdır. Təbiət bu ölkənin çatışmamazlıqlarını bol neft və duz mənbələri ilə əvəz edib;onlar nəinki əhalinin tələblərini ödəyir, həttda onların var-dövlətini arırır.Qara neft isə qara qatrandır.O əsasən torpağın içinə axır,amma müxtəlif hündürlükdə günəş işığına və hətta dəniz dibinə çıxır”. Sonra N.Voskoboynikov хəbər verir ki, “1825-ci ildə Baki əyalətində orta dərinliyi 5 sajendən artıq, illik hasilatı 21085 pud olan 125 neft quyusu fəaliyyət göstərir”. (Sonralar N.Voskoboynikov Bakı neft və duz mədənlərinin müdir vəzifəsini tutacaq (1825 və 1834-38-ci illər) və bu Azərbaycan neftinin inkişafına müsbət təsir göstərəcək. Neft hasilatı, tədqiqatı, saxlanılması, daşınması, təhvil vermə sahəsi üzrə geniş hərəkət planı işlənməsi onun əsas xidmətlərindəndir. Hökumət adamlarının N.Voskoboynikova qarşı maneçiliyinə baxmayaraq, o, Abşeronda neft sənayesinin yaranmasına və inkişafına səbəb olan bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdir. Yəni betonlaşma, Suraxanı neftinin emalı vasitəsilə işıqlandırıcı kerosinin əldə edilməsi üçün qurğu, neft anbarlarında bölmə vasitəsilə hesabat aparmaq, evləri, küçə və dəniz fənərlərini işıqlandırmaq üçün, habelə gəmilərin su üstü hissələrinin tikilməsində istifadə olunan tikintiyə yarar ağacların hopdurulması məqsədilə skipidar, qatran və balıq yağı yerinə ağ və qara neftin istifadəsi kimi təkliflər N. Voskoboynikova məxsus olmuşdur. Qafqazda neftin istifadəsi haqqında məlumatın yığılması ilə məşğul olan Zaqafqaziya sənayeyə və ticarətə dəstək cəmiyyəti 1837-ci ildə N.Voskoboynikovun təşəbbüsü ilə yaranır. Bu cəmiyyətin fəaliyyəti Azərbaycanda və bütün Cənubi Qafqazda neftin təhvil verilməsinin yaxşılaşdırılmasına səbəb olur. Azərbaycan ustalarının kankan üsulu ilə quyu qazımaq təcrübəsindən Rusiyanın digər bölgələrində də istifadə olunmuşdur. XIX əsrin əvvələrində Abşeron yarımadası ilə yanaşı Taman yarımadasında olan neft quyuları da sahibkarları cəlb edirdi. Yeni neft yataqları aşkar etməklə neftli sahələri genişləndirmək və neft hasilatını mövcud quyulardan artırmaq məqsədilə Qaradəniz kazak ordusunun rəhbərliyi bakılılar Kərbalayi Yusif Əmirbəy oğlu və Hacı Nəbi Səfi oğlunu dəvət etmiş və onlar Kubandakı (Ekaterinador) əməklərinə görə 1833-cü ildə “ Neftin aşkarlanmasında və quyuların qurulmasında səylərinə və əməklərinə görə” çar fərmanı ilə gümüş medalla təltif olunmuşlar. Neft mənbələrini əlinə keçirdıkdən sonra çar hökuməti neft texnikasının təkmilləşdirilməsinə qayğı göstərmirdi. Neft mədənlərinin idarə olunmasının çətin bir iş olduğunu görən hökumət neft quyularını yenidən iltizama verməyə tələsdi. 1826-1834-cü illərdə xəzinə yenidən neft quyularını şəxsi adamlara iltizama verir və bundan ildə 91-97 min rub. gəlir əldə edir. O zamanlar Bakı rayonunda artıq 82 quyu fəaliyyət göstərirdi, neftin hasilatı isə ildə 340 min puda (5570 tona) qədər artdı. 1834 –cü ildə iltizam müddəti başa çatdı, lakin elan olunmuş satışa heç bir sahibkar gəlmədi və xəzinə 1850-ci ilədək neft mənbələrini özü istismar etməyə məcbur oldu. Dövlət Əmlakı Nazirliyinin Dövlət Əmlakının Xəzər palatasının 1842-ci il üçün məlumatına əsasən Abşeronda hər il 221 min pud (3776 ton) neft verən 136 quyu fəaliyyət göstərirdi. Həmdə nəzərə almaq lazımdır ki, hasil olunan neftin böyük hissəsi Rusiyaya yox, İrana daşınırdı. Quyuların ən dərini 14 sajen idi. Quyuların sayının artmasına baxmayaraq XIX əsrin 40-cı illərinin birinci yarısında illik neft hasilatı 220 min pud (3600 ton) səviyyəsində idi. Lakin 40-cı illərin ortalarından başlayaraq neft hasılatı

52

artmağa başladı və 1850-ci ildə 260-270 min puda (4260-4420 tona) çatdırıldı. Gəlirləri artırmaq üçün çar hökuməti və iltizamçılar neft satışına yüksək qiymət

qoyurdular. Beləki, məsələn 14 noyabr 1839-cu ildə “Əlahəzrətin göstərişi” ilə Balaxanıda neftin bir puduna 35 qəp. qiymət qoyulmuşdu. 1846-cı ilin yanvarında Qafqaz canişini knyaz Vorontsov Xəzər palatasına neftin dəyərinin hər pudunu 40 qəp. qədər qaldırmağı əmr etdi, 1847-ci ilin əvvəlində isə Şamaxı ticarət palatısına tapşırdı ki, neftin artıq hər pudunu 45 qəp. satsınlar.

Məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma (ata) 1858-ci ildə Bakıda və Abşeronda olarkən gördüklərini belə təsvir etmişdir: “...Sonra biz böyük quyulara baxmağa getdik. Quyular dərin idi, ən dərini 60 futa yaxın idi, ondan nə vaxtsa su çıxarırdılar. Su bir az şoran imiş, lakin o da yoxa çıxıbmış. Nə baş verdiyini öyrənmək üçün quyuya yandırılmış kəlitkə (lif) atmışlar və quyu o dəqiqə alovlanmışdır, indiyədək də sönməyib. Quyunun içinə əyilmək təhlükəlidir, çünki buxarlanmadan baş gicəllənə bilər, ayaqlar yerdən üzülər və siz quyunun yanan hissəsinin qurbanı olarsınız. Ona görədə quyu məhəccərlə əhatə olunmuşdur. Digər quyuların ağzı yerlə bərabərdir. Onların üzərinə barmaqliq qoyulub, barmaqlığın üzərinə isə daş düzüblər. Bu daşlar 12 saatdan sonra istidən gipsə dönüblər”.Sonra Düma yazırdı: “...Dünyanın çox yerində neft çıxarılır. Lakin onun ən böyük mənbələri Bakı və onun ətrafındadır. Şəhərin ətrafında dənizin bütün sahil boyu dərinliyi 3-20 m olan quyular qazılmışdır; neftin hopduğu merkel (gilli-əhəngli süxur) qatından keçərək ağ və qara neft ayrılır. İldə 100 min sentner neft hasil edilir. Bu nefti İrana, Tiflisə və Həştərxana göndərirlər”.

7. Neftin və qazın sənaye üsulu ilə hasilatının mərhələləri

1846-1920-ci illər. Bu dövr, dünyada ilk dəfə 1846-ci ildə mexaniki üsulla qazılmış quyudan neftin hasil olunmasından başlayaraq, Bakıda neftlə bağlı ilk iqtisadı canlanmanı (neft bumunu) əhatə edir və Azərbaycanda 1920-ci ildə sovet hakimiyyətinin qurulmasına qədər davam edir.

Azərbaycanın neft sənayesinin tarixi XIX əsrin 40-cı illərinin ortalarından başlanır. 1844-cü ildə Rusiya dağ-mədən idarəsinin texniki F.A.Semyonov N. Voskoboynikovun məsləhəti ilə dağ-mədən müəssisəsinə neft hasilatında daha dərin laylardan neft çıxarmaq üçün su quyularının qazılmasında tətbiq olunan üsuldan istifadə etməyi təklıf edir. Bu təklif iki ildən sonra həyata keçirilir.

1846-cı ildə Bakının Bibiheybət adlı kəndində Zaqafqaziya diyarı üzrə Baş idarənin üzvü V.N.Semyonovun (1801-1863) təklifi ilə kəşfiyyat məqsədilə dünyada ilk 21 metr

53

dərinliyi olan quyunun zərbə yoluyla ağac ştanqların köməyi ilə və burla qazılmasına başlanmışdır və beləliklə, ilk dəfə neftə qazılan quyudan müsbət nəticə əldə edilmışdir. Qazımaya rəhbərliyi dağ- mədən mühəndisləri korpusunun Bakı neft mədənləri üzrə direktoru mayor Alekseyev həyata keçirirdi [АКАК, т.10, с.137]. Qafqaz canişini Mixail Vorontsov (1782-1856) katib M.P. Vronçenkoya olan 8-14 iyul 1847-ci il tarixli məktubunda rəsmi olaraq Bibiheybətdə yerləşən dünyada mexaniki üsulla ilk neft quyusunun qazılmasının qurtarma faktını təsdiq etdi: ”Mən Şamaxı Dövlət Palatasına Bakı qəzasında, Xəzər dənizi sailində, Beybət deyilən yerdə (Bibiheybət nəzərdə tutulur) torpaq qazan bur (mexaniki qazma aləti) vasitəsilə yeni neft kəşfiyyatının ( tələb olunan vəsaiti 1000 h.h. hesabından sərf etməklə ayırdım, bu məbləğ 1845-ci ildə köçürülmüşdü) aparılmasına icazə verdim. Bunun nəticəsində Bakı və Şirvan mineral mədənlərnin direktoru vəzifəsinin icra edən şəxs bildirdi ki, Beybətdə...neft tapılıb” [АКАК, т.10, с.145]. Beləliklə, dünyada ilk dəfə 1846-cı ildə sənaye əhəmiyyətli neft əvvəlcə mexaniki burla Bibiheybətdə, sonralar isə Balaxanıda digər mexaniki üsulla (ağac ştanqlar tətbiq etməklə zərbə yolu ilə) qazılmış quyulardan alındı və bu andan Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafı başlandı və Azərbaycan Amerikanı bu işdə 13 il qabaqladı. Məhz burada, Xəzər dənizinin sahilində Bibiheybət qəsəbəsində dərin quyularının qazılmasına başlandı və bakılıların ilk təşəbbüsündən yalnız bir neçə il sonra Pensilvaniya da (ABŞ) mexaniki üsulla dərin qazmalar başlandı: Amerikada mexaniki üsulla qazılmış ilk neft quyusu 1859-cu ilə aiddir. 1859-cu ildən Vennanoda (Pensilvaniya) böyük neft mənbəyi açılandan sonra kommersiya neft mədəni başlayır (“polkovnik” Edvin Dreyk mexaniki burla 75 fut (təqribən 27 m) dərinliyində ilk quyunu qazır , neft alır və bununla Taytusvillidə, Pensilvaniya ştatında neft yatağı açılır). Abşeronda XIX əsrin 50-ci illərinin birinci yarısında mexaniki üsulla qazılmış dıgər quyular haqqında da sonralar əldə edilmış məlumatlar vardır. Məsələn, Zaqafqazıya Xəzinə (Dövlət) Palatasının 15 aprel 1854-cü ildə bir iltizamçıya verdiyi müqaviləyə əlavə edilmış sənəddə olan siyahidə neft mənbələri sırasında göstərilir: “... Beybət sahəsındə maye qara neft verən iyirmi beş kəhriz və iki qazma quyusu var”. Bu məlumatlar göstərir ki, 1854-cü ilin 15 aprel tarixinə mexaniki üsülla iki quyu qazılmış və Qafqazın geologiyası materiallarının öyrənilməsi əsasında onlar müəyyən olunmuşlar. Bu quyular Bibiheybət ərazisində, dəniz sahilində qazılmış, 26 və 27 nömrə altlnda qeyd olunmuşlar. Bakıda isə mexaniki üsulla quyuların qazılmasının texnika və texnologiyası inkişaf etdikcə, yeni neft yataqları (Binəqədi, Pirallahı adası, Suraxanı və d.) açılır, neft hasilatı artır, neftçıxarma və onun emalı sənayelərinin infrastrukturu yeniləşir, neftin hasilatı, emalı və satışı üzrə şirkətlər və firmalar yaranır.

1850-ci ildə Abşeronda neft quyularının sayı 120 olmuş və 260000 pud neft çıxarılmışdı, lakin sonrakı on ildə quyuların sayı artaraq 218-ə çatmışdır və bununla bağlı artıq yeni işçi qüvvəsi tələb olunurdu. Nəticədə iltizam sistemi ilə istismar edilən quyularda muzdlu əməkdən istifadə etməyə başladılar.

1850-ci ildən 1872-ci ilədək (iltizam sisteminin son ili) Bakı rayonunun neft mənbələri yenidən iltizama (icarəyə) verilir. 1850-1863-cü illərdə iltizamçı Ter-Qukasov, 1863-cü

54

ildən iltizam sisteminin ləğvinəcən isə İ. Mirzəyev olmuşdur və o, neft və düz istehsalına görə ilk dörd ildə xəzinəyə (dövlətə) hər il 162 min rub. və sonrakı illərdə isə 136 min rub. ödəmışdı.

XIX əsrin ortalarından Abşeronda neft sənayesinin sürətli inkişafı və Bakının quberniya şəhəri statusu alması (İmperator II Aleksandrın 1860-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə Bakı quberniya şəhəri statusu aldı) burada əhalinin çoxalmasına səbəb oldu. Şəhərdə əmək adamları ordusu yaranırdı. Onların əsasını isə - mədəndə çalışan fəhlələr – quyu qazan kankanlar, quyudan jelonka (ucu ipə bağlanmış uzunsov vedrə) ilə neft çıxarıb çənlərə boşaldan dartayıçılar, neft gölməçələrindən və dənizin üzündən əski ilə neft yığan çındırçılar və b. təşkil edirdilər.

Rusiyada kapitalizmin inkişafı, sənayenin yüksəlişi, nəqliyyatın və şəhər əhalisinin artması ilə əlaqədar, artıq XIX əsrin 60-70-ci illərində işıqlandırma və yağlayıcı materiallar qismində daxili bazarda neft və onun məhsullarına olan tələbat artmağa başladı ki, bu da Bakıda neft hasilatının artmasına bir başa təsir göstərdi. 1862-ci ildə Abşeronda artiq 334.926 pud neft çıxarılmışdı. On il ərzində (1863-1872-ci illər) Abşeronda neft hasilatı 395470 puddan 1 536 000 puda qədər və ya 4 dəfə artmış oldu. 1870-ci ildə Rusiyada təhkimçilik sisteminin ləğvindən sonra 1872-ci ildə manufaktura sənayesinin fabrik-zavod istehsalı mərhələsinə keçidi başa çatdı. XIX əsrin 70-90-cı illərində neft sənayesinin intensiv inkişaf dövrü, şəxsi sahibkarlıq erası başlandı. Məhz bu illərdə neft sənayesində texniki çevriliş baş verdi - neftin quyulardan jelonka (jelonka - diametri 250 mm və uzunluğu 10 m olan adi boru) ilə çıxarılmasında dartaylama üsulu geniş tətbiq olunmağa başlanıldı. Nəticədə neft istehsalı sürətlə artmağa başladı, beləki 1872-ci ildə Abşeronda 1.400.000 pud (22900 ton) neft hasil edilmişdi. Bakıda neftin artımı əsasən işlək kəhriz quyularının və yeni neft quyularının qazılması hesabına gedirdi. 1862-ci ildən 1872-ci ilədək kəhriz quyularının sayı artaraq 220-dən 415 -ə, yəni 2 dəfə yə qədər artdı. Bundan başqa, yeni quyular dana dərinə qazılırdı ki, bu da öz növbəsində onların məhsuldarlığına təsir edirdi. 1860-cı ilədək quyuların dərinliyi əsasən 10-15 m-ə çatırdısa, 1870-ci ildə bu dərinlik 30-35 m-ə çatdı. Neft sahəsində ilk elmi əsəri 1843-cü ildə çapdan çıxmış A.İ.Uzatisin “Dağ-mədən sənəti kursu” kitabını hesab etmək olar. Bu kitabda o, quyuların qazılması texnikası və texnologiyasını və kəşfiyyat-qazıma işlərinin aparılmasını ətraflı təsvir etmişdir. Bu dünya ədəbiyyatında buruq qazımasına həsr olunmuş ilk kitab idi. Bu başdan demək olar ki, neft quyularının kəhriz üsulundan buruq qazımasına keçməsi neft hasilatının sürətlə artmasına əsas səbəb oldu və daha dərin neft mənbələrinə yol açdı. XIX əsrin ikinci yarısından isə neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına da maraq artır. Neftin tədqiqatçılarından biri məşhur kimyaçı alim Dmitri İvanoviç Mendeleyev olmuşdur. D.Mendeleyev hələ XIX əsrin 60-ci illərindən, Peterburq Texnoloji İnstitutunun professoru olduqdan və 1863-cü ildə Qafqaza və Abşerona (Bakıya) səfər etdikdən şonra neft mövzusu ilə maraqlanırdı. 1864-cü ildə tanınmış alim-geoloq H.V.Abix Qafqazın böyük bir ərazisini tədqiq etmiş, bu ərazilərin əsas geoloji quruluşunu öyrənmiş, Qafqazda çöküntü süxurlarının

55

stratiqrafiyasının bəzi məsələlərini işləmiş, faydalı qazıntılar olan yataqların təsvirini vermişdir. Həmin ildə o, Xəzərin Azərbaycan sahillərinin geoloji tədqiqatlarının nəticələrini çap etdirmişdir («Отчет по исследованию месторождений нефти в Закавказском крае и на Таманском полуострове», Тифлис, 1867). H.Abixin bu tədqiqatları sonralar Xəzər şelfinin neftli yataqlarının geoloji quruluşunu öyrənməyin əsasını qoymuşdur. Yeni sahibkarlar amerikalılardan nümunə götürərək ilk dəfə neft hasilatında yeni qazma üsulunu tətbiq etməyə başladılar. Qafqazda mexaniki üsulla qazmanın tətbiq olunması ilə bağlı cəhdlər bundan əvvəldə mövcud idi, beləki 60-cı illərin ortalarında Kokorev və Qubonin neft hasilatında qazma mərmilərindən istifadə edirdi, amma hökumət bu üsulun tətbiq edilməsinə qadağa qoydu. Buna səbəb, H.V.Abıxin hökumətin tapşırığı ilə bu məsələ ilə əlaqədar bundan 3 il öncə Abşeronda apardığı araşdırmalardan sonra, qazıma mərmisinin quyuların qazılmasında səmərəsiz olması barədə çıxardığı nəticə olmuşdu. Bununla akademik H.Abix neft hasilatında dağ süxurlarının qazma üsulu ilə dağıdılmasının qiymətləndirilməsində ciddi səhvə yol verdi. Neft və onun məhsullarına Rusiyada artan tələbat Bakı neft rayonunda neft istehsalı üsulunun təkmilləşdirilməsini tələb edirdi. 1866-cı ildə Zaqafqaziya neft yoldaşlığı (cəmiyyəti) (sonralar Bakı neft cəmiyyəti) hökumətə öz mədənlərində qazma işlərinə başlamaq haqqında xahişlə müraciət etdi, lakin rədd cavabı aldı. Yalnız 1868-ci ildə neft quyularının yeni üsulla qazılmasına rəsmi icazə verildikdən sonra, 1869-cu ildə Abşeronda, Balaxanıda iltizamçı İ. Mirzəyev sadə mexaniki üsulla - ağac ştanqlar tətbiq etməklə zərbə yolu ilə [taraz (balansir), bucurqad və əl nasosu tətbiq etməklə] 20 sajen (64 m) dərinlikdə ilk quyunu qazdı, lakin nəticə əldə edə bilmədi. Bu quyu Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafının başlanğıc dövrü oldu. Dartaylama sınağı zamanı quyudan təzyiqlə qaz və su vurur. Gözlənilmədən qaz vurması, yeraltı uğultu səsi, quyu üzərində qum və su sütununun qalxması bunun şeytan əməli olduğuna inandırmış və qazıma ustasının təkidi ilə quyunu tez bir anda daş və qumla doldurmuşlar. 1871-ci ilin iyulunda özünün ikinci qrup sahəsində o, 14 sajen (51,1 m) dərinlkdə ikinci quyunu qazdırdı və bu quyu gün ərzində əvvəlcə 700 min pud, sonra isə orta hesabla 2 min pud neft verən güclü fontanla işləməyə başladı. O gündən başlayaraq 40-50 m dərinliyində quyuların mexaniki üsulla aramsız qazılmasına başlandı və kankanla yeni quyular qazılmasına demək olar ki, son qoyuldu. 1872-ci ildə İ.Mirzəyevin Balaxanıda olan 3-cü qrup sahəsində daha bir neft quyusu fəaliyyətə başladı. 1871-ci ildən Abşeron yarımadasında Bakı-Sabunçu-Ramanı yataqlarının sənaye üsulu ilə işlənməsinə başlandı, 1872-ci ildə isə yerin təkinın sənaye işlənməsi geniş tətbiq edilməyə başladı və təkcə 180 desyatin (1desyatin =1,0925 ha) sahədə olan 16 fontan və 158 kəhriz quyusundan 4 milyon pud neft əldə edildi. Ümumiyyətlə,1872-ci ilin 1 fevral tarixinə Abşeronun dövlət neftli torpaqları 48 sahəyə bölünmüşdü (hər biri 10 desyatin olmaqla): Balaxanı sahəsində - 15, Bibi- Heybət - 2, Binəqədi - 2, qalanları isə Digəh, Xırdalan, Suraxanı və b. kəndlərin bağ sahələrində idi. 1871-1872-ci illərdə neft hasilatı gah iltizamçılara, gah da dövlət idarəçiliyinə verilirdi. Neft mədənlərində çalışan təhkimçilərin qul əməyi və iltizam sistemi neft işinin inkişafına mane olurdu. Neft quyularını əldə edən iltizamçı neft hasilatı texnikasının təkmilləşdirilməsində maraqlı deyildi, çünki dörd ildən sonra o başqasının əlinə keçə

56

bilərdi. Bu səbəbdən neft işinin texnikası primitiv səviyyədə qalmışdı. Onu demək kifayətdir ki, Bakı neft rayonunda iltizam sisteminin mövcud olduğu dövrdə bir dənə də olsa mexaniki emalatxana tikilməmişdi. İltizamçı neftə inhisarçı hüququna malik idi. İltizamçıya neftin hasilatında və satışında verilmış hədsız imtiyazlar bazarda özbaşınalığa münbit şərait yaradırdı. Artıq 60-cı illərin sonunda iltizam sisteminin ləğv olunmasına tələb duyulurdu, çünki bu tədbir həm neft sənayesinin, həm də iltizam dövründə az gəlir əldə edən dövlət xəzinəsinin maraqlarına cavab verirdi. Hamı üçün aydın idi ki, iltizam sistemi neft sənayesinin inkişafını məhdudlaşdırır. Azərbaycanda neftçıxarma sənayesinin inkişafında 1864-cü ildə icbarı əməyin və 1872-ci ildə iltizam sisteminin təsviyyəsi mühüm rol oynadı. İcbari əməyin və iltizam sisteminin aradan qaldırılması neftçıxarma sənayesində feodal-asılılıq münasibətlərinin tamamilə ləğv edilməsi və sahənin azad kapitalist inkişaf yoluna keçməsi demək idi. Neft sənayesində iltizam sistemini mülkiyyət münasibətlərində yeni sistem əvəz etdi.

O illərdə Bakının ən zəngin neft yatağını sahibkar V.İ.Raqözin belə təsvir edir. “Zaqafqazıyada iltizam sisteminin ləğvindən sonra neft sənayesinin inkişafını xülasə etmədən öncə, iltizamın ləğvindən qabaq Balaxanı yatağının nə vəziyyətdə olduğuna baxmaq pis olmazdı. Bakıdan gələn enli yolun solunda, Balaxanı kəndi ilə üzbəüz bir neçə dayaz neft quyusu səpələnib, ərazıdə heç yerdə buxar maşınının fiti eşidilmir, hansısa iş aparıldığı görünmür, heç bir canlanma və ümumiyyətlə, bu yerlərin əhalisinin və sahiblərinin təkmilləşdirilmış texniki iş üsulları ilə tanışlığından heç bir əlamət yoxdur, əksinə hər yerdə gerilik hökm sürür. Neft quyulardan ata bağlanmış və blokdan aşırılmış iplərlərin köməyi ilə dəri kisələrlə-tuluqlarla- çıxarılır. Neft elə dəri kisələrdə də yerli konstruksiyalı, hündürlüyü üç arşın olan və qumlu yerdə getməyə uyğunlaşdırılmış iki təkərli arabalarla daşınır. Yalnız ərazinin kənarında, sanki təsadüfən öz yerinə düşməmış və yalqız durmuş iki qazıma buruğu görünür, lakin onlarda da ətrafda hökm sürən sakitlik və yeknəsəqliklə tam harmoniya təşkil etmək üçün işlər dayandırılmışdır. O ki qaldı neft quyularına, onlar bu sahədə İran şahları və Bakı xanlarından necə vəziyyətdə miras qalmışdılar, eləcə də qalıblar. 1872-ci ilin 31 dekabr tarixinə, yəni sənaye üçün uzun və ağır olan iltizam hökmranlığı bitənə qədər onların məsumluğunu heç kim pozmamış və elmi biliklər bura toxunmamışdır”.

İltizam sisteminin ləğvi ilə əlaqədar D.Mendeleyev yazırdı: “ Neft işinə maneçiliyi neft yataqlarının istismarında görürəm. Qafqazın neft mənbələri iltizamçılara verilir... İltizam üsulu neft yataqlarını və təbii neft işini iflic edir”. Dövlət idarəçiliyinin uğursuzluğu və iltizamdan gələn gəlirin çox aşağı olması hökuməti neft sənayesindən yeni gəlir formaları axtarmağa vadar edirdi. Belə formalardan biri neftli torpaqların satış yolu ilə istifadəyə verilməsi idi. Bu məsələdə Qafqazda dağ-mədən hissəsinə rəhbərlik edən mühəndis İ.A.Şteymanın qeydlərində, Abşeronda neft işinin təşkilində özəl kapitaldan istifadə edilməsi barədə o dövr üçün gərəkli və dəyərli məlumatlar saxlayan təkliflər də həmçinin maraq doğurur: “ Amerika neft mədəninin böyük inkişafına baxmayaraq, Qafqaz nefti amerikalılarla rəqabət apara bilərdi... İltizamın ləğv edilməsi sənayenin inkişafında mühüm addım olacaqdır. İltizamı ləğv etməklə hökumət özəl sənaye üçün böyük sərfəli sahələr açır. Onun əsas vəzifəsi – hər hansı bir istehsal sahəsində inkişafın yolunda rast gəlinən bütün

57

iqtisadi maneələri aradan götürməkdir. Qalanları həmən şəxslərin işə yanaşma bacarığından və onların işgüzarlığından asılı olacaqdır. Bu cəhətdən okeanın o tayındakı dostlarımızın həsəd aparılası bacarıqlarına heyran olmamaq qeyri-mümkündür”. İltizam sisteminin ləğvindən sonra hökumət neft sənayeçilərindən neft mədənlərinin istismarına görə vergi və neft emalindan alınan ağ neftdən (kerosindən) aksiz vergisi tutmaqla kifayətləndi. İltizam sisteminin ləğvi nəticəsində neft sənayesində yüksəlişin, neft hasilatında texniki tərəqqinin başlanmasına baxmayaraq, o dövrdə neft mədənlərinin istismarı hələ primitiv olaraq qalırdı. İltizamın ləğv edildiyi 1872-ci ildə Abşeronun neft sənayesinin torpaq fondu 480 desyatin idi. Həmin ildə neft sənayesində münasibətləri tənzimləmək üçün 2 qanun qəbul edildi: “ Neft mədənlərindən və neft məhsullarından aksiz vergisinin tutulması barədə” və “ İcarədarların əlində olan neftli sahələrin hərrac yolu ilə fiziki şəxslərə satılması barədə”. 1872-ci ilin fevralında təsdiq olunmuş: a) “ Neft mədəni və fotogen istehsalına aksiz haqqında”; b) “İltizamda olan Qafqaz və Zaqafqaziya dövlət neft mənbələrinin şəxsi əllərə verilməsi haqqında” Qaydalara əsasən xəzinənin (dövlətin) sərəncamına 322 desyatin neftli torpaq sahələri verilmışdi. Ondan 142 desyatini “əlahəzrətin hökmü” ilə dövlət qarşısında xidmətləri olmuş müxtəlif şəxslərə, 180 isə 10 desyatinlik sahələrə bölünərək, 555 min rubla qiymətləndirilmış və 1872-ci ilin iyununda elan olunmuş hərraca qoyulmuşdur. Hərraclar 1872-ci ilin 7,14,21 və 28 dekabr tarixlərində aparılmışdır. Neftli sahələrin satışı üzrə ilk hərraca Balaxanıdan 15 sahə və Bibiheybətdən 2 sahə çıxarılmışdı. Nəticədə dövlət xəzinəsinə 3 mln. rubla yaxın, yəni ilkin nəzərdə tutulan məbləğdən 5 dəfədən artiq pul daxil oldu. Hərracda yığılan məbləğin 94,5%-ni yerli iş adamları ödəmişdilər və onların əlində Abşeronun neft quyularının 80% -i cəmləşmiş oldu. O vaxtlar dövlətə məxsus olan istifadəsiz torpaq sahələri neft kəşfiyyatı aparmaq və neftliliyi məlum olan sahələri istismar etmək üçün 24 illiyə icarəyə verilirdi. İcarəçinin hasil etdiyi neftin dəyərini müəyyənləşdirmək hüququ vardı. Arxiv sənədlərinə görə icarəçinin xalis gəliri satılmış neftin 14-15%-ni təşkil edirdi. Əgər neft axtarışı işləri uğursuz olurdusa, icarəçi icarə sahəsini almaqla onu öz mülkiiyyətinə çevirmək və ya təmizləyərək dövlətə qaytarmaq hüququna malik idi. Qafqazda neft işi ilə əlaqədar bütün məsələlərin həlli üçün Qafqaz Dağ-Mədən İdarəsi yaradıldı. Hökumət iltizam sistemini aradan götürdükdən sonra neft sənayeçilərindən yalnız mədənlərin istifadəsinə görə illik vergi almaqla və kerosin istehsalına aksiz qoymaqla məhdudlaşdı. 1872-ci ildə istismarda olan quyulardan neft hasilatı 1400 min pud təşkil etmışdi. 35 illik iltizam dövründə 16 276 656 pud, 16 illik dövlət idarəçiliyi dövründə isə 5 078 464 pud neft çıxarılmışdı, yəni iltizam dövründə ildə 465 min pud, dövlət (xəzinə) idarəçiliyi dövründə isə ildə 317 min pud neft hasil edilmışdi. 1872-ci il Bakı neft rayonunda kəhriz (kankan) üsulu ilə quyuların qazılmasına son qoyulması və buruq üsulu ilə quyuların qazılmasına keçid ili oldu.

1873-cü ildə 1880-ci ilədək Bakıda neft hasilatı 3 mln. 592 min puddan 25 mln. pudacan, yəni 6 dəfədən çox yüksəlmişdi. Təkcə 1875-ci ildə Bakıda çıxarılan neft (5,4 mln. pud) dövlət idarəçiliyi dövründəkindən çox idi.

58

Baxmayaraq ki, iltizam sisteminin təsviyyəsi neft sənayesinin böyük yüksəlişinə səbəb oldu, neftin çıxarılmasında müəyyən texniki tərəqqi əldə edildi, lakin neft sahələrinin istismari hələ çox primitiv aparılırdı.

Neft quyulardan jelonka vasitəsilə hasil olunurdu və qazıma isə ştanq vasitəsilə və çox sadə dəzgahların köməyi ilə aparılırdı. Neftin saxlanma üsulları o qədər aşağı səviyyədə idi ki, onun tərkibində olan ən dəyərli məhsullar istehlaka və emala qədər buxarlanırdılar. Çünki neft jelonkalardan bilavasitə torpaq quyulara (anbarlara) tökülürdü və açıq səma altında qalırdı. Neft quyularının qazılmasında kankan üsulundan buruq qazmasına keçilməsi XIX əsrin 70-ci illərində neft hasilatının həcminin artmasında mühüm amil oldu. 1873-cü ilədək Bakı neft mədənlərində buruq qazıması ilə 17 quyu qazılmışdısa, yalnız 1873-cü ildə 25 quyu qazılmışdı. 1876-cı ilədək bu üsulla 101 quyu, 1879-cu ilədək isə 380 quyu qazılmışdı. 1873 - cü ildə Ramanı, Sabunçu, Balaxanı və Bibiheybət kəndlərinin ərazilərində olan iri (500 mln. ton) neft yataqlarının kəşfiyyatına və işlənməsinə başlanılır. Lakin qazıma işlərinin güclənməsi ilə neft hasilatının artması qiymətlərin düşməsinə səbəb olur: 1873-cü ildə 1 pud neftin qiyməti 45 qəpik idisə, 13 iyun 1873-cü ildə Balaxanıda, “Xələfli” adına ticarət cəmiyyətinin sahəsində məşhur Vermişev fontanı vurandan sonra (qısa müddət ərzində ətraf ərazini neftlə basmışdı və nəticədə bir neçə neft gölləri əmələ gəlmişdi), bir pud neftin dəyəri 2 qəpiyə düşmüşdü.Vermişev soyadlı neft sənayeçisinin quyusu 13 gün fontan vurdu (hündürlüyü 61 metr) və 3 ay ərzində 90 milyon pud neft hasil edildi. Bu Pensilvaniyada tapılan neft yataqlarındakı quyuların verdiyi neftdən qat-qat çox idi. 1873-cü ildə Abşeron mədənlərində buxar maşınlarından istifadə olunmağa başlanıldı. 1873-cü ildə Bakıda olan mühəndis Neruçev buruqlardan neftin çıxarılmasını belə qeyd edir: ”jelonka təxminən 5-8 pud neft qaldırır və buna hərəkətin növündən və quyunun dərinliyindən asılı olaraq ¾-dən 3 dəqiqəyə qədər vaxt sərf olunur. Əgər jelonkanın qaldırılması və endirilməsi buxar gücü hesabına həyata keçirilirsə və quyunun dərinliyi 30 sajendən (64 m) çox olmursa, onda jelonkanın bir endirilməsi və qaldırılmasına 45 saniyəyə qədər, əgər buxar hərəkəti yerinə at qüvvəsindən istifadə edlirsə 1 dəqiqə, insan gücündən istifadə edildikdə isə 2-3 dəqiqəyə qədər vaxt lazımdır. Bakıda bu cür neft çıxarma üsulu dartaylama adlanır”. [Природа, 1876, кн.1]. 14 oktyabr 1875-ci ildə Sabunçuda “Şeytan Bazar” sahəsində “Соучастники” (Şəriklər) şirkətinin mədənində 96 metr dərinliyindən ikinci qüvvətli quyu bir ay ərzində günə 2400 tona qədər debitlə fontan vururdu. Dağ-mədən mühəndisi Qulişambarov “Соучастники” şirkətinin bu neft fontanını belə təsvir edirdi: “ Qeyzlənmiş kor-təbii qüvvə, onun qabağını almaq istəyən buxovları qıraraq, müdhiş bir şəkildə coşur və gün ərzində 150000 puda yaxın neftı bayıra tullayırdı. Bütün neft çənləri elə ilk gündə dolmuşdu və ona görə də o, ətrafa çay kimi axırdı və bir ayda buruğun ətrafında dörd böyük neft gölü əmələ gəlmişdi”. S.M.Lisiçkinin məlumatına görə əgər fəaliyyət göstərən quyuların ümumi sayı 1873-cü ildə 158-ə bərabər idisə və ondan buruq neft quyularının sayı 9-a bərabər idisə, 1876-ci ildə kankan quyularının sayı, buruq quyularınin sayı ilə eyni idi - 62.

59

ABŞ-da olduğu kimi, Rusiyada da neft istehsalı və emalı ilə məşğul olan müəssisələrin sayı sürətlə artır. Beləki, əgər 1872-ci ildə neft istehsalı 1.4 mln. pud olmuşdusa, 1876-cı ildə artıq 10.6 mln. pud təşkiletmişdi. Lakin 70-ci illərdə Rusiyada neft hasilatının artım sürəti ABŞ-dan nəzərə çarpacaq dərəcədə geri qalırdı. Bunun əsas səbəbi o vaxt imperiyada mövcud olan iltizam sistemində idi. Maliyyə Nazirliyinin göstərişinə əsasən 1877-ci ildə D.Mendeleyev Rusiyada neft işinin vəziyyəti barədə hesabat hazırladı və orada neftə iltizamın ləğv edilməsinin vacıbliyini dəqiq göstərdi. 1873-cü ildə milliyətcə isveç olan Robert Nobel (1829-1896) Rusiya imperiyasının cənubunda tüfəng qundağı üçün yüksək keyfiyyətli ağac axtarmaq məqsədilə Bakıya gəlir və burada neftlə bağlı iqtisadı canlanmanın (bumun) şahidi olur. O, Qaraşəhərdə “Tiflis cəmiyyəti”ndən 25 min rubla kiçik bir neft emalı zavodu alir, yenidən qurur, neft quyularının qazılması üçün ilk dəfə mexanizmlər istehsal edir. 1875-ci ildə Nobellər ailəsi (Lüdviq, Robert, Alfred) Balaxanıda geniş yataqlar alırlar və özlərinin neftayırma zavodunu tikirlər. 1876-cı ilin aprelində isə Lüdviq Nobel (1831-1888) oğlu Emmanuillə (1859-1932) Bakıya (Abşerona) gəlir və onun gördükləri barədə ilk təəssüratı belə olur: “Abşeron yarımadasında neft mənbələrinin sayi o qədər çoxdur ki, onları tükənməz adlandırmaq olar”. 1879-cu ildə isə Nobel qardaşları dostları, peteburqlu sənayeçi baron P.A.Bilderlinqlə (şirkətin şərikləri sırasında P.Y.Zabelski, F.A.Blümberq, A.A.Bilderlinq, M.Y.Belyamin, A.S.Sundqren və B.F.Vunderlix də olmuşlar) birgə Rusiyada əsas kapitalı 3 milyon rubl olan ən iri neft istehsalı və emalı şirkəti “Branobel”i (“Товарищества нефтяного производства братьев Нобель”) yaradırlar. Şirkət Bakıda neft istehsalı və neft emalı ilə məşğul olur, özünün tədarük şəbəkələrini, o cümlədən neft kəmərlərini, neft tankerlərini, vaqon-sisternlərini və neft bazalarını yaradır. “Branobel”i səciyyələndırən əsas cəhətlərdən biri, yalnız özünün Sankt-Peterburqdakı mexaniki zavodlarında layihələndirilən və hazırlanan neft-mədən və neft emalı avadanlıqlarından istifadə olunması idi. Və bu avadanlıqların ən çox nümunələrini L.Nobelin özünün qeyri-adi konstruktor işləri təşkil edir. Şirkətin kapitalı 1880-ci ildə 4 mılyon, 1881-ci ildə 6 milyon, 1882-ci ildə 10 milyon, 1900-cu ildə 15 milyon rubla çatır.

Lakin şirkət yalnız 1890-cı ildən gəlirlə işləməyə başlayır, bir neçə dəfə müflisləşmə təhlükəsi ilə üzləşir və yalnız Alfred Nobelin ayırdığı sərmayələr hesabına rəqabətə davam gətirir.

L.Nobelin yaratdığı möhtəşəm neft konserni tezliklə bazarda Rusiya neftinə ağalıq etməyə başlayır və ABŞ-ın “Standard Oıl” şirkətini Rusiya bazarından tamamilə sıxışdırıb çıxarır. L.Nobelin sürətlə inkişaf edən “neft imperiyası”nın on illik fəaliyyət dövrü “XIX əsrdə sahibkarlıq sahəsində əldə edilmiş ən böyük qalibiyyətlərdən biri” kimi qiymətləndirilir. Məhz ona görə Lüdviq Nobeli XIX əsrin sonlarında Rusiya imperiyasının “neft kralı” adlandırırdılar. Bakının neft sənayesi üçün Nobel qardaşlarının gördüyü işləri isə əsl inqilab adlandırmaq olar. Şirkət tərəfindən inşa edilmış bir çox tikililər, məsələn neft rezervuarları indiyədək istifadə olunur. [Alfred Nobel öz varidatını əsasən dinamit istehsalında əldə etmişdi, lakin Nobel mükafatının təsis kapitalının 10%-ni Alfredin iştirakı ilə Robert və Lüdviq qardaşlarının Bakıda yaratdıqları “Nobel qardaşlarının neft istehsalı yoldaşlığı (cəmiyyəti)” – “Branobel” şirkətinin vəsaiti təşkil edir. Cəmiyyətin baş

60

idarəsi Peterburqda olsa da, lakin onun əsl mərkəzı Bakıda idi. Burada, zəngin Abşeron yataqlarında onlar çıxardıqları nefti kerosin və d. neft məhsulları şəklində bütün Rusiyaya və Avropaya daşıyırdılar. Rokfellerlə və Rotşildlərlə rəqabət aparan Nobellərin neft imperiyası on illərlə fəaliyyət göstərdi və yalnız XX əsrin əvvəllərində Rusiyada baş verən sosial sarsıntılar nəticəsində şirkət 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən milliləşdirildi və Nobellər birdəfəlik Rusiyadan getdilər]. 30 il Avropada, Yaxın və Orta Şərqdə səyahət edən P.A.Çixaçov adlı məşhur coğrafiyaşünas və şərqşünasın “Birləşmiş Ştatlar və Rusiyada neft ” məqaləsində Abşeron və Amerika quyularının məhsuldarlığı (debitləri) tutuşdurulmuşdur: Abşeron quyuları amerika quyularından fərqli olaraq 3 dəfə çox neft verirdi və Bakı neft rayonunda neft fontanlarının hündürlüyü 84 metrə çatırdı , ABŞ-da isə 19 metr idi. Mexaniki qazımanın neft hasilatında intensiv şəkildə tətbiq olunması (1869-1870 illərdən), 1872-ci ildə iltizamdan imtina edilməsi və neftli torpaqların fərdi şəxslərə icarəyə verilməsi Bakıda və ümümən Rusiyada neft sənayesinin inkişafına səbəb oldu və bunun nəticəsində bir sıra neft şirkətləri və ticarət cəmiyyətləri meydana gəldi: «H.Z.Tağıyev » (1872), «Bakı neft cəmiyyəti (BNC)» (1874), Nobel qardaşlarının “Branobel” (1879), Rotşildin «Xəzər-Qara Dəniz Cəmiyyəti» (1883), «Нефт» (1883), «S.M.Şibayev» (1884), «Xəzər Yoldaşlığı» (1887), «Nağıyev Musa» (1887), «A. İ. Mantaşev» (1889), «Əsədullayev Şəmsi » (1893), «Qafqaz» (1896), «İ.A.Haqverdiyev» (1896), «Rus nefti» (1898), «Şəriklər» (1899), «Abşeron neft şirkəti» (1899), «Aleksandr Benkendorf» (1900), «Bibi-Heibat Petroleum Co. Ltd.» (1900), «Balakhani Syndicate Ltd.» (1900), «Moskva Qafqaz neft şirkəti» (1902), «Peterburq- Qafqaz neft sənaye və ticarət cəmiyyəti» (1911), «Muxtarov Murtuza» (1913) və s.

1874-1875-ci illərdə neft böhranı baş verərkən Rusiyada neftin və neft məhsullarının (kerosinin) qiyməti kəskin aşağı düşdü. Bakıda və S.-Peterburqda neft işinin vəziyyətinə baxılması üçün hökumət komissiyası yaradıldı. Belə komissiyalardan birinin üzvü olan D.Mendeleyev qeyd edirdi ki : “ Başqaları ilə birlikdə məndə hesab edirdim ki, bəlanı aradan götürəcək və bizim neft işimizin gələcək inkişafına təsir edəcək birbaşa tədbir yalnız neftə qoyulan aksizin tamamilə onun üzərindən götürülməsidir. Ancaq məsələ çətin idi, çünki xəzinənin aksiz şəklində yığılan 300 min rublu itirməsinin, neft sənayesinin inkişafından milyonlarla rubl gəlir əldə ediləcəyi ilə mükafatlandırılacağı hamıya aydın deyildi”.

D.Mendeleyevin neft və neft emalı məhsullarına qoyulan aksizin ləğv edilməsi barədə fikri Amerikaya olan səfərindən sonra onu bu nəticəyə gəlməyə vadar etdi. “ Neft sənayesini sıxan aksiz Amerikada olduğu kimi bizdə də götürülməlidir... Böyük vergi qoymaq ağlasığmazdır, çünki bütün istehsalı öldürər... kiçik vergi qöymaq isə ağılsızlıqdır”. Rusiya Imperator Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsinin (İRTC BŞ) iclaslarından birində alim qeyd edirdi ki, təkmılləşdirilmış neft sənayesi yaratmaq üçün ən əvvəl iltizam sistemi və kerosinə qoyulmuş aksiz ləğv olunmalıdır və bu Rusiyada neft işinin kapitalist inkişafına gətirib çıxaracaqdır. D.Mendeleyev vurğulayırdı ki, “... Mənim şəxsi fikrim nəinki neftə, hətta necə olmağından asılı olmayaraq kerosinə də qoyulmuş hər cürə

61

vergiyə qarşıdır... Vergi sənayeni sıxma-boğmaya salır, çünki hasil edəndə, fabrikantda onu istehlakçıya yönəldir və nəticədə istehlak azalır. Hər halda sənaye üçün vergi ... sıxıntı və inkişaf yerinə durğunluq yaradır”. Rusiyanın Maliyyə nazirləri M.Retnerə (1876-ci il), S.Qreyqə (1880-ci il) və N.Bunqeyə (1886-cı il) göndərdiyi məktublarda D.Mendeleyev imperiyada neft işinin vəziyyətini geniş şərh edir və onun yaxşılaşdırılması üçün lazımı tövsiyələr verirdi. Beləki, Rusiyanın Dövlət Əmlakı naziri M.N.Ostrovskiyə (tanınmış dramaturq A. N. Ostrovskinin qardaşı) yazdığı məktubda o, belə izah edir: “ Bakı neft sənayesi, əgər ona sərbəstlik verilərsə, o zaman ondan gözlənilən nəticələrə cavab verəcəkdir ki, indi çıxarmaq imkanı olmadığı xeyli ucuz və müxtəlif çeşidli Rusiya neft məhsullarını dünya bazarına göndərə biləcəkdir”.

D.Mendeleyevin bu fikrini əvvəllər “professor xəyalları” adlandıran Rusiyanın o zamankı maliyyə naziri M.X.Reytern, nəhayət ki, alimi başa düşdü və buda 1876-cı ildə aksızın ləğvinə səbəb oldu, bununlada Rusiyanın neft işi sürətlə irəlilədi.

Bu illər neft elminin yüksəlişi başladı. 1875-ci ildə A.A.Letniyin Rusiyanın neft sənayesinin inkişafının qısa xülasəsini verən “Bitumabənzər qazıntıların (mineralların) quru destilləsi” əsəri meydana çıxdı. 1878-ci ildə prof. K.İ.Lisenkonun neft işində vacib olan “Neft istehsalı” kitabı çapdan çıxdı.

1877-ci il Bakı neft sənayesinin intibah dövrü sayılır. Neft sənayesinə kapital axını xeylı artdı. Əgər 1873-cü ildə Bakıda 12 şirkət fəaliyyət göstərirdisə, 1883-cü ildə onların sayı 79-a çatdı. 1878-ci ildə Bakıda 112, 1879-cu ildə 126 şirkət və şəxsi sahibkar var idi. Onlar nefti 411 desyatin sahədə hasil edirdi. Onların arasında 259 desyatin dövlət torpağı və 152 desyatin fərdi sahibkarların torpağı idi. Dövlət torpaqları sahələrə bölünmüşdü – Balaxanı -149 desyatin, Suraxanı – 10 , Bibiheybət -20 , Binəqədi – 80, fərdi sahibkarların torpaqları isə yalnız Sabunçu sahəsində yerləşirdi. 1879-cu ildə Bakı neft mədənlərində 1,8 min insan çalışırdı. 1872-ci ildə 1885-ci ildə daxil olmaqla 428, 1 mln. pud neft hasil edilmışdi. S.-Peterburq Dağ - Mədən İnstitunun professoru, məşhur neft kimyaçısı K.İ.Lisenko artıq 1878-ci ildə qeyd edirdi ki, 1874-cü ildən başlayaraq neft buruqlarının sayı intensiv olaraq çoxalır və kəhriz quyularının sayı azalır; yəni neft hasilatının əsas hissəsi buruq quyularından olunur, amma kəhriz quyuları ikinci dərəcəli rolu oynamağa başlayır. 1878-ci ildə Abşeronda 301 neft buruq quyusu var idi, onlardan 251 neft quyusu Balaxanı, Sabunçu , Ramanı və Zabratda yerləşirdi. Azərbaycanın artmaqda olan neft sənayesi yeni-yeni rayonları əhatə edirdi. 1878-ci ildə Bibiheybətdə ilk buruq qoyuldu və həmin ildə də ilk neft fontanı vurdu. Tezliklə Zubalovun və H.Z.Tağıyevin əvvəllər heç kimə məlum olmayan mədənləri Bakı neft rayonunun ən iri neft mədənlərindən birinə çevrildilər. Təkcə bu iki sahibkarın sahələrində XIX əsrin 90-cı illərində hasilat 1 mln. tona çatdı. İlk fontandan sonra burada Nobel qardaşlarının, Şibayevin və Mantaşevin, Bakı neft cəmiyyətinin, Kuban-Qaradəniz cəmiyyətinin firmaları və d. yerləşdilər. 1879-cu ildən köhnə əl üsulu ilə yeni dayaz neft quyularının qazılması dayandırılır və o vaxt üçün yeni texnikadan istifadə etməklə qazılmış quyuların sayı kəskin şəkildə

62

çoxalmağa başlayır: ilk buxar maşınları tətbiq olunur, həcmli və quyunun dərinliyinə müvafiq olan jelonkalar, altı açılan və neftin ambara axması üçün qoyulan novalçaya tökülməsini təmin edən uzun dəmir vedrələr istifadəyə verilir. 24 mart 1879-cu ildə Azərbaycanda neft işinin inkişafına kömək edən Rusiya İmperator Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi (RİTC BŞ) təsis edilir. Bu cəmiyyət Qafqaz və Abşeron neftlərinin tərkibinin və xassələrinin öyrənilməsində, həmçinin onların səmərəli istifadəsi üsullarının hazırlanmasında mühüm rol oynayır. Rusiya imperiyasının neft sənayesinin tarixində ilk dəfə olaraq Bakıda RİTC BŞ alimlərin, mühəndislərin və neft sənayeçilərinin səylərini birləşdirdi. Cəmiyyətin 25 may 1879-cu ildə keçirilmış ilk təsis yığıncağında onun sədri dağ-mədən mühəndisi Pavel Semyannikov, katibi texnoloq V.B.Abramoviç seçilmişdir, sonralar isə ona uzun illər tanınmış sənaye sahibi Aleksandr.M.Benkendorf rəhbərlik etmişdir. Cəmiyyətin 122 üzvü var idi və o, indiki Nizami küç. 115 nömrəli (çox gözəl qalmış) binada yerləşirdi. RİTC BŞ çox böyük kitabxanaya malik idi (1879-cu ildə, yəni cəmiyyətin yaradılması ilə eyni vaxtda yaradılmışdı) və ondan şəhərin bütün texniki ziyalıları istifadə edirdilər. Kitabxananın fonduna kimyaya, neftayırmaya, neft maşınqayırmaya, energetika və metalların texnologiyasına, həmçinin təbiət elmlərinə aid çoxsaylı rus, ingilis və alman dillərində olan ədəbiyyat yığılmışdı. 1886-cı ildən Bakıda çıxan «Труды БО ИРТО» məcmuəsi (jurnalı) Rusiyada neft işinin problemlərini geniş işıqlandıran ilk dövrü nəşr idi (Məcmuənin 1904-cü ilin may-avqust yubiley nəşrində İ.N.Qluşkovun “RİTC BŞ-nin fəaliyyətinin tarixi xülasəsi” məqaləsi çap olunur və orada Şöbənin yarandığı ilk illərdə həyata keçirdiyi vəzifələr qeyd olunmuşdur). Maraqlısı odur ki, kimyaçıların, texnoloqların və mühəndislərin (sonralar onlar öz sahələrində məşhurlaşdılar) bütün işləri öncə RİTC BŞ-nin iclaslarında müzakirə olunur və sonra monoqrafiya şəklində çap olunurdular. Qeyd etmək lazımdır ki, RİTС BŞ-nin fəaliyyətində azərbaycanlı neft sahibkarları (H.Z.Tağıyev, A.Nağıyev) ilə yanaşı ali texniki təhsil almış Mövsüm bəy Məmməd bəy oğlu Xanlarov və Fətulla Əsəd oğlu Rüstəmbəyovda fəal iştirak edirdilər. RİTC BŞ- nin üzvləri öz məqalələrini əvvəlcə «Труды БО ИРТО» məcmuəsində və Bakıda nəşr olunan “Нефтяное дело” qəzetində (1908-ci ildən məcmuə) çap etdirirdilər. 1920-ci ildən bu məcmuə “Azərbaycan Neft Təsərrüfatı” adı altında bugünə kimi nəşr olunur. Yəni, Rusiyada neft sahəsində elmi-texniki dövrü nəşrin əsasları 1886-ci ildə Bakıda qoyulmuş oldu. 1880-ci ilin mayında D.Mendeleyev oğlu Vladimir ilə yenidən Bakıya gəlir. Əsas məqsəd – niyə Bakıda neft bol olduğu halda cəmisi ildə 7 milyon pud istehsal olunur; onun istehsalını ləngidən nədir; niyə dənizə yaxın Bakı və Kuban neft mədənləri səmərəli istismar olunmur, bu sualları araşdırmaq idi. 29-30 mayda H.Z.Tağıyev onları özünün yeni fontan quyusunu açılışına dəvət edir və bu fontanı “Vladımır Mendeleyev” adlandırır. Bakıdan Peteburq qəzeti “Голос”a göndərdiyi məktubunda o yazırdı: “ Ən başlıcası onu demək lazımdır ki, burada olan neft bolluğu hələki heç yerdə rast gəlinməyir. Mən Pensilvaniyanı (ABŞ) və oradakı mənbələri görmüşəm və cəsarətlə təsdiq edirəm ki, şübhəsiz burada (yəni Bakıda) neft daha çoxdur və hsilatı asandır... Bu günlərdə c. Tağıyevin mədənində neft fontanın (ona mənim oğlumun adını vermışlər)

63

açılışında iştirak etdim... Quyunu 50 sajen (106,5 m) dərinliyinə burada ad çıxarmış texnik c. Lens qazmışdı, onun tətbiq etdiyi üsullar son dərəcə qəribədir və yerli torpaq şəraitinə uyğunlaşdırılıbdır. Bizim yanımızda quyunu tamamilə təmizlədılər və o, 10-15 dəqiqədən sonra elə güclü fontan vurdu ki, neftlə birgə 20-30 fut (girvəngə) ağırlığında daşları da atmağa başladı... Neft kütləsi var. İndi əsas məsələ bu kütləni işə salmağı, bütün Rusiyanı, Şərqi və Qərbi işıqlandırmaq və yağlamağı bacarmaqdır. Tək bakılıların bunu böyük etməyə gücləri çatmaz: onlar öz işlərini görüblər və özüdə məharətlə. Yeni qüvvələr və dərrakələr, uzaqgörənlik və bacariq ... gərəkdir”. O sənayenin inkişafını yüksək qiymətləndirdi: “Qafqazda neft sənayesini Pensilvaniyada olduğundan daha geniş miqyasda və daha yüksək səviyyədə inkişaf etdirmək üçün çox əsaslı dəlillər vardır”. Rusiya imperiyasının neft sənayesinin 1880-1890-cı illərdə əldə etdiyi ən böyük nailiyyət Bakı neftinin dünya bazarına çıxarılması olmuşdur. Xarici istelakçılar imperiyanın neft sənayesinin inkişaf sürətinə mat qalmışdılar. 1880-cı ildə neft sənayesinin yenidən təşkili həyata keçirildi və onun fəaliyyətinə nəzarət mərkəzləşdirildi. Nəticədə, 1882-ci ildə neft hasilatı 50 mln. pud, 1894-cü ildə isə 340 mln. pud həcminədək yüksəldi.Neftin işlənməsinin təşkilində 1873-cü ildən sonra aparılan islahatlar xüsusi qeyd olunmalıdır. Beləki Bakı neft istehsalçıları cəmiyyətinin yaradılması ilə bu cəmiyyət tezliklə Xəzər-Qafqaz neft sənayesinin icra təşkilatına çevrildi. Cəmiyyətin fəaliyyətinə aşağıdakılar daxil idi: neftin istehsalı və onun nəqli, neft istehsalçılarından və neft emalçılarından yığılan verginin həcminin müəyyənləşdirilməsi. Bakı neft istehsalçıları cəmiyyəti sənayenin inkişafına müsbət təsir edirdi, neft hasılatlnın və istehlak bazarının genişləndirilməsi üçün münbit şərait yaradırdı. Cəmiyyətin təşkilatçılıq bacarığı Bakı neft istehsalçılarına Rusiyanin neft sənayesində möhkəm mövqe tutmağa kömək edirdi. Cəmiyyətin Statistik kantorunun yaradılması Rusiya neft sənayesinin səmərəlıyınə cıddi təsir göstərdi. Əvvəllər dəqiq məlumatlar əldə etmək çox çətin idi və əsasən qiymətləndirməyə söykənirdi. Cəmiyyət həmçinin Bakının sosiyal və mədəni həyatınin inkişafına da yardım edirdi, məktəblərin, yolların,xəstəxanaların tikintisini maliyyələndirir, həm də müəllimlərin, həkimlərin, dayələrin və kantorun işçilərinin əmək haqqlarını təmin edirdi. Neft yataqlarının sərvəti, ucuz işçi qüvvəsi və təbii ki, sənayeçilərə neft işindən gələn böyük mənfəət, Rusiyanın, o cümlədən Bakının neft sənayesinə xarici valyutanın axınını tezləşdirirdi. Bakı rayonun hüdudlarında xaricilərin neft işinə buraxılması barədə məsələ üzrə Xüsusi müşavirənin 1 may 1880-ci il tarixli qərarı buna imkan verdi. XIX əsrin 80-90-cı illərində Bakı neft sənayesinin iri müəssisələrin səhmdar cəmiyyətlərə çevrilməsi ilə müşahidə olunan inhisarlaşması başlanır. Neft sənayesinin coşqun inkişafının Bakıya cəlb etdiyi sərmayədarlardan biridə məşhur Rotşildlər ailəsidir. Bu bankirlər ailəsi, xüsusilə onun Fransadakı qolu neft sənayesinin yüksəlişi dövründə uzun müddət Bakı ilə qarşılıqlı surətdə faydalı olan tarixi əlaqə saxlamışdır. 1883-cü ildə Parisdən Bakıya Rotşıldin səlahiyyətli nümayəndəsi gəlir və maliyyə-kredit əməliyyatlarının aparılmasına və neftin satışına başlayır. Rotşildlər Bunkenin və Palaşkoviskinin başladıqları Bakı-Batum dəmiryolunun tikintisinin başa çatdırılmasına borc pul verdilər. Nəticədə, 1883-cü ildə Бакı-Батум dəmir yolu istismara verildi. Avropa ölkələrinə neftin və neft məhsullarının ixracı üçün bu dəmir yolu böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Əvvəllər Osman imperatorluğunun tərkibində olan, 1878-ci ildən isə Rusiya imperiyasinin tərkibinə salınmış, kiçik bir yaşayış məntəqəsi olan Batum isə

64

Bakı neftinin hesabına tez bir zamanda sürətlə inkişaf edərək dünyanın ən iri limanlarından birinə çevrildi. Batum limanından ixrac olunan məhsulların 85-90%-ni neft və neft məsulları təşkil edirdi. Beləki, 1901-ci ildə Batum limanından 74,4 mln. pud (1 pud =16,38 kq), 1902-ci ildə isə 78,3 mln. pud neft və neft məsulları ixrac edilmişdi. 1883-cı ildə Rotşildlər “Xəzər-Qara dəniz neftsənaye və ticarət” şirkətini təsis etdilər. Tezliklə rus neft sahibkarı Peşkovskinin mədənləri, zavodları və b. müəssisələri bu cəmiyyətin mülkiyyətinə çevrildi. Yeni yaranmış cəmiyyətin planları çox uzaqlara yönəlmişdi: neft hasilatı, onun emalı və xüsusən ixracı. Nobel və fransızlaşmış yəhudi Rotşild kiçik sahibkarları özlərindən asılı etmək üçün əllərindən gələni edirdilər. Beləki, “Xəzər-Qara dəniz Səhmdar Cəmiyyəti” mədən şirkətlərinin sahibkarlarına iki milyon rubl avans verərək pul tələsi qurdular və uzun illər özlərindən asılı etdilər. Onlar cəmiyyətə sərf edən qiymətlərlə öz neftlərini ona satmağa məcbur olmuşdular. Eyni zamanda Rotşild öz cəmiyyətinin ticarət müəssisəsi - “Mazut” şirkətini yaratmışdı. Zavod sahibkarları öz məhsullarını yalnız “Mazut”a satmalı idilər. Çoxlarını bu “iltifat” sonra müflisləşdirdi. 1890-cı ildə Bakı neftinin ixracının 42% Rotşildlərin bankının nəzarəti altında idi. Beləliklə Rotşildlər Bakıda Nobel qardaşlarından sonra ikinci neft qrupu səviyyəsinə yüksəldilər. Lakin Bakıdan neftin daşınmasında ilbəil çətinliklər artırdi. Rotşildlər Bakı neftinin Asiya bazarlarına çıxarılmasına üstünlük verirdilər və onlar bu problemi məşhur “Şell” şirkətinin banisi Markus Samuel-kiçik ilə tanış olduqdan sonra həll etdilər. Bu tanışlıq nəticəsində nəinki Bakı neftinin Bakı neftinin Süveyiş kanalı ilə müasir tipli tankerlərlə Şərqi Asiyaya daşınmasını həll edən, eləcə də dünya bazarında kerosin ticarəti üzərində inhisar mövqe tutan Rokfellerin və Standart Oyl şirkətinın dəmir nəzarətini zəiflədən cəsarətli plan hazırlandı və həyata keçirildi. 1884-cü ildə London neft ittifaqının katibi Boverton Redvud Abşeronda oldu və sonra kimya sənayesi Cəmiyyətinin iclasında Rusiyada neft işinin vəziyyəti haqqında ətraflı məruzə ilə çıxış etdi və belə nəticəyə gəldi ki, Bakının neft mənbələri neftlə o qədər zəngindir ki, ruslar bütün dünyanı ağ neftlə (kerosinlə) təmin etmək və yağla yağlamaq gücündədir” [“Dağ-mədən” məcmuəsi, 1885, cild 1, s. 349]. İngiltərədə nəşr olunan “Engineering” elmi məcmuəsində (1885-ci il) Bakı neft işinin uğurları haqqında, onun 1864-cü ildən vəziyyətinin təhlil olunduğu geniş məqalə çap olunmuşdu və burada belə fərziyyələr irəli sürülmüşdü ki, Rusiya 2-3 il ərzində Şimali Avropa bazarları üzərində nəzarət qoya bilər, yaxın gələcəkdə isə, hələ Uzaq Şərq və Hindistan haqqında deməsək, Qara dəniz və Aralıq dənizinə bitişik ölkələrdə amerikalılar üçün böyük rəqib olacaq [Ticarət vərəqəsi, 1886, 22 fevral]. İki dövlətin rəqabət mübarizəsinin nəticələri haqqında tanınmış məcmuəçi (jurnalist) Çarlz Marvin də eyni nəticəyə gəldi və 1886-cı ildə özünün “Rus neftinin gələcək axını” kitabçasında yazırdı: “Amerika gec-tez öz birinciliyini Rusiyaya verməlidir”. Sonra o qeyd edirdi: “Rus neft işi elə cəlbedicidir ki, İngiltərə ona barmaqarası baxa bilməz” və sonra Ç. Marvin Bakı neft işinə daha dərindən daxil olmaq üçün Bakı-Batumi boru kəmərinin inşasından istifadə etməyi məsləhət gördü. 1886-cı ilın 13 mayında D.Mendeleyev sonuncu dəfə Bakıya gəlir. Onun may ayının 19-da RİTC BŞ-nin iclasındakı çıxışı Bakı neft sənayesinin sonrakı inkişafı üzrə tədbirlərə həsr olunmuşdu. May ayının 21-də isə alim bakılı dağ-mədən mühəndisi Semyon Kvitkoya məktub göndərərək, Balaxanı və Sabunçu mədənlərindəki quyularda neftin

65

səviyyəsinin izlənməsi üsullarını ətraflı şərh edir. Özünün “1886-cı ildə Bakıda neft işi” kitabında D.Mendeleyev 60-80-ci illərdə neft sahibkarları Vasili Kokorev və Lüdviq Nobelin xahışı ilə apardığı tədqiqatları yekunlaşdırır. Yeri gəlmişkən, elə alimin məsləhəti ilə Nobel qardaşları öz şirkətlərinin ştat cədvəlinə “neftçi-geoloq” vəzifəsi daxil edirlər. 90-cı illərdə Bakıda Britaniya kapitalı da peyda oldu və Ceyms Vişau başda olmaqla bir neçə maliyyə maqnatı Bibi-Heybətdə neft mədənləri və Qara şəhərdə isə S.Şibayevin zavodlarını alaraq burada üç şirkət yaratdılar. Belə ki, 1897-ci ildə ingilislər H.Z.Tağıyevin mədənlərini 5 mln. rubla aldılar və artıq iki il yarımdan sonra buradan 7,5 mln. rubl xalis mənfəət əldə etdilər. Bakıda öz ortaq müəssisələrini Belçika, Alman və Amerika şirkətlərinin nümayəndələri də açırlar. Ümumiyyətlə, 1874- 1899- cu illər ərzində Bakıda xarici kapitalın iştirakı ilə 29 səhmdar cəmiyyəti yaradıldı. XIX əsrin 70-ci illərində neft sənayesinə milli kapitalın qoyuluşu cəmi 4% , milli kapitalın iştirakı ilə olan qarışıq kapitalın həcmi isə 10% təşkil edirdi. XIX əsrin sonlarında isə neft sənayesində çalışan 167 sahibkardan 49 nəfəri (24,8%) azərbaycanlılar idi. O illər Bakıda neft sənayesinin inkişafında milli “neft milyonerləri”nin (H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, İ.Hacınski, M.Muxtarov, Ş.Əsədullayev, N.Səlimxanov, T.Aşurbəyov, A.M.Qafarov, A. Qarayev, M.Q.Səlimxanov, Q.B.Aşumov, İ. Nuriyev və b.) fəaliyyəti müstəsna əhəmiyyət daşıyırdı. Başqa neft sahibkarları içində Nobel qardaşları, Rotşild, Roqozin,Vişua, Mantaşev, Palaşkovski, Tumanyan, Şibayev və Leonozovu göstərmək olar. Yuxarıda adları çəkilən iri sahibkarlarla yanaşı, yerli əhalidən olan bir qədər aşağı səviyyəli sahibkarlar da neft işinin inkişafına öz töhvələrini verirdilər. Hacı Bala Ələkbərov, Ağası bəy Aşurbəyov, Əli Bala Zərbəliyev, Kərbalı Zərbəliyev, Hüseyn Məlikov və bir çox başqaları Sabunçuda, Balaxanıda, Ramanıda, Bıbıheybətdə mədən sahələrinin sahibləri idilər. Azərbaycanda milli burjuaziya yaranır, Bakı isə dünyanın sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilirdi. Bakı neft sahibkarları 1884-cü ildə “Neft sahibkarlarının toplanma şurası”nı təsis etdilər; bu Rusiyada iri burjuaziyanın ilk təşkilatlarından biri idi. Təşkilat sahibkarların hökumət qarşısında mənafeini müdafiə etməklə bərabər, həmdə hökumətlə birgə fəhlə hərəkatına divan tuturdu. “Neft sahibkarlarının toplanma şurası” neftlə bağlı bütün məsələləri müzakirə edir və qərarlar çıxarırdı. Şura “Neft işi” məcmuəsini nəşr etdirir, kitabxanalar, məktəblər açdırır, xəstəxana, əczəxana (aptek) saxlayırdı. Bu iri şirkətlərin və inhisarların əlində güclü silah idi. “Neft sahibkarlarının toplanma şurası” na 6 ıl ərzində Nobel rəhbərlik etmışdı, 1890-cı ildən 1916-cı ilədək isə “Şura”nın başında “Xəzər yoldaşlığı”nın həmsədrləri Qukalov qardaşları durmuşdular. 1888-ci ilin 31 oktyabrında D.Mendeleyev London kimya-texnoloji cəmiyyətinin prezidenti Lüdviq Monda və Britaniya birliyi (assosiasiya) şöbəsinin sədri V.İ.Andersona Qafqaz neft sənayesinin inkişafının perspektivləri barədə məktub yazır və orada Bakıda neft ehtiyatlarının tükəndiyi barədə gəzən şaiyələri təkzıb edir. Xüsusilə , alim yazırdı: “ ...tükənmə barədə yayılan şaiyələrin bir hissəsi, Pensilvaniyada yaxşı öyrənilmiş, neft tükənməsı təzahürünü tamamilə bilməməyə əsaslanır, dıgər hissəsi isə öz məqsədləri üçün şaiyələr yayan fitnə-fəsad oyununa əsaslanır”.

Mədəndəki qazıma işləri və neft bazarınin rəqabəti arasında çox sıx əlaqə var idi: neft məhsullarının təhvili üçün yaxşı şərait, mədən işlərinin canlanması yeni qazıma üçün nəzərdə tutulmuş quyuların sayının çoxalmasına, istismara verilmək üçün hazırlanan

66

digər quyuların qazılmasının stimullaşdırılmasına səbəb olurdu. 1889-cu ildə 6,5 min , 1894-cü ildə - 12,8 min və 1899-cu ildə - 81,8 min sajen həcmində qazıma işləri aparılmışdı.Dağ-mədən departamentinin məlumatına görə, 1891-ci ildə “Branobel” cəmiyyətinin sərəncamında 60 desyatin (1desyatin – 1,0925 ha), Bakı Neft Cəmiyyətinin – 51 desyatin, “Xəzər-Qaradəniz cəmiyyətinin - 36 desyatin, “Xəzər yoldaşliq” cəmiyyətinin – 17 desyatin neftli torpaqlar var idi.

1890-cı illərdə Rusiyada sənayeləşmə prosesinin inkişafı, maliyyə naziri S.Vittenin iqtisadiyyatı canlandırmaq üçün apardığı islahatlar neft hasilatının genişlənməsinə də böyük təsir göstərdi. Ölkənin iqtisadi inkişafı, pul vahidi-rublun kursunun sabitləşməsi öz növbəsində xarici sərmayədarları və iş adamlarını Bakı neft biznesinə cəlb etdi. Bu dövrdə Transsibir dəmir yol xəttinin çəkilməsi isə neft və neft məhsullarını imperiyanın ən ucqar yerlərinə çatdırmağa imkan verdi. XIX əsrin 80-90-cı illərində Bakı neft rayonunun neftçıxarma sənayesi ümumi neft hasilatına görə ABŞ - ın neft sənayesinə çatdı və onu ötdü, əsrin sonunda isə dünyada birinci yerə çıxdı. XIX əsrin sonundan başlayaraq Bakı Rusiya neftinin 95% və dünya neft hasilatının yarısını verirdi. 10 il ərzində birincilik ABŞ-dan Bakıya keçdi. 1882-ci ildən 1900-cu ilədək Bakıda neft hasilatı 12 dəfə artdı – 50 mln. puddan 600,3 mln. puda çatdı. 1885-ci ildə Bakıda 115 mln. pud, ABŞ-da isə 169 mln. pud, 1890-cı ildə uyğun olaraq 240,4 və 355 mln. pud neft hasil olunduğu halda, 1895-ci ildə bu həcmlər 426 və 400 mln. pud olmuşdular. 1891-ci ildə hasil olunmuş dünya neftinin yarısını Bakı nefti təşkil edirdi. 1901-сi ildə Bakıda 667,1 mln. pud neft hasil olundu ki, bu da Rusiya neftinin 95%, dünya neftinin isə yarıdan çoxu idi. Neft hasilatında yüksəliş istismarda olan quyuların sayının artması, qazma texnikasının keyfiyyətcə təkmılləşməsi, neftli torpaqların işlənmə sahələrinin genişlənməsi, fəhlələrin sayının artması və əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi, nefçıxarmaya əlavə kapitalın cəlb olunması, istehsalın enerji təchizatının yaxşılaşdırılması, yeni sənaye müəssisələrinin yaranması, mədənlərdə neftin saxlanma sisteminin yaradılması və d. səbəblər hesabına baş verdı. Eyni zamanda neft hasilatının həcminin artımında neft quyularının qazılmasında kəhriz üsulundan tamamilə sayı ildən ilə artan buruq qazıması üsuluna keçilməsi oldu. 1885-ci ildə Bakıda 165 (192), 1890-cı ildə 356 (376), 1895-ci ildə 604 (614), 1897-ci ildə 917, 1898-ci ildə 1146, 1900-cu ildə 1710 və nəhayət, 1901-ci ildə 1740 istismar quyusu var idi. Beləliklə 16 il ərzində Bakıda istismarda olan buruq quyularının sayı 10 dəfəyəcən artmış oldu. Buruq quyularının sayı artdıqca onların dərinliyi də nəzərə çarpacaq dərəcədə artırdı.

Əgər 1872-ci ildən 1883-cü ilədək istismarda olan neft quyularının dərinliyi 25-30-dan 50-60 sajenə qədər artmışdısa, XIX əsrin sonunda bu dərinlik 200-250 sajenə çatmış oldu, yəni otuz il ərzində 10 dəfəyəcən artmış oldu. Lakin, ümumən neft quyularının qazılması və istismarı çox aşağı texniki səviyyədə idi və həddən artıq baha başa gəlirdi. Hər buruq quyusunun istismarına neft sahibkarları ildə 5-dən 10 min rublacan vəsait sərf edirdi. 1873-cü ildən Bakı neft mədənlərində buxar maşınları tətbiq olunmağa başladı və

onların sayı XIX əsrin 80-90-cı illərində sürətlə artmağa başladı. 1883-cü ildə mədənlərdə ümumi gücü 1458 a.q. olan 141 buxar mühərriki, 1889-cu ildə - ümumi gücü 6629 a.q.

67

olan 500 buxar mühərriki, 1891-ci ildə - ümumi gücü 10054 a.q. olan 676 buxar mühərriki, 1893-cü ildə - ümumi gücü 80146 a.q. olan 1593 buxar mühərriki işləyirdi. Beləliklə, 1883-1899-cu illər ərzində Bakı mədənlərində 11 dəfədən çox, onların ümumi gücü isə 55 dəfə armışdı. Neft hasilatı artdıqca mədənlərdə çalışan fəhlələrin də sayı artırdı. 1879-cu ildə Bakının

neft mədənlərində 1800, 1897-ci ildə - 10789, 1901-ci ildə isə 27000 fəhlə çalışırdı.

Neft hasilatında yüksəliş eyni zamanda istismarda olan torpaq sahələrinin də genişlənməsi hesabına baş vermişdi. XIX əsrin sonuncu onilliyində Ramanı (1890-cı il), Bibiheybət (1893-cü il) və Binəqədi (1898-cü il) ərazilərində yeni neftli torpaq sahələrinin əlavə işlənməsinə başlanıldı. 1896-1900-cu illərdə keçirilən hərraclar nəticəsində dövlət sahibkarlara 394 desyatin 1221 sajen neftli torpaq sahələrini icarəyə verdi ki, bu da Abşeronda istismarda olan bütün neftli torpaq sahələrinin 40% - ni təşkil edirdi. Eyni zamanda bu illərdə istismara əlavə 80 desyatin şəxsi mülkiyyətdə olan torpaqlar da daxil edildi.

1900-сu ildə Abşeronda 140 neft sahəsi istismar olunurdu və onlar bu sahələrdə çıxarılan neftin miqdarından asılı olaraq 4 qrupa bölünmüşdülər. Birinci qrupa ildə hasilatı 7,5 mln. puddan artıq olan, ikinci qrupa – 7,5 – 2, üçüncü qrupa 2 – 0,5 və nəhayət dördüncü qrupa 0,5 mln. puddan aşağı olan mədənlər daxil idilər. 1874-cü ilin yayından başlayaraq fontan quyularının sayı kəskin surətdə artmağa başladı. Neft mədənlərinin xüsusən vəhşicəsinə istismarına XIX əsrin 80-90-cı illərində başladılar. 1887-ci ildə Bakıda ümumi hasil olunan neftin 42% fontan üsulu ilə çıxarılırdı. 1893-cü ildə fontan nefti ümumi hasilatın 30%, 1895-ci ildə 33%, 1898-ci ildə 24% təşkil etmişdi. 1889-cu ildə fontan üsulu ilə - 42, 6, 1897-ci ildə - 49,47, 1891-ci ildə - 39,2, 1892-ci ildə - 75,7, 1893-cü ildə 109, 2 mln pud neft hasil edilmışdi. XIX əsrin 80-90-cı illərində quyuların tez-tez fontan vurması ilə əlaqədar mədənlərdə neftin saxlanma sisteminin yaradılması məsələsi çox kəskin dururdu. XIX əsrin 80-ci illərində iri şirkətlər mədənlərdə həcmləri 30 – 100 pud olan dəmir çənlər düzəltdirməyə başladilar və onların sayı hər il artırdı. Neft hasiltının mütəmadi artmasına baxmayaraq, 1894-cü ildə Bakı neft sənayesi, onsuzda çox uğurlu olmayan əvvəlki illərə nisbətən, bir böhran yaşadı. Beləki 1893-cü illə müqayisədə (344,5 mln.pud) Bakı mədənlərində neft hasilatı il ərzində 308, 5 mln. pud təşkil etdi, yəni 36 mln. pud aşağı düşdü. Hökumətin neftlə bağlı ticarət-sənaye böhranını zəiflətmək və ağ neftin (kerosinin) xaricə ixrac rüsumlarını azaltmaq kimi gördüyü tədbirlərə baxmayaraq neft emalı zavodlarının məhsuldarlığı və neft məhsullarının ixracı xeyli azaldı. Böhrana əsas səbəb isə dünya bazarında kerosinin qiymətinin kəskin aşağı düşməsi ilə əlaqədar, Bakıda neft hasilatının azalması və eyni zamanda onun qiymətinin artması olmuşdu. Lakin görülən tədbirlər nəticəsində sonrakı 1895-сü ildə neft hasilatı yenidən sürətlə artmağa başladı və ABŞ səviyyəsinə çataraq 400 milyon pud təşkil etdi (müqayisə üçün 1872-ci ildə çıxarılan neftin həcmi cəmi 1,4 milyon pud olmuşdur). 6 iyul 1898-ci ildə Rusiya hökumətinin xüsusi qərarına əsasən dövlətə məxsus torpaq sahələrində Rusiyanin təbəəliyində olanlarla yanaşı xaricilər də sərbəst neft kəşfiyyatı aparmaq, onun hasilatı üçün torpaq sahələri almaq, həmçinin neftvermə qabiliyyəti olan sahələrin icarəyə verilməsi üzrə növbəti sövdələşmələrdə iştirak etmək imkanı əldə edirdi.

68

XIX əsrin axırlarında Abşeronda neft sənayesində 78 səhmdar cəmiyyət var idi. 1890-1900-cu illərdə şirkətlərin ümumi sayının 9,5% Bakı neftinin 69% hasil edirdilər. 1894-cü ildə hasil olunan 300,8 mln. pud neftin 111,2 mln. pudu (37%) beş iri şirkətin – Nobelin, Rotşildin, Mantaşovun, Tağıyevin və Qukasovun payına düşürdü. 1899-cu ildə isə Bakıda hasil olunan neftin 44,1% bu beş şirkət çıxarırdı və bunun da 17,7% “Branobel” şirkətinin payına düşürdü. 1896-ci ilə qədər neftin istehsalı əlahəzrətin bağışladığı fərdi sahibkar torpaqlarında, iltizam üsulu ləğv olunandan sonra müzayidə (auksiyon) ilə alınan və ya 1872-ci ilin qaydalarına müvafiq olaraq fərdi istifadəyə verilən torpaqlarda həyata keçirilirdi. Neftli torpaqlar uğrunda mübarizə çox kəskin şəkildə gedirdi. Müzaidəyə (hərraca) gələn adamların məqsədi torpaqların alveri idi. Onlar hasilatla məşğul deyildilər, sadəcə sahəni alıb, ora dirəklər basdırır (buradan da onları – dirək sahibkarları adlandırırdılar) və müəyyən müddətdən sonra sahəni çox yüksək qiymətlə başqasına satırdılar. Dirək sahibkarları neft sənayesinə ciddi ziyan vururdular. Onlar ən yaxşı neftli sahələri konservasiya edir, neft məhsullarının qiymətinin artmasına imkan yaradır və neft texnikasının inkişafını ləngidirdilər. Ona görə də 1900-cu ildə icarədarların müəyyən müddət ərzində icarəyə götürdükləri torpaqlarda işlərə başlaması barədə qanun qəbul edildi.

Lakin, 1900-cu ilin avqust ayında neftin qiymətinin aşağı düşməsi neftli sahələrin alveri ilə məşğul olan şəxsləri çətin vəziyyətə saldı. Bununla əlaqədar, 1902-ci ilin martında hökumət belə qərara gəldi: “...dövlətə məxsus neftli sahələr hərracdan pay bölgüsünə görə satılsın”, yəni neftin puduna görə alınan dövlət vergisi – neftin payından ödənilən vergi ilə əvəz olundu. 1900-cü ilə qədər Abşeronda 1700-dən çox neft quyusu qazılmışdı. Ən çox quyu – 796 ədəd Sabunçu yatağında qazılmışdı. Həmin tarixə Balaxanı yatağında 176, Ramanıda – 233 və Bibiheybətdə -186 quyu qazılmışdı. Şənaye üsulu ilə neft hasilatına başlanandan Abşeronda istismarda olan neftli torpaqların sahəsi çox yavaş genişlənirdi.Əsas neft hasil olunan sahələr- Balaxanı, Sabunçu, Bibiheybət, Ramanı və Binəqədi sahələri idi. Özüdə Ramanı sahəsinin işlənməsinə XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində, Binəqədi sahəsinin işlənməsinə isə 90-cı illərin sonunda başlamışdılar. XX əsrin əvvəllərində Suraxanı, Pirallahı adası və digər sahələrdə neft hasilatına başlanıldı. 1900 - cu ildə Bakıda 10 nəhəng ağac ambarları, 207 neft şirkəti, 16 neft boru kəmərləri, 56 mexaniki emalatxanalar fəaliyyət göstərirdi. XX əsrin ilk beş ilində Bakı neft rayonunda hər il 10 mln. tondan çox ( ən yüksək hədd

1901-ci il – 10,93 mln. ton) neft hasıl edilirdı ki, bu da Bakını birincidərəcəli sənaye şəhərləri sırasına çıxardı. Ona görə də 1901-ci ildə Rusiya ABŞ-ı neft hasilatında ötərək (11,6 mln. ton) dünyada birinci yerə çıxdı. Yəni, Abşeronda və bütün Rusiya imperiyasında neft işinin inkişafında yeni mərhələ başladı. “Kim neftə malikdir, o dünyanı idarə edir”, ingilis admiralı Fişerə aid olan bu ibarə nə qədər şişirdilmiş olsada, ancaq şübhəsiz bir amili əks etdirirdi ki, XX əsrin başlanması ilə neftin dünya təsərrüfatında əhəmiyyəti günbəgün artacaqdır. 1901-ci ildə Kokorev Suraxanıda yerləşən zavodunun ərazisində zavodu qızdırmaq

üçün qaz almaq məqsədilə ilk qazıma quyusunu qazdırdı. 1902-ci ildə 207 m dərinlikdən o qaz əldə etdi. Kokorev tərəfindən Suraxanıda uğurla qazdırılan qaz quyusu buraya digər

69

neft sahibkarlarını da cəlb etdi. Qaz əldə etmək üçün burada Nobel qardaşlarının, Benkendorfun, Mirzəyevin, Kuban-Qaradəniz cəmiyyətinin, Ş.Əsədullayevin firmaları quyular qazdırmağa başladılar. Suraxanı rayonu tez bir zamanda iri qaz yatağı kimi şöhrət qazandı və oradan qaz borularla Bakı mədənlərinin digər rayonlarına nəql olunmağa başladı. 1907-ci ildən səmt qazının da istifadəsinə başlanıldı. Azərbaycanın qaz sektoru hələ 1907-ci ildə ilk 130 mln. kub metr səmt qazını neft yataqlarından əldə etmiş oldu. Neft sahibkarları Suraxanıya qaz yatağı kimi baxırdılar. Lakin bu yatağa həm də iri neft yatağı kimi qiymətləndirməyi ilk dəfə geoloq D.Qolubyatnikov göstərdi. 1903-cü ildə D.Qolubyatnikov Azərbaycanda ilk dəfə geoloji tədqiqatlara başladı. Bu tədqiqatlar 1907-1908-ci illərdə, aşkar edilmiş neft və qaz yataqlarının müqayisəli mənzərəsini verməyə imkan yaratdı və xüsusən Bibiheybətdə və Suraxanıda neft yataqlarının işlənməsi barədə olan təkliflər çox dəyərli oldu. . Və doğrudanda 1906-ci ildə Nobellərin qaz almağa qazılan quyusundan güclü ağ neft fontanı vurdu. Bundan sonra başlanan qazma işləri D.Qolubyatnikovun fikirlərinin düzgünlüyünü təsdiq etdi. 1907-ci ildə burada Bakı Neft Cəmiyyətinə məxsus quyunun 545 m dərinliyindən neft fontanı vurdu. Bu fontan gün ərzində 200 min pud qara neft verirdi. Artıq 1907-ci ildə burada 32 quyu, 1908-ci ilin başlanğıcında 56 quyu və həmin ilin oktyabrında 85 quyu qazıldı. Dənizdə neft yataqlarının işlənməsi layihəsini ilk dəfə işləyən də D.Qolubyatnikov olmuşdur. XIX əsrin sonlarında Xəzərin fiziki-coğrafi tədqiqatları da davam etdirilirdi. N.Puşşinin 1908-ci ildə Peterburqda dərc olunmuş: “Xəzər dənizi: Hıdrocoğrafi təsvir və gəmilərin üzməsi üçün dərslik” əsərində müəllif yazırdı: “Neft sahəsinin ümumi ərazisi 4,5 mil (8,5 km) təşkil edir. Burada suyun səthində həmişə dənizin dibindən gələn və özünə xas olan qoxu verən neft üzür...”. Beləliklə, 1892-1903-cü illəri Azərbaycanda “ilk neft canlanması (bumu)” dövrü hesab etmək olar, daha doğrusu, bu dövr neft sənayesinin təşəkkül tapması kimi səciyyələndirilir. 1903-cü ildə qəribə hadisələr başlandı. Iyunun 1-də imperiyanın neftinin 9/10 hissəsini hasil edən Bakıda ümumi tətil başlandı. Bu tətil sovet kitablarına bolşeviklərin çox vacib xidməti kimi düşübdür. Lakin A.A. İqolkin adlı tarixçi bunların hamısının uydurma olduğunu müəyyən edibdir. İğtişaşlar zahirən səbəbsiz idi, tətil edənlər heç bir tələb irəli sürməmişdilər. Ən dəhşətlisi mədənlərə od vurmalar idi. 5 ən böyük neft quyusunun alovu 100 metrdən yuxarı qalxmışdı. Tək 1903-cü ilin sonuna qədər, o zamanlar üçün inanılmaz miqdarda - 1 mln. ton neft yanmışdı. Növbəti - 1904-cü ildə 225 buruq yanmışdı. 1905-ci ildə də Bakı rayonunda mədənlərin tar-mar edilməsi davam edirdi, gündəlik hasilatı 1 mln. puddan çox olan (16380 тонн) 2000 buruq məhv edilmışdı. İnsanlar uzun müddət ərzində gəlir yerlərini itirdilər, nəticədə də qəzəblənirdilər, bu da gec-tez toqquşmalara səbəb olmaya bilməzdi. Toqquşmalar bir başa mədənlərdə 1905-ci ilin fevralında başladı.O vaxtlar ”Buza” adı almış bu iğtişaşlar 2 il davam etdi və nəticədə neft hasilatının qəflətən azalması və Rokfellerin xeyirinə olan ingilis və digər kerosin bazarlarının itirilməsinə səbəb oldu . Bu məqsədə çatan kimi iğtişaşlar dərhal dayandırıldı. Bakı hadisələrinin arxasında hansı qüvvələrin durduğu indiyədək müəyyən olunmayıb. 1904-cü ilin 30 dekabrında sahibkarlar və fəhlələr arasında, xalq arasında “mazut anayasası” adlanmış ilk kollektiv müqavilə imzalandı, 1906-cı ildə isə Bakıda neft sənaye işçilərinin İttifaqı yaradıldı.

70

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Rusiyada neft hasilatı Amerikanı bir neçə il ərzində üstələyərkən iki alman müəllifi X.Volf və F.Brakellə Y.Leysin işləri xüsusilə səciyyəvidir. X.Volf sübut etmək istəyirdi ki, hətta ruslar Almaniyanın neft bazarını müvəqqəti olaraq ələ keçirsələrdə, Rusiya imperiyası bir sıra özünə xas olan xüsusiyyətləri və zəifliyi ilə Almaniyanın sərbəst siyasət aparmağına, ABŞ qədər təhlükəli deyildir. X.Volfa görə: “Almaniya neft bazarının Bakı neft sahibkarlarının gücü ilə ələ keçirilməsi gerçəkləşə bilməz”. 1898-1901-ci illərdə neft hasilatında Rusiyanın Amerikanı üstələməsini X.Volf müvəqqəti hal kimi qiymətləndirir və belə hesab edirdi ki, bu üstünlük Bakı neft sahibkarlarının hansısa ciddi cəhdləri və ya böyük sərmayələr qoymaları hesabına deyil. “sadəcə baxtlarının gətirməsi ilə əlaqədardır. Buna dəlil kimi o, Rusiyada fontanla işləyən quyuların xüsusi çəkisinin yüksək olduğunu və Bakı quyularının orta məhsuldarlığının yüksək olduğunu vurğulayır. Rusiyanın Xarici İşlər nazirliyinin öz maraqlarına uyğun olaraq, rus şirkətlərinin Almaniya neft bazarında inhisarçı olmağına hər cürə müqavımət göstərəcəyinin mümkünlüyünü tədqiq edərək, X.Volf yekunda belə nəticəyə gəlir ki, alman kapitalı üçün Rusiya neft sənayesini dəstəkləmək daha səmərəlidir. O yazir: “Amerikanın neft şirkəti “Standard oil” Almaniya neft bazarını ələ keçirdiyi üçün, Almaniya Bakı neft sənayesinin inkişafında maraqlədır, yalnız bu yolla alman neft bazarı amerikalılara ciddi rəqabət yarada bılər. Almaniyanın guya bu dəstəklə öz təşəbbüsü ilə amerikanın inhisar əsarətındən çıxıb rusların hakimiyyətinin təsirinə düşəcəyinə heç bir əsas yoxdur”. F.Brakel və Y. Leysin diqqəti cəlb edən “Otuz illik neft müharibəsi” kitabı Rusiya və ABŞ arasında gedən yarışa həsr olunub, özüdə müəlliflər belə bir fikrə üstünlük verirlər ki, əgər amerikalılar kimi rusların da əllərində dəniz sahilinə çıxan neft boru kəmərləri olsaydı, Rusiyanın neft sənayesi daha çox irəli getmiş olardı. 1906-cı ildə F.Qerke tərəfindən yazılmış elmi iş alman neft bazarında rus neftinin amerika neft şirkətinin inhisarçı mövqeyinə qarşı qoyulmasına həsr edilmışdir. Əsərdə göstərilir ki, Rusiyada neft quyularının sayının ABŞ-dan az olmasına baxmayaraq, rus (Abşeron) quyularının məhsuldarlığı amerikalılardan çox yuxarıdır. 1897-ci ildə ABŞ-da 35 min quyu olduğu halda, 1903-cü ildə Rusiyada cəmi 1877 quyu var idi. Lakin Rusiyada quyuların orta dərinliyi ABŞ-dan iki dəfə azdır, neftin maya dəyəri də çox aşağıdır. Buna baxmayaraq, Rusiya neftinin gələcək proqnozları F.Qerkeyə görə ürək açan deyil, çünki dünya bazarındakı rəqabətdə amerikalılar daha çüclüdürlər. Yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün F.Qerke hesab edirdi ki, gərək Qafqazda neftin hasilatı və satışı üzrə vahıd bir şirkət olsun. O yazırdi: “Ancaq indi belə inhisarçı (şirkət) yaratmaq qeyri- mümkündür. Rusiya imperiyasının neft sənayesinin problemləri ilə bağlı Almaniyada rus çarizminin süqutundan sonra nəşr olunmuş kitablar arasında İ.Mendelin elmi işi özünə diqqət çəkir. Burada neft maqnatları arasında olan müxtəlif münasıbətlər təhlil olunur, “Branobel”in yüksək maliyyə müstəqilliyi barədə məlumat verilir. İ.Mendel hesab edir ki, “Fransız və holland kapitalından fərqli olaraq, alman kapitalının Qafqaz neft mənbələrindən kənarda qalması Nobelə öz aksiyalarını və nobel sistemində neft satışını Rusiya hüdudlarından kənarda yerləşdirməyə mane olmamışdır”. XX əsrin əvvəllərində Rusiyada, o cümlədən Bakıda hökm sürən qeyri-sabitlik neft sənayesinin inkişafına ciddi təsir göstərirdi. İlk təsirli zərbəni 1905-ci ilin rus inqilabı

71

vurdu. Nəticədə təkcə Bakıda il ərzində neft hasilatı 35%-ə qədər azaldı -1904-сü ildə - 10,1 mln.t, 1905- ci ildə - 6,7 mln.t.(düzdür, sonrakı illər neft hasilatının həcminin artımı müşahidə olunur – 1907-ci ildə - 7.764 min t., 1908-ci ildə - 7.589 min t., 1909-cu ildə - 8.059 min t., 1910-cu ildə - 7.626, 9 min t.). Bununla əlaqədar, neft hasil edən ölkə kimi Rusiyanın (Bakı bu dövrdə ümumi hasilatın 90%-ni verirdi)) dünyada rolu 1904-cü ildəki 37,9% -dən, 1905-ci ildə 26,8%-ə düşdü və əksinə ABŞ-ın rolu isə– 51,7%-dən 61%-ə qədər yüksəldi. 1906-cı ildə ABŞ artıq Rusiyadan 2 dəfə çox neft hasil edirdi. Qafqaz (Bakı) neftinin ixracı da öz yüksək həddinə 1904-cü ildə çatdı, bundan sonra Rusiyadan neftin ixracı azalmağa başladı. 1913-cü ildə ümumi hasil edilmiş neftin yalnız 10,8% ixrac edilmışdı. 1904-1913-cü illərdə Rusiyada neft hasilatı ümumdünya hasilatının 14,5%-ni təşkil etdiyi halda, bunun da ixracı 48,4%-ə qədər aşağı düşdü. Buna səbəb isə Rusiyanın daxilində neftə olan tələbatın artması oldu. 1913-cü ilədək ixracın əsas hissəsi 4 ölkəyə - İngiltərə, Fransa, Almaniya və Belçikaya göndərilirdi ki, buda ixracın 53,1%-ni təşkil edirdi. 30% ixrac isə Yaxın Şərqin, Orta Asiyanın, Hindistan və Çinin bazarlarına çıxarılırdı, hərçəndi 1908-ci ildə Rusiya sonuncu iki bazarı əldən vermişdi. Yeri gəlmişkən, elə bu zaman Rusiyada və bəzi xarici mətbuat səhifələrində Bakının neft mənbələrinin tezliklə tükənəcəyi barədə növbəti hay-küy başladı. 1903-cü ildə “Neft sahibkarlarının toplanma şurası”nın statıstika bürosunun rəisi

Balaxanı yatağı haqqında belə yazırdı: “ Balaxani yatağında mədənin fəaliyyəti yaxın gələcəkdə özünü biruza verəcəkdir. Görünür, yatağın son gücü... yəqin ki, Sabunçu yatağıdır, xüsusən onun Balaxanıya bitişik hissəsi ötən illərin istismarı nəticəsində həddindən çox gücdən düşübdür... Ramanıda fontan neftinin hasilatının aşağı düşməsi yatağın gücdən düşməsi ilə əlaqədardır”. Və ya başqa bir misal. Lebedev soyadlı bir professor 1905-ci ildə yazırdı: “İstismar

olunan sahələrin neftinin tükənməsinin əlamətləri göstərir ki, Bakı neft sənayesi çox ömürlü olmayacaqdır. Bu sənayenin mövcudluğu görünür yüz illərlə yox, yaxın on illərlə müəyyənləşəcək... Abşeron yarımadasında istismar olunan yataqlar istisna olmaqla, başqa etibarlı yataqlar tapılmayacaq”. Bəzi rus sahibkarlarının da Bakı neft yataqlarının tükəndiyi barədə irəli sürdükləri “nəzəriyyələr” təəcüb doğurur. Onlardan biri, V.Raqozin yazır: “Mənim üçün, o cümlədən maraqları neftlə bağlı olan hər kəs üçün... belə fikir yaranır ki, Bakı nefti sürətlə tükənir”. Bakı neft rayonun gücdən düşməsi barədə “nəzəriyyə” neft sahibkarları tərəfindən dəstəklənirdi. Bu “nəzəriyyə” onlara gərək idi, çünki onun köməyi ilə sahibkarlar neftin və neft məhsullarının qiymətlərini yüksək həddə saxlayırdılar. Abşeron neft yataqlarının belə “gələcəyi” barədə səslənən fikirlərdən sonra, 16 iyun 1908-ci ildə “Moskovskiyi vedomosti” qəzetində dərc olunmuş digər nəzər nöqtəsi lap təəcüb doğurur. Məqalənin müəllifi A. Volınets adlı birisi yazır: “Bizim neft sənayemiz son 15-20 ildə rus xalqının və dövlətinin maraqlarına və xeyrinə xidmət edən milli rus sənayesindən, gəlmə millətlərin və yad dövlətlərin rus xalqının və dövlətinin hesabına varlanmasına xıdmət edən xarici sənayeyə çevrilmişdir...”. Necə deyərlər şərhə ehtiyac yoxdur. Neft hasilatının aşağı düşməsi yalnız Rusiyada deyil, ABŞ-da da baş verirdi. “Standart

Oil”in, Nobelin, yenicə yaranmış Royal Datçın geoloqları, bəzi entuziast fərdlər bütün sivil və qeyri-sivil dünyanı ələk-vələk etdilər, lakin heç nəyə nail ola bilmədilər, halbuki,

72

hələ 10 il bundan öncə axtarışlar uğurla nəticələnirdi. Oklahomadan (ABŞ) olan bir mədənçi belə demişdi: “Görünür, Allahın bizə vermək üçün nefti tükənibdir”. Mövcud yataqlarda nəqədər yeni quyular qazırdılarsa, qazsınlar, neft verimi azalmaqda davam edirdi. 1900-cu ilə qalmış son 5 ildə dünyada neft hasilatı 45 mln. barrel aşağı düşdü, bir barrel neftin qiyməti isə 1865-ci ildə mövcud olmuş ən yüksək həddə - 8 dollara çatdı. Və düşməkdə davam edir. Maraqlıdır ki, neft hasilatının azalması XX əsrin əvvəllərində dünya tarixində elə bir dəyişiklik yaratmadı. Daş kömür əsrinə məxsus olan ispan-amerika (1899 –cu il), ingilis-bur (1899-1902 –ci illər) və rus-yapon (1904-1905-ci illər) müharibələrində heç bir neft maraqları və ya yeni silah növləri iştirak etmirdilər. Elə təsəvvür yaranırdı ki, neft amerika iqtisadiyyatının baş gicəlləndirici yüksəlişində əsas sürətləndirici meyardır. Lakin diqqət yetirdikdə, məlum olur ki, 1906-ci ildə gerçək tarixdə hasil edilmış bütün neftin dəyəri cəmisi 92 mln. dollar təşkil edir və onun da 78 mln dollarlığı ixrac olunmuşdu, halbuki o ildə ümumi daxili məhsulun dəyəri 31 mlrd. dollar təşkil etmiş və onun da 1.8 mlrd. ixrac məhsulu olmuşdur. Yəni çox da böyük rəqəm alinmır. Əlbəttə, o səviyyədə güclü iqtisadiyyatı olmayan Rusiya imperiyası üçün 30 mln. rubl (təqribən 60 mln. dollar) dəyərində çıxarilan neftin ümumi daxili məhsulda (7 mlrd. rubl) yeri görünür, lakin bu da 0,5%-dən azdır. Düzdür, neftin rolu, iqtisadiyyatın yeni yaranan bölməsi üçün daha vacb idi, nəinki sadəcə faiz nisbəti, amma çox kiçik. Ümumiyyətlə Rusiya neft sənayesində, xüsusən Bakıda, on illərlə tənəzzül vəziyyəti hökm sürürdü. Baxmayaraq ki, 1910-cu ildə Bakı neft mədənlərinin 60%-nə üç iri trest: “Royal Döyç Şell”, “Branobel” və “Rusiya Baş neft cəmiyyəti” nəzarət edirdi, neft hasilatının texnologiyası qərbdən geri qalırdı, texniki cəhətdən təchiz olunmada durğunluq yaranmışdı. XX əsrin əvvəllərinin ABŞ və Azərbaycan neft sənayelərini müqayisə etdikdə, görürük ki, bütün bu daxili çaxnaşmalar nəticəsində Abşeron yarımadasında neft hasilatının inkişafı 15 il geri qalırdı. 1910 – сu ildə Azərbaycanda neft hasilatının ümumi həcmi 499,0 mln. pud, 1913 - cü ildə - 449,4 mln. pud, 1917 – ci ildə isə - 402,1 mln. pud təşkil etmişdi. Ümumiyyətlə, 1910-1914-сü illərdə Azərbaycanda üst-üstə cəmisi 38 milyon ton neft istehsal edilmişdi, halbuki neft quyularının sayı artaraq 1913-cü ildə 3500-ə çatmışdı. “Durğunluğa” baxmayaraq Bakı neftinə maraq artmaqda davam edirdi. Əgər 1903-cü ildə Bakıda 158 şirkət fəaliyyət göstərirdisə, 1913-cü ildə onların sayı 182-yə çatmışdı. Neft hasilatının azalmasının dıgər səbəbləri də var idi Beləki, rus kapitalı” Branobel” şirkətinin şəxsində Avropa bazarında təmsil olunmasına baxmayaraq (Avropa neft ittifaqında ” Branobel” özünün iki törəmə şirkəti “ Döyç rusişe nafta import gezelşaft” və “ Döyç-osterrayxışe nafta import gezelşaft” ilə təmsil olunmuşdular), lakin Rokfellerin “Standard Oil” şirkətinin Avropa bazarına təsiri üstünlük təşkil edirdi. Bu vəziyyət heçdə yalnız “Standard Oil”in mövqelərinin Avropa bazarında möhkəmliyi ilə bağlı deyildi. Rusiyanın özündə yaranmış neft böhranı, I Dünya müharibəsi ərəfəsində neft yanacağına artacaq tələbatı nəzərə alaraq, Rusiyaya, dünya bazarında gündən-günə bahalaşan neftin hasilatını azaltmaqla, onun yerin təkində qalmasına və bununla əlaqədar neftin ixracınıda azaltmasına imkan verirdi. 1913-cü ildə “neft böhranı”nın ən qızğın çağında bu cür davranışı E.L.Nobel açıq olaraq belə şərh etmişdi: “ Bəli, ehtiyatlar vardır, və biz onları saxlayırıq, amma ona görə ki, qiymətlər yuxarı qalxır və bu qalxma hələ gələcəkdə də olacaq...Kim bizi qınaya bilər ki, biz öz mənafeimizi qoruyuruq?”.

73

XIX-XX əsrin hüdudlarında Bakı nefti Rusiyanın hərbi dəniz donanmasının da inkişafında mühüm rol oynamışdır. XIX əsrin axırlarında artıq Xəzər və Qara dənizlərin, həmçinin Rusiyanın çay donanmasının gəmiləri Bakı nefti ilə işləyirdilər. Xarici ölkələrin, xüsusən İngiltərənın, ABŞ-ın və Almaniyanın dəniz donanmalarının kütləvi halda neftə keçməsilə, neft yanacağı Rusiyanın da donanmasının yeniləşdirilməsinə ciddi təsir göstərdi. Beləki, 1908-ci ildən gəmilərdə Nobelin Peterburqda olan zavodlarının istehsal etdiyi və xam neftlə işləyən dizel mühərrikləri tətbiq olunmağa başladı. XX əsrin ilk onilliyində Bakı neft sənayesi firmaları Rusiyanın hərbi-dəniz donanmasına lazımı qədər neft yanacağı göndərməkdə davam edirdilər. 1914-cü ildə I dünya müharibəsinin başlanması yanacağa böyük ehtiyac olduğunu üzə

çıxardı. Beləki, əgər 1913-cü ildə Xəzər dəniz donanması 250 min pud neft məhsulları almışdısa, 1916-cı ildə bu rəqəm 18 mln.pud təşkil etmişdi. Təkcə 1916-cı ilin mayından 1917-ci ilin mayınadək Rusiyanın Hərbi Dəniz Donanması 20 mln. pud müxtəlif çeşidli neft məhsulları almışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyanın hərbi donanması üçün benzinin, kerosinin, turşu yağlarının, mühərrik yanacağının və mazutun təchizatını əsasən “Branobel” şirkəti həyata keçirirdi. Beləliklə, müharibə ərəfəsi və I Dünya müharibəsi dövründə Bakı nefti Rusiya donanmasının təchizatında aparıcı yer tuturdu. 1914-1917-ci illərdə hər il 7 milyon tondan artıq neft çıxarılmaqla bütövlükdə Bakıda 28 milyon 683 min ton neft çixarılmışdı ki, bu da müvafiq dövrdə dünyada istehsal edilən neftin 15%-i demək idi. Göstərilənləri yekunlaşdırsaq, əminliklə demək olar ki, Bakı nefti Rusiya imperiyasının iqtisadiyyatında mühüm rol oynamışdı. İlk dəfə açıq dənizdə buruq qazmasına 1897-ci ildə Kalıforniyada (ABŞ) təşəbbüs göstərilmışdir. Sakit okean sahillərində Ventura yatağı rayonunda neft aşkar edilməsi dəniz quyularının qazılmasına yeni təkan verdi. Dünyada “neft canlanması”nın daha da artması, Bakıda dəniz neft yataqlarının mənimsənilməsində yeni mühəndis fikirlərinin yaranmasına səbəb oldu. XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində Xəzər dənizinin dərinliklərindən neft çıxarılması ideyası yenidən geniş vüsət aldı. Bu dövrdə dövlət komissiyasına 20-yə qədər layihələr hazırlanıb təqdlm olunmuşdu. 1896-cı ildə mühəndis V.Zqlenitski dəniz neft yataqlarının istismarı üçün qeyri-adi

üsul təklif etdi, lakin onun təklifi qəbul edilmədi. Bu məqsədlə o, Bakı quberniyası və Dağıstan vilayətinin Dövlət Əmlakı İdarəsinə müracıət edərək ona buruqla neft kəşfiyyatı aparmaq məqsədilə dənizin dibindən iki sahə ayrılmasını xahiş etmişdi, lakin rədd cavabı almışdı. Peterburqdan gəlmiş cavabda belə dərkənar var idi: “ Dənizin dibi Dövlət Əmlak Nazirliyinə tabe deyildir”, həmçinin “Dənizin dibində olan torpaq sahəsı yalnız xüsusi imtiyazları olan şəxslərə verilə bilər” və bunlar onun işlərini xeyli çətinliyə salmışdı. Onda o, eyni xahişlə əkinçilik nazirinə müraciət etdi və yenidən rədd cavabı aldı. Əkinçilik nazirliyi ehtiyat edirdi ki, “ dənizdə qazma neft fontanına səbəb ola bılər və bu da balıqları məhv edər”. Dağ-mədən departamentinin alimləri və mütəxəssisləri xüsusən Bakıya yaxın

ərazilərdə dənizdə qazma işləri aparmaq istəyənlərin xahişlərini dəstəkləyirdilər. Dağ-mədən idarəsi mühəndis-geoloq N.İ.Lebedevə Abşeron buxtasına yaxın dənizin dibinin neftliliyi barədə məlumat toplasın. 1898-ci ilin fevralında N.Lebedev yazılı məlumat və iki geoloji kəsiliş təqdim etdi. Bu sənədlərdə o, göstərilən rayonda dəniz dibinin neftliliyi barədə müsbət rəy bildirirdi.

74

V. Zqlenitski “Neft işi” məcmuəsinin 15-ci nömrəsində dərc etdirdiyi məqalədə Suraxanı, Qala, Qum adası, Bozdağ, Lökbatan, Şıx, Qaraçuxur və d. neftli sahələri qeyd edir, əlavə edir ki, hələ “zəngin neft yataqlarının əlamətləri olan adalar və Xəzər dənizinin dibi qalır”. Əldə olunan nailiyyətlər nəticəsində V.Zqlenitski 1900-cu ildə yenidən Peterburqa

müraciət edir və göstərilən ərazilərdə neft hasil etməyin mümkünlüyünü sübut etməyə çalışır. Çar hökuməti onun təkliflərini yoxlamaq üçün komissiya təşkil edir. 1900-cu ilin 29 iyulunda mühəndis V. Zqlenitski komissiyanın iclasında etdiyi

məruzədə aşağıdakı təklifləri verdi:1) qazma işlərini dirəklər üzərində qurulmuş buruq vışkasının köməyi ilə aparmaq;2) Buruq vışkasının yerləşdiyi meydança dəniz səthinin hündürlüyündən ən azı 3,6 m

olmalıdır (bu neftin barjaya öz axını ilə tökülməsinə imkan verir). V. Zqlenitskinin layihəsi fontan olacağı halda nefti qəbul etməyə imkan verən 200 min

pudluq üzən çən nəzərdə tuturdu. Layihənin müəllifi hər desyatində 24 buruğun qoyulmasını təlkif edirdi. Qazıma işləri elektrik enerjisinin köməyi ilə aparılacaqdı. Lakin komissiya, layihənin bir çox müddəalarının üstünlüyünü qeyd etsə də, onun icrasının texniki çətinliklər səbəbindən qeyri-mümkün olduğunu hesab etdi və mühəndisin təklifini qəbul etmədi. Bundan başqa, komissiya buna əsaslandı ki, dağ-mədən nizamnaməsi dəniz ərazisində kəşfiyyat aparmağı nəzərdə tutmayır. 1900-cu ildə hökumət daha sadə yolla getmək qərarına gəldi - buxtanı torpaqla

doldurmaq və bununla 300 desyatin yeni neftli torpaqlar əldə etmək. 800 sahibkar burada torpaq almaq istəyində oldu (sahələr isə 300 ədəd idi). Hələ torpaqla doldurulmamış dəniz dibinin bölünməsinin püşk ilə həll olunması qərara alındı. Sahənin hər bir icarədarı 120 min rubl ödəməli idi. 1901-ci ildə Xəzər dənizində Bıbıheybət kiçik körfəzinin (buxtasının) torpaqla doldurulmasına başlandı. Bıbıheybət buxtasının qurudulma texnologiyası özü - özlüyündə çox dəyərli bir iş idi və hələ elmi cəhətdən öyrənilməlidir. Belə güman etmək olar ki, süni torpaqda neft mədəni yaratmaq məqsədilə buxtanın doldurulması layihəsi XX əsrin əvvəllərində Panama kanalından sonra işlərin həcminə görə dünyada həyata keçirilmiş ikinci nəhəng hidrotexniki qurğulardan olmuşdur. Amma işlər çox ləng aparılırdı. 1906-cı ildə hökumət cəmisi 50 min rubl, 1908-ci ildə isə 15 min rubl vəsait buraxmışdı. 1909-cu ildə Bibiheybət buxtasının doldurulması üzrə məsuliyyətli işlərə istedadlı mühəndis Pavel Nikolayeviç Pototski (1874-1932) cəlb olunmuşdur. Layihənin müəlliflərinin fikrincə, buxta dəniz tərəfdən daşlarla bağlanılır və sudan təcrid olunmuş hissə tədricən torpaqla doldurulur. Bu işlərin həyata keçirilməsi üçün Rusiyanın Sormovo zavodunda xüsusi qurğu – “karvan” qazıma maşınının quraşdırılması sifariş olunmuşdu. Texniki avadanlığı 1910-cu ildə yığmağa başladılar və 1916-cı ildə maşin artıq istismara hazır idi. Buxtanın qurudulmasına ancaq 1911-ci ildə başlanıldı. Təəcüblü deyildir ki, 1918-ci ilədək həm Rusiya ərazisində baş verən hadisələr, həm də Bakıda hökm sürən siyasi və iqtisadı problemlər yarananadək buxtanın qurudulması işləri yalnız Bibiheybətin quru hissəsinə bitişən Bayıl burnu ilə Şıx dılı arasındakı ərazinin su hissəsinin yarısında – 190 desyatin (193 ha) sahədə aparılmışdı, qazma işlərinə isə ümumiyyətlə başlanılmamışdı. I Dünya müharibəsinin başlanğıcında (1914-cü il) Bakı neft sənayesində 4 iri şirkət: “Branobel”, ingilis-holland transmilli tresti “Royal Datç Şell”, rus baş neft korporasiyası “Oyl” [İri rus və xarici banklar tərəfindən 1912-ci ildə yaradılmış və 20-ə qədər şirkəti, o

75

cümlədən “Mantaşev A.İ., “Moskva-Qafqaz ticarət cəmiyyəti”, “Xəzər ortaqlığı, “Rus neft sənayesi cəmiyyəti”, “Abşeron neft sənayesi cəmiyyəti və s. özündə birləşdirmişdir] və “Neft” maliyyə-neft yoldaşlığı (ortaqlığı) [1883-cü ildə P.İ.Qubonin tərəfindən S.-Peterburqda əsası qoyulmuş, Bakıda isə “Bakı neft cəmiyyəti”, “Neft”, “Balaxanı-Zabrat neft cəmiyyəti və d. şirkətləri özündə birləşdirirdi] üstünlük təşkil edirdi Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda sadalanan iri birliklərdən başqa Abşeronda bir neçə daha kiçik birliklər var idi. Misal üçün müharibədən qabaq Bakıda əsası qoyulan və üç ingilis firmasından: “Rus neftinin Bakı cəmiyyəti” (1898-ci ildə əsası qoyulub), “Neft və maye yanacaq cəmiyyəti” (keçmiş “Oleum”, 1898-ci ildə əsası qoyulub), “Avropa neft şirkəti”ndən ibarət olan Herbert Allenin “Neft sənayesi maliyyə korporasiyası”nı (1901-ci ildə əsası qoyulub) göstərmək olar [Bakı neft sənayesinin xülasəsi, Bakı, 1916, c 2, s. 2-19]. 1917-ci ilə Bakı neft işinə qoyulmuş xarici valyutanın ümumi məbləği 111 mln. rubl təşkil edirdi. 1917-ci ilə Rusiyada neftçıxarmanın 60%-i və neft məhsulları satışının 75%-i xarici firmaların əlində cəmlənmışdi. Lakin, I Dünya müharibəsinin başlanması Rusiyanın (o cümlədən Bakının) neft inhisarçıları ilə Avropanın və ABŞ-ın neft inhisarçıları arasında əvvəllər mövcud olan əlaqələrdə gərginliyə və sonradan onların kəsilməsinə gətirib çıxardı ki, buda Rusiyanın neft sənayesində yenidən qruplaşmanı təmin etdi. Bu dövrdə Xəzər bölgəsi, xüsusən burada çox mühüm hərbi-strateji mövqe tutan Azərbaycan, dünyanın aparıcı dövlətlərinin coğrafi – strateji rəqabət hədəfinə çevrilmışdi. Bütün avroasiya məkanında mühüm coğrafi-siyasi düyün nöqtəsi olan Xəzər bölgəsi ümumbəşər hərbi-siyasi hadisələrə və dünya iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərirdi. I Dünya müharibəsi davam etdiyi bir dövrdə iki nəhəng hərbi-siyasi birləşmələr arasında,yəni bir tərəfdən Antanta (Böyük Britaniya, Fransa və Rusiya), digər tərəfdən Üçlər İttifaqı (Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliya) arasında hərbi və siyasi mübarizənin kəskinləşməsi və bunların hər ikisinə düşmən mövqe tutan yeni hərbi-siyasi qüvvənin – Sovet Rusiyasının yaranması, Xəzər dənizi bölgəsinə nəzarət edilməsi məsələsində onların hər üçünün Orta Şərq siyasətinin əsasını təşkil edirdi. Məsələn, kayzer Almaniyasının çar Rusiyasının neft problemi ətrafında oyunlarını yekunlaşdıran Erik Lüdendorf (O, 1916-cı ildən alman hərbi hava qüvvələrinin faktiki başçısı idi) özünün müharıbədən sonrakı “1914-1918-ci illər müharibəsi haqqında Xatirələr”ində yazırdı ki, Almaniya müharibə aparmaq üçün Avstriya-Macarıstan və Rumıniya neftindən istifadə edirdi, ancaq bu həddindən artıq az idi və ona görə də 1918-ci ildə müharıbəni qalibiyyətlə başa vurmaq üçün Qafqaz neft mədənlərinin ələ keçirilməsinə münbit şərait yaratmağa cəhdlər göstərilməsi çox vacib idi. E. Lüdendorf sonra yazırdı ki, “Polkovnik fon Kress Batum-Tiflis-Bakı dəmir yolunun istismarını təmin etməliydi, çünki burada çoxsaylı vaqon-sisternlər var idi. Lakin ən əsas məsələ, əlbəttə ki, bizim Bakıya düşməyimiz idi”. Britaniya hərbi nümayəndəliyinin Hindistan, Əfqanıstan və Xəzər dənizinin şərq əyalətləri üzrə rəhbəri Vilfrid Malleson 1918-1919 illərdə baş verənləri xırdalayaraq yazırdı ki, Almaniya “Təchizat cəhətdən əldən düşmüşdü... Rumıniyaneft mədənlərinin dağılması onu bu sonuncu xammal mənbəyindən də mərhum etmişdi... Bakıda və Xəzər hövzəsinin digər yerlərində tükənməz neft ehtiyatları tapılıbdır... Almaniya öz baxışlarını yalnız şərqə çevirib ki, öz ehtiyatlarını bərpa etsin”. Lakin alman ordusu qərb cəbhəsində

76

batıb qalmışdı ki, buda Berlinə bu bölgədə olan çox vacib neft maraqlarını həyata keçirməyə imkan vermirdi. Beləliklə, böyük dövlətlərin bütün bu coğrafi-siyasi məqsədlərinın həyata keçirilməsinin açarı Qafqazın və Xəzər hövzəsinin ən böyük sənaye və neft mərkəzi olan, o dövrdə Rusiyanın 75%, dünyanın isə 15% neftini verən Bakı idi. 1916-cı ildə Bakıda neft şirkətlərinin sayı 104-ə çatdı. Romanovlar sülaləsinin yıxılması və müvəqqəti hökumətin yaranması ilə nəticələnən 1917-ci il fevral inqilabından sonra Bakıda ictimai-siyasi hadisələr xeyli gərginləşdi. 1917-ci ilin oktyabrında Petroqradda bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra Bakıda fəaliyyət göstərən bolşevik və erməni-daşnak qüvvələri 1917-ci ilin noyabrında şəhərdə Bakı Sovetini yaratdılar və Sovet Rusiyası ilə həmrəy olduqlarını bəyan etdilər. Xəzərin ən iri limanının – Bakının bolşevik-daşnak birləşmələrinin əlinə keçməsi, bütün regionda nəzarətin ələ keçirilməsinə geniş imkanlar açırdı. Lakin 1918-ci ilin yazında Cənubi Qafqazda Rusiyanın mövqeyinin zəifləməsi zəminində, bir-birinə qarşı duran və öz uzaqgörən coğrafi-siyasi maraqlarını güdən hərbi-siyasi bloklar Bakıda və Xəzərdə möhkəmlənmək üçün öz səylərini xeyli artırdılar. Müharibənin getdiyi dövrdə, Rusiyada hakimiyyəti ələ keçirmiş bolşeviklər, Sovet Rusiyası ilə 1918-ci ildə Brest sülh müqaviləsini imzalamış almanlar və 1918-ci ilin yayında İranın Ənzəli limanını zəbt etmiş və bolşeviklərin Bakıda hakimiyyətinin devrilməsi təqdirində, öz hərbi desantını buraya çıxarmağa çalışan ingilislər üçün Bakı neft mədənləri ən istəkli arzu idi. Ümumiyyətlə 1918-ci ilin yayında ingilislərin İran Ənzəlisinə nəzarət etmələri, oradan isə Bakıya əl çatardı, türk ordusunun Bakıya doğru irəliləməsini tələsdirirdi. Osmanlı Türkiyəsi bu müharibədə almanlarla əməkdaşlıq etdiyi üçün, ingilisləri Bakıya buraxmamaq arzusunda bu amildən istifadə edilməsində əvvəlcə Petroqradla Berlinin fikirləri üst-üstə düşürdü. Sovet Rusiyasının Berlinin neft maraqlarını gözlənilmədən qəbul etməsinin əsas səbəbidə elə burada gizlənir. Lakin Cənubi Qafqaz ölkələrinin müstəqillik elan etməsindən (“may paradı”) Batum sazişinin imzalandığı dövrədək olan aralıq mərhələdə baş verən olaylar bolşeviklərin almanları Bakının “qara qızıli”na yaxın qoymamaq fikrini əvvəlcədən nəzərdə tutduğunu təsdiq edir.Belə ki, 28 may 1918-ci ildə İ.Stalin Bakıya milli işlər üzrə komissara göndərdiyi teleqrafında göstərirdi ki, “XTŞ (Xalq Təssərrüfatı Şurası) neft sənayesinin milliləşdirilməsini təsdiq edib. Əsas təlimatı Ter-Qabrielyan ( Baş neft komitəsinin üzvü, Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının sədri Saak Ter-Qabrielyan) özü ilə gətirir. (Цит. по: “Большевики в борьбе за победу социалистической революции в Азербайджане. Документы и материалы.” 1917–1918 гг. Баку, 1957. с.442). Bakıda isə şura hakimiyyəti elan etmiş, Moskvanın əlaltısı olan Stepan Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakl Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə 1918-ci ilin iyunun 1-də neft sənayesi və Xəzər ticarət donanması “milliləşdirmə” adı altinda sahibkarlardan müsadirə edilmişdi. Hələ bu azmış kimi, Petroqrad bu tədbirlərin almanların (Bakı neftinə yönəlmış) “caynağına” qarşı heç də təsirli olmayacağını nəzərə alaraq, Roma imperatoru Neronun yolunu seçir ki, bunu da 1918-ci ilin 3 iyununda V.Leninin aşağıdakı sözləri təsdiq edir: “ Mümkündürmü siz Terə (yəni yuxarıda adı çəkilən S.Ter-Qabrielyana) xəbər verəsiniz ki, o, Bakını tam yandırmaq üçün tədbirlər görsün, əgər hücüm baş tutarsa, və bu barədə Bakıda mətbuatda elan versin ? ”. (В.Ленин. Распоряжение

77

председателю чрезвычайной комиссии Бакинского Ревнаркома С.Тер-Габриэляну от 3 июня 1918 г.). Bununla əlaqədar, Moskva Hüquq İnstitutunun prof. Elxon Rozin yazmışdır: “Yalnız təsəvvür etmək olar ki, V.Leninin bu göstərişi yerinə yetirilsə idi, neft layları üzərində düran şəhərin yandırılması yerli əhali üçün hansı bədbəxtliklərə gətirib çıxara bilərdi”. Ancaq Tanrıya çox şükür ki, Bakı o zaman yanmadı və sonralar isə bu mümkün deyildi. Belə təsəvvür yaranır ki, Bakı neftinə girişməkdə V.Lenin “gözügötürmədiyi” ingilislərdənsə, ona “yaxın olan” almanlara üstünlük verirdi və onlarla danışıqlara başladı. Bu “qarşılıqlı anlaşmanın” hansı səpgidə getdiyini aydınlaşdırmaq indi qeyri-mümkündür. Bununla əlaqədar, Moskva Hüquq İnstitutunun prof. Elxon Rozin yazmışdır: “Yalnız təsəvvür etmək olar ki, V.Leninin bu göstərişi yerinə yetirilsə idi, neft layları üzərində düran şəhərin yandırılması yerli əhali üçün hansı bədbəxtliklərə gətirib çıxara bilərdi”. Ancaq Tanrıya çox şükür ki, Bakı o zaman yanmadı və sonralar isə bu mümkün deyildi. Belə təsəvvür yaranır ki, Bakı neftinə girişməkdə V.Lenin “gözügötürmədiyi” ingilislərdənsə, ona “yaxın olan” almanlara üstünlük verirdi və onlarla danışıqlara başladı. Bu “qarşılıqlı anlaşmanın” hansı səpgidə getdiyini aydınlaşdırmaq indi qeyri-mümkündür. Yəqin ki, ilk zamanlar bəzi çaşqınlıqlar mövcud idi və bunu Petroqradın ilk tərəddüdləri də göstərirdi. S.Şaumyana olan 18 iyun tarixli teleqramında V.Lenin İ.Stalinin göstərişi ilə müəyyən qədər razılaşmadığını bildirir (axı o zaman o, çoxda sərbəst deyildi) və xəbər verir ki : “dekret ... hələ olmayib. Dekreti ... naviqasiyanın sonunda verməyi nəzərdə tutmuşuq. Hələlik neft məhsullarının satışına dövlət inhisarını təşkil edirik”. Ancaq 2 gündən sonra bolşeviklərin lideri öz əli ilə bu dekreti imzalayır və yəqin ki, bununla Berlini şantaj edir. Və haqlı çıxır. İyunun 30-da XTŞ-nın sədri İ.Stalinə yazır ki, “ almanlar razıdırlar ki, türkləri hərbi əməliyyatlardan çəkindirsinlər... Türkləri Bakıya buraxmamağa söz verirlər, amma neft əldə etmək istəyirlər... Bu xəbərə xüsusi diqqət yetirin və çalışın bunu Şaumyana tez çatdırın, çünki indi Bakını saxlamağa ciddi şansımız var. Neftin bir hissəsini, əlbəttə ki, verərik”. Bəlkə də Almaniya ilə əldə olunmuş bu razılaşma, sol eserləri 6 iyulda Moskvada alman səfirini qətlə yetirməyə yaxınlaşdırmışdı. Lakin bolşeviklərə qarşı müxalif qüvvələrin istifadəsınə “Üçüncü qüvvələrin” də cəlb olunduğunu istisna etmək olmaz, çünki bu “terakt” Petroqradla Berlinin “qarşılıqlı anlaşmasına” qarşı yönəlmişdi və Londonun maraqlarına tam cavab verirdi. Vəziyyətin ciddiliyi V.Lenini almanlara Abşeron neftinə XTS-nin “razılıq” verməsini sürətləndirməyə vadar etdi. 7 iyul gecəsi o, İ.Stalinə vurduğu teleqrafda bildirir: “ Bakıya gəldikdə, siz mütəmadi olaraq Şaumyanla əlaqədə olun. Və Şaumyan bilsin ki, ... almanlar türklərin Bakıya hücumunu saxlamağa razılıq veriblər, əgər biz onlara neftin bir hissəsini verməyə zəmanət veririksə. Əlbəttə ki. biz razılaşacağıq”. İ.Stalin V.Leninin bu tapşırığını tez yerinə yetirir. S.Şaumyana olan məktubunda vurğulayır ki, “ almanlar Bakını bizə saxlamağa söz verməklə, əvəzində onlara bir hissə neft ayırmağı xahış edirlər. Biz bu xahışı əlbəttə ki, yerinə yetirəcəyik”. Bu danışıqları sovet tarixçisi Georgi Papuanın Tiflisdə olan alman konsulu Fridrix fon Şulenberqin sözlərinə istinadən yazdıqları da təsdiqləyir: “ Əgər biz bolşeviklərlə xoşluqla razılaşsaq, Bakının neft mənbələri və oradakı ehtiyatlar bütövlükdə bizim əlımızə keçər”. “Bakı neft kuboku (camı)” hələ tam müəyyənləşməmişdi, ona görə də V.Lenin Abşeron

78

neftinin böyük sürətlə göndərilməsini tələb edirdi və hətta bu məqsədlə hərbi donanmadan da istifadə edirdi. Belə ki, 13 iyulda o, Dəniz işləri üzrə Xalq Komissarlığına teleqram göndərir : “ Çox xahış edirəm bütün tədbirləri görün ki. Xəzər dənizinə bütün yararlı gəmiləri göndərəsiniz”.4 ay ərzində Bakıdan bolşeviklər tərəfindən Sovet Rusiyasına 21, 5 mln.pud (1.3 mln. ton) əvəzsiz neft göndərildi. Azərbaycan xalqının və azərbaycan neftinin taleyini yenə də ona yad olan ünsürlər həll edirdi.

Amma tezliklə, 1918-ci ilin avqustun 1-də Bakıda hakimiyyət müvəqqəti olaraq, bu dəfə ingilislərin əlaltıları - sağ eserlərin, menşeviklərin və daşnakların ittifaqından ibarət olan və özünü “Mərkəzi Xəzər diktaturası” elan etmiş hakimiyyətin əlinə keçdi. Bu hakimiyyət Bakını mühasirəyə almış Qafqaz islam ordusunun qarşısını almaq üçün Ənzəlidə olan ingilis komandanlığından hərbi kömək istədi. Sitat gətirdiyimiz V.Malleson təsdiq edirdi ki, “1918-ci ilin avqustunda, türk-alman ordusunun Orta Asiyaya girmək imkanlarının ciddiliyini nəzərə alaraq, Britaniya ekspedisiya korpusunun komandanı general Denstervilin başçılığı altında əlahiddə dəstə Bakını zəbt etmək üçün Mesopotomiyadan Şımali İrana göndərilmişdi. Bakıya tərəf hərəkətə başlayarkən, ona olan hücum plani baş tutmayacağı təqdirdə, başqa bir plan da hazırlanmışdı: türk-alman ordusunun hücumuna qarşı müqavimət təşkil etməli...Xəzər dənizində bütün gəmiçiliyi ələ keçirməli...”.

Bu məlumat həmçinin, general Denstervilin özü tərəfindən də təsdiq olunur: “ Bakının əhəmiyyəti böyük idi... Bizim planımız Xəzər dənizində üstünlüyü ələ almaq idi, bunu isə yalnız Bakını tutmaqla həyata keçirmək mümkün idi, yəni bu şəhəri “düşmən” işğalından müdafiə etmək lazım idi”. (General- mayor Denstervil, “Britaniya imperializmi Bakıda və İranda, 1917-1918-ci illər. Xatirələr.”, Tiflis, 1925-ci il, səh. 123.). 1918-ci ilin avqustun 4-də ingilislər dənizdən Bakıya girdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakıda gedən bu siyasi proseslərlə yanaşı, onun hüdudlarından kənarda başqa siyası proseslər gedirdi. Beləki, hələ 1918-ci ilin may ayının 28-də Azərbaycanın milli ziyaliları Tiflisdə Şərqin müsəlman aləmində ilk parlament cümhuriyyəti olan müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasını (ADR) elan etmişdilər və onun idarə edilməsi üçün yaradılmış hökumət Gəncə şəhərində fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan dövlətinin yaratdığı ilk ordu bölmələri və bu orduya yardım etməyə gəlmiş türk qöşun hissələri Qafqaz islam ordusu adı altlnda birləşərək Bakını azad etmək və onu ölkənin paytaxtına çevirmək üçün hərbi əməliyyatlara başlamışdılar.Beləliklə Qafqaz islam ordusunun Bakını mühasirədə saxlaması uzun sürmədi. 1918-ci ilin sentyabr ayının 14-də Bakıya hücum başlandı, ingilislər və “Mərkəzi Xəzər diktaturası”nın hökumət üzvləri qalan qoşun hissələri ilə tələsik şəhəri tərk etdilər. Sentyabrın 15-də Azərbaycan xalqının çox əsrlik tarixində ən mühüm hadisə– Bakının azad edilməsi və bunun ardınca sentyabrın 17-də hökumətin Bakıya köçməsi ilə onun müstəqıl Azərbaycan dövlətinin paytaxtı elan edilməsi baş verdi. ADR-in elan olunduğu gündən, yəni 28 maydan sonra bu öz əhəmiyyətinə görə ikinci tarixı gün idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan müstəqilliyini elan etdikdən sonra hələ 1918-ci ilin

iyun ayında Osmanlı Türkiyəsi, Gürcüstan və Azərbaycan arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən hər iki müstəqil dövlət Bakı-Batum kerosin boru xəttinin lazımı rejimdə saxlanacağı barədə öhdəliklər götürdülər. Tezliklə, hökumətin 1918-ci il 7 oktyabr tarixli dekreti ilə bolşeviklər tərəfindən milliləşdirilmiş neft mədənləri və zavodlar, Xəzər ticarət donanmasının gəmiləri yenidən

79

neft firmalarına və gəmi sahiblərinə qaytarıldı və beləliklə, hökumət xüsusi mülkiyyət prinsipini bərqərar etdirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakıda neft sənayesinin milliləşdirilməsinə qədər 109 səhmdar

cəmiyyət fəaliyyət göstərirdi ki, onlardan 72-si rus (bura azərbaycan sahibkarları da daxildir), 37-si isə ingilis kapitalına məxsus idi. Milliləşdirmə ərəfəsində Azərbaycanda 230 neft hasilatı müəssisəsi, 49 orta və kiçik qazma müəssisəsi, 25 neftayırma firması, 100-dən çox mexaniki sex, təmir emalatxanaları və b. istehsal sahələri mövcud idi. Neft sənayesinin zəngin sahibkarlarından biri olan mesenat İsa bəy Hacınski “Hacı – Çələkən” şirkətinin neft sənayesinə 1,25 mln. funt sterlinq vəsait qoydu. Yuxarıdan göründüyü kimi, Azərbaycanın neft sənayesində həm rus, həm də xarici kapital var idi. Xarici kapitalda üstünlük ingilis kapitalında idi və nəinki Bakının, o cümlədən Qafqaz bölgəsinin də neft müəssisələrinin əksəriyyəti (60-a yaxın) onların əlində idi. Alman kapitalina məxsus cüzi hissə isə müharibə nəticəsində sıfıra enmişdi. Qətiyyətlə demək olar ki, hələ 1913 -cü ildə ingilis kapitalı o dövrdə dünyanın ən böyük neft hövzəsi olan Qafqazı və xüsusən də Bakını öz nəzarətinə tabe etdirmişdi. Bakı uğrunda mübarizənin kəskinləşdiyi bir zamanda I Dünya müharibəsində neftə olan tələbat artmağa başladı. Britaniyalılar qeyd edirdilər ki, müharibədə əldə olunan üstünlüyə baxmayaraq vəziyyət Bakı neftinin kimin əlinə keçməsindən asılı olaraq dəyişə bilər. ADR-i Paris konfransında təmsil edən və sonralar mühacirətdə yaşamış Miryaqub Mirmehdiyev öz “Qafqaz problemi” kitabında maraqlı bir məqama toxunuraq yazırdı ki, 1918-ci ildə britaniya aslanı Bakı tərəfə sıçrayış etdi ki, alman qartalını Bakı neft buruğunun başına qonmağa qoymasın. ADR hökumətinin göstərdiyi bütün səylərə baxmayaraq beynəlxalq şərait dəyişdiyinə görə Azərbaycanda da vəziyyət yenidən gərginləşdi. General Tomsonun komandanlığı altında 1918-ci ilin 17 noyabr ayinda Bakıda artıq ADR hökumətinin fəaliyyət göstərdiy bir dövrdə ingilis hərbi qüvvələri Abşeronun bolşeviklərdən və almanlardan müdafiəsi adı altinda yenidən Bakıya daxil oldular və burada öz hərbi donanmalarını yaratdılar. 1918-ci il noyabrın 29-dan etibarən Xəzər ticarət donanmasının bütün gəmiləri ingilis komandanlığının sərəncamına keçdi. Onlar neft sənayesini də özlərinin nəzarəti altına almağa çalışaraq bu məqsədlə “Britaniya neft mudiriyyəti” təsis etdilər. Bununla eyni zamanda « Royal-Dutsh-Shell» şirkəti rus sahibkarlarının Qroznıda və Bakıda olan əksər müəssisələrini ələ keçirdi. « Standard Oil» şirkəti isə Nobellərin Bakıda olan müəssisələrinin sahibi oldu. Britaniya “Bibiheybət neft şirkəti”nin sədri Herbert Allen 1918-ci ilin dekabrında Londonda bildirmişdi: “Geniş maliyyələşdirilən və Britaniyanın rəhbərliyi altında lazımı tərzdə təşkil olunan Rusiya neft sənayesi Britaniya imperiyası üçün ən qiymətli qənimət olacaqdır”. İngilislər 9 ay ərzində (dekabr 1918 – avqust 1919) Bakıdan təqribən 30 milyon pud neft apardılar. Onların apardıqları neft və neft məhsullarından heç bir vergi tutulmurdu, hamısı sərhədlərdən və gömrükxanalardan ləngimədən buraxılırdı. Bakıya yenidən girdikdən sonra ingilislərin Xəzərdə mövqeləri xeyli möhkəmləndi. Beləliklə, İngiltərə, Almaniya, Türkiyə və Rusiya arasında Xəzər dənizi hövzəsində nəzarəti ələ keçirmək üğrunda gedən coğrafi-siyasi rəqabət 1919-cu ilin əvvəllərində İngiltərənin xeyrinə nəticələndi. Lakin bir müddətdən sonra, yəni 1919-cu ilin avqust ayından başlayaraq ingilislər gözlənilmədən Cənubi Qafqazda və Xəzərdə öz fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmağa və bölgədən, o cümlədən Azərbaycandan hərbi

80

hissələrini çıxarmağa başladılar. Bu arada 1920-ci ilin yazında Sovet Rusiyasının cənub ordu (XI ordu) komandanlığının rəhbərliyi Qafqaz cəbhəsində Azərbaycanın işğalı üçün hərbi hazırlığa başladı. Beləliklə, XIX əsrin 70-ci illərindən 1920-ci ilin aprelinə qədər olan dövr üzrə Azərbaycan neft sənayesinin tarixi üç mərhələyə bölünür. Birinci mərhələyə 1872-ci ildən 1890-ci ilə qədərki dövr daxildir və bu dövrdə neft sənayesini geniş surətdə səhmdarlaşdırmaqla ayrı-ayrı kapitalların neytrallaşmasının yüksək dərəcəsi əldə edilmişdir və bu da istehsalın yüksək təmərküzləşməsinə səbəb olmuşdur. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində elmin inkişafına XIX əsrin sonlarında başlansada, amma o, müstəqil və mükəmməl elm kimi XX əsrdə təşəkkül tapdı. 1891-1913-cü illər, neft sənayesinin inkişafının ikinci mərhələsi kimi qeyd edilir və bu dövrdə əvvəlki mərhələlənin ənənələri inkişaf etməkdə davam edirdi. Bununla yanaşı, neft sənayesinin inkişafının bütün istiqamətlərinə böyük şirkətlərin təsiri daha çox hiss olunurdu. Bank və sənaye kapitalının birləşməsi daha sürətli şəkildə keçir və yeni böyük neft sənaye korporasiyaları yaranır. Neft biznesi Bakıda ümumi iqtisadi “canlanma”nın əsasını qoydu, şəhər Cənubi Qafqazın şəhərləri arasında iqtisadi lider oldu və Rusiya imperiyasının ən böyük iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrildi. 1918-ci ildə ingilis məcmuəsi «Near Еast»in yazdığı kimi “Bakı dünyanın nəhəng neft mərkəzidir. Əgər neft şahzadədirsə, Bakı onun tacıdır”. Üçüncü mərhələyə (1914-1920-ci illər) hərbi dövrə xas olan amillər və Rusiya imperiyası ərazısındə baş verən inqilabı sarsıntılar böyük təsir göstərir.Bir tərəfdən neft şirkətlərinin yenidən qruplaşması baş verir, digər tərəfdən isə mülkiyyət sahiblərinin tez-tez dəyişilməsi, neftin ixrac imkanlarının məhdudlaşdırılması kimi mənfi hallar qarşıda neft sənyesinin tənəzzülündən xəbər verən durğunluq proseslərini daha qabarıq şəkildə meydana çıxarır. 1919-cu ildə neft hasilatı cəmisi 3.7 milyon ton neft təşkil etmişdi ki, buda 1916-cı ilin hasilatının yarısına bərabər idi. Ümumilikdə Bakıda neft sənayesinin inkişafını yekunlaşdırarkən, qeyd etmək lazımdır ki, əgər Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası tərəfindən zəbt olunmasa idi və müstəqil dövlət kimi mövcud olsaydı, onda 1901-ci ildən 1911-ci ilədək adam başına düşən neft hasilatına görə özünün ən yaxın rəqibi olan ABŞ-ı 10 dəfələrlə üstələyərdi, ”Ölkənin neft varidatı”na görə isə Azərbaycan 50 il dünyada ön cərgədə gedərdi, vətənimiz dünyanın ən varlı dövlətlərindən biri olardı. Və əgər müsəlman Şərqində yaranmış ilk parlament ölkəsi – Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920-ci illər) bu dəfə Sovet Rusiyası tərəfindən devrilməsə idi, Azərbaycan demokratik islahatlar aparmaqla, dünyanın iqtisadi sisteminə qovuşmaqla və özünün tükənməz sərvətlərinin sahibi olmaqla indi bəşəriyyətin ən inkişaf etmiş dövlətləri sırasında layiqli yer tutmuş olardı.

1920-1949-cu illər. 1920-ci ilin aprelindən başlayaraq, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə neft sənayesinin tamamilə milliləşdirilməsi və 1949-cu ildə açıq dənizdə “Neft Daşları”nın kəşfini əhatə edən dövr

Ümumiyyətlə 1919-1920-ci illərdə dünyanın iri dövlətlərinin beynəlxalq siyasətində neft məsələsi ön səhnədə idi. 1920-ci ilin aprelində San-Remoda (İtaliya) keçirilmiş

81

konfrans və onun ardınca ABŞ və Böyük Britaniya arasında münasibətlərin gərginləşməsi, bütün dünyaya göstərdiki, neft müharibədən sonra beynəlxalq siyasətdə birinci dərəcəli amildir, neft mənbələri isə iri kapitalist dövlətləri arasında nifaq düşməsinin səbəbkarıdır. XX əsrin əvvəllərində Mərkəzi və Cənubi Amerikanın istismar olunan neft yataqlarının üçdə ikisi ingilislərin əlində cəmləşmişdi. San-Remoda İngiltərə ilə Fransa arasında imzalanmış saziş isə, İngiltərəyə əslində Şərq yarımkürəsində olan əsas neft hövzələrinə inhisar olmaq imkanı verirdi. Bu ABŞ üçün partlayan bomba təəssüratı yaratdı. Sazişin 2-ci bəndində göstərilirdi ki, bu razılaşma Rumıniyaya, Kiçik Asiyaya, Rusiya imperiyasının keçmiş ərazilərinə, yəni Bakıya (bu vaxt Bakı artıq ADR-in paytaxtı ıdı) və Şimali Qafqaza, Qalisiyaya (indiki Qərbi Ukrayna ərazisi) və fransız müstəmləkəsi altında olan ölkələrə şamil edilir. Ancaq tezliklə ingilislərin keçmiş Rusiya ərazisindəki neft yataqları ilə əlaqədar böyük problemləri ortaya çıxdı. 1920-ci ilin aprelin 28-də Bakı bolşeviklərin XI ordusu tərəfindən işğal olundu, ADR hökumətinin fəaliyyətinə son qoyuldu və sovet hökuməti quruldu. Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra ölkəmizin neftinin sovet tarixi başlayır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ölkədə yeni iqtisadi siyasət tətbiq edilməyə başlanıldı, Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 1920-ci il 24 may tarixli dekretinə əsasən Azərbaycan neft sənayesi milliləşdirildi. Milliləşdirilmiş neft sənayesinin idarə olunması Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı Surası tabeliyində yaranan Azərbaycan Neft Komitəsinə (“Azneftkom”) tapşırılır və Komitənin ilk sədri A.P. Serebrovski təyin olunur. (1 sentyabr 1921-ci ildə “Azneftekom” Azərbaycan Dövlət Neft Sənayesi Birliyi (“Trest”) ilə əvəz olunur və A.P. Serebrovski yenidən bu sahəyə rəhbər təyin olunur). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1918-ci il mayın 10-da V.İ.Leninin təşəbbüsü ilə RSFSR Xalq Komissarları Soveti Bakı neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında qərar vermişdi. Bakı neftini əlində saxlamaq istəyən Sovet Rusiyasınin, 1918-ci ilin mayın 28-də öz müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Demokratik Respublikasını tanımaq istəməməsinin səbəblərindən biri də bu idi. Hələ XI ordu tərəfindən Azərbaycan işğal edilməmişdən 10 gün qabaq, 1920-ci il aprel ayının 17-də RSFSR Əmək və Müdafiə Şurasının sədri V.İ.Lenin, Şuranın üzvləri Y.Sverdlov, A.Rıkov, E.Sklyanski və katib L.Fotiyevanın imzası ilə A.P.Serebrovskiyə verilmlş mandatda onun Əmək və Müdafiə Şurası tərəfindən Bakı Neft Komitəsinin Sədri təyin olunduğu göstərilmişdi. O dövrdə Bakıda Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Demokratik Respublikası Höküməti fəaliyyət göstərirdi və belə sənədlərin Sovet Rusiyasının rəhbərliyi tərəfindən imzalanması müstəqil dövlətin daxili işlərinə bir başa müdaxilə edilməsı kimi qiymətləndirilməlidir. Bolşeviklər Bakını tutan kimi onun neftinə sahiblik etməyə başladılar. I Dünya müharibəsi dövründə Azərbaycanda 5 milyon ton yüksək keyfiyyətli neft yığılıb qalmışdı. Bakının işğalından sonra, 1920-ci ilın aprelin 29-dan (yəni işğalın səhərisi günündən) RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri V. Lelinin qərarını icra etməklə bu nefti 40 gün ərzində dəmir yolu və dənizlə Rusiyaya göndərdilər. Yeni ayağa durmuş sovet rejimi üçün bunun nə demək olduğu bizə məlumdur. Bu soyğunçuluq aksiyasını icra etdiyinə görə “Azneftkom”un sədri A.Serebroviski “Qızıl bayraq” ordeni ilə mükafatlandırılmışdı. 1920 -ci ilin sonundan Rusiya Federasiyasının İranın Xəzəryanı bölgələrində siyasi nüfuzunu yüksəltmək üçün Ənzəli limanında Xəzər donanmasının hərbi gəmiləri xidmət çəkməyə başladılar. Rusiya ilə İran arasında əlaqələrin yeni əsas problemi Xəzər dənizinin

82

beynəlxalq hüququ rejiminin tənzinlənməsi oldu. Bunun üçün bir neçə sovet-iran müqavilələri, o cümlədən RSFSR ilə İran arasında münasıbətlərin əsas prinsipləri barədə 1921-ci ilin fevralın 26-da Xəzərin hüququ statusunu müəyyənləşdirən müqavilə imzalandı. Öz neft kapitalını itirmək təhlükəsi ilə üzləşən xarici şirkətlər yeni təkliflərlə Sovet rəhbərliyi ilə təcili danışıqlara başlamağa səy ğöstərməyə başladılar, xüsusən bu sahədə ən çox fəallığı “Royal-Dutsh-Shell” şirkəti göstərirdi. Danışıqlar aparmaq üçün Zaqafqaziyaya polkovnik Boyle göndərilmişdi, Londonda isə sovet səfiri L.B.Krasinlə danışıqlar aparılırdı. Lakin « Royal-Dutsh-Shell» şirkətinin şərtləri elə idi ki, sovet rəhbərlıyı onunla heç cürə razılaşa bilməzdi. 1922-ci ilin aprelində Genuyada (İtaliya) keçirilən konfrans ABŞ və İngiltərə arasında sovet nefti ilə bağlı mübarizənin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Konfransda məlum olanda ki, “Royal-Dutsh-Shell” şirkəti sovet tərəfi ilə müqavilə imzalamağa hazırlaşır, ABŞ-ın “Standard Oil” şirkəti 1920-ci ildə təsis edilmiş fransa-belçika təşkilatında özünə müttəfiqlər tapdı və nəticədə konfransın işini pozmağa müyəssər oldu. Neft ilə bağlı məsələlərdə amerikalılar avropadakı müttəfiqlər arasında narazılıq yarada bildilər. Genuya konfransından sonra 1922-ci ilin iyun ayının 16-da Rusiyada konsessiyaları olan neft cəmiyyətlərini mühafizə etmək üçün Fransa-Belçika Sindikatı yaradıldı. Və tezliklə Qərb ölkələrinin Haaqada (Hollandiya) başlanan konfransında bu sındıkat öz maraqlarını qorumaq baxımından müstəqil çıxış etdi, daha doğrusu Haaqa konfransında rəsmi nümayəndə heyəti ilə yanaşı Fransa-Belçika Sindikatı və “Royal-Dutsh-Shell” şirkəti paralel olaraq iclas keçirirdilər. Bu sonuncu xalis “neft” konfransı “Standard Oil”a və sovet nümayəndə heyətinə qarşı vahid fransız-ingilis-belçika cəbhəsi yaratdı. Lakin ABŞ-ın işə qarışması burada İngiltərə tərəfindən başlanan “hücümun” uğurlu inkişafına imkan vermədi. Haaqadan sonra məlum oldu ki, “Standard Oil”siz İngiltərə Qafqaza girə bilməyəcəkdir. 1922-ci ilin sentyabr ayının 19-da Parisdə Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin təşəbbüsü ilə və Fransa-Belçika Sindikatınin, “Standard Oil”ın və rus qrupunun (mühacirətdə olan) iştirakı ilə sovet neftini boykot etmək məqsədilə vahid cəbhə yaradılması üçün konfrans çağrıldı. Sovet hökumətindən – milliləşdirilmiş mülkiyyətin sahiblərinə geri qaytarılması və dəymiş ziyanın ödənilməsi, birdə sovet neftinə heç kimlə (yəqin ki, konfransda iştirak edən şirkətlər istisna olmaqla) sövdələşmə sazişi bağlamamaq tələb olunurdu. Bu iki tələbin yerinə yetirilməsi və durmadan həyata keçirilməsi üçün Henri Deterlinqin sədrliyi altında (H.Deterdinq “Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin rəhbəri idi) xüsusi “Beynəlxalq komitə” yaradıldı. Lakin “Standard Oil” bu “Beynəxalq komitə”də iştirak etməkdən uzaqlaşdı, yarım ildən sonra isə sovet neftinin alınmasına qarşı boykot taktikası tamamilə ləğv edildi. 1923-сü ilin əvvəllərində Moskvada ABŞ senatoru Loc peyda oldu, ardınca “Beynəxalq komitə”yə girməyən fransız neft cəmiyyəti “Оmnium International de Petrole” Qafqazdakı neft konsessiyaları barədə Sovet hökuməti ilə danışıqlara başladı, London bazarında isə ortabab ingilis cəmiyyəti tərəfindən 30 min ton sovet neftinə sövdələşmə sazişi bağlanıldı. Bundan sonra sovet nefti uğrunda mübarizənin tarixi H.Deterdinqin rəhbərliyi altinda “Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin “Beynəxalq komitə”nin içərisində apardığı mübarizə ilə sıx əlaqədardır. H.Deterdinq Fransız-Belçika Sindikatında iki əsas cəmiyyətə nəzarəti almağa və beləliklə, Qafqazın demək olar ki, bütün “müəssisələri” üzərində hakimiyyəti

83

ələ keçirməyə müyəssər oldu. Yalnız Nobeli və başqa fransa-belçika qruplarını ələ keçirmək mümkün olmadı və axırıncılar özlərinin “Millətlərarası müdafiə komitəsini” yaratdılar. H.Deterdinqin planı sadə və dahiyanə idi, çünki yaranmış vəziyyət ona hər iki halda: - SSRİ ilə danışıqlar apardığı halda da və ya SSRİ dağıldığı (o, buna çox ümid bəsləyirdi) halda da üstünlük verirdi. Beləki, birinci halda “Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin Qafqazdakı neft konsessiyaları barədə sovet təşkilatları ilə apardığı danışıqlar Avropada heç bir çətinliklər törədə bilməzdi, çünki o özü bu konsessiyaların “sahibi” idi, ikinci halda isə o, “qanunu” olaraq öz hüquqlarına yiyələnirdi. Öz planına son zəmanəti almaq üçün H.Deterdinq “Standard Oil” şirkəti ilə razılığa gəlməli idi. “Royal-Dutsh-Shell” və “Standard Oil” şirkətləri arasında danışıqlar ciddi məxfilik şəraitində aparılırdı, amma bəzi Avropa neft mütəxəssisləri təsdiq edirdilər ki, Qafqazın hansısa təsir dairəsinə bölünməsinə “Royal-Dutsh-Shell” və “Standard Oil” şirkətləri arasında razılıq, Qroznı neft rayonunun ingilislərə, Bakı neft rayonunun isə amerikalılara verilməsinə gətirib çıxaracaqdır. Ancaq, atalar demişkən: ”Sən saydığını say, amma gör fələk nə sayır”, çünki SSRİ-nin neft sənayesi tədricən dirçəlməyə başladı və Sovet İttifaqı dünya neft siyasətinin hədəf yerindən, onun ən böyük iştirakçısına çevrilməyə başladı. Bununla belə, 1921-ci ildə Bakıda cəmisi 2.4 milyon ton (SSRİ-də isə 3,72 mln. ton) neft hasil edilmişdiki, buda çox aşağı göstərici idi. Bunula əlaqədar, sovet hökuməti neft sənayesinin bərpa edilməsinə və inkişafına dair fəal tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Bu illərdə Sovetlər məkanında aparılan Yeni İqtisadi Siyasət də Azərbaycanda neft sənayesinin sürətli inkişafına münasıb şərait yaratmışdı. Bu cür şəraitdə xarici şirkətlərin və mütəxəssislərin köməyinə böyük ehtiyac var idi. XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda neft hasılatına amerikalıların elmi işləri və avadanlıqları cıddı təsir göstərmiş oldu. “Azərneft”in arxiv sənədlərindən birində göstərilir ki, “təcili amerikalıların qazıma üsuluna keçilməzsə, neft sənayesini batmaqdan xılas etməyə, neft hasilatını isə artırmağa imkan olmayacaqdır. Amerika üsuluna keçmək üçün isə ABŞ-dan dəzgahlar alınmalıdır”. Bakıdan olan mütəxəssislər Pensilvaniyanın, Oklahomanın, Kaliforniyanın, Texasın neft mədənlərində quyuların qazılması və istismarı üsulları ilə, amerikalıların tətbiq etdiyi fırlanma qazıması ilə tanış oldular. Amerika şirkətləri avadanlıq almaq üçün “Azərneft”ə kreditlər ayırmağa, hərtərəfli texniki yardımlar göstərməyə hazır olduqlarnı bildirdilər. 1920-ci ildən başlayaraq Azərbaycan neft sənayesini öz himayəsində saxlayan İttifaq rəhbərliyi onun inkişafı üçün “Azərneft”ə xarici şirkətlər ilə əlaqə yaratmaq səlahiyyəti vermişdi. Bu da neft sənayesinin yeni texnika ilə təmin olunmasına kömək edirdi. 1921-ci ildə xam nefti və kerosini xaricdə neft avadanlıqlarına, texniki materiallara və ərzaqlara dəyişmək üçün xarici ticarət məsələlərində “Azərneft”ə müəyyən müstəqillik verilmişdi. Onun Moskva, Petroqrad, Xarkov, Daşkənd, habelə, Berlin, Marsel, Paris, London, Nyu-York, Rəşt (İran) və digər şəhərlərdə nümayəndəlikləri var idi. «Azərneft» sistemində neft məhsullarının satışına nəzarət edən «Azərneftsindikat» qurumunun yaradılması İran, Əfqanıstan və başqa ölkələrin neft təşkilatları ilə əlaqələrin qurulmasında mühüm rol oynamışdı. Neft istehsalını artırmaq üçün yeni yataqların açılmasına da böyük ehtiyac var idi. Bu məqsədlə 1920-ci ildə Azərbaycanda Geoloji Kəşfiyyat bürosu təşkil olunmuşdu. Onun işində D.V. Qolubyatnikov, İ.M.Qubkin və başqaları yaxından iştirak etmişlər. Onların fəaliyyəti nəticəsində 1922-ci ildə Balaxanı-Sabunçu rayonunda yeni zəngin neft yatağı

84

aşkar edildi. Burada ilk sovet neft mədəni yaradıldı. Kəşfiyyat-qazma işlərinin genişlənməsi ilə əlaqədar bir sıra yeni neft yataqları (Qala, Buzovna-Maştağa və b.) da aşkar edilib istismara verildi. 1922-ci ildən başlayaraq daha mütərəqqi texnika və texnologiyanın tətbiqi nəticəsində neft hasilatının artırılmasına nail olunmuşdur. «Azərneft» texniki avadanlıq və başqa məhsullar almaq məqsədilə ABŞ-ın «Standard Oil» şirkəti ilə  müqavilə imzalamışdı. Bütün bunlar neft hasilatında yeni texnologiyalardan istifadə olunmasına imkan vermişdir. 1920-25-ci illərdə Azərbaycan neft sənayesinin texniki cəhətdən yenidən qurulması əsasən, başa çatdırıldı. Fırlanma (rotor) qazma üsulunun tətbiqinə başlanıldı. 1923-cü ildə keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq L. Şmidt adına (indiki Səttərxan) neft maşınqayırma zavodunda rotorla qazma üsulu üçün dəzgah hazırlandı və mədənlərdə tətbiq edildi. 1924-cü ildə Suraxanıda bakılı mühəndis M.A. Kapelyuşnikovun ixtira etdiyi turbobur vasitəsilə ilk dərin quyu qazıldı və müasir turbin qazmasının əsası qoyuldu. Neftçıxarma üçün texniki təchizatın dinamikası yüksəldi. Balaxanı – Sabunçu rayonlarında yeni neft yataqlarının aşkar edilməsi, Bibiheybət rayonunun Bayıl buxtasındakı  neft mədənlərindən istismara başlanılması Azərbaycanda neft hasilatının artımına imkan yaratmışdı. Artıq 1925-ci ildə neft hasilatı 1921-ci ilə nisbətən 2 dəfə artmış, mədənlərin elektrikləşdirilməsinə və texniki cəhətdən təkmilləşdirilməsinə başlanmışdı. 1924-1925-ci illərdə  hasil olunan neftin 30%-dən çoxu dərin nasos və kompressor üsulu ilə çıxarılırdı. 1925-ci ildə qazma dəzgahlarının 65%-ə qədəri elektrik enerjisi ilə işləyirdi. 1925-ci ildən başlayaraq neft yataqlarında qazımanın həcmi kəskin surətdə, başqa sözlə 1920-ci illə müqayisədə 3,4 min  metrdən 203 min metrə yüksəlmiş, nəticədə neft hasilatı artaraq ildə 5,5 – 6,8 milyon tona çatmışdı. Bu illər Bibiheybət buxtasının torpaqla doldurulması işləri yenidən sürətləndi. Lakin bu zaman bədbəxtlik baş verdi, beləki bu işlərə rəhbərlik edən mühəndis Pavel Nikolayeviç Pototskinin gözləri ağır xəstəlikdən sonra tutuldu. Buna baxmayaraq o, böyük əzmkarlıq və işgüzarlıq nümayiş etdirərək 1922-ci ildə dənizin daha 27 ha ərazisinin qurudulmasının qeyri-adi və cəsarətli layihəsini hazırladı. Buxtada torpaqla tökmə işləri dənizə doğru tədriclə irəlilədikcə, qurudulmuş sahələrdə quyuların qazılması davam etdirilir. Həmın ildə də bu torpaq sahəsində ilk qazıma quyusu qoyuldu və 1923-cü ildə quyunun 460 m dərinliyindən neft fontanı vurdu. Bu quyu Xəzərin dərinliklərindəki dəniz neft yataqlarının mənimsənilməsinin əsasını qoydu. Bundan başqa həmin sahədə daha 4 qazma dəzgahı işə salındı. Bundan bir az sonra P.N.Pototski buxtada artıq 79 ha sahənin torpaqla doldurulması layihəsını hazırladı və bu layihə də üğürla həyata keçirildi. P.N.Pototskinin cəsarətli və mükəmməl layihələri ölkənin aparıcı mütəxəssisləri tərəfindən təqdirəlayiq qarşılandı. 1927-ci ildə ümumən 350 ha sahədə Bibiheybət buxtasının qurudulması başa çatdırıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, Bibiheybət buxtasının doldurulmasında F.Rüstəmbəyov da fəal iştirak etmişdir. Burada xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, 1924-cü ildə dünyada ilk dəfə dənizdə Buxta İlyiçdə (indi- Bayıl Limanı) ağac dirəklərdən (payalardan) yaradılmış süni adacığın üzərində qurulmuş 71 (61) nömrəli quyudan neft hasil edilməsi Xəzər dənizinin müxtəlif sahələrində neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı üçün güclü təkan oldu. İlk belə özül buxtanın qurudulmuş sahəsinin şərqində sahildən 270 m məsafədə açıq dənizin 6 m dərinliyində qoyuldu və onun sahəsi 948 kv.m., uzunluğu isə 55 m idi (amerikalılar ilk ağac dirəkdən dəniz özülünü yalnız 1937-ci ildə Meksika körfəzində - sahildən 1500 m

85

məsafədə suyun 4 m dərinliyində quraşdırmışdılar). Dəniz quyuları üçün süni adacıqların – özüllərin yaradılması çox zəhmət tələb edən və baha başa gələn iş olmasa da, lakin dəniz şəraiti üçün az səmərəli idilər, çünki avadanlığın və yardımçı təsərrüfat qurğularının yerləşdirilməsinə lazım olun böyük sahəyə payaların çox sıx (hər 2 m-dən bir) vurulmasını tələb edirdi (təqribən bir meydançaya 30 dirək vurulurdu). Payaları barja üzərində quraşdırılmış xüsusi dirəkvuran mexanizm (kopyor) vasitəsilə dənizin dibinə vururdular. 1926-1927-ci illərdə buradakı dəniz quyuları 714 min tona yaxın neft verirdilər. Sonralar 1932-1933-cü illərdə burada daha iki özül qoyuldu və bir neçə kəşfiyyat quyusu qazıldıqdan sonra məlum oldu ki, neftli sahələrin əhatə dairəsi 1932-ci ildə torpaqla doldurulmuş Bibiheybət buxtasının hüdudlarından kənara çıxır. 20-ci illərin sonlarında “Puta” və “Qaraçuxur”, 30-cu illərdə ”Lökbatan”, “Neftçala”, “Pirsaat”, “Siyəzən” və “Horadiz” neft yataqları kəşf olunub istismara verildi. 1925-ci ildə Bakı-Batum neft kəməri tikilib istifadəyə verildi. 1927-ci ildən etibarən qazmada reversli və dövriyyələrinin sayı tənzimlənən elektrik aqreqatları, 1928-ci ildə Balaxanı mədənlərində qaz örtüyünə su və hava vurulmasına əsaslanan «Təkrar istismar üsulu», 1929-cu ildə neft mədənlərində elektrokarotaj ölçmə üsulu tətbiq edildi. Həmın ildə “Azərneft”in tərkibində şərqdə ilk dəfə neft sahəsində elm mərkəzi olan Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutu (indiki “Elmi Tədqiqatlar” institutu) yaradıldı. Qeyd eləmək lazımdır ki, XX əsrin 20-ci illərində respublikada ayrıca bir sahə kimi qazın hasilatına başlanıldı və onun istehsalı ildən ilə artmağa başladı. XX əsrin 20-ci illərinin sonunda SSRİ-nin sürətlə sənayeləşdirilməsi daha çox neft tələb edirdi. Neft strateji hərbi ehtiyata çevrilmişdi. Artıq ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi gündəmdə dururdu. Həm də, SSRİ-yə lazımı güclü valyutanı gətirən neft məhsulları yüksək səviyyəli ixrac mallarına çevrilirdi. 1931-ci ildə “Azərneft” köhnə və yeni yataqlarda 1000-1500 m dərinliklərə kəşfiyyat işlərini xeyli genişləndirdi. Balaxanı (Leninneft) və Suraxanı (Orconikidzeneft) yataqlarında müsbət nəticələr əldə edildi. Dərin kəşfiyyat qazmasında texnıkanın ən yeni nailiyyətləri, məsələn elektrik kəşfiyyatı üsulu tətbiq olunur. Bu texnikanın tətbiqində alınan yer qatının geoloji-elektrik kəsilişləri, çətin quruluşlu rayonların strukturunda neft axtarışını daha düzgün aparmağa, qazıma zamanı buraxılmış layları müəyyənləşdirməyə və onları istismar laylarının sıralarına qatmağa imkan verirdi.

Aparılmış elmi-texniki axtarışlar nəticəsində Pirallahı adasında dəniz şəraitində qazıma işləri aparmaq üçün metal özülləedən istifadə olunmağa başlandı. O vaxtdan dəniz neft yataqlarının istismarı üçün müxtəlif konstruksiyalı metal özüllərin genış tətbiqinə başlanıldı. Metal özüllərin meydana çıxması, öz aralarında tağ şəbəkəsi şəklində bir-birinə bağlanmış qazma-doldurma dirəklərin yeni nəsillərinin meydana çıxmasına bir təkan oldu. Bu özüllərin köməyi ilə hələ XX əsrin 30-cu illərində dəniz neft yataqlarının istismarı üçün maili istiqamətdə qazıma işləri aparılırdı. 1933-cü ildə İlyiç buxtasının (Bayil Limanı) sahilində SSRİ-də ilk dəfə rotor üsulu ilə maili quyunun qazılmasına başlanıldı. 30-cu illərin sonunda isə Яnvər Таьыйевин рящбярлийи иля турбиn газмасы цзря експериментал контор Байыл (Bibiheybət) вя Сураханы яразиляриндя сынаг мягсядиля бир нечя маили гуйу газа

86

билмишди.

Beləliklə, Azərbaycan neft sənayesində 1923-cü ildən başlanan texniki yenidənqurma işlərinin birinci mərhələsi 1933 –cu ildə yekunlaşdı.

1934-cü illərdə “ANT” məcmuəsində istedadlı dağ-mədən mühəndisi Fətulla Rüstəmbəyovun gələcək illərdə dəniz mədənlərinin salınması təcrübəsinə və dənizdə neft hasilatının inkişaf yollarının müəyyənləşdirilməsinə həsr olunmuş silsilə məqalələri dərc olundu. Bu məqalələr Xəzər dənizində sualtı neft yataqlarının kəşfində və işlənməsində, dəniz özüllərinin tikintisində və qazma işlərinin təşkilində əldə edilmış təcrübəni ümumiləşdirmən ilk işlər idi.

1935-ci ildə mühəndis N.C.Timofeyev dəniz sahillərində metal boru özüllərin quraşdırılmasını təklif etdi. 1935-1936-cı illərdə Pirallahı adasının şımal-qərbində ilk dəfə dənizdə metal boru özüllər quraşdırılır və qazma işləri başa çatdıqdan sonra bu sahədən gündə 150-300 ton xammal alınır. Lakin qurğular müəyyən istismar həddindən sonra sıradan çıxdıqları üçün, qarşıya, çətin dəniz şəraitində uzun müddət fəaliyyət göstərməyə qadir olan yeni texniki vəsaitlərin yaradılması qoyulmuşdu. 1938-ci ildə mühəndis N.S.Timofeyev fərdi metal özülün layihəsini təqdim etdi və avadanlıqlar hazırlandıqdan sonra Pirallahı adasının şimalında kəşfiyyat-qazma işlərinə başlandı. Mühəndis N.Timofeyevin metal boru özüllər konstuksiyasının quraşdırılması ilə Xəzər dənizində dəniz özüllərinin hazırlanması texnikasında yeni istiqamət açıldı.

1936-cı ildə A.M.Pobedinin rəhbərliyi altında “Geoloq” barkasında (mühərrikli kiçik gəmi) KA-300 qazma qurğusu quraşdırılmışdı və nəticədə üzən qazıma qurğusu alınmışdı. Bu qurğunun köməyi ilə ilk dəfə geoloji təcrübədə Abşeron boğazının Mərdəkan qalxıntısı rayonunda dəniz dibinin geoloji xəritəsi tərtib olundu. SSRİ-nin əsas neft bazası olan Azərbaycan neft rayonunun inkişafını təmin etmək məqsədilə ÜİK(b)P MK və SSRİ Xalq Komissarları Soveti 1940-cı il yanvarın 24-də “Azərbaycan SSR-də neft hasilatını və emalını gücləndirmək tədbirləri haqqında” xüsusi qərar qəbul etmişdilər. “Türkmənneft” və “Gürcüneft” də daxil olmaqla Bakı neft rayonunda maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, neft hasilatı və emalının inkişafının təmin edilməsi haqqında” ÜİK(b)P MK və SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1940-cı il 24 dekabr tarixli digər qərarında isə neft sənayesinin daha da sürətlə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu iki qərar 1940-1941-ci illərdə neft və qaz hasilatında və emalında kəskin yüksəlişə nail olmaq üçün müəyyən şərait yaratmışdı. Azərbaycanın neft sənayesi kadrlarla gücləndirildi, fasiləsiz surətdə maddi-texniki, mədən tikintisi, kəşfiyyat-qazma vasitələri və texnikası ilə təmin olundu. Bunun nəticəsində Böyük Vətən müharibəsinin əvvəllərində Azərbaycan neftçiləri nəinki neft hasilatında görünməmiş artıma nail ola bilmiş, həm də ölkəni getdikcə artan həcmdə yanacaq ilə təchiz etməyə imkan verən ehtiyat fondu yaratmışdılar. Bakı neftçilərinin fədakar əməyi sayəsində Azərbaycanda neft hasilatı 1939-cu illə müqayisədə (21547,5 min t) 1940-cı ildə 22175,3 min tona çatdı. Buda SSRİ üzrə neft hasilatının 75%-ni təşkil edirdi.

87

Neftçi geoloqların gərgin işi nəticəsində 1940-cı ildə iki yeni güclü neft yatağı aşkar edilmişdi və bu, yeni trestin – “Buzovnaneft” trestinin təşkilinə səbəb olmuşdu. Trestin ərazisində gündə 1000 ton neft hasil olunurdu və trest kəşf olunmuş 170 nöqtədən ibarət yüksək debitli fonda malik idi ki, həmin nöqtələr də neft hasilatının daha da artırılması üçün möhkəm baza idi. Abşeron yarımadasında stratiqrafik yataqların kəşfi çox böyük sənaye əhəmiyyəti daşıyırdı, çünki bir tərəfdən bir sıra rayonlar üzrə neft hasilatının kəskin şəkildə artmasına kömək etmiş, digər tərəfdən isə Abşeron yarımadasının kəşfiyyat işləri aparılmamış sahələrində neftli ərazilərin axtarış işınə istıqamət vermışdi.

Azərbaycanda yeni geoloji axtarış üsullarının – seysmik kəşfiyyat və qaz yataqlarının çəkilişi üsullarının uğurlu tətbiqini də qeyd etmək lazımdır. Bu üsullar neft sənayesində yenicə tətbiq olunmağa başlasa da, Böyük Vətən müharibəsi illərində onların köməyi ilə müsbət nəticələr əldə edilmış, yeni neft yataqları kəşf olunmuşdu. 1940-cı ildən 1945-ci ilədək Azərbaycan geoloqları tərəfindən aparılmış kəşfiyyat işləri yüksək debitli quyular fondunu xeyli artırmağa imkan verən qazıma üçün nöqtələrin müəyyənləşdirilməsi ilə nəticələnmişdi.

1941-ci ildə Bibiheybət yatağında Bayıl dağının ətəyində usta Ağa-Neymətullanın briqadası tərəfindən qazılan maili quyunun dərinliyi 2000 m idi və o, dünyada maili üsulla bu dərinliyə qazılmış ilk quyu olmuşdur. Sonralar Ağa-Neymətullanın bu təcrübəsı Xəzərdə yeni neft yataqlarının açılmasında və SSRİ-nin dıgər neft rayonlarında axtarış-kəşfiyyat işlərinin aparılmasında geniş tətbiq olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın neft sənayesi müharibədən əvvəlki illər beşillik planlar əsasında inkişaf edərək, respublikanın xalq təsərrüfatının aparıcı sahəsinə çevrilmişdi. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, istər müharibədən əvvəl, istərsə də müharibə illərində (1941-1945-ci illər) Azərbaycanın neft sənayesinin əsasını Bakı neft mədənləri təşkil edirdi. Bütün neft emalı və neft-maşınqayırma zavodları da Bakıda yerləşirdi.Sahənin texniki cəhətdən yeni vasitələrlə və avadanlıqlarla təchiz edilməsi və neft təsərrüfatının idarəedilmə strukturunda aparılan təşkilatı dəyişmələr neft sənayesinin inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Sahənin texniki təchuzatının yaxşılaşdırılması və neft təsərrüfatının idarəetmə strukturnun yenidən qurulması neft sənayesinin inkişafında müsbət rol oynadı. Beləliklə, 1925-1940-cı illəri Azərbaycanda ikinci neft “canlanması” (bumu) dövrü kimi qiymətləndirmək olar, çünki bu canlanma böyük bir ərazidə (dünyanın quru ərazisının yeddidə bir hissəsində) sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Lakin bununla belə, Moskva hələ də Azərbaycanın neft sərvətlərinin istismar olunma intensivliyi səviyyəsindən narazı idi. 1941-ci ilin iyun ayının 22-də Almaniya Sovet İttifaqına hücum etdi və bununla 1939-cu ilin avqust ayının 1-də başlanan II Dünya müharibəsində yeni və sonralar 20 mln. insanın həyatına son qoyan çox dəhşətli cəbhə açıldı. Alman faşizminin dünyaya ağalıq etmə siyasətində neft amılı ən mühüm yer tuturdu. Almaniyanın hərb maşını neftsiz ölü metal yığıntısından başqa bir şey deyildi. Almaniya üçün bu müharibədə lazımı qədər neft əldə etməyin ən yaxın yolu isə Qafqazı və Bакını tutmaqla mümkün idi. Dövlətin birbaşa rəhbərliyi ilə sərt müharibə şəraitində neft uğrunda mübarizə gedirdi.

88

Müharibənin doqquzuncu günü yaradılmış Dövlət Müdafiə Komitəsi Azərbaycanın neft sənayesinə, neft mədənlərinin və quyuların lazımı material və avadanlıqlarla təmin edilməsinə gündəlik diqqət yetirirdi. Müharibənin birinci ilində bakılılar cəbhəyə və ölkəyə 23482 min ton “qara qızıl vermişdilər ki, bu da respublika neft sənayesinin tarixində ən yüksək göstərici idi. Azərbaycan neftçiləri ixtisaslı kadrların, avadanlığın və texniki vasitələrin kəskin çatışmazlığı şəraitində, son dərəcə ağır bir şəraitdə əsl hünər göstərmişdilər. Buna görə də müharibənin ilk günlərindən Hitlerin əsas məqsədlərindən biri Bakı neftinə sahib olmaq idi. Sənayecə inkişaf etmış dövlət üçün neft amilinin əsas olduğuna üstünlük verən Hitler Almaniyası 1942-ci ilin “blau” adlanan yay hücum planında əsas istiqaməti Qafqazın zəbtinə yönəltmişdi. Hitler Bakını işğal eləmək istəyirdi və işğal tarixini də müəyyənləşdirmişdi -25 sentyabr 1942 ci il. Bakını tutmaqla Hitler eyni zamanda sovet ordusunu yanacaqdan məhrum edirdi. Азярбайъан щюкумяти Бакынын щавадан бомбардман едилмяси вя йа ишьалы тягдириндя мядянлярин ляьви иля бярпа ишляри сащясиндя габагъадан тядбирляр щазырламышды. Bу тядбирлярин щяйата кечирилмяси цчцн Мяркязи Комиссийа йарадылмыш, щяр бир мядяндя оператив гярарэащлар, сех вя сащялярдя исə обйект комиссийалары тяшкил едилмишди. Оператив ляьветмя груплары вя обйект комиссийалары гуйуларын вя техноложи гурьуларын сырадан чыхарылмасы тядбирлярини диггятля щазырламышдылар. Гуйуларын айры-айры категорийаларынын сырадан чыхарылмасы цчцн ъидди нювбя мцяййян едилмишди. Хцсусян зянэин олан йатаглары ян сон мягамда сырадан чыхармаг планлашдырылырды ки, ахырадяк онлардан нефт щасил етмяк мцмкцн олсун. 1942-ъи илин йайында вя пайызында чох аьыр вязиййят йаранмышды. Алманлар Волгайа йахынлашараг, Бакыдан ъябщяйя вя сянайе мяркязляриня нефтин вя нефт мящсулларынын дашындыьы ясас дямир йолу маэистралларыны вя бирбаша су йолларыны кясмишди. Бакы- Батуми нефт кямяри сюкцлмцшдц. Красноводск лиманы ися бюйцк щяъмдя нефт мящсулларынын, аваданлыьын, йцклярин, щабеля адамларын гябулу цчцн зяиф щазырланмышды. Алманлар Бакы нефтиня ъан атырды, онлар Гафгазын астанасында идиляр. Юлкянин нефт базасы олан Бакы аьыр вязиййятдя иди. Щасил олунан нефти эюндярмяйя йер йох иди. Бцтцн метал чянляр вя йералты анбарлар аьзынадяк долу иди. Йени гуйулар газылмасыны дайандырмаг, ишляйян гуйулары консервляшдирмяк лазым эялмишди. Юлкяйя ися эетдикъя даща чох нефт лазым иди, нефтсиз ня дюйцшмяк, ня дя гялябя чалмаг мцмкцн иди. Беля бир шяраитдя вязиййятдян чыхмаг цчцн гярара алынмышды ки, нефт щасил едилsин вя бору кямяри иля Гара шящярдяки нефтайырма заводларына ютцрцлсцн, орада нефтдян

89

йалныз бензин эютцрцляряк, галыглары йенидян гайтарылсын вя лайа вурулсун. Бу тяклиф фантастикайа бянзяся дя, ону мцдафия едянляр тапылды. Бу мягсядля хцсуси гуйу айрылмыш вя онун васитясиля билаваситя нефт лайында сахланмаг цчцн она йарым милйон тон бензинсиз нефт вурулмушду. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцщарибядян сонра бу нефти йенидян тякрарян щасил етдиляр. Bakıda isə təxliyəyə hazırlıq işlərinə başlandı. 1942-ci ilin payızına qədər 764 quyu bastırılıb ləğv olunmağa hazırlanmışdı və qazıma avadanlığının 81 dəsti işçilərlə birgə Türkmənistana göndərilmişdi. Bakıdan bir çox neftmaşınqayşrma zavodlarıda şərqə köçürülmüşdü. Qalan müəssisələr isə hərbi sursat istehsal edirdi. 1943-cü ilədək azərbaycan neft sənayesi yeni avadanlıq almadan işləyirdi. 1942-ci ilin oktyabrında Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə təxminən 11 min neft üzrə mütəxəssis və böyük miqdarda neft avadanlığı Bakıdan Tatarıstan, Başqırdıstan və Rusiyanın digər regionlarına göndərilmişdi və orada Bakı neftçilərinin və avadanlığınin köməyi ilə neft hasilatına başlanmışdı. Amma Bakı, könə quyuları bərpa və istismar edərək , heç bir çətinliyə baxmayaraq cəbhə bölgəsini neft və neft məhsulları ilə təmin edirdi. Нефтчиляр башланмыш мцщарибянин щям дя нефт уьрунда мцщарибя олдуьуну айдын дярк едирдиляр. Механикляшдирилмиш ордунун нефт мящсулларына – бензиня, мазута, йаьлара вя диэяр йанаъаг нювляриня тялябаты онларын цзяриня бюйцк мясулиййят гойурду. Юлкянин башлыъа йанаъаг мянбяйи олан нефт Бакысы ъябщя гайдалары иля ишлямяйя башламышды. Аьыр сосиал-игтисади шяраитдя, гуйуларын ишлямяси цчцн лазыми аваданлыьын чатышмадыьы бир вязиййятдя нефтчиляр чятинликляри арадан галдырараг план вя ющдяликлярин йериня йетирилмясини тямин етмишдиляр. ССРИ Али Совети Ряйасят Щейятинин 1942-ъи ил 6 феврал тарихли фярманы иля 500 нефтчи ССРИ-нин орден вя медаллары иля тялтиф олунмуш, онлардан 41 няфяри Ленин ордениня лайиг эюрцлмцшдц. Еля щямин фярман иля нефт щасилаты цзря щюкумят тапышыргларыны нцмуняви йериня йетирдикляриня эюря «Лениннефт» трестинин 11-ъи мядяни вя «Бибищейбят-нефт» трестинин 4-ъц мядяни Ленин ордени иля тялтиф едилмиш, «Люкбатаннефт» трестинин4-ъц мядяни «Гырмызы Ямяк Байраьы» ордениня лайиг эюрцлмцшдц.

Лакин нефт щасилатында ялдя едилмиш сявиййя артыг 1942-ъи илдя ашаьы дцшмцшдц. Бунун ясас сябяби ашаьыдакылар иди: бир чох мцтяхяссис-нефтчилярин ъябщяйя сяфярбяр едилмяси, газма ишляринин мящдудлашдырылмасы, нефтмашынгайырма заводларынын мцдафия мящсуллары бурахылышына кечирилмяси вя онлардан бязиляринин юлкянин шярг районларына кючцрцлмяси, башга шящярлярдян эюндярилян материалларын щяъминин кяскин шякилдя азалмасы, боруларын бцтцн нювляринин, хцсусян дя дюврлямя

90

боруларынын, тахта-шалбанын, компрессорлар, тракторлар вя автомашынлар цчцн ещтийат щиссяляринин эюндярилмясинин демяк олар тамамиля дайандырылмасы, щям дя «Азярнефткомбинат» ордуйа 161 трактор, 1155 автомашын, 604 ат вермишди. Бундан башга, нефт щасилатынын ашаьы дцшмясинин мцщцм сябябляриндян бири дя йени гуйуларын газылмасынын дайандырылмасы вя истисмар фондунун кяскин шякилдя азалмасы иди. Мцщарибя нефт сянайесиня, о ъцмлядян Азярбайъанын нефт сянайесиня ясаслы вясаит гойулушуну чятинляшдирмиш вя онун щяъминин азалмасына сябяб олмушду.

Amma yaranmış bütün bu cətinliklərə baxmayaraq, Бакынын нефт трестляри, мядянляри, емал заводлары онларын гаршысында гойулмуш вязифялярин йериня йетирилмясини тямин етмяк цчцн истещсалын йенидян гурулмасы сащясиндя бюйцк иш апарыр вя проблемлярин арадан галдырылмасы йолларыны ахтарырдылар. Йерин тякиндяки нефтин дцзэцн техноложи истисмар режиминин мцяййян едилмяси сащясиндя тядгигатлар нефт щасилатынын артырылмасынын мцщцм шярти олмушду. Нефтчиляр гуйу фондлары цзяриндя сяйля чалышараг, онларын техноложи режимини йахшылашдырараг мцщцм нятиъяляр ялдя едирдиляр. Онларъа нефтчи йцксяк ямяк мящсулдарлыьы нцмуняси эюстярирди. Мцщарибя шяраити нефтчилярдян аваданлыьа гайьы иля йанашмаьы, техниканын бцтцн имканларындан там истифадя етмяйи тяляб едирди. Фящлялярин, мцщяндислярин вя техниклярин йарадыъы тяфяккцрц нефт щасилатынын даща да йцксялиши йолларынын ахтарышына истигамятлянмишди. Гуйуларын фяалиййятини тямин етмяк цчцн мцнтязям тядбирляр, онларын дебитинин йцксялдилмяси, щяр шейдя ъидди гянаят щяр бир нефтчи цчцн гануна чеврилмишди. Alman qoşunları Volqa çayı sahillərinə çıxdıqları üçün dünya təcrübəsində ilk dəfə neftlə dolu dəmir yolu çənləri üzdürülməklə Bakıdan Krasnovodsk limanına (indiki Türkmənbaşı) çatdırılır, oradan isə dəmir yolu ilə Orta Asiyadan keçərək yenidən Rusiya ərazisinə qaytarılırdı. Нефтчиляр Дювлят Мцдафия Комитясинин директивлярини щяйата кечиряряк йени уьурлар газанмышдылар. Тякъя буну демяк кифайятдир ки, 1942-ъи илдя бцтцн юлкядя щасил олунмуш 21900 мин тон нефтин 15719,5 мин тонуну (72%-ni) Бакы нефтчиляри истещсал етмишдиляр. Бу, щягигятян нефт уьрунда бакылыларын гящряманлыг мцбаризяси иди. Бакы нефтчиляри дюйцшян ордунун, юлкя сянайесинин, кянд тясяррцфатынын вя няглиййатын йаьларла, дизел вя аивасийа йанаъаьы иля фасилясиз тяъщиз едилмяси цчцн йени имканлар ахтарыб тапырдылар. Мцщарибя илляриндя юн вя арха ъябщяйя

91

эюндярилмиш бцтцн нефт мящсулларынын 75 %-и Азярбайъанын нефт сянайесинин пайына дцшмцшдц.

Йаранмыш щярби шяраитдя щюкумят юлкянин шяргиндя нефт сянайесинин интенсив инкишафына хцсуси ящямиййят веряряк, сон дяряъя гыса бир мцддятдя «Икинъи Бакы» ады верилмиш районларда – Башгырдыстанда, Куйбышев вя Перм вилайятляриндя, Орта Асийа вя Газахыстанда йени нефт мядянляри, нефтайырма заводлары йаратмаг, Украйна вя Гафгаз нефт районларынын фяалиййятинин мцвяггяти олараг дайандырылмасы цзцндян баш вермиш иткилярин йерини долдурмаг гярарыны верди. Йери эялмишкян, юлкянин цмуми нефт щасилатында шярг районларынын ролу щяля мцщарибядян яввял артмаьа башламышды. Щяля о вахт йени нефт реэионларынын инкишафы цчцн müəyyən иш эюрцлмцшдц. Beləki, hələ 1927-ci ildə, I beşilliyin başlaması ilə ölkənin şərq rayonlarında ehtimal olunan neft yataqlarının istismarına maraq artmışdı. Ural-Volqa hövzəsində asfaltenlərin yer səthinə neftin nişanələri şəklində üzə çıxması çoxdan məlum idi. Çar Rusiyasında da Tatarıstan, Başqırdıstan və Samara vilayətində neft quyularının qazılmasına cəhdlər olmuşdu, lakin nəticəsiz qalmışdı. İlk sənye nefti burada 1929-cu ildə Yuxarı Çusovka adlanan yerdə neft quyusu qazarkən təsadüfən alinmışdı. Lakin rayonda aparılan sonrakı qazıma işləri göstərdiki, neftlilik baxımından bu yerlər perspektivli deyillər. 1930-cu ildə İ.M.Qubkinin təşəbbüsü ilə Volqa-Ural hövzəsində böyük bir ərazidə geniş neft axtarış-kəşfiyyat işlərinə başlanıldı və rayon “İkinci Bakı” adlandırıldı. SSRİ-nin əsas neft rayonlarının, xüsusən Bakı neft rayonunun inkişafına zərərli təsirinə baxmayaraq, “İkinci Bakı”-nın neft rayonuna çevrilməsi üçün buraya çox böyük həcmdə qüvvə və vəsait yönəldilmişdi. “İkinci Bakı”-nın əsas üstünlüyü yalnız onda idi ki, bu ərazi coğrafi-strateji nöqteyi-nəzərdən mühüm mövqedə idi, ölkənin bu bölgədə artmaqda olan sənaye potensialının neft məhsulları ilə təminatını yaxınlaşdıra və bütün Uzaq Şərqin bu məhsullara olan tələbatını təmin edə bilərdi. Lakin müharibə ərəfəsində (1940-cı il) burada hasil edilən neft ümumi hasilatın yalnız 6%-ni (1,9 mln. ton) təşkil edirdi. Beləliklə müharibədən əvvəlki dövrdə “İkinci Bakı”-nın inkişafına yönəldilmiş bütün səylər gözlənilən nəticəni vermədi, çünki kəşfiyyat işləri dayaz laylara aparılırdı. Lakin 1942-ci ildə yaranmış vəziyyət bu niyyətləri misli görünməmış sürətlə həyata keçirməyi tələb edirdi. Дювлят Мцдафия Комитяси Бакы нефтчиляриня мцраъият едяряк, хам нефт йатагларынын ишлянилмяси, нефт щасилатынын щяр васитя иля сцрятляндирилмяси цчцн онлары айаг дяймямиш перспективли нефт районларына кючмяйя чаьырмышды. Öлкя Бакы нефтчиляриня ян бюйцк ямяк гящряманлыьына гадир олан гвардийачылар кими qiymət verir və rəğbət bəsləyirdi. Öz ишляринин шанлы усталары, нефт истещсалынын командирляри, йцксяк ихтисаслы мцщяндис-техники ишчиляр,

92

нефт щасилаты вя гуйуларын тямири цзря усталар, юз пешясинин вурьуну олан адамлар тякярляр цзяриндя идиляр. Эедянляр йол цчцн щюкумят щесабына исти палтар, ярзаг вя пул иля тямин олунурдулар. Бакы лиманындан сярнишин эямиляри вя танкерляр адамлары вя аваданлыьы юз гойнуна алыб Красноводска цз тутур, орада ися онлары гатарлар эюзляйирди. Бакыдан Шяргя фасилясиз олараг нефт аваданлыьы, алят вя механизмляр эедирди. Бакыдан Краснокамска танынмыш мцтяхяссис Я.Таьыйевин рящбярлийи иля турбиn газмасы цзря експериментал контор да йола дцшмцшдц. Гейри-ади сярт щава шяраитиндя бакылылыар дярщал маили газма ишляриня башлайараг, ейни заманда турбобур конструксийасыны вя техноложи просеси тякмилляшдирмишдиляр. Бакы нефтчиляри сон дяряъя гыса мцддятдя «Икинъи Бакы» районларында кяшфиййат, щасилат вя емал ишлярини щяр васитя иля сцрятляндирмяйя башламышдылар. 1944-1945-ъи иллярдя Уралда, Татарыстанда, Башгырдыстанда, Куйбышев (Samara) вилайятиндя вя Тцркмянистанда фонтан вурмуш илк гуйуларын кяшф олунуб ишлянмясиндя Бакы эеологларынын, газмачыларынын вя мцщяндисляринин фядакар ямяйи данылмаз иди. Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Совет адамларынын гящряманлыг харигяляри салнамясиндя Азярбайъанын нефт сянайеси ямякчиляри мцщцм йер тутурдулар. Онлар алман- фашист ишьалчылары цзяриндя sовет гошунларынын гялябясиня щягигятян явязсиз тющфя вермишдиляр. Онлар мядянлярдя вя нефт емалы заводларында эеъя-эцндцз, бязян дя бир нечя сутка далбадал нювбя чякирдиляр, lakin «mцщярриклярин ганы» олан Бакы йанаъаьы дюйцшян ордуйа фасилясиз эюндярилирди. 1941-1945- ci illər ərzində İttifaq fonduna 75 mln. ton xam neft (ölkə üzrə ümumi hasilatın 75%), 22 mln. tonn benzin və d. neft məhsulları verilmışdi. 1943-cü ilin axırında Bakı ətrafında təhlükə sovuşan zaman Bakı neft sənayesinin bərpası başlandı . Ъябщя хятти эетдикъя Бакыдан узаглашырды. Артыг 1942-ъи ил декабрын орталарында Дювлят Мцдафия Комитяси Бакынын нефт мядянляриндя газма ишляринин бярпасы барядя гярар вермишди. 1943-ъц илин ахырларындан етибарян газма ишляри интенсивляшмяйя башламыш, нефт-кяшфиййат ишляри дя бярпа едилмишди. 1944-ъц илин сон айларында Бакынын нефт-машынгайырма заводлары нефт сянайесинин ещтийаъларыны демяк олар тамамиля юдяйирди. İndiki Сураханы, Бинягяди, Бибищейбят вя Гарадаь районларындан дюрд йени газма конторунун тяшкил едилмяси гярара алынмышды. Илк вахтлар аваданлыьы, демяк олар, щисся-щисся ялдя едирдиляр, сонралар аз мигдарда олса да, АБШ-dan аваданлыq эятирилмишди. Лазым

93

олан кадрлары ветеранлар вя тягацдчцляр, щабеля, ъябщядян гайыдан ялилляр сырасындан сечирдиляр. Газмачылары вя кюмякчиляри ися гадынлар, гызлар вя йенийетмяляр явяз едирди. Беля бир шяраитдя мцщарибядян яввялки истисмар-газма ишинин сявиййясинин тез бир заманда бярпа олунмасыны эюзлямяк чятин иди. Буна эюря дя Дювлят Мцдафия Комитясинин гярары иля минлярля эянъ орду сыраларына чаьырышдан азад едиляряк, нефт сянайесиня эюндярилмишди. Сонралар онларын сырасындан Сосиалист Ямяйи Гящряманлары Гурбан Аббасов, Муса Байрамов, Йусиф Фярзялийев, Мяммяд Гямбяров, Гараш Ямиров, Мяммяд Дцнйамалыйев вя башгалары кими мяшщур neft,газıма, тикинти вя тямир усталары йетишмишди. Дювлят Мцдафия Комитяси щямчинин йцксяк ихтисаслы нефт мцтяхяссисляринин орду сыраларындан вахтындан яввял тярхис олунмасы барядя дя гярар гябул етмишди. Мцалиъяси баша чатмыш нефтчи ясэярляр госпиталдан бирбаша зярбячи нефт ъябщясиня эюндярилирди. Лакин эюрцлян бцтцн тядбирляря бахмайараг, аваданлыг вя алятлярин чатышмамасы цзцндян вязиййяти йахшылашдырмаг мцмкцн олмурду. Дюрд миндян чох ляьв едилмиш вя дайандырылымыш гуйуну бярпа етмяк цчцн техникайа ещтийаъ вар иди. Бакынын нефт мядянляриндя щасилатын сявиййяси ашаьы дцшмякдя иди. Беля бир вязиййятдя республика щюкумяти кяшфиййат мягсядиля газма ишляринин, нефт щасилаты вя емалынын щяъминин артырылмасы уьрунда нефтчилярин мцбаризясиня башчылыг едирди. Машынгайырма заводлары бцтцн сутка ярзиндя ишляйяряк, мцхтялиф нефт аваданлыьы вя алятляри – буъургадлар, роторлар, насослар, балталар вя с. щазырлайырдылар. Görndüyü kimi müharibənin yaratdığı bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Bakı neftçilərinin əsl şücaəti nəticəsində həm cəbhə, həm hərbi sənaye və həm də ölkə iqtisadiyyatı neft və neft məhsulları ilə lazımı qədər təmin olunurdu. 1941-45-ci illər ərzində İttifaq fonduna 75 milyon ton xam neft (bu ittifaqda istehsal olunan neftin 75% idi), 22 milyon ton benzin və digər neft məhsulları göndərilmlşdı. Cəsarətlə demək olar ki, Bakı nefti və onu çıxaran şanlı Azərbaycan neftçilərinin fədakar əməyi alman faşizmi üzərində qələbənin çalınmasında və dünayanın bu böyük fəlakətdən qurtuluşunda ən mühüm amillərdən biri oldu. Müharibədən sonrakı illər də Azərbaycanın neft sənayesi üçün çətin oldu. Müharibə neft mədənlərinə böyük ziyan vurmuşdu. Neft nəqlinin sisteminin pozulması ilə əlaqədar quyuların xeyli qisminin məcburi surətdə konservləşdirilməsi sonralar işləri xeyli çətinləşdirmiş və onlardan bir çoxunu bərpa etmək mümkün olmamışdı. İstehsal fəaliyyətinin bütün sahələrində ixtisaslı fəhlə və mühəndislərin qıtlığı hiss olunurdu. Bunun nəticəsi idi ki, müharibənin sonlarında neft hasilatı kəskin surətdə azalmış və 1945-ci ildə cəmi 11,5 milyon ton neft hasıl edilmışdi. Чятинликлярдян бири дя бу иди ки, бир чох онилликляр ярзиндя

94

истисмар едилмиш кющня нефт йатаглары пис вязиййятя дцшмцшдц (онлары су басмышды, тыхаъланмышды, дузларын, парафинин, емулсийанын вя aşınmanın тясири юзцнц эюстярмишди) вя бу йатагларда нефт щасилатынын сявиййясини сахламаг цчцн нефт щасилатынын ялавя цsulларындан даща фяал истифадя олунмасы, лайларда тязйигин тямин едилмяси тяляб олунурду. Дярин нефт лайларында кяшфиййат ишляри эцъляндирилмяли, щабеля йени нефт вя газ йатагларынын ашкара чыхарылмасы вя ишлянмяси сцрятляндирилмяли иди. Бцтцн бунлары щяйата кечирмяк цчцн нефт сянайеси йенидян тяшкил едилмяли, бир сыра мцдафия заводлары нефт аваданлыглары бурахылышына кечирилмяли, мядянляр техники ъящятдян йени аваданлыгла тяъщиз едилмяли, кяшфиййат вя истисмар-газма ишляринин щяъми эенишляндирилмяли иди. Müharibə illərində müvəqqəti olaraq dayandırılmış qazma işləri yenidən sürətlənirdi və aртыг 1944-ъц илин ахырларында республиканын бцтцн нефт щасилаты трестляриндя газма конторлары бярпа едилмишди. İkinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Bakı neft rayonun əhəmiyyəti düşməyə başladı, Volqa boyunda, Tatarıstan və Başqırdıstanda yeni neft yataqları kəşv olunmuşdu. Azərbaycanda isə quruda aşkar olunmuş neft ehtiyatları “soyğunçu istismar” nəticəsində artıq tükənməyə başlamışdı və onu indi dənizdə axtarırdılar. Ona görə də müharibədən sonrakı dövrü Azərbaycan neft sənayesi üçün dəniz neft yataqlarının geniş kəşfi və işlənməsi ilə səciyyələndirmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ müharibənin davam etdiyi dövrdə Bakı rayonunda geoloji-kəşfiyyat işləri sahəsində bir sıra mühüm elmi nailiyyətlər əldə edilmişdi. Bunlardan biri 1944-cü ildə geoloq Ağaqurban Əliyevin rəhbərliyi altinda Azərbaycan neft ekspedisiyası tərəfindən dənizdə kəşfiyyatın seysmik üsulu və onun köməkliyi ilə müxtəlif dərinliklərdə neft yataqlarının aşkarlanması idi. 1944-cü ilə qədər SSRİ-də və dünyanın bir sıra digər ölkələrində dəniz buruqları üçün özüllər dənizin dibinə 30-40 m gedən polad dirəklər üzərində quraşdırılırdı. Lakin bu üsul çox zəhmət tələb edən, bahalı və mövsümü xüsusiyyət daşıyan idi. 1944-cü ilin sentyabr ayının 24-də dəniz qazıma quyuları üçün özüllərin konstruksiyalarının ixtirası üzrə ümumittifaq müsabiqəsi elan olundu. 1945-ci ildə neftçi-mühəndislər Y.Səfərov, S.Quliyev və R.Şişenko dəniz özülləri üçün borulu yığılıb-sökülən konstruksiya üsulu təklif etdilər. Bu blok-konstruksiya istənilən hava şəraitində qazıma üçün özülün tez quraşdırılmasını təmin edirdi. İri bloklar zavodlarda hazırlanırdı ki, buda quraşdırma işlərini sürətləndirirdi. 1946-cı ildə Gürgan-dəniz rayonunda (Bakı yaxınlığında) açıq dənizdə buruq üçün ilk iribloklu özül tikildi, quruda və dənizdə neft quyularının qazılması üçün buruqların konstruksiyası və sürətlə tikilməsi üsulları işlənib hazırlandı. Müharibə illərində ölkənin dağıdılmış iqtisadiyyatının bərpasına böyük əhəmiyyət verən Sovet hökuməti, 1946-cı ildən Xəzər dənizində aşkar edilmiş neft yataqlarının istismara verilməsi üçün çox işlər görürdü. Blok özüllərin və buruq avadanlıqlarının dənizdə quraşdırılması üçün iri yükqaldırma qabiliyyətli kran gəmiləri, körpülü qurğuların (estakadaların) quraşdırılması üçün tikinti-kran gəmiləri, özüllərin bloklarla yiğilması üçün xüsusı meydançalar (platformalar) qısa müddətdə layihələndirildi və hazırlanıb istifadəyə verildilər. Həmçinin, aşınmaya qarşı üzlüklə örtülmüş metal konstruksiyalar

95

istesal edən müəssisələr və dəniz donanması yaradıldı. 1947-ci ildən etibarən dünyada ilk dəfə olaraq dənizdə metal estakadaların tikintisinə başlanılmışdır. Həmin il ölkədə ilk dəfə olaraq tətbiq olunmuş bir özüldən müxtəlif istiqamətlərə maili quyular qazılması üsulundan sonralar başqa neft yataqlarının (o cümlədən, Qərbi Sibirdə) işlənilməsində də geniş istifadə edilmişdir. 1948-ci ilin noyabr ayının 14-də, gəmiçilər və yerli balıqçılar arasında adı pis çıxmış qayalıq adacıqlara, müharıbədən sonra Xəzər dənizində böyük üzmək təcrübəsi olan kapitan Əjdər Sadıxovun “Pobeda” (Qələbə) yedək gəmisi yan aldı. Yedək gəmisində həmçinin geoloq A.Əliyev, qazma mütəxəssisi Y.Səfərov və 1947-ci ildə yaradılmış “Azərneftkəşfiyyat” birliyinin rəisi S.Orucov da var idilər. 1948-ci ilin dekabrında “Pirallahı” adasından “Transportnik”(Nəqliyyatçı) kateri tikinti dəstəsi ilk dəfə “Qara Daşlara” göndərilir və onlar qazma briqadası üçün 14 kv. m-lik yaşayış yerı hazırlamağa müvəffəq olurlar və sonra qazıma buruğunun tikintisinihəyata keçirməyə başlayırlar. 1949-cu ilin iyununda adada ilk quyunun qazılmasına hazırlıq işlərinə başlanılır; bu məqsədlə (yəni adada qazıma üçün əməliyyat meydanı yaratmaq məqsədilə) adaya ömrünü başa vurmuş “Çvanov” gəmisi gətirilir və tələb olunan nöqtədə batırılır.[1949-1951-ci illərdə adanı küləkdən və dalğalardan qorumaq üçün buraya “Xəzərtanker” və “Xəzərdonanma” müəssisələrinin balansından silinmiş əlavə 6 gəmidə (bunların arasında nobellərin məşhur “Zoroastr” gəmisinin də olduğu ehtimal olunur) gətirilərək yarıyacan batırılır və adanın ətrafında süni körfəz yaradılır. Gəmilərin kayutaları və ambarları qazıma briqadasının üzvləri üçün yeməkxana, tibb məntəqəsi, yataq otaqları və b. məqsədlər üçün istifadə edilir. Beləliklə burada süni “Yeddi gəmi adası” yaradılır (lakin neft aşkar edildikdən sonra - “Neft Daşları” adı ilə tarixə düşdü). Sonrakı illərdə də buişlər davam etdirilir və ada ətrafında batırılmış gəmilərin ümumi sayı 20-ə çatır]. 1949-cu ilin 24 avqustunda buruq ustası Mixail Kaveroçkinin briqadası tərəfindən (sonralar o, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görüldü) dünyada ilk dəfə sahildən 60 km uzaqda, açıq dənizin ortasında, kiçicik bir adada ilk quyunun qazılmasına başlandı və 1949-cu ilin noyabrın 7-də dərinliyi 1100 m çatan quyudan, gündəlik hasilatı 100 ton olan neft fontanı vurdu. Başqa bir Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı almış Qurban Abbasovun briqadasının burada qazdığı ikinci quyuda eyni hasilatla 1950- ci ilin birinci yarısında istifadəyə verildi. Beləliklə, 1949-cu ildə əfsanəvi «Neft Daşları» yatağı kəşf olundu və bu da nəınki Azərbaycanda, bütün dünyanın neft çıxaran ölkələrində dənizdən neft hasilatının inkişafına böyük təkan verdi. Bu, Azərbaycan neftçilərinin həyatında böyük bir hadisə idi, çünki məhz Azərbaycan Xəzərin açıq hissəsində neft yataqlarının işlənməsində birinci oldu. Bu yatağin ilk geoloqu Ağa Qurban Əliyev olmuşdur. “Neft daşları” yatağının işlənməsinin nadirliyi ondan ibarətdir ki, bu yatağın misalında heç yerdə istifadə olunmamış tamamilə təzə üsullar yaranmışdı. Demək olar ki, “Neft daşları” yatağının estakada üsulu ilə işlənilməsi indiyə qədər dünyada birinci sayılır və bənzəri yoxdur. 1949-cu ildə mühəndislər S..Orucov, Y..Səfərov və L.Məclumov tərəfindən iribloklu dəniz özüllərinin yeni konstruksiyası təklif olundu ki, bu da istismarın etibarlılığını daha da artırdı. Çox ümidlər verən belə başlanğicdan sonra, 1949-cu ilin dekabrin 11-də SSRİ Nazirlər Soveti “Azərbaycan SSR-in dəniz neft yataqlarının kəşfiyyatı və istismara verilməsində tədbirlərin cücləndirilməsi haqqında” xüsusi qərar qəbul etdi. Bu qərardan öncə isə,

96

1949-cu ilin oktyabrın 19-da SSRİ Nazirlər Sovetinin 5030 nömrəli qərarı ilə SSRİ Neft Sənayesi nəzdində dəniz yataqlarının işlənməsi üzrə Baş İdarə yaradıldı və Sabit Orucov bu idarəyə rəis – nazir müavini təyin olundu. Həmin qərarla Bakıda isə “Azərdənizneft” birliyi yaradıldı və Xəzər dənizində neft yataqlarının istismara hazırlanması ona həvalə edildi. “Azərdənizneft” birliyi mütəmadi olaraq, hidrotexniki qurğyların tikintisi və dəniz neft mədənlərinin təkmilləşdirilməsi üçün güclu üzən və texniki vasitələrlə təmin olunurdu. Xəzərin neft yataqlarının kəşfi bir tərəfdən, ölkənin müharibədən sonra enerji balansında yaranmış çatışmazlığı aradan götürməyə, digər tərəfdən isə - quruda azalmağa başlamış neft hasilatının dəniz nefti hesabına saxlamağa yönəlmişdi. Beləliklə, Xəzər neftinin fəth olunması və respublikada neft sənayesinin yeni sahəsinin yaranması gercək zərurət idi. 1949-cu ildə dəniz neft-qaz yataqlarının layihələndirilməsini, tikintisini və istismarını sürətləndirmək məqsədilə Bakıda «Dənizneftlayihə» institutunun əsası qoyuldu (indiki “Neftqazelmitədqiqatlayihə” institutu). 1949-1951-сi illərdə geoloji çəkilişlərin, xəritəli qazımanın, seysmik kəşfiyyatın və axtarış qazmasının köməyi ilə neft axtarışı geniş tətbiqini tapmışdı. Neft sənayesinin inkişafında müstəsna xidmətlərinə görə Azərbaycan alimlərinin, mühəndislərinin, texnik və fəhlələrinin böyük bir qisminə 1947-1951-ci illərdə Stalin (sonralar Dövlət mükafatı adlandırılmış) mükafatı verildi.

1950-1969-cu illər - “Neft Daşları” yatağının istismara verilməsi ilə dünyada dəniz neft sənayesinin inkişafının əsasının qoyulması dövrü “Neft Daşları”ndan neftlə dolu ilk tanker 1951-ci ildə yola salındı. 1952-ci ilin əvvəllərində isə artıq 6 kəşfiyyat quyusundan neft istehsal olunurdu. Dənizin su səthinin 40 m-ə qədər dərinliyində estakadaların tikintisi aparılır və yatağın işlənməsi bu estekadalardan “kol” üsulundan istifadə etməklə maili quyuların qazılması yolu ilə həyata keçirilirdi. Belə maili quyuların qazılması dənizin su qatının hətta 60 m dərinliyində olan hissələrindən yatağin istismar olunmasına imkan verirdi. “Kol” üsulu ilə hər meydançadan 24-32 ədəd quyu qazılir, quyudibi məsafə isə şaquli xətdən 2000 m –dən artıq yana ola bilərdi.1950- 1960-cı illər ərzində dənizin 12-16 m dərinliyində 163,4 km uzunluğunda estakadalar tikilib istifadəyə verildi. 1980 –ci ilədək isə “Neft Daşları”nda inşa edilmış estakadaların ümumi uzunluğu 180 km təşkil edirdi. Hal-hazırda “Neft Daşlarında” 200 stasionar platforma var, küçələrin və döngələrin uzunluğu 350 km-ə çatır. Ötən 60 il ərzində burada 2000 yaxın quyu qazılmış, 160 mln. ton neft və 13 mlrd. kub m. səmt qazı hasil edilmışdir. Burada indi 380 istismar quyusu fəaliyyətdədir, orta hesabla hər quyu gündə 5 ton neft verir. “Neft Daşları” adi mədən deyil, dəniz girdabında özünəməxsus kommunikasiyası, nəqliyyatı, yaşayış evləri və s. olan bir şəhərdir. 1950-1960-ci illərdə dəniz axtarış-kəşfiyyat qazma işlərinin texnika-texnologiyası, hidrotexniki neft qurğularının tikintisi, dəniz neft hasilatının infrastrukturu müvəffəqiyyətlə inkişaf etdirilirdi. Bu illər Xəzər dənizinin əsas neft-qaz strukturları müəyyənləşdirildi. İri bloklu dəniz özüllərin tətbiqi – “Pirallahı”, “Darvin Bankası”, “Gürgan-dəniz”, “Çilov-dəniz”, “Palçıq pilpiləsi”, “Səngəçal-dəniz”, “Duvannı-dəniz”, “Bulla adası”, “Cənub”, “Bahar” və b. yeni neft yataqlarının sənaye istehsalına daxil edilməsinə imkan verdi. Bu strukturlarin bir çoxunda hələ 1949-1950-ci illərdə kəşfiyyat

97

işləri aparılmışdı, lakin sənaye əhəmiyyətli neft və qaz alınması mümkün olmamışdı. Yalnız neft-qaz strukturlarının kəşfiyyatının geoloji-geofiziki üsulları düzgün seçildıkdən sonra, açılmış yataqların birbaşa qiymətləndirilməsinə və istismara verilməsinə imkan yarandı. Kompleks mühəndis və elmi-texniki tədbirlərin tətbiqi sayəsində bu yataqlara xeyli əsaslı kapital qoyuluşu həyata keçirildi, yüksək əmək məhsuldarlığı əldə edildi, hasil edilən neftin maya dəyəri aşağı salındı. Lakin, 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra SSRİ rəhbərliyində baş verən hərc-mərcliklərdən istifadə edən, İttifaqın rəhbər dairələrində məsul vəzifələr tutan və azərbaycan xalqına qarşı qərəzli mövqedə olan bəzi bədxah qüvvələr Azərbaycan neft sənayesinin inkişaf prosesini zəiflətmək üçün bütün səviyyələrdə fəallıq nümayiş etdirdilər və buna müəyyən qədər nail oldular. Azərbaycanda neft sənayesinin guya artıq tənəzzülə uğraması və gələcəkdə heç bir perspektivə malik olmaması kimi iyrənc fikirlər çox yüksək səviyyədə SSRİ rəhbərliyinin nəzərinə çatdırılmağa başlanıldı. Nəticədə 1954-cü ilin 9 iyulunda SSRİ Nazirlər Sovetinin “Neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı tədbirlər haqqında” verdiyi qərarla, 1955-ci ildə Azərbaycan neft sənayesinə yönəldilən əsaslı kapital qoyuluşunun həcmi birdən-birə 2,2 dəfə azaldıldı. Bununla bağlı, həmən il 1954-cü illə müqayisədə neft hasilatı 2,2 dəfə, kəşfiyyat qazmasının həcmi isə 4,4 dəfə azaldı. Kapital qoyluşunun kəskin aşağı salınmasına baxmayaraq, 1955-ci ilin neft-qaz planı əvvəlki səviyyədə saxlanilirdı ki, buda onsuzda uzun illər amansız istismar olunan neft yataqlarını daha da pis vəziyyətə salırdı. Bu qərar təkcə Azərbaycan neft sənayesinə deyil, onun ümumi iqtisadiyyatına və gələcəyinə vurulan ağır zərbə idi. Beləki , ölkənin iqtisadi potensialının əsas bazası olan ağir sənaye sahələrinin inkişafı bir başa ( neft-qaz çıxarma və onun infrastrukturu, neft emali, neft kimya, neft maşınqayırma, energetika və d. sahələr) neft və qaz hasilatının artması ilə bağlı idi və bu qərəzli fikirlər həyata keçirilsə idi, respublikanın gələcəkdə sənaye ölkəsindən aqrar ölkəyə çevrilməsi təhlükəsi ortaya çıxırdı və Azərbaycan xalqının intellektual və elmi –texniki səviyyəsinin inkişafına ciddi təsir göstərə bilərdi. Bu azmış kimi, ardınca , 1956 –cı ilin sonunda SSRİ Plan Komitəsinin sədr müavini Mkrtıçyan Sov.İKP MK yaninda Partiya Nəzarəti Komitəsinin sədri N.Şvernikə Azərbaycan neft sənayesinin ölkə iqtisadiyyatı üçün səmərəsiz olduğu barədə müraciət məktubu göndərir və əsas dəlil kimi guya azərbaycan neftinin maya dəyərinin çox yuxarı olmasını göstərir. Əlbəttə bu heç bir çərçivəyə sığmayan ağ yalan idi və yalnız “təxribat” kimi qiymətləndirilməlidir. Yalnız Azərbaycan rəhbərliyinin işə qarışması və SSRİ rəhbərliyinin vəziyyəti düzgün qiymətləndirməsi nəticəsində bunun qarşısı alınır. Bütün bu hərəkətlərə baxmayaraq azərbaycan neftçiləri yorulmadan sahənin inkişfında yeni uğurlar qazanırdılar. 50-ci illərin ortalarında “Dənizneftlayihə” institutunun əməkdaşları dənizin 20-26 m dərinliyində qazma işləri aparmaq üçün qurğunun layihəsini hazırladılar və 1957-ci ildə bir qurğu hazırlanıb istismara verildi. 1958-ci ildə isə institutun layihəsı əsasında “Qipromos” adlı yeni fərdi özüllər hazırlanıb bu cərgəyə daxil edildi. 50-ci illərin sonunda Xəzər dənizinin 10 yatağında kəşfiyyat və istismar qazıması ışləri aparmaq üçün 400- dən artiq iri metal özüllər fəaliyyət göstərirdi. Dənizdə neft işlərini uğurla aparmaq üçün həmçinin dəniz neft donanmasının yaradılmasına ehtiyac duyulurdu. SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin 1949-cu il 4 noyabr tarixli əmri ilə üzən vasitələr Baş idarəsi, həmən nazirliyin 1953-cü il 22 yanvar tarixli

98

əmri ilə Xəzərdənizneftdonanma idarəsi yaradıldı. 1954-cü ildə bu idarənin balansında 170 müxtəlif təyinatlı üzən vasitə var idisə, 1955-ci ildə artiq bu rəqəm 213-ə yüksəlmişdi. Dəniz neft yataqlarının istismar tarixində digər vacib hadisələrdən biri də 1958-ci ilin avqust ayının 7-də Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarına əsasən elan olunmuş “Dənizin su qatının 25-100 m dərinliyində kəşfiyyat və istismar işləri aparmaq üçün dəniz özülünün hazırlanması barədə” keçirilən müsabiqə ilə əlaqədar “Dənizneftlayihə” institutunun layihələndirdiyi, 1800 m dərinliyə struktur-axtarış qazıması işləri aparmağa qadir olan fərdi üzən qazıma qurğusu oldu. Dənizdə neft hasilatını artırmaq üçün dıgər üsullar da axtarılırdı. Dənizin sahilə yaxın hissəsində estakadaların və fərdi üzən özüllərin səmərəli olmadığı yerlərdə işləmək üçün, azərbaycan alim və mühəndisləri tərəfindən müasir hidrotexnikanın ən son nailiyyətlərini istifadə etməklə müasir bəndlər (damba) layihələndirildi və ilk dəfə Xəzər dənizinin Qaradağ rayonu ərazisində neft yataqlarının işlənməsində istifadə olundu. 1960-cı ildə bu yolla uzunluğu 6 km-ə çatan 6 bənd hazırlandı və 18 neft quyusu qazıldı. Həmçinin bu illər dəniz qurğularını aşınmadan qorumaq üçün alimlər və mütəxəssislər tərəfindən aşınmaya qarşı çox səmərəli vasitələr hazırlandı və tətbiq olundu. Sahənin texniki cəhətdən yaraqlanması ilə yanaşı, respublikanın neft sənayesinin idarə olunması strukturunda da dəyişikliklər baş verirdi. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1954-cü il 18 may və SSRİ Nazirlər Sovetinin 1954-cü il 13 iyun tarixli qərarlarına əsasən və müvafiq olaraq Azərbaycan SSR Ali Sovetinin və Nazirlər Sovetinin 1954-cü il 26 iyul tarixli müvafiq qərarları ilə respublikanın Neft Sənayesi Nazirliyi yaradıldı. Dənizdə yeni neft və qaz yataqlarının açılması o demək deyidi ki, quruda bu işlər davam etdirilmir. 1950-1960-cı illər ərzində Azərbaycanın quru sahəsində dərin qazıma üsulu ilə Kürovdağ, Mişovdağ, Qarabağlı, Qalmaz, Qaradağ və b. bu kimi bir sıra iri neft və qaz yataqları kəşf edilib istismara verildi. 1955-ci ilin əvvələrində Bakının cənub-qərbində Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Qaradağ yatağında kəşfiyyat quyusundan çüclü qaz fontan vurdu. Qazla bərabər quyudan böyük miqdarda kondensat da gəlirdi. Qaradağın açılması (o illər SSRİ-də ən iri qaz-kondensat yataqlarından biri) Azərbaycanda yüksək məhsuldarlı qaz laylarının axtarışı və kəşfiyyatının yeni mərhələsinin başlanğıcı oldu. 1957-ci ildə bu böyük qaz-kondensat yatağının (16,5 mlrd. kub m) işlənilməsinə başlanıldı. Qaradağ-Bakı, Qaradağ - Kirovabad (Gəncə)-Ağstafa-Tbilisi- və Ağstafa - İrəvan magistral qaz boru kəmərləri çəkildi. 1960-cı ilədək Xəzər dənizində neft hasilatında aşağıdakı üsullaradan istifadə olunurdu: - dəniz sahilində quyuların qazılması;- dənizdə qumdan süni adaların yaradılması;- fərdi özüllərin üstündən quyuların qazılması;- estakada yanı meydançalardan quyuların qazılması. Qazıma və təqiqatlar zamanı geoloji-kartoqrafik, geofiziki kəşfiyyat, seysmik kəşfiyyat və struktur axtarışı üsulları tətbiq olunurdu. Bundan başqa, dəniz neft mədənlərində “kol” üsulu ilə maili qazıma, iki gövdəlili qazıma üsulları və neft hasiltnda isə əsasən fontan üsulu tətbiq olunurdu. 1955-1960-cı illərdə dəniz yataqlarından hasil edilən neftin 70%-i, “Neft Daşları”ndan çıxarilan neftin isə 91%-i fontan üsulunun payına düşürdü. Sonralar

99

azərbaycan neftçilərinin Xəzərin ağır şəraitində axtarış və istismar sahəsində tətbiq etdikləri üsullar başqa dəniz sahili yerlərdə və Sibirin zəngin neft və qaz yataqlarının cəmləşdiyi bataqlıq və su basan ərazilərdə də geniş tətbiqini tapmışdır. 1961-ci ildə bir qrup azərbaycan alim və neftçiləri dəniz neft yataqlarının mənimsənilməsində göstərdikləri müstəsna xidmətlərinə görə ən ali mükafata- Lenin mükafatına layiq görüldülər. 1966-cı ildə SSRİ-də ilk dəfə olaraq iki və habelə daha çox layın bir quyu ilə eyni zamanda ayrı-ayrılıqda istismar edilməsinin texnologiyası işləndi. 1968-ci ilin dekabrında “Neft Daşları”nda 2040 metr mailliklə quyu qazıldı ki, bu da o vaxt üçün Avropa rekordu sayılırdı.  “Neft Daşları” yatağının açılmasından sonra bir necə il müddətində güclü Neft Donanması yaradıldı, estakada tikintisinin yeni bazaları, metalkonstruksiya hazırlanması üzrə sahələr işə salındı və bunlar da dənizin 25 metr dərinliyində 20 metr aralıqları olan estakadaların tikilməsinə imkan verdi. «Dənizneftqazlayihə» DETLİ-nin köməyi ilə ağır işlərin mexanikləşdirilməsinə nail olundu və nəticədə estakada tikintisində sürət artdı, bu isə Xəzərin daha böyük dərinlikləri istiqamətində, “Neft Daşları” yatağından cənub-şərqdə yerləşən perspektivli strukturlarda geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılmasına imkan verdi. 1966-cı ildə Kürsəngidə yeni neft-qaz yatağı kəşf edilmiş, 1969-cu ildə «Səngəçal–Duvannı», «Xərə–Zirə» və «Bahar» yataqları istismara verilmişdir.Nəticədə, 1964- 1968-ci illərdə respublikada neft hasilatının həcmi ildə 21 mln. tona qədər artırıldı. Ona görə də 1950-1968-ci illəri Azərbaycan neft sənayesinin tarixində üçüncü “canlanma” dövrü adlandırmaq olar. Bu dövrdə Azərbaycan Cənubi Qafqazın yanacaq bazasına çevrilmışdı, ondan enerjidaşıyıcıları (neft,neft məhsulları, qaz) qonşu dövlətlərə - Ermənistana və Gürcüstana mineral sudan da ucuz qiymətə göndərilirdi.

1969-1991-ci illər – Ümümmilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana ilk rəhbərliyi zamanı ölkə iqtisadiyyatının, o cümlədən neft və qaz sənayesinin bütün sahələrinin dinamik inkişaf dövrü.

Bu illər Azərbaycan neft və qaz sənayesinin tarixində, xüsusən dəniz neftinin hasilatının inkişaf tarixində yeni bir dövr başlayir. 1969-cu ilədək Azərbaycanda respublikanın iqtisadiyyatında əsasını təşkil edən və Moskvadan mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunan Neft Sənayesi Nazirliyi fəaliyyət göstərirdi. Bu nazirlik bir tərəfdən Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə, dıgər tərəfdən isə SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinə tabe idi. Əlbəttə, Azərbaycanda dəniz sahəsində neftçıxarmanın inkişaf etdiyi, quruda isə əksinə neft hasilatının azaldığı bir zamanda belə bir idarəçilik üsulunun saxlanması artıq mərkəzi qane etmirdi və məqsədəuyğun sayılmırdı. Ona görə də 1970-ci ildə bu nazirliyin yerinə respublikada iki yeni istehsalat birliyi- “Azərneft” və “Xəzərdənizneft” yaradıldı. “Azərneft” İB-nə respublikanın quru sahəsində, “Xəzərdənizneft” İB-nə (sonralar - “Xəzərdənizneftqazsənaye” Ümumittifaq İstehsalat Birliyi) isə SSRİ-nin Xəzər dənizi akvatoriyasının bütün sektorlarında (məhz həmən il Xəzərin SSRİ-yə məxsus hissəsi 4 respublika – RSFSR, Qazaxıstan SSR, Azərbaycan SSR və Türkmənistan SSR arasında sektorlara bölünmüşdü) geoloji-kəşfiyyat, qazıma, yataqların işlənməsi , istismarı və sahə ilə bağlı digər işlərlə məşğul olmaq həvalə olundu.

100

1971-ci ildə respublikada, neftin Azərbaycanda sənaye üsulu ilə hasilatına başlanandan bəri ilk milyard ton neftin çıxarılması təntənəli şəkildə qeyd olundu. 1970-1980-ci illərdə dəniz neft sənayesinin infrastrukturunun müasirləşdirilməsi sahəsində Heydər Əliyev tərəfindən çox mühüm və Azərbaycanın bü gününə hesablanmış böyük işlər görüldü. 1970-ci ilə qədər Xəzər dənizində istifadə olunan texniki vasitələr dənizin dərinliynin 40 m-də işləməyə imkan verirdi və Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda bu dərinliklərdə olan perspektiv strukturlardakı neft və qaz yataqları demək olar ki, kəşf olunmuşdu. Dəniz neft və qaz sənayesinin gələcək inkişafı dənizin daha dərin hissəsində yeni yataqların axtarışından asılı idi. Ona görədə bu illər əvvəlcə dənizin 70 m dərinliyində kəşfiyyat-qazıma işləri aparmağa imkan verən “Xəzər” tipli üzən qazıma qurğuları alındı və bu da “Bahar” və “Bulla-dəniz” qaz-kondensat yataqlarının açılması ilə nəticələndi. Sonra isə dənizin 200 metrdən çox dərinliyində işləməyə imkan verən “Şelf” tipli ən müasir yarımdalma üzən qazma qurğularının alınması nəticəsində dərinsulu sahələrdə zəngin neft və qaz yataqlarının kəşf olunmasına imkan yarandı. Bu qurğular müstəqillik dövründə «Dədə Qorqud» və «İstiqlal» qurğularının yaranması üçün təməl rolu oynadı. 80-ci illərdə üzən qazma qurğularının sayı artıq 11-ə çatdı və onlardan səmərəli istifadə olunması nəticəsində Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda dənizin 80-350 metr dərinliyində zəngin neft ehtiyatlarına malik “Günəşli” (1979), “Çıraq” (1985), “Azəri” (1987), Kəpəz (1989) və başqa yataqlar (Şərqi-Livanovo yarğanı - dənizin Türkmənistan sektorunda, Qayalı dəniz - Qazaxıstan sahillərində) kəşf olundu. Həmçinin dənizdə çətin əməliyyatların aparılmasının təşkili məqsədilə 1970-1980-сi illərdə ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində Xəzərdənizneft donanması üçün çoxlu sayda müxtəlif təyinatlı gəmilər- qaldırıcı gəmi-kranlar, borudaşıyan gəmilər, seysmik, sərnişin daşıyan və s. gətirildi. Xəzərdə «Süleyman Vəzirov», «İsrafil Hüseynov» kimi borudüzən gəmilər, 2500 ton yük qaldıra bilən «Azərbaycan» kran gəmisi, geofiziki kəşfiyyat gəmiləri və başqa texniki üzən vasitələr fəaliyyətə başladılar .Ümumiyyətlə, o illərdə Xəzərdə 75 növdə 400-dən çox gəmi fəaliyyət göstərirdi. Neft-qaz sənayesində tətbiq olunan yeniliklər tezliklə bəhrələrini verdi: yeni kəşf olunan neft və qaz yatağları hesabına neft ehtiyatları 2, qaz ehtiyatları isə 3 dəfə artırıldı. 1975-ci ildə neft və qazın ümumi hasilatı respublika üzrə 27,1 mln. ton şərti yanacağa çatdırıldı. Neft hasilatının azalma sürəti qısa müddət ərzində nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı endi. 1975-ci ildə isə «Bulla-dəniz» yatağının işlənilməsinə başlanıldı.  «Bulla-dəniz» və «Bahar» kimi qaz-kondensat yataqlarının kəşf edilməsi nəticəsində 1981-ci ildə Azərbaycanda rekord həcmdə - 15 mlrd. kub m.qaz hasil edildi. Bu qaz yataqlarından hasil olunan qazın bir hissəsi o vaxtlar “Dostluq kəməri” adlanan boru xətti ilə Ermənistana və Gürcüstana ötürülürdü. Həmin dövrdən başlayaraq Azərbaycan neftçiləri Xəzər dənizinin bütün sektorlarında axtarış – kəşfiyyat işlərinin aparılmasına başladılar. 1970-1988-ci illər ərzində «Xəzərdənizneftqaz» İstehsalat Birliyi  tərəfindən Xəzərin şimalından başlamış cənubuna qədər geoloji – kəşfiyyat işləri aparılmış və dərin quyular qazılmışdır. Azərbaycan geofizikləri tərəfindən isə 350-yə qədər perspektivli struktur aşkar edilmişdir. SSRİ-də ilk dəfə olaraq 1975-ci ildə Balaxanıda istifadəsiz qalmış neft mədənləri

101

sahəsində neft şaxtasının tikintisinə başlandı və bu qeyri-adi üsul “1976-1980-ci illərdə SSRİ xalq təsərrüfatının inkişafının əsas istiqamətləri” Proqramına daxil edildi. Şaxta üsulu ilə neft hasilatı texniki və texnoloji baxımdan ənənəvi üsullardan fərqli idi və azməhsuldarlı, enejisini itirmiş dayaz kollektorlarin işlənməsində layların neftvermə imkanlarını artıra bılər. Lakin çoxsaylı texniki problemlərin həll olunmaması ucbatından onun tikintisi sona çatdırılmadan 1986-cı ildə dayandırıldı. 1977-ci ildə neft hasilatı ilə bağlı olmasa da, lakin Yer təkinin geologiyasının öyrənilməsi, böyük dərinliklərdə mineral və enerji mənbələrinin aşkara çıxarılması və qazma elminin, texnikasının və texnologiyasının inkişafı və təkmilləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyan , 15000 m dərinliyə qazılması nəzərdə tutulan Saatlı quyusunda qazıma işlərinə start verildi (quyu 8229 m dərinliyə qədər çatdırılmış (bu Azərbaycan ərazisində qazılmış ən dərin quyudur), lakin bu dərinlikdə qazıma alətinin tutulması nəticəsində qəza vəziyyətinə dümüşdür və 1989-cu ildə ləğv edilmişdir). Dünyanın cəmi 5 ölkəsində (ABŞ, SSRİ, Kanada, AFR və Yaponiyada) qazılması planlaşdırılmış 11 quyudan (onun 2-si SSRİ-nin öhdəsinə düşmüşdü, ikinci quyu Kola yarımadasında qazılmışdır) birinin respublikamızın payına düşməsi bu sahədə çalışan Azərbaycan alimlərinin və mühəndis-texnik işçilərinin bacarığına olan yüksək etimadın təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir. Təsadüfü deyildir ki o illər Bakını Sovet İttifaqının “Neft Akademiyası” adlandırırdılar. Burada bir məqamı qeyd etmək lazımdır ki, o illər Azərbaycanın neft-qazçıxarma müəssisələri SSRİ-nin ayrı-ayrı nazirliklərinin tabeliyinə verilmişdi. “Azərneft”İB –yi SSRİ Neft Sənayesi, “Xəzərdənizneftqaz” İB-yi isə SSRİ Qaz Sənayesi nazirlikləri tərəfindən idarə olunurdular. 80-ci illərdə Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsində yeni perspektiv yataqlar (Günəşli, Azəri, Çıraq və s.) aşkar edildiyi halda, quru sahəsində bu bir o qədər də müşayət olunmurdu. Bununla əlaqədar, 1986-cı ildə SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyi tərəfindən Azərbaycanın quru sahəsinə əsaslı vəsaitin qoyulmasının səmərə vermədiyi əsas gətirilirdi ki, buda neft sənayesi və onunla bağlı olan diğər sənaye sahələrinin ləğv olunmasına və respublikanın sonda sənaye-aqrar ölkədən aqrar-sənaye ölkəsinə çevrilməsinə gətirib çıxara bilərdi. Moskvadan Heydər Əliyevin təkidi ilə Azərbaycana gələn nazir, burada ona təqdim olunan hesabat sənədləri və aparilan işlərlə yaxından tanış olduqdan sonra, öz fikrini dəyişmiş və quru neft sənayesinin rentabelliyini artırmaq üçün yeni quyuların qazılması təklifi ilə razılaşmışdır. Ancaq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, 1982-ci ildə Heydər Əliyevin SSSİ Nazirlər Sovetinin birinci müavini təyin edilməsi ilə əlaqədar respublikadan getməsi və “yenidənqurma”nın yaratdığı siyasi-iqtisadi təzadlar respublikanın iqtisadiyyatinda, o cümlədən neft sənayesində də müəyyən geriləmələrə səbəb oldu. Beləki, SSRİ- nin süqutu ərəfəsində 1990-cı ildə Azərbaycanda neft hasilatı 12,9 milyon ton, qaz isə 8 milyard kub metr təşkil etmişdi. Deyilənlərə yekun kimi qeyd etmək olar ki, sovet dövrü Azərbaycan neft sənayesi tarixində olduqca mühüm mərhələ təşkil edir. Sovet imperiyası Azərbaycanın neft sərvətlərindən səmərəli bəhrələnmək üçün geniş imkanlar açmış, böyük maddi-texniki baza yaratmış, bacarıqlı mütəxəssislər, peşəkar neftçilər nəsli yetirmiş, onların köməyi ilə yeni zəngin yataqları aşkara çıxarmış, neft hasilatında və emalında ən mütərəqqi üsulların tətbiqinə nail olunmuşdur. Bu dövrdə ölkəmizdə neft maşınqayırma, neft-kimya, energetika və sənayenin digər sahələri də sürətlə inkişaf etmiş və bu sahələrlə bağlı güclü

102

elmi-texniki baza yaradılmışdır. Azərbaycan iqtisadiyyatı neftin və neft məhsullarının hətta ən aşaqı qiymətlərlə satışı zamanı SSRİ iqtisadiyyatına gəlir gətirmiş, yəni 15 respublika arasında Rusiya Federasiyasından sonra müsbət saldo ilə işləyən yeganə respublika olmuşdur. Lakin, bütün bu nailiyyətlərlə yanaşı, sovet dövründən Azərbaycan neft sənayesinə ciddi ekoloji problemlər də miras qalmışdır və indi onların həlli üçün hədsiz ölçüdə maliyyə vəsaitlərinin qoyulması tələb olunur və bu vəsaitlər xərclənir.

1991-indiyə qədərki dövr. SSRİ-nin süqutu ilə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandiğı və ulu öndər H.Əliyevin neft strategiyasının təşəkkül tapması dövrü. 1991-ci ildə SSRİ-nin süqutu ilə Azərbaycan müstəqillik əldə etdi və öz enerji ehtiyatlarının sahibı oldu. Lakin SSRİ-nin süqutundan sonra müstəqilliyini əldə etmiş keçmiş müttəfiq respublikalar arasında olan iqtisadi münasibətlər tamamilə pozuldu. Bu illər Azərbaycanın iqtisadiyyatı əsl böhran keçirirdi və buna səbəb iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi ilə yanaşı, həm də Ermənistanın Azərbaycana qarşı Qarabağda apardığı işğalçılıq siyasəti nəticəsində ölkənin müharibəyə cəlb olunması və daxildə baş verən siyasi qarşıdurmalar idi. Yaranmış bu gərgin vəziyyət respublikanın neft-qaz sənayesinə və onunla baqlı olan bütün sənaye sahələrinə öz ciddi təsirini göstərmişdi. Beləki, maliyyə vəsaitinin və texniki təchizatın pisləşməsi nəticəsində neftqazçıxarma sənayesində işlək quyu fondunun əksər hissəsində böşdayanmalar baş verirdi, istismar və kəşfiyyat qazıması xeyli azalmışdı, neftçilərin iqtisadi-sosial həyatında böyük çətinliklər yaranmışdı ki, bu amillərdə neft və qaz hasilatının azalmasına gətirib çıxarmışdı. Azərbaycan Respublikasında neft və qaz sərvətlərindən istifadəni vahid dövlət siyasəti əsasında həyata keçirmək, neft sənayesinin idarəetmə strukturunu təkmilləşdirmək və yanacaq-enerji kompleksinin inkişafını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 03.12.1991-ci il tarixli Fərmanı ilə “Azərneft” və “Xəzərdənizneftqaz” İstehsalat Birliklərinin bazasında “Azərineft” Dövlət Konserni yaradıldı. Azərbaycanın neft sənayesinin bərpası, Xəzərin su qatının dərin hissəsində açılmış nəhəng yataqların istismara verilməsi və perspektiv strukturlarda kəşfiyyat işlərinin aparılması üçün böyük kapital qoyuluşu ilə yanaşı, həmçinin neft-qaz sənayesinə, xüsusən yeni dəniz yataqlarının istismarına müasir texnika və texnologiyaların tətbiqi də tələb olunurdu ki, bu da yalnız sahəyə irimiqyaslı sərmayələrin cəlb ediləcəyi halda mümkün idi. Buna görə də Azərbaycan hökuməti ən böyük yeni yataqların və perspektivli sturukurların tədqiqatı və işlənməsi üzrə layihələri həyata keçirmək məqsədi ilə xarici kapitalı cəlb etməyə başladı. 1989-сu ildə, hələ onda Sovet Azərbaycanı olan respublikamızda peyda olan ilk iş adamlarından biri Şotland neft şirkəti olan “Remko”nun icraçı direktoru Stiv Remp idi və onun Bakıya gəlməyini həmyerlimiz D.Stolyarov (Livşıtc) təşkil etmişdi. Görünür SSRİ-də gedən proseslərdən Qərbdə artıq anlayırdılar ki, tezliklə burada böyük siyasi dəyişikliklər baş verəcək və ölkə iqtisadiyyatına, o cümlədən Azərbaycana da xarici sərmayələr cəlb etməyə ehtiyac yaranacaqdır. Ona görədə S Remp burada geniş fəaliyyətə başladı. O, məşhur neftçi ,”Xəzərdənisneftqaz” İB-nin Baş direktoru Qurban Abbasovla və başqa mütəxəssislərlə tanış oldu. Sonralar S.Remp xatırlayırdı: “Siz hər yerdə (Bakıda) əsrin əvvələrində baş vermiş “neft canlanması”nın izlərinin şahidi ola bilərsiniz... Yüzlərlə

103

quyu pis vəziyyətdə idi. Heç yerdə Qərbin təsiri hiss olunmurdu. Sanki zaman burada dayanmış idi.”. Sonra o, davam edir: “1989-cu ildə “dəmir hasar”ın çökməsi ərəfəsində (Qərbin) əksər neft şirkətləri öz səylərini Qərbi Sibirə cəmləşdirmişdilər. Belə fikir yaranmışdı ki, guya Azərbaycanın (enerji) ehtiyatları çoxdan tükənmişdir. Azərbaycan mütəxəssisləri ilə görüşlərdən sonra mən özümə aşkar etdim ki, Xəzər dənisində hələ işlənməmiş nəhəng (neft-qaz) ehtiyatlar mövcuddur”. Q.Abbasov S.Rempdən xahiş edirki, dəniz yataqlarının işlənməsinə xarici sərmayədarları cəlb etməyə kömək göstərsın. Böyük Britaniyaya qayıtdıqdan sonra, S.Remp Bakıdan aldığı məlumatları “Britiş Petroleum” şirkətinin mütəxəssislərinə göstərir və onlar Xəzərdə olan ehtiyatların həcminin böyüklüyündən heyrətə gəlirlər. Beləliklə, Qərb iş adamları üçün Azərbaycan bir neft diyarı kimi yenidən kəşf olundu. S.Rempin Azərbaycanın rəsmi şəxsləri ilə uzun danışıqlar prosesi başladı. Nəticədə ona təklif olundu ki, gələcək neft yataqlarının işlənməsindən müəyyən pay almaq əvəzində, o, respublika ilə neftçixarma sahəsində əməkdaşlıq etməyə hazır olan şirkətləri axtarmaqla məşğul olsun. S.Rempin səyləri belə nəticələndi : 1990-cı ilə Azərbaycan hökuməti artıq bir sira iri neft şirkətləri ilə, o cümlədən - “Britiş Petroleum / Statoyl (Norveç)” alyansı və ABŞ-ın “AMOKO” və “Yunokal” şirkətləri ilə artıq danışiqlara başlamışdı və 1991-ci ilin qışında danışıqların nəticələrini gerçəkləşdirmək üçün müəyyən addımlar atıldı. Beləki, SSRİ Qaz Sənayesi Nazirliyi və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1991-ci il 18 yanvar tarixli 25/25 nömrəli birgə qərarı ilə “Azəri” yatağının öyrənilməsi və işlənilməsi üzrə “Xəzərdənizneftqaz” İB ilə müştərək müəssisə yaradılması üçün tender elan edildi. Layihə böyük marağa səbəb oldu. Neft biznesinin liderlərindən biri olan “AMOKO” şirkəti 1991-ci ilin iyun ayında keçirilən bu tenderdə qalib gəldi və xarici şirkətlərin ümumi iştirak payının 45%-nin sahibi oldu. Tezliklə daha bir neçə avropa və amerika şirkətləri azərbayzanın karbohidrogen yataqlarının öyrənilməsi və işlənilməsində öz xidmətlərini təklif etdilər. Layihədə iştiraka həmçinin “Britiş Petroleum / Statoyl” alyansı, “Yunokal” , “Mak Dermott” (ABŞ) və “Remko” sirkətləri də cəlb olunmuşdular və onlar 1991-ci ilin dekabr ayında artıq müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Respublikasının hökuməti ilə danışıqlara başladılar. Layihə üzrə işlər davam etdirilirdi və 1992-ci ilin əvvəllərində artıq gələcək neftin beynəlxalq bazarlara ixrac marşrutunun seçilməsinə baxılırdı. Lakin 1992-ci ilin may ayında Azərbaycan Respublikasının hakim dairələrində dəyişiklik baş verdi və hakimiyyətə gələn Xalq Cəbhəsi elə ilk gündən neft məsələsini ön plana çəkdi. Aparılan danışıqlar nəticəsində 1992-ci ilin sentyabrın 7-də Azərbaycan hökuməti ilə “Britiş Petroleum / Statoyl” alyansı arasında “Dostluq” (sonra “Çıraq” adlandırıldı) yatağının öyrənilməsində və “Şahdəniz” sahəsində neft (sonra məlum oldu ki, qaz-kondensat) yatağının işlənılməsində ona müstəsna hüquq verən müqavilə imzalandı. Yeni yaranmış müştərək müəssisədə iştirak payı 50-nin 50-yə bölünmüşdü. Bundan başqa, alyans aldığı müstəsna hüquqa görə Azərbaycana 30 mln. ABŞ dolları məbləğində bonus (mükafat) ödəməyə razılıq verdi.

Neft-qaz sənayesində idarəetməni daha da təkmilləşdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13. 09. 1992-ci il tarixli Fərmanı ilə “Azərineft” Dövlət Konserninin və “Azərneftkimya” İstehsalat Birliyininin bazasında Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti yaradıldı . Şirkətin tərkibinə quruda və dənizdə neft

104

çıxarma, metal konstruksiyalar, neftin nəqli, geofiziki işlər və mühəndis geologiyası, neft emalı və s. infrastruktur sahələri üzrə müəssisələr daxil edildi. ARDNŞ yaranarkən ölkənin neft sənayesinin dirçəlməsi üçün onun lazımı qədər maliyyə ehtiyatları yox idi. Ona görə də xarici neft şirkətləri ilə aparılan danışiqlar prosesi daha da sürətləndi. 1992-сi ilin oktyabrın əvvəllərində ARDNŞ ilə iri beynəxalq neft şirkətlərindən biri olan “Pennzoyl” (ABŞ) şirkəti arasında, 1980-ci ildən azərbaycan neftçilərinin dayaz sularda istismar etdiyi ən böyük yataq- “Günəşli”-nin dərinlikdə yerləşən hissəsinin işlənilməsində ona iştirak etmək hüququ verən saziş imzalandı. 1993-cü ilin martında ARDNŞ ilə “Britiş Petroleum / Statoyl” alyansı arasında “Çıraq” yatağında və sonra da müəyyənləşdirildi ki “Şahdəniz” yatağında birgə işləmək barədə ilkin saziş imzalandı. Bunacan isə “Britiş Petroleum” şirkəti “Azəri” yatağında 19% iştirak payı əldə etmişdi. Xarici sərmayədarlara 4 iri dəniz neft yatağının :- “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli”-nin dərinlikdə yerləşən hissəsi və “Şahdəniz”-in birgə işlənilməsi təklif olunurdu. Eyni zamanda, ARDNŞ və xarici neft şirkətləri arasında işlənmə sahələrinin genişləndirilməsi və layihə iştirakçılarının sayının artırılması barədə danışıqlar aparılırdı. “Yunokal” şirkətinin “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli”-nin dərinlikdə yerləşən hissəsi yataqlarında tədqiqat işlərinin birləşdirilməsi (yunitizasiya edilməsi) barədə təklifi ARDNŞ tərəfindən bəyənildi. Belə birləşmə vəsaiti qənaət etməyə, həmçinin layihənin yeni variantında payların bölüşdürülməsinə yenidən baxmağa imkan verirdi. Yaranmış şirkətlər birliyinə (konsorsiuma) daxil oldular: “Britiş Petroleum / Statoyl” alyansı, “AMOKO”, “Yunokal” , Türk Petrolları Anonim Ortaklıqı” (TPAO), “Mak Dermott”, “Remko” və ARDNŞ. 1993-cü ilin iyunun 5-də ARDNŞ-in Direktorlar Şurası “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli”-nin dərinlikdə yerləşən hissəsi yataqlarında aparılan işlərin birləşdirilməsi (yunitizasiya edilməsi) barədə qərar (bəyannamə) qəbul etdi. Artıq ölkə prezidentinin Londona səfəri və orada sazişin imzalanma vaxtı müəyyənləşdirilmişdi, lakin respublikada siyasi vəziyyət yenidən dəyişdi. Neft sazişinin imzalanmasına yol verməmək üçün xarici qüvvələrin ölkədə olan əlaltıları Azərbaycanı vətəndaş müharibəsi qarşısında qoydular. Vəziyyətdən istifadə edən Ermənistan silahlı qüvvələri isə Rusiya hərbi dairələrinin köməyi ilə ölkənin içərilərinə doğru yeni hücumlara başladılar. Gənc müstəqil dövlət fəlakət girdabına qərq oldu. Bu ağır siyasi və iqtisadi şəraitdə azərbaycan xalqının əksəriyyətinin tələbi ilə təcrübəli siyasənçi Heydər Əliyev əvvəlcə ölkə parlamentinə sədr, sonra isə ölkə prezidenti seçildi. H.Əliyevin Azərbaycanın rəhbərliyinə qayıdışı yaranmış vəziyyətin gərginliyini xeyli azaltdı. Azərbaycanın dəqiq siyasi (cəmiyyətin demokratiyalaşması) və iqtisadi (bazar iqtisadiyyatına keçid) konsepsiyası hazırlandı. Bu konsepsiyaya neft sənayesinin inkişafını müəyyənləşdirən bütün sahələr:- yeni dəniz neft yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı, xarici kapitalın iştirakı ilə neft və qaz hasilatının artırılması və ixrac bazarına nəql edilməsi üzvi surətdə daxıl olurdu ki, bu da son nəticədə ölkənin yeni neft strategiyasını müəyyənləşdirdi. Lakin yaranmış daxili gərginliklə bağlı Azərbaycan rəhbərliyi neft sazişinin imzalanmasının müddətini bir qədər uzatmaq qərarına gəldi. Əsas səbəb sazişin şərtlərinə yenidən baxılması və onun şərtlərinin ölkənin iqtisadi maraqlarının qorunması baxımından daha səmərəli etmək idi. Bundan başqa bir uzaqgörən siyasətci kimi H.Əliyev 1993-cü ilin avqustunda gələcək sazişin iştirakçıları olan şirkətlərin rəhbərlərinin Bakıda olan toplantısında aşkar şəkildə bəyan etdi ki, “əgər iri dövlətlərin neft şirkətləri Azərbaycanın neft yataqlarına maraq göstərirlərsə, bu ölkələrin

105

dövlət idarələri respublikada yaranmış indiki ictimai-siyasi vəziyyətədə maraq göstərməlidirlər”. Sazişin ımzalanması vaxtının uzadılmasının ardınca, onun şərtlərinin təhlil olunması və dəqiq yoxlanması üçün əcnəbi ekspertlərdən ibarət komissiya yaradıldı. Eyni zamanda, ARDNŞ-nin aparıcı mütəxəssislərindən ibarət səriştəli qrup yaradıldı və 1994-cu ilin əvvəllərində ARDNŞ-nin yeni idarəetmə strukturunda Xarici-iqtisadi Əlaqələr üzrə vitse-prezident (sonralar I vitse-prezident) təyin olunan indiki Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də bu qrupun tərkibinə daxıl edildi. 1994-cü ilin fevralından iyun ayınadək sazişin üzərində gərgin danışıqlar getdi. Hyüstonda (ABŞ) və İstanbulda (Türkiyə) layihənin iştirakçıları ilə görüşlər və məsləhətləşmələr aparıldı. Bundan başqa, Hyüstonda bu danışıqlar ərəfəsində ABŞ-ın “BMB” neft şirkəti ilə ARDNŞ arasında Abşeron yarımadasının quru sahəsində yerləşən Umbakı neft yatağının hasilatın pay bölgüsü əsasında ışlənməsi barədə neft sazişi imzalandı. Bu sazişin imzalanması azərbaycan tərəfi üçün çox vacib idi , çünki bununla respublika rəhbərliyi göstərmək istəyirdi ki, Azərbaycan artıq müstəqil dövlətdir, öz təbii sərvətlərinin sahibidir və istənilən beynəlxalq sazişi sərbəst imzalamaq iqtidarındadır. H.Əliyevin dəstəyi ilə atılan bu addım əsas sazişin ımzalanmasında Rusiyadan icazə alınması barədə məsələ qaldıran xarici neft şirkətlərinin tərəddüdlərinə və əssasız tələblərinə tutarlı cavab idi. Saziş üzərində işlər davam etdirilirdi, mətbuat danışıqların gedişatı barədə şərhlər verirdi və imzalanma tarixi ilə əlaqədar mülahizələr irəli sürürdü ki, birdən onun imzalanma tarixi elan olundu – 20 sentyabr. Beləliklə, 1994-cü ilin sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında təntənəli şəraitdə Xəzərin azərbaycan sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” yataqları və “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin hasilatın pay bölgüsü əsasında birgə işlənməsi barədə dünyanın tanınmış neft şirkətləri ilə beynəlxalq səviyyəli ilk neft sazişi imzalandı və ona “Əsrin müqavıləsi” adı verildi. 1995-ci ilin əvvəlində ARDNŞ və 10 xarici şirkət Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətini (ABƏŞ) yaratdılar. Razıliğa əsasən layihənin icrası ilə əlaqədar görülən bütün işlərə əməliyyat rəhbərliyi ABƏŞ yerinə yetirməli idi. Bura əsasən aşağıdakılar daxil idi:-gündəlik yerinə yetirilən işlərə rəhbərlik;-neft-qaz əməliyyatlarinin aparılması;-bütün görülən işlərin əlaqələndirilməsi.Müqavılənin dəyəri 7,4 milyard ABŞ dolları təşkil edirdi (indi bu rəqəm 18 mlrd. ABŞ dolları təşkil edir).Saziş sahəsi təqribən 432,4 kv.km-dir.Şirkətlərin layihənin icrasında ilkin iştirak payı (sərmayə qoyuluşu payı) aşağıdakı şəkildə bölüşdürülmüşdü:• ARDNŞ (Azərbaycan) - 20% və ya 1480 mln. dollar• BP (Böyük Britaniya) - 17,1267% 1267 mln. dollar• AMOKO (ABŞ) - 17,01% 1258 mln. dollar• Lukoyl (Rusiya Federasiyası) - 10% 740 mln. dollar

• Pennzoyl (ABŞ) - 9,8175% 726 mln. dollar• Yunokal (ABŞ) - 9,52% 707 mln. dollar• Statoyl (Norveç) - 8,5633% 633 mln. dollar• Mak Dermott (ABŞ) - 2,45% 181 mln. dollar• Remko (Böyük Britaniya) - 2, 08% 154 mln. dollar

106

• TPAO (Türkiyə) - 1, 75% 129 mln. dollar • Delta-Nimir (S. Ərəbistanı) - 1, 61% 125 mln. dollar

Müqaviləyə üyğun olaraq respublıkaya 300 mln. ABŞ dolları mükafat (bonus) ödənilirdi Müqavilənin şərtlərinə əsasən Azərbaycan hər üç yataqda neft və qaz üzərində mülkiyyət sahibi idi, yataqların işlənməsinə ARDNŞ-nin 10% iştirak payına düşən məbləğ (təqribən 740 mln. ABŞ dolları) yalnız gələcəkdə gəlir neftinin hesabına ödənilirdi, neftlə çıxarılan səmt qazı ölkəyə pulsuz verilirdi.Saziş imzalanandan sonra 1995-ci ilin yazında ARDNŞ öz iştirak payından 5%-ni Ekson (ABŞ) şirkətinin, 5%-ni isə TPAO şirkətinin lehinə ayırdı. Pennzoyl şirkəti öz payından 5% İtoçi şirkətinə satmışdır. Sonralar konsorsium iştirakçıları öz iştirak paylarını müxtəlif həcmdə başqa şirkətlərə satdıqları üçün hal-hazırda (01.01.2008-ci il) iştirak payı aşağıdakı vəziyyətdədir:

• BP (Böyük Britaniya) - 34,14%• Şevron (ABŞ) - 10,28%• ARDNŞ (Azərbaycan) - 10,00% • İnpeks (Yaponiya) - 10,00%• Statoyl (Norveç) - 8,56%• EksonMobil (ABŞ) - 8,00%• TPAO (Türkiyə) - 6,75%• Devon Enerji (ABŞ) - 5,63%• İtoçu (Yaponiya) - 3,92%• Amerada Hess (ABŞ) - 2,72%

“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasını yekunlaşdırarkən qeyd etmək lazımdır ki, bu sazişlə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün aşağıdakıları əldə edə bilməyə imkan yaranırdı:- layihənin gerçəkləşməsi azərbaycan neftinin dünya bazarına çıxmasını təmin edirdi ki, o da öz növbəsində yeni perspektiv yataqların səmərəli şərtlərlə işlənməsinə imkan verəcəkdi;- Azərbaycanın vəziyyəti beynəlxalq sərmayə və maliyyə təşkilatlarının gözündə daha da möhkəmlənirdi, bu isə neftin və qazın böyük həcmdə dünya və avropa bazarlarına çıxarılmasını təmin edən ixrac boru kəmərləri layihələrinin həyata keçirilməsində respublikaya imtiyazlı şərait yaradacaqdı;- neft-qaz sənayesi ilə sıx əlaqədə olan digər sənaye sahələrinə kapital qoyuluşu axınını təmin edəcəkdi;- respublika özünün valyuta ehtiyatını yaratmaqla müstəqil sərmayə siyasəti yeritməyə nail olacaqdı;- Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə qovuşmasını sürətləndirəcəkdi;- ölkənin sənayesinin texniki və texnoloji baxımdan səviyyəsinin yüksəlməsinə hərtərəfli şərait yaradacaqdı. Müqavilənin ən mühüm əhəmiyyəti onun respublikanın beynəlxalq aləmdə siyasi səviyyəsinin artmasına göstərdiyi ciddi təsir olmuşdur. Azərbaycan öz iqtisadiyyatına dünyanın aparıcı dövlətlərini cəlb etməklə, onların dəstəyini qazandı, bu isə

107

respublikamızın həll etdiyi və gələcəkdə həll edəcəyi bütün məsələlərin həyata keçməsində gərəkli idi. Qərb ölkədə olan siyasi sabitliyi nəzərə alaraq, Azərbaycanla öz münasıbətlərini bir tərəfdaş kimi nümayiş etdirir, respublikanın sənayesi vasitəsilə bura iri həcmdə kapital qoyuşunu həyata keçirir. “Əsrin müqavıləsi” imzalanan gündən həyata keçirilməsinə başlanan ümummilli lider H.Əliyevin yeni neft strategiyası, ölkənin, o cümlədən neft sənayesinin özünün iqtisadı böhrandan çıxması üçün yeganə yol idi. Ona görə də ölkə Prezidentinin müvafiq fərmanı ilə 2001-ci ildən başlayaraq 20 sentyabr günü Azərbaycanda neft sənayesi işçilərinin peşə bayramı – “Neftçilər günü” kimi yüksək səviyyədə qeyd olunur. Bu günə qədər Azərbaycanın neft-qaz sektoruna 36 mlrd. dollar (01.01.2009) sərmayə qoyulmuşdur, onun 21 mlrd. dolları Azəri-Çıraq-Günəşli layihəsinin payına düşür. 1997-ci ildən 2008-ci ilədək neft hasilatı 4,9 dəfə artaraq 2008-ci ildə 44,5 mln. ton təşkil etmişdir, 2009-cu ildə bu rəqəmin 50 mln. tona çatacağı gözlənilir. Bu yataqlardan hasilata başlanandan 150 mln. ton neft, 34 mlrd. Kub m qaz hasil edilmişdir, layihənin tərəf müqabilləri ilə AÇG yatağında dərin qatlarda yerləşən qaz laylarının hasilatı ilə bağlı kommersiya danışıqlarına başlanmışdır və ayrica sazişin imzalanmasına gətirib çıxara bilər. Dərin laylarda olan qaz ehtiyatlarının həcmi 400 mlrd. kub m həcmində qiymətləndirilir.

“Əsrin müqavıləsi” xarici sərmayədarların Azərbaycanla əməkdaşlığa başlamasında ilk addım oldu və onun ardınca Qarabağ, Sahdəniz, Əşrəfi-Dan Ulduzu, Lənkəran-dəniz, Talış-dəniz, Naxçıvan, Abşeron, Oğuz, Kürdaşı, İnam, Araz-Alov-Şərq, Savalan-Dalğa-Cənub və b. perspektiv strukturlar üzrə yeni sazişlər imzalandı. Onların həyata keçirilməsi indı müxtəlif səviyyə və mərhələlərdədir. Bu strukturlar içində hələlik ən möhtəşəmi 1 trilyon kub metr qaz və 150 mln. tondan çox kondensat ehtiyatı olan “Sahdəniz” qaz-kondensat yatağınin açılması olmuşdur. “Şahdəniz” yatağının işlənməsinə dair müqavilə 1996 - cı il iyunun 4 - də imzalanıb və həmin ilin 17 oktyabr tarixində Milli Məclis tərəfindən təsdiq edilib. Müqavilə iştirakçıları: BP (operator), - 25,5%, Statoil - 25,5%, ARDNŞ – 10%, NICO – 10%, Total – 10%, LukAgip – 10%, TPAO - 9%. Saziş sahəsi 859,8 kv.km-dir.Layihənin həyata keçirilməsinə 5 mlrd. ABŞ dolları kapital qoyuluşu nəzərdə tutulurdu. Burada olan qaz ehtiyatının həcmi 1 trilon 300 mlrd. kub m həcmində qiymətləndirilir. "Şahdəniz" yatağının işlənməsinin "Mərhələ-1" layihəsi 178 mlrd. kub. metr qaz və 34 mln. ton kondensat çıxarılmasını nəzərdə tutur, ildə çıxarılacaq qazın həcmi isə 8,8 mlrd kub m təşkil edəcəkdir. Bu həcmdə qazın 1,4 mlrd. kub m Azərbaycana, 0,8 mlrd kub m Gürcüstana və 6,6 mlrd kub m Türkiyəyə satılacaqdır. Yataqda 5 quyu qazılmış və gündəlik hasilat 22 mln. kub m təşkil edir (04.2009). 2006-cı ildə Şahdəniz TPG 500 dəniz platforması və onunla əlaqədar sualtı özüllər inşa edildi. Hasilat qurğuları gün ərzində təxminən 28,5 milyon kubmetr qaz və 8000 ton kondensatı texnoloji emal etmək imkanına malikdir. 2006-cı ilın noyabrında bu platformada quraşdırılmış ilk quyudan qaz hasil edilmişdir. “Şahdəniz” və AÇG yataqlarından hasil olunan təbii və səmt qazları hesabına Azərbaycanda qaz istehsalı arteraq 2004-cü ildəki 5 mlrd. kub m-dən 2008-ci ildə 21 mlrd. kub m-ə çatmışdır. Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru xətti ilə isə 2007-ci ilin iyul ayından 2009-cu ilin may ayinin 1-dək 700 mln. kub m Gürcüstana, 7,5 mlrd. kub m Türkiyəyə qaz ötürülmüşdür. 2012 - ci ildən sonra həyata

108

keçiriləcək ikinci mərhələ çərçivəsində hasilat 20 milyard kubmetrə çatdırılacaq. Ümumiyyətlə, təkcə bu imzalanmış sazişlər üzrə sərmayə qoyuluşu 65 mlrd. ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilir. “Əsrin müqavıləsi” imzalandıqdan sonra çox qısa zaman ərzində (1995-199-cu illər) layihənin həyata keçirilməsi istiqamətində böyük işlər görüldü. Onlardan ən mühümləri aşağıdakılardır:- 1995-ci ilin avqust-dekabr aylarında Xəzər dənizində saziş ərazısındə və ona yaxın sahələrdə (cəmisi 990 kv. km) elmi-tədqiqat gəmisinin köməyi ilə 3D seysmık tədqiqat işləri aparılmış və 26400 poq.m seysmik kəsiliş işləri görülmüşdür;- 1996-1997-ci illərdə “Çıraq” yatağında əvvəllər quraşdırılmış platforma, yenidən qərb standartlarına uyğun bərpa edilərək istifadəyə verilmiş və 1997-ci ilin noyabrın 12-də buradan qazılmış birinci quyudan 1500 ton gündəlik hasilatla ilkin neft alınmışdır; Müqavilə imzalandıqdan sonra “Çıraq-1” platformasından 1997-ci ilin noyabrin 12-də alınan ilk neft digər saziş-layihələrin də həyata keçirilməsinə inamı daha da artırmış oldu. “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli” (AÇG) layihəsi üzrə 25-30 il ərzində 400-ə yaxın quyunun qazılması, 900 mln. tondan çox neft və 250mlrd. kub metr qaz hasil olunacağı ehtimal edilir. “BP” və “Amoko” şirkətləri birləşdikdən sonra “Əsrin müqavıləsi”ndə “BP” şirkətinin iştirak payı yüksək həddə çatdığı üçün (34,14%), layihənin əməliyyat işlərinə rəhbərlik 1999-cu ildən tamamilə bu şirkətə verilmişdir. 1994-сü ildə təməli qoyulmuş müstəqil Azərbaycanın neft strategiyası 2003-ci ilin oktyabrından sonra Prezident İlham Əliyev tərəfindən daha üğürla davam etdirildi. Hazırda “Azəri, Çıraq və Günəşli” (AÇG) yataqlarının tam işlənməsi, Bakı-Tiflis-Ceyhan (BTC) Əsas İxrac Boru Kəməri (ƏİBK), “Sahdəniz” yatağının işlənməsi və Cənubi Qafqaz Boru Kəməri kimi nəhəng birgə layihələr üzrə işlər uğurla davam etdirilir. 1997-ci illə müqayisədə neft hasilatı 2007-ci ildə təqribən 4,7 dəfə artirildı (42 mln. ton) və bu artım əsasən “Əsrin müqavıləsi” çərçivəsində “Azəri, Çıraq və Günəşli” (AÇG) yataqlarının işlənməsi layihəsinin həyata keçirilməsi hesabına əldə olunmuşdur ( 2007-ci ildə Saziş sahəsindən 32,9 mln. ton neft, 6,7 mlrd. kub metr qaz hasil edilmişdir). Layihə üzrə nəzərdə tutulmuş 5 hasilat platformasından 4-ü artıq istismara verilmiş, 5-ci “Dərinsulu Günəşli” platformasının tikinti işləri başa çatmaq üzrədir. İndiyədək yataqlardan 116 mln. tondan çox neft, 25 mlrd. kub metr qaz hasil edilmişdir. 2010-cu ildə neft hasilatının 58 mln. tona, qaz hasilatının isə 15 mlrd. kub metrə çatdırmaq nəzərdə tutulmuşdur. Hal-hazırda Azərbaycanda 231 perspektiv struktur aşkar edilib, qazımaya hazırlanıb və kəşfiyyatdadır. Onlardan 38,1%- quruda, 61,9% - dənizdədir. Seysmik kəşfiyyat işlərinin nəticəsində dərin qazımaya hazırlanmış strukturlar 25,1 % təşkil edir. Respublikada 69 neft-qaz yatağı aşkar edilmış – onlaradan 42-si quruda, 27-si isə dənizdədir. İndiyədək sənaye işlənməsində 61 yataq olmuşdur, o cümlədən 40 yataq quruda, 21 yataq isə dənizdə və bu yataqlardan 1,4 milyard ton neft və 500 milyard kub metr qaz hasil edilmışdir. Azərbaycanin neft və qaz ehtiyatlarının müştərək işlənməsi üzrə olan layihələr beynəlxalq transmilli şirkətlərlə fəal işlənmədədir. Mütəxəssislərin fikrincə Azərbaycanın yer təkində 2 mlrd. tona yaxın neft və 1,5-2 trilyon kub metr qaz ehtiyatları var və yeni işlənməyə verilən perspektiv strukturlar sənaye əhəmiyyətli olarsa bu rəqəmlər daha da arta bilər.

109

Ölkənin neft və qaz sərvətləri bugündə əsas strateji ehtiyatlardandır. İndi Azərbaycan ciddi neft və qaz istehsal və ixrac edən ölkəyə çevrilməkdədir. Bu böyük ölkələrin Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatlarına və burada hökm sürən sabitliyə olan inamı nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu inam respublikada Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi demokratik dəyişikliklərə və dunya birliyinə inteqrasiya olunmaq istiqamətində apardığı iqtisadi siyasətə əsaslanır. Bütün neft sazişləri Azərbaycanın siyasi və iqtisadi müstəqilliyinin, ölkədə və bölgədə isə sülhün və sabitliyin təmin olunmasına yönəlmışdir.

8. Neft və qaz emalı sənayesinin inkişaf mərhələləri

İnsan od əldə etməyi öyrəndikdən sonra, işıqllandırmağa başladı. Alovun işığı gecənin qaranlığından yaranan vahiməni dağıdırdı, tonqal isə ilk süni işıq mənbəyi olmuşdu. Sonra insanlar talaşalardan (ağac tilişkələdən), ardınca isə müxtəlif işıqsaçan vasitələrdən istifadə etməyi fikirləşdilər.

Hələ e.ə. IV əsrdə Makedoniyalı İskəndərin İrana hərbi yürüşü zamanı o, müəyyən etmışdi кi, Girkan (Xəzər) dənizinin sahilində yerli əhali (girkanlar, midiyalılar və b.) neftlə doldurulmuş fitilli çıraqlardan istifadə edirlər.

Neftin təqtiri (distilləsi) üçün sadə üsullar qədim zamanlardan mövcud idi. Məsələn, romalı həkim Kassiy Feliks (I əsr) neftin təqtirini, yəni qara nefti qaynatmaqla ondan ağ neft alındığını göstərirdi. Ərəblər qonşu xalqların neftlə əldə etdikləri nailiyyətlərlə tanış olduqdan sonra, onun emalı üsullarının inkişafına çox dəyərli töhvələr vermişlər. 950-ci illərdə ərəblər ilk neft emalı qurğularını tikdilər. Onlar distillə kublarını (ənbiqləri) bişmiş gildən və ya qurğuşundan düzəldirdilər. Təbabət kitablarında XI əsrdə Orta Asiyada məşhur olan alim İbn Sinanın təcrübələri əsasında neftin təqtiri üsulları barədə yazılar vardır. XIII əsrdə Abşeronu ziyarət edən ərəb tarixçisi Məhəmməd ibn Nəcib Bekran əl- Həmdani öz kitabında Abşeronda neft emalının hələ XII əsrin əvvəllərində mövcud olduğunu təsdiq etmiş, Bakı neftinin təqtir edilməsini qələmə almışdır. Digər ərəb və fars mənbələrində, o cümlədən Həmdulla M. Qəzvinin (1281-1350-ci illər) “Nüzhət əl-qulub” əsərində XIII əsrdə Abşeronda neftin təqtiri üzrə təcrübələr aparıldığı bildirilir.

1733-cü ildə rus səfirliyinin İrandakı nümayəndəsi doktor İ. Lerxe Bakı neft rayonunda

110

olarkən çox maraqlı bir faktı qeyd edirdi. O, neftin emalı haqqında, artıq o vaxtlar məlum olan bir proses kimi danışır. Onun sözlərinə görə, “neft tez yanmır, o, tünd boz rəngdədir, onu təqtir edəndə açıq sarı rəngə çalır. Ağ neft bir az tutqundur, amma təqtirdən (yəni - emaldan) sonra spirt kimi şəffaf olur və o, tez yanır”.

1745-1746-cı illərdə Uxta çayında Fyodor S. Pryadunov tərəfindən neftin təqtiri “zavodu” tikilmlşdir. Burada “zavod” dedikdə distillə kubundan (ənbiqdən), su soyuducusundan, qəbuledici vedrədən və digər sadə vasitələrdən ibarət, çoxda böyük olmayan qurğu başa düşülməlıdır. 1748-ci ildə Moskvada Berq-Kollegiyanın laboratoriyasında Uxta çayında tapılmış neftin təqtiri aparılırdı. Az həcmdə gətirilən nefti şüşə qablarda (kolbalarda), böyük həcmdə gətiriləni isə kublarda (ənbiqlərdə) emal edirdilər. 1749-cu ildə Rusiyanın Berq-Kollegiyası F.S.Pryadunovu məcbur edir ki, Moskva əczaxanalarının tələbatını ödəmək üçün özünün neft emalı məhsullarını və xaricdən, Abşeron yarımadasından (Bakıdan) gətirilən neftdən ucuz olmaqla, öz neftini buraya göndərsin.

1752-ci ildə Rusiyanın Kazan yolunun Ufa qəzasının Nadırovka kəndinin əhli olan Nadır Urəzmətov və b. Sartat dağının ətəyində Sok və Surqut çaylarında neft tapdılar. “Sınaq üçün o yerlərin neftindən 10 və daha çox funt neft götürdük” və Berq-kollegiyaya göndərdik ki, “ yöxlasınlar və neft zavodu tikmək üçün izn versinlər”. Neftin təkrar emalı yüksək çıxış verdi. N.Urəzmətovun neft emalı “zavodu” indiki Samara vilayətinin Serqiyevka kəndinin yaxınlığında yerləşirdi.

1771-ci ildə Bakıda olan akademik Samuil Qimelin də (1745-1774-ci illər) Suraxanıda kerosini əldə etmək məqsədilə neftin təqtiri (emalı) faktını təsdiq edir. Təəssüf ki, bütün müəlliflər Abşeronda emal neftinin məhsullarının tətbiqi və istifadəsi, emalın həcmi və texnıki üsulları barədə heç bir məlumat vermirlər. Lakin yuxarıda adları sadalanan müəllflərin yazdıqları göstərir ki, Bakı ustaları hələ qədimlərdən ( ən azı XIII əsrdən) neftin təqtiri üsulunu bilirlərmiş.

1823-cü ildə Mozdokda (Şimali Qafqaz) Vasili, Gerasim və Makar Dubinin qardaşları ağır Voznesenski neftini emal etmək üçün ilk sənaye kubunu (ənbiqi) düzəldir və işə buraxırlar, ona görədə bəzi ruc tarixçiləri bu ixtiranı neftin sənaye üsulu ilə emalının başlanğıcı kimi qəbul edirlər.

1830-cu ildə kimyaçı K.Reyhenbax (Avstriya) ağacın,torfun və daş kömürün quru distilləsi yolu ilə yeni işıqlandırma məhsulu aldı, onu “fotogen” adlandırdılar və məlum oldu ki, o, çıraqlarda bitki yağını və balina piyini çox yaxşı əvəz edir.

Xaricdə uzun müddət işıqlandırma yağlarını almaq üçün xammal kimi bərk yanan maddələrdən istifadə edirdilər. Belə ki, məsələn, 1832-ci ildə Burqundiyada (Fransa) Seliq qatranlı şistdən fotogen istehsal edən zavod tikmişdi.

Azərbaycanda neft emalı sənayesinin inkişaf yollarını aşağıdakı mərhələlərə ayırmaq olar:

111

1834-1922-cü illər. 1834-ci ildə Bakı neft mədənlərinin direktoru Nikolay Voskoboynikov (1801-1860) qara və ağ neftdən kerosin alinması üçün xüsusi emal qurğusunu ixtira edir və Abşeronda və dünyada ilk dəfə nefti sənaye üsulu ilə emal edən qurğunu (zavodu) 1837-ci ildə Balaxanıda işə salır, hansı ki, “xüsusi (nefti) emal edən mərmi ( yəqin qurğu mərmiyə oxşadığı üçün ) və daşınması üçün dəmir çəlləklər düzəltmişdi” [Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК), т.9, с.651] Ancaq neftdən distillə yolu ilə kerosin (yerli əhali ona ağ neft və ya neft cövhəri də deyirlər) almaq ona müyəssər olmadı, çünki 1846-cı ildə N.İ.Voskoboynikov istefaya çıxaraq birdəfəlik Abşeronu tərk etdi. (ABŞ-da ilk belə zavod yalnız 1855-ci ildə Samuel Kayer tərəfindən inşa edilmışdir). “Закавказский вестник”in 1847-ci ilin 24-cü nömrəsində naməlum müəllifin belə bir məlumatı var: “ Ağ neft təqtir edildi və bu prosesdən sonra o, skipidarın (terpentin yağı) çox xassələrinı götürdü, belə təsdiq edirlər ki, çox hallarda təqtirdən sonra alınan məhsul skipidardan daha üstündür. Bu özünü doğruldarsa, onda neft mədəni daha böyük əhəmiyyət daşıyacaqdır. Təqtirin aparılması isə odundan asılı olmayacaq, çünki Bakının sınaqdan çıxmış sönməyən odları onu bu mənada əvəz edəcəkdir”. Ola bilər ki, bu məqalənin müəllifi mühəndis N. Voskoboynikovun apardığı neftin təqtiri sınaqlarını nəzərdə tutmuşdur.

1846-сı ildə kanadalı Abraham Hesner daş kömürdən işıqlandırıcı yağın istehsalını təşkil etdi və onu “kerosin” adlandırdı (yunan sözləri olan keros və elaion “mum” və “yağ” deməkdir).

XIX əsrin 40-cı illərində neft emalı qurğuları və zavodları digər ölkələrdə də peyda oldular: 1847-ci ildə Ceyms Yunq Böyük Britaniyada zavodda neftin təqtirinə (emalına) başladı, lakin bu işdən tezliklə əl çəkdi və sonralar qatranlı şistin təqtiri (emalı) ilə məşğul oldu.

1849-cu ildə S.M.Kir tərəfindən Pensilvaniyada (ABŞ) neftin distilləsi zavodu inşa olundu. Bu zavodda neft məhsullarının turşu-qələvi təmizlənməsi həyata keçirilirdi. 1850-ci ildə Loter Harvurd da daş kömürdən işıqlandırıcı yağ almağa başladı.

1852-ci ildə işgüzar amerikalı əczaçı Kirs neftin metal ənbiqlərdə neftin emalı üzrə təcrübələr apardı və kəskin iyi olan distillə edilmış maye aldı. Distillatın kükürd turşusu və qələvi ilə təmizlənməsi üsullarını bilmədiyi üçün, Kirs öz təcrübələrini dayandırdı.

Fransada ilk neft emalı zavodu Elzasda (1854-cü il) A.Q.Qirn tərəfindən inşa edilmışdir. Zavodda neftdən və asfaltdan (qırdan) sürtgü yağları alırdılar. Neftin təqtiri zamanı zavodda qızdırılmış buxardan istifadə olunurdu.

1854-cü ildə Kinq adlı bir şəxs də neftdən işıqlandırıcı yağ almaq üçün təcrübələr apardı. Lakin Kinqin üsulu o qədərçətin və bahalı idi ki, o dövrdə bərk yanan maddələrdən alınan fotogenlərlə rəqabət apara bilməzdi. Kinq də neft emalında kerosin almaq cəhdlərindən əl çəkdi.

1854-cü ildə ABŞ-da Nyu-Yorklu hüquqşünas Corc Bissell və Nyu Heyvend

112

şəhərciyində bankın prezidenti Ceyms Taunsend, onların fikrincə böyük gələcəyi olan maddə -dağ-mədən yağı adlanan “neft”lə bağlı bir layihəyə başladılar. Yeni peyda olmuş bu işbazlar hesab edirdilər ki, nefti destillə etməklə elə maye maddə almaq mümkündür ki, onu fənərlərdə işıqlandırmaq üçün istifadə etmək olar. Onlar heç şübhə etmirdilər ki, neftdən destillə yolu ilə alacaqları məhsul, son illər bazarı ələ almış kömürdən alınan aşağı keyfiyyətli “kerosinlə” (yunanca “keros”- mum, “elaion”- yağ deməkdir) rəqabət apara biləcəkdir. 1854-cü ildə Abraham Hesner yüksək keyfiyyətli işıqlandırma məhsulu əldə etmək üçün qudron və ona oxşar maddələrdən yağ alma prosesini işlədi və bu yeni maye karbohidrogenin (kerosinin) istehsalına patent almaq üçün ərizə verdi. Kerosin (fotogen, fotonaftil, petroleum, geliozol, astralol, olefin, pironaft, bakıol) - bu adlar altında böyük miqdarda gündəlik həyatımızda və sənayedə istifadə olunan, neftin təqtiri yolu ilə alınan və təmizlənmə üçün bəzi kimyəvi işlənməyə məruz qalan müxtəlif maddələrin qarişığından ibarət olan məhsuldur.

Baxmayaraq ki, Amerikada neft çoxdan məlum idi, lakin fotogeni (kerosini) qatranlı şistlərdən alırdılar. Yalnız 1855-ci ildə prof. Silliman müəyyən etdi ki, kerosini neftdən almaq mümkündür. Bu fakt bəzi müəlliflərə məhz Sillimanın neft emalının pioneri olması barədə səhv nəticələr çıxarmağa əsas verdi.

Neft emalının ıxtiraçılarının kim olması barədə mütəlif müəlliflər ayrı-ayrı adlar çəkirlər. Belə ki, Qefer hesab edir ki, neftin təqtir üsulunu (burada söhbət yəqin ki, sənaye üsulundan gedır) ilk dəfə 1853-cü ildə Avraam Şreyner (və ya Şrayxer) adlı bir şəxs kəşf etmişdir, hansı ki, Draqobıçda neftdən bu üsulla təkər yağı hazırlayırdı.

Kerosinin ibtidai üsulla alınması ilə hətta Qalisiyada (indiki Qərbi Ukrayna) və sonralar Rumıniyada da məşğul olurdular. Burada yerli kəndlilər torpaqda əl ilə quyu qazırdılar və bura yığılan neftdən kerosin alırdılar. 1854-cü ildə kerosin Vyanada (Avstriya) satılan əsas məhsullardan biri oldu, 1859-cu ildə Qalisiyada isə artıq mükəmməl neft istehsalı fəaliyyət göstərirdi.

1854-cü ildə ABŞ-da neftin təqtiri ilə məşğul olan yoldaşlıq (ortaqlıq) təşkil etmişdilər. 1859-cu ildə A.Hesner Nyu-Yorkda kerosin zavodunun yaradılmasında iştirak etdi. Eyni müəssisə Bostonda açıldı. Həmən vaxtda şotlandiyalı kimyaçı Ceyms Yunqda “yanan şistlərin” əsasında kerosin almaq prosesini kəşf etdi. Şistlərdən istifadə etməklə kerosin istehsalı üzrə bir zavodda Fransada tikildi. 1859-cu ildə ABŞ-da artiq 34 şirkət kerosin və ya “kömür yağı” istehsal edirdi. Kerosinin yalnız cüzi hissəsi ənənəvi yolla yığılan pensilvaniya neftindən alınırdı və bu kerosin ara-bir Nyu-Yorkun neftayırma zavodlarından gətirilirdi.

1860-cı ildə amerika kerosini ilk dəfə Avropa bazarında göründü. Bu işlə hələ o zaman heç kimə məlum olmayan Con Rokfeller məşğul oldu. 1860-ci ildə o, V.S.Andrüslə pazılığa gəldi və Klivlenddə kiçik bir neft təmizləyən zavod tikdi.

Bu illər neftin yığılıb saxlanmasında və ondan neft məhsullarının alınmasında vəziyyət Bakı neft rayonunda da ürək açan deyildi. Neftin saxlanılması o qədər aşağı

113

səviyyədə idi ki, onun tərkibində olan qiymətli məhsullar istifadəyə və ya emalacan artiq havaya uçurdular, çünki jelonkalardan axan neft bir başa açıq anbarlara yığılırdı. Neftin emalı da elə bu cür aşağı səviyyədə idi.

V.A. Kokorev (1817-1889- cu illər), P.İ.Qubonin (1825-1894-cü illər) və alman baronu N. Tornau (1812-1882-ci illər) tərəfindən 1857-ci ildə təsis edilmış “Закаспийское торговое товарищество” (Zakaspi ticarət yoldaşlığı-ortaqlığı) səhmdar cəmiyyəti 1858-1859-cu illərdə Bakı neft rayonuna ekspedisiya göndərdi. Ekspedisiyanın nəticələri “Zakaspi ticarət yoldaşlığı”na bu regionda satış əməliyyatlarını planlaşdırmağa və genişləndirməyə imkan verdi. Baron Tornau V.Kokorevə Bakı naft rayonuna diqqət yetirməyi və İranada məmnuniyyətlə alinan işıqlandırıcı yağların istehsalı ilə məşğul olmağı məsləhət gördü. “Zakaspi ticarət yoldaşlığı” 1859- cu ildə qırdan kerosin (fotogen) almaq üçün Suraxanıda zavod tikməyə başladı. Atəşpərəstlərin Suraxanıda yerləşən məbədinin yaxınlığında zavod tikmək üçün çox münasib yer aldılar. Burada hələ qədim zamanlardan yerin altindan alov şölələri - neftlilik əlaməti kimi qiymətləndirilən yanar qazlar çıxırdı. Zavod məşhyr kimyaçı alim, Munhenli professor Yustus Libihin (1803-1873 –cü illər) layihəsi əsasında bərk yanar maddələrdən fotogen alınması texnologiyası üzərində tikilirdi. Almaniyadan alınmış avadanlığın (qırın quru təqtiri üçün üfqü yerləşən çuqun retortalar -“distillə cihazları”, duru məhlulların təkrar emalı üçün 100 pud həcmli kürəyəbənzər qazanlar və s.) quraşdırılmasına Yustus Libihin köməkçisi alman mühəndisi E. Moldenhauer rəhbərlik edirdi. İnşaat işləri 1859-cu ildə başlandı və Almaniyadan göndərilən avadanlığın göndərilməsində yaranan çətinliklər ucbatından 1859-cu ilin sonunadək uzandı. Xammal olan qırı atlarla Qırməki dağlarından daşıyırdılar. İlk sınaq təqtiri aşağı keyfiyyətli və az miqdarda – 15-20% fotogen (kerosin) alınması ilə nəticələndi. E. Moldenhauer Suraxanıda gölməçələrdə yığılmış ağır nefti sınaqdan keçirdi və ilk sınaqdakından daha təmiz fotogen alındı.

Zavodun tikintisi 1860-cı ildə başa çatdırıldı, ilk məhsul isə 1861- ci ildə alındı. Bu zavod ilk neftayırma müəssisəsi idi. 1859-cu ildə eyni qurğular quraşdırılmış zavod Pirallahı adasında da tikilmışdi. Lakin qırdan distillə sınaqları laboratoriya səviyyəsindən kənara çıxmadı və qır fotogeni (kerosini) satışda olmadı, zavodlar isə acınacaqlı vəziyyətə düşərək böyük ziyan gətirdilər. 1860-cı ildə zavod sahibləri Moskva universitetinin magistri Vilhelm (Vasiliy) Yevstafyeviç Eyxleri Bakıya dəvət etdilər. V.Eyxler baron N. Tornauya zavodun yenidən qurulmasını, texnologiyanın dəyişdirilməsini və qırın neftlə əvəz olunmasını (bu təklifin E. Moldenhauer tərəfindən verildiyi də istisna olunmur) məsləhət görür. Avadanlığın dəyişduruldiyi müddət ərzındə V. Eyxler D.Mendeleyevin təklifi ilə Qafqaz fotogeninin ilk elmi təhlilini həyata keçirdi. Onun tərkibində metalların aşınmasına gətirib çıxaran turşulara rast gəldi və onları qələvi qatmaqla neytrallaşdırdı. V.Eyxler fotogenin (kerosinin) yuyulmasında yüngül xlorid turşusu məhlulundan istifadə etdi, sonra isə onu 66° kükürd turşusu ilə əvəz etdi. Kerosini qələvilərlə təmizləmə sınağından sonra o, təyin etdi ki, təmizlənmış məhsul dəmiri həll etmir və uzun müddət saxlanıldıqda ilkin aldığı rəngi dəyişmir. Yeni alınmış məhsulu əvvəlkindən fərqləndirmək məqsədilə onu fotonaftil, yəni “neft maddəsinin işığı” adlandırdılar. Mahiyyətcə bu yeni zavodun inşa edilməsi demək idi, belə ki, çuqun retortaların yerinə dövrü işləyən dəmir ənbiqlər (kublar) quraşdırıldı. Əvvəlcə 17 ənbiq quraşdırılmışdı,

114

onlardan 12-nin hər birinin həcmi 300 pud, qalanları isə – hərəsi 80 pud idi. Ənbiqə doldurulmuş 300 pud xam neftdən, 100 pud birinci növ və 50 pud ikinci növ kerosin alınırdı və axırıncını sonra təzədən yeni xammal kütləsi ilə qarışdırıb təqtir edirdilər. Bir müddətdən sonra, yəni 1867-ci ildə zavod artıq yeni avadanlıq əldə etmişdi: kerosin almaq üçün 620-660 vedrə həcmində 25 ədəd dəmir ənbiq və sürtgü yağları almaq üçün hər biri 208 vedrə həcmində 5 ədəd ənbiq. Həmçinin kürəyəbənzər istilik qazanları silindrik formalı qazanlarla əvəz edilmişdi və bu da neftin hərtərəfli qizdırılmasını və təqtir prosesinin ahəngdar getməsini təmin edirdi. Zavod yenidən qurulduqdan sonra onun işi çox yaxşılaşdı. Zavodda əvvəlki 10-15% yerinə 30% işıqlandırıcı məhsulun alınmasına nail olundu.

1863-cü ildə Rusiya böyük həcmdə amerika kerosinini idxal etdi, lakin artıq sübut olunmuşdur ki, V.Kokorevin Suraxanı zavodundan ilk məhsul kerosin adı altında 1862-ci ildə Rusiya bazarlarına çıxarılmışdır. Rusiyanın xaricdən kerosin idxal etməsi təbii idi, çünki Suraxanı zavodunun gücü zəif idi və o, imperiyanın tələbatını ödəyə bilməzdi. Zavod inkişaf etdikcə öz istehsalını artırırdı: 1863-1864-cü illərdə zavodun məhsuldarlığı iki dəfə artmışdı.

V.Kokorevin və P.Quboninin uğurları ona gətirib çıxardı ki, digər iri sənayeçi, «Витте и Ко» parafin fabrikinin sahibkarı, əczaçı Vitte parafin şamlarının hazırlanmasını dayandıraraq kerosin istehsalına başladı. 1861- ci ildə o, Pirallahı adasında alman mütəxəssislərinin layihəsi ilə neftayirma zavodu tikdirdi. Zavodun rəhbəri Rosmeslerdə həmçinin xammal kimi qırdan və çələkən ozokeritindən (bərkləşmiş təbii neft) istifadə edirdi. Emal olunan xammaldan zavod 60% parafin və 8% xüsusi çəkisi 0,75-0,81 q/ kub sm fotogen əldə edirdi. Lakin zavod böyük ziyanla işlədiyi üçün tezliklə bağlandı.

Eyni zamanda D. Mendeleyevin təklifi ilə V.Eyxler ilk dəfə neftin emalının elmi üsullarının tədqiqatına başlayır. Özünün sonrakı təkmilləşməsində neftayırma texnikası D.Mendeleyevə borcludur. Kerosinə olan tələbat çoxaldıqca və neftin hasilatı artdıqca neftayırma texnikası ilə işıqlandırıcı materiallara olan tələbat arasında böyük bir fərq yarandı. Dövri işləyən ənbiqlərin məhsuldarlığı çox aşağı idi. Həyat neftayırma prosesində daha mükəmməl texnoloji və aparat tətbiqi probleminin həll olunmasını tələb edirdi. Bu dəfə V.Kokorev yardım və məsləhət üçün D. Mendeleyevə müraciət etdi.

1863-cü ildə isə ilk dəfə Bakıya gələn D.Mendeleyev özü sentyabrın 6-dan oktyabrın 8-dək V.Kokorevin zavodunda işləməyə başlayır və neftin təqtiri üzrə təcrübələr aparır, həmçinin kerosinin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün xeylı tövsiyyələr verir. Sonralar alim Bakıya olan ilk səfərini belə xatırlayırdı: “1863-cü ildə V.A.Kokorev məni dəvət etdi, mən onda S.-Peterburq Texnoloji universitetinin dosenti idim, Bakıya gəlim, bütün işlərə baxım və qərara gəlim: işləri necə sərfəli etmək olar, əgər olmazsa, onda zavodu bağlayım... Onda mən, 1863-cü ilin avqustunda ilk dəfə Bakıda oldum. Mənim neft işi ilə tanışlığım bundan başlanır”. D.Mendeleyevun bu tövsiyyələri sonralar N.İ.Vittenin, H.Z.Tağıyevin, V.İ.Raqozinin, L.İ.Nobelin və S.M.Şibayevin də zavodlarında tətbiq olunmağa başlanmışdı. Suraxanı kerosin (fotonaftil) zavodu 1897-ci ilədək uğurla işləmiş

115

və sonra ləğv edilmişdir.

İlk dəfə Bakıda və bütün Rusiya neft sənayesində V.Kokorevin zavodunda həmçinin səmt neft qazından kubların (ənbiqlərin) altını qızdırmaq və zavodun binasını və həyətini işıqlandırmaq üçün istifadə olunur. İlk dəfə Bakıda və bütün Rusiya neft sənayesində V.Kokorevin zavodunda ərazidə olan təbii qaz mənbələrindən çıxan neft qazından kubların (ənbiqlərin) altını qızdırmaq və zavodun binasını və həyətini işıqlandırmaq üçün istifadə olunur. V.Kokorevin zavodunda qazın yanacaq kimi istifadəsi aşağıdakı üsulla aparılırdı. Beləki, yerdən qaz çıxan çatların üzərinə qalpağabənzər yeşiklər qoyulmuş, yanları sement məhlulu ilə daşla hörülmüşdü; bu qalpağın altına qaz yığılır və sonra borularla qazanxanaya verilirdi.

Abşeronda təbii qazın istifadəsi V. Kokorevin zavodu tikilməmişdən çox-çox əvvəllər, ta qədim zamanlardan məlum idi. Hələ atəşpərst hebrlərin “sönməz oda” sitayış etdikləri dövrlərdə Bakı ətrafının sakinləri təbii mənbələrdən çıxan qazı əhəng bişirmək və digər məqsədlər üçün istıfadə edirdilər. XIX əsrin 60-cı illərində dənizdəki təbii mənbələrdən çıxan qazı isitmək və işıqlandırmaq üçün istifadə etməyin xüsusiyyətləri öyrənilirdi. Bu tədqiqatlar belə nəticəyə gətirdiki, təbii qaz yanarkən, süni işıqlandırma qazı kimi pis qoxulu iy vermir, elastik xassəyə malikdir və borularla asan nəql oluna bilir. Bu tədqiqatlar sahildən 300 m aralıda dənizin dərinliyi 6 m olan təbii qaz mənbəyində aparılmışdı. Qazın borularla 1,5 verst (1 verst -1140 m) məsafəyə Bayıl burnuna ötürülməsi nəzərdə tutulmuşdu.

1863-cü ildə Bakının özündə, əvvəllər Vittenin zavodunda işləmiş mexanik Cavad Məlikov 3 nəfərdən ibarət kapitalı 300 rubl olan ortaq cəmiyyət yaratdı, müasir kerosun zavodu tikdi və dünyada ilk dəfə neft emalında (təqtir prosesində) soyuduculardan istifadə etdi və 35-40% yüksək keyfiyyətli kerosin aldı. Bu yenilik təzə tikilən zavodlarda da tətbiq olundu. C.Məlikovun zavodu çox gözəl işləyirdi. Lakin işbazlar araya girdi. Onlar öz kapitalları ilə C.Məlikovun qaydaya salınmış işlərinə qoşuldular və sonra Abşeronda neftayırma texnikasının ən yaxşı bilicilərindən olan bu şəxsi zavoddan kənarlaşdırdılar. İri neft sahibkarı İ.Mirzəyev C.Məlikovun bilik, təcrübə və enerjisindən istifadə etmək qərarına gəldi və bütün Şimali Qafqazı yanacaqla təmin etmək məqsədilə ona Qroznıda kerosin zavodu inşa etməyi həvalə etdi. C. Məlikov İ.Mirzəyevə məxsus neft quyularından 100 m aralıda zavod inşa etdirdi. Zavod Bakıda istifadə olunan eyni tipli avadanlıqlarla təchiz olunmuşdu. Orada şaquli və birbaşa qızdırılan qazanlar və dəmir ilanvari (spiral) borular quraşdırılmış taxta çənlər – soyuducular qoyulmuşdu. Qafqazda neftayırmanın pionerlərindən olan C. Məlikov kerosin istehsalının texnikasının inkişafına böyük xıdmətlər göstərmişdi. Onun təcrübəsi və əməyi hesabına Mirzəyevlər, Nobellər, Mantaşevlər, Rotşildlər böyük varidat qazandılar, o isə kasıb və adsız-sansız dünyasını dəyişdi. Tanınmış rusiyalı neft sahibkarı V.İ.Raqozin (1833-1901-ci illər) C.Məlikovu belə səciyyələndirmişdi: “ Qəti fikrə malik olan hər bir insan kimi, o, hər təşəbbüsə, yalnız öz fikrini həyata keçirmək üçün olan bir vasitə kimi baxırdı və bu da bakılılara qəribə və təəccüblü gəlirdi. Əlbəttə təəccüblü görünəcəydi, çünki bu adam asan qazanc axtarmırdı, sabahını düşünməyib əlində olan axırıncı qəpiyini də verirdi ki, təki məqsədinə çatsın.

116

Texniki istehsalların inkişafında biz tez-tez belə qəribə adamlarla rastlaşırıq, hansılar ki, istehsallara təkan verirlər, onları irəli aparırlar, lakin sonradan özləri işdən kənarda qalırlar, tanınmırlar və səfalətdə ölürlər. Onlara inanmayan və gülən kütlə isə, sonralar onların bu qəribəliyindən yaranan variyyətdən bəhrələnirlər”.

V.Kokorevin Suraxanı zavodunun sirrləri qorunsa da, işbazlar turşu və qələvi ilə təmizləmənin sirrlərini öyrəndilər və ətrafda bir neçə kiçik zavodlar peyda oldular. Onların sayının artmasının qarşısını iltizamın olması və neftin bahalığı alırdı. 1864-cü ildə fotogenin pudu 4,5 rubl, Moskvaya gətiriləndən sonra onun qiyməti 6 rublacan yüksəlirdi. İltizamçı neftin qiymətini özü istədiyi kimi qəbul etdirirdi, o, özüdə Bakıda və Nijni Novqorodda qiymətləri təyin edirdi, halbu ki, o, yalnız istehsalçıdan neftin alıcısı ıdı. Məsələn, “Zakaspi ticarət ortaqlığı” iltizamçı İ.Mirzəyevdən neftin pudunu 45 qəp. alaraq, neft qalıqlarını ona 15 qəp. satmağa məcbur idi. İltizamçı bu qalıqları xam neftə qarışdırıb bu qatışığı kiçik zavodlara hər pudunu yenidən 45 qəp. satırdı. 1865-ci ildə İ.Mirzəyev rus kapitalisti Qrikulovdan zərərlə işləyən kiçik bir neft zavodu alaraq, özü neft məhsulu istehsalı ilə məşğul olmağa başladı və bir neçə ay ərzində onu iri neft emalı müəssisəsinə çevirdi. Eyni zamanda o, 1866-cı ildə Suraxanıda daha güclü neft emalı zavodu inşa etdirdi. Genişləndirilmış və texniki cəhətdən yenidən qurulmuş zavod ildə 60 min pud (980 ton) yüksək keyfiyyətli (amerikalılardan da üstün) kerosin istehsal etməyə başladı.

1863-cü ildə isveçrəli Boley işıqlandırıcı yağ almaq üçün nefti təqtir etməyə cəhd göstərmişdi. 1865-ci ildə Moskvada keçirilən toxuculuq məmulatı sərgisində Suraxanıda yerləşən Bakı zavodunda neftin emalı zamanı əldə edilən “fotonaftil” adlı yeni işıqlandırıcı materialın təqdimatına görə “Zakaspiyski ticarət ortaqlığı”na böyük gümüş medal verilmişdir.

1866-ci ildə C.Yunq ağır neftlərdən təzyiq altında təqtir etməklə kerosin alınması üsuluna görə imtiyaz almışdır. Təqtirin bu üsulu krekinq adlandırıldı. Müxtəlif yataqların neftinin adi üsulla emalından Yunq 20%, krekinqlə isə 60% kerosin alırdı.

1866-сı ildə Bakıda təqribən 100 min pud kerosin (ağ neft) istehsal olunmuşdu. 1867-ci ildə təkcə V.Kokorevin Suraxanıdakı zavodunda 100 min pud kerosin istehsal edilmışdi ki, buda imperiyanın Moskva, S.-Peterburq və dıgər şəhərlərini kerosinlə təmin edirdi. Bakı neftinin hesabına Rusiyanın başqa bölgələrində də neftayırma zavodları

yarandılar. 1867-ci ildə Rusiyanın cənubunda 12 kerosin zavodu fəaliyyət göstərirdi. Zavodların sayının artma sürəti onların məhsuldarlığının artım tempini üstələyitdi,

çünki zavodların əksəriyyəti 8-54 pudluq 1-2 ənbiq qurğusu olan və gün ərzində yalnız 100 pudacan neft təqtir edə bilən kiçik müəssisələr idilər. Bu illərdə Bakıda V.Kokorevə və İ.Mirzəyevə məxsus əsasən 2 iri neftayırma zavodu mövcud idi. Bakıda istehsal olunan kerosinin 70% bu zavodlarda istehsal olunurdu. Belə ki, 1868-ci ildə Bakıda istehsal olunmuş 220 min pud kerosinin 160 min pudu bu iki zavodlarda alınmışdı. XIX əsrin 70-ci illərinin ikinci yarısında dıgər bir azərbaycanlı iş adamı – Cahangir Qarayev – Suraxanıda böyük bir neftayırma zavodunu işə saldı.

117

Zavodların artım sayı fantastik rəqəmlərlə ölçülürdü: həmin ildə Bakıda 15, 1869-cu ildə - 23 (emal gücü 500 min pud)), 1870-ci ildə - 47, 1872-ci ildə - 57 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi, sonuncuların məhsuldarlığı ildə 1,4 mln. pud (22930 т) təşkil edirdi. 1873-cü ildə Bakıda 80 zavod fəaliyyət göstərirdi və onların emal gücü 3,9 mln. puddan (65 min tondan) çox idi.

Bu illərdə Bakıda fəaliyyət göstərən neftayırma zavodlarının sahibkarlarının 27-si azərbaycanlı idi.

Bu andan başlayaraq, sanki sehrli çubuğun işarəsi ilə Bakıda neft emalı ilə məşğul olan kiçik zavodların sayı artmağa başladı. Qış aylarında onlar neftlə qızdırılırdılar, ona görə də bütün şəhər his (duda) və qurumla örtülürdü. Yerli əhalinin çoxsaylı şikayətlərini nəzərə alaraq, şəhər müdiriyyəti bütün zavodların fəaliyyətini dayandırdı və yenilərini inşa etməyə qadağa qoydu. Bunun əvəzində 1873-cü ildə Şəhər idarəsinin qərarı ilə bütün zavod sahiblərinə şəhərdən 2 verst (2,3 km) kənarda öz müəssisələrini açmağa hüquq verildi. Beləliklə, Bakı yaxınlığında kiçik bir sahədə Bakı neftayırma sənayesinin cəmləşdiyi – məşhur Qara şəhər yarandı. Rus yazıçısı M.Qorki buranı “insan cəhənnəminin dahiyanə surətdə yaradılmış təsviri” adlandırmışdı.

1870-ci ildə S.-Peterburqda keçirilən Ümümrusiya toxuculuq sərgisində Suraxanıda yerləşən Kokorev və Qubaninin Bakı zavodunun fəaliyyəti “Qafqaz neftindən keyfiyyətli işıqlandırıcı yağların hazırlanmasına görə...” “S.-Peterburq 1870 sərgisi” mükafatı ilə qeyd olunmuşdur.

1873-cü ildə Bakılı mühəndis A.Təbrizov rektifikasiya qurqusunu xatırladan neftin fasiləsiz emalı prosesini işləyib hazırlamışdı. 1874-cü ildə V.Kokorev Bakıda özünün mötəbər şirkətini “Bakı neft cəmiyyəti”ni yaradır.

1875-ci ildə neft sahibkarı V.İ.Raqozin Balaxanıda neftdən mazut ayıran zavodunu işə saldı. 1875-ci ildə Bakıda Tağıyevin ticarət evi benzinin böyük miqdarda istehsalını təşkil edən ilk şirkət olur. 1875 - ci ildə Bakıda kerosin istehsalının həcmi artaraq 847,7 min puda çatmışdı. 1876 –cı ildə neft məhsullarına aksiz vergisinin ləğvindən sonra yeni neftayırma zavodları inşa edilib istifadəyə verildi.

XIX əsrin 70-ci illərinin ortasında kiçik zavodlar (1-3 ənbiqli) neft emalı zavodlarının ümumi sayının 80%, orta zavodlar (4-7 ənbiqlı) -16%, iri zavodlar –cəmisi 4 % təkil edirdilər. Özüdə ənbiqlərin ölçüləridə fərqli idilər: böyükləri – 7-13 kub m, ortalar – 2-7 kub m və kiçiklər 0,3-2 kub m.

1873-cü ildən 1883-cü ilədək neft emalı zavodlarının sayi 88-dən 200-dək artdı, məhsuldarlıqları isə ildə 1,2- dən 15 mln. pudadək yüksəldi. Beləliklə zavodların artım sürəti onların məhsuldarlığının artım sürəti qabaqlayırdı. Bunun əsas səbəbi kiçik zavodların həddindən çox olması idi. Kiçik zavodların tikintisi 3000-4000 rubla başa gəlirdi və onlar sürətlə artırdılar.

118

1876-cı ildə (21 iyun 12 iyul) D.Mendeleyev ABŞ-a Filadelfiyada keçirilən Ümumdünya sərgisinə səfər etdi. Səfərin əsas məqsədi kerosinin qiymətinin aşağı düşməsi və Amerikada neft işinin müasir vəziyyətini dəqiqləşdirmək idi (bu səfəri təşkil edən Rusiya Maliyyə Nazirliyi bunda çox maraqlı idi). D.Mendeleyev amerikalıların 1865-1866-cı illər üzrə «Reports of a Commission appointed for a revision of the revenue system of the US» və «Laws of the US relating to internal revenue» hesabatlarına baxdıqdan və təhlil etdikdən sonra belə bir nəticəyə gəlir ki: “ pensilvaniya neftindən kerosin alınması çətin deyil, çünki neft özü elə təmizlənməmiş kerosin kimidir, kənara onun yalnız beşdə bir hissəsi gedir. Bizim Bakı... texniklərinə destillə etmədə amerikanlardan öyrəniləsi bir şey yoxdur, əgər nəsə iqtibas etmək (götürmək) olarsa, onda bəzi mexaniki vasitələrə baxmaq olar, onlarda yalnız amerikalılarda olan kimi iri zavodlarda sərfəli tətbiq oluna bilərlər”. Amerikaya səfərindən bir il sonra onun “ Şimali-amerika ştatı Pensilvaniyada və Qafqazda neft sənayesi” adlı samballı kitabı çıxdı və orada alim ABŞ-da gördüklərini yekunlaşdıraraq yazırdı: “ Amerika dərslərindən istifadə edərək, nefti istismar etmək üçün imkan daxilində daha çox kapital yığmaq gərəkdir və ya neft sənayesinin xüsusi sahələrini seçmək və onlara şəxsi bacarığının enerjisini sərf etməlisən...”.Amerikada olmağı alimi belə bir qənaətə gətirdi ki, neftdən yalnız kerosin almaq son dərəcə yanlışdır və bu “ ...səhv bağışlanılandır, tarixidir, lakin öldürücüdür. Bu Bakı nefti ilə Amerika neftini qarışdırmaq anlamından irəli gəlirdi”. D.Mendeleyev bu halda hesab edirdiki, Rusiya neft işi tamamilə Amerikanlardan asılı qalir (Amerika kerosininin qiymətindən). Bu məsələdə D.Mendeleyevi digər məşhur neft kimyaçısı Konon Lisenkoda dəstəkləyirdi. 1876-cı ildə İRTC-nin iclaslarından birində o öz fikrini belə bildirmişdi: “Qərbin nümunəsi əsasında vacib texniki-iqtisadi şərtlərin həll edilməsinin nəticəsi budur... Qərbin nümunəsində məsələlərin həll edilməsi bizi təşəbbüskarlıqdan kənarlaşdırıb”.

D.Mendeleyevin səyləri sonda 1876-ci ildə aksizin ləğvinə gətirib çıxardı və Rusiya neft işi sürətlə irəli getməyə başladı. XIX əsrin 70-ci illərinin ikinci yarısından Bakı neftayırma sənayesi yeni istiqamət aldı. Bakının bəzı zavodlarında kerosindən əlavə sürtgü yağları, qatran və b. neft məhsulları istehsal olunmağa başladı. Bu ona görə mümkün oldu ki, Bakı nefti öz kimyəvi tərkibinə görə amerika neftindən üstün idi.

1877-ci ildə V.Raqozin Nijni Novqorodda Balaxni neftayırma zavodunu inşa etdirdi və orada, Bakı neftinin emalından yüksək keyfiyyətli sürtkü yağları almağa başladılar, sonradan onun istehsalı Bakıda təşkil olundu. Bir ildən sonra isə, yəni 1878-ci ildə xarici ölkələrə çıxarılan Bakı yağları Avropa və dünya bazarlarında möhkəm yer tutdu. 1879-сı ildə Bakıda neftin hasilatı və emalı sahəsində fəaliyyət göstərən Nobel qardaşlarının “Branobel” adlanan irimiqyaslı neft sənaye şirkəti yaradılmışdır. Bu sənaye şirkətinin yaradıcıları Lüdviq, Robert və Alfred Nobel qardaşları və onların dostu Petr Bilderlinq olmuşdur. O illər Nobellərin neftayırma zavodunda əsaslı texniki yenidənqurma işləri aparılır: təqtir ənbiqlərini təchiz edən basqı çənlərinə nefti və mazutu vurmaq üçün L.Nobelin konstruksiyası olan buxar nasosları quraşdırılır; təqtir ənbiqlərində soyuq xammalın dövrü vurulması ilə qaynar mazutun soyudulması sistemi tətbiq olunur. Bu destillənin sayını gün ərzində 6-10-a çatdırmağa imkan verdi. 1878-ci

119

ildə isə zavodda 20 min pudluq çəndə yerləşdirilmiş “İvan Velikiy” adlı iri həcmli borucuqlu mazut soyuducusu quraşdırıldı.

1879-cu ildə K.V. Buxovskinin “Mantaşov və KO” cəmiyyətinin iştirakı ilə “Qara şəhər”də neft-yağ zavodunun əsası qoyulmuşdur. 1881-ci ildə Bakı neftindən antrasen alınmış və ondan boya işlərində istifadə olunan alizarin maddəsi hazırlanmağa başlamışdır.

“Голос” (Səs) qəzetinin 22.09. 1880-ci il tarixli nömrəsində dərc olunmuş “Bakı nefti ilə nə etməli?” adlı məqaləsində D.Mendeleyev neft emalı sənayesinin səmərəli yerləşdirilməsi məsələsini müzakirə edərək, öz müstəqil fikrini saxlayır və buna görə hətta neft zavod sahibkarları ilə münaqişəyə girir. Alim sübut etməyə çalışırdı ki, emal zavodlarını neft hasil edilən yerlərdə deyil, neft məhsullarının istehsalını təşkil etmək üçün lazımı materialların və fəhlə qüvvəsinin olduğu yerlərdə inşa etmək lazımdır; o yerlərdə ki, hara neft gətiriləməsi iqtisadi baxımdan sərfəlidir. “Новое время” qəzetinin 21.10 1880-ci il nömrəsində dərc olunmuş “Bakı nefti haqqında məsələlər üzrə” məqaləsində D.Mendeleyev, neftayırma zavodlarının səmərəli yerləşdirilməsinə dair onun fikirlərinə qarşı çıxdıqları üçün Lüdviq Nobelin və Konon Lisenkonun ünvanına öz iradlarını bildirdi. Öz məqalələrində alim ilk dəfə kerosin alınandan sonra neft qalıqlarından sürtgü yağları istehsalı üçün istifadə olunmasını təklif etdi. O qeyd edirdi ki, Bakı nefti 20% əla keyfiyyətli sürtgü yağı verdiyi halda, Pensilvaniya nefti yalnız - 7% verir; ona görə də o təklif edirdi ki, Bakı neftindən 10% ox yağı, 23% maşın yağı və 7% vazelin, yəni neftin çəkisindən 40% sürtgü yağları alınsın. Burada qeyd edək ki, D.Mendeleyev istedadlı neft sahibkarı V.Raqozinlə yaranmış gərgin münasibətlərinə baxmayaraq, alim onun Rusiya neft sənayesində olan fəallığını yüksək qiymətləndirirdi. 1880-ci ildə Qafqazdan qayıdarkən o yazırdı: “... ən əvvəl mən tanınmış zavod sahibi c. Raqozinlə danışmağı vacib hesab etdim; o, son illər Bakı neftinin keyfiyyətlərindən istifadə edərək, ondan əla sürtgü yağları almağı bacarmışdır və bu yağlar baha qiymətə həm Rusiyada, həm də xaricdə böyük həcmdə satılmağa başlamışdır”. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı zavodlarında istehsal olunan neft məhsullarının eksponatları nəinki 1878-ci ildə Parisdə, həmçinin 1880-ci ildə Brüsseldə və 1881-ci ildə Londonda keçirilən ümumdünya sərgilərində də nümayiş etdirildi və ekspertlər tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. 1880-ci ildə neft emalı zavodlarının texniki təchizatı nisbətən yaxşılaşdı. Bu vaxtacan zavodlarda 505 təqtir ənbiqi var idi və əksəriyyəti də orta həcmli idi. Lakin bütün ənbiqlər dövri işləyən idilər ki, bu da neftayırma prosesini çətinləşdirirdi. Məhz V.Raqozinin zavodunda (Konstantinovoda) D.Mendeleyev Bakı neftindən istifadə etməklə özünün neftin fasiləsiz təqdiri (destilləsi) qurğusunu sınaqdan çıxardı. Alim qeyd edirdi ki, “... 1881-ci ildə V.Raqozin məni Konstantinovodakı zavoduna dəvət etdi ki, mənim tərəfimdən təklif olunmuş neftin fasiləsiz destilləsi üsulunu sınaqdan keçirim və vazelinin (sebonaftanın) alınmasını öyrənim. Onu da və bunu da eylədik”. Ardınca alim belə nəticə çıxarır: “... 1881-ci ildə apardığım tədqiqatlar (xüsusən Konstantinovodakı zavodda apardığım) məni inandırdı ki, Bakı nefti axıracan destillə oluna bilmək və bir sıra yararlı məhsullar vermək qabiliyyətindədir, əgər ilkin material və

120

daşınma ucuz başa gələrsə, hər yerdə satılmaq imkanı tapa bilər”. XIX əsrin sonuncu rübündə (iyirmibeş ilində) zavodlarda neftin təqtirinin iki üsulu:

dövri və fasiləsiz. Fasiləsiz üsul neft məhsullarının istehsalının təkmilləşdirilməsində çox vacib idi və istehsalın iri həcmində tətbiq olunurdu.

“Branobel” şirkəti ona məxsus olan zavodlarda neft məhsullarının istehsalı texnologiyasını ardıcıl olaraq yaxşılaşdırırdı. Neftayırma sahəsində L.Nobelin əhəmiyyətli ixtiralarından biri fasiləsiz kub batareyasının yaradılması olmuşdur. 1882-ci ildə Ticarət və manufaktur departamentinin L. Nobelə “fasiləsiz işləyən çoxənbiqli neft emalı batareyası”na verdiyi 9206 nömrəli imtiyazdır (patentdir).

1882-ci ildə isə “Branobel” şirkətində ilk dəfə D.Mendeleyev tərəfindən təklif olunmuş neftin fasiləsiz təqtirinin (destilləsinin) sənaye prosesi həyata keçirilir. ABŞ-da neftin fasiləsiz destilləsi yalnız 1906-cı ildə həyata keçirildi. Tezliklə “Branobel”in Bakıdakı bütün müəssisələrində neftin fasiləsiz təqtiri (destilləsi) tətbiq olunacaqdır (bu müəssisələr 106 min ton neft məhsulları: -işıqlandırma kerosini, solyar, ox, maşın və silindr yağları istehsal etmışdilər). Bu illər neft emalı qalıqları da J.R.Lensin təklifi ilə neft daşıyan gəmilərdə (paraxodlarda) yanacaq kimi istifadə olunmağa başladı. Sonralar Bakı neftindən V.Raqzinin (Volqada); Frolovun,Ropsun və Petuxovun (S.-Peterburqda); Nobelin, Tağıyevin, Şibayevin və b. (Bakıda) olan zavodlarında alınan sürtgü yağları Francadan, İngiltərədən və b. Avropa ölkələrindən Amerika yağlarını uğurla sıxışdırıb çıxarırdılar. 1882-ci ildə Moskvada keçirilən Ümumrusiya sərgisində “Branobel” şirkəti ayrıca ekspozisiya ilə təqdim olunmuşdu. Özünün geniş neft ekspozisiyasına “Branobel” şirkəti çox zövqlə hazırlaşmışdı – beləki, onun daxili quruluşu xan sarayını təsvir edirdi ki, buda baxmağa gələn çoxsaylı insanlarda böyük maraq doğururdu. “1882-ci ilin Ümumrusiya sənaye-bədii sərgisinin məlumat kitabçası”nda qeyd olunurdu ki, “Branobel” şirkəti tərəfindən aşağıdakılar təqdim olunur: “Neft, benzin, kerosin, neft qalıqları, sürtgü yağları, qatran distilyatı, qeksol, toluol, naftalin və antrasen”. Bütün bu çeşidli məhsullar neftayırma zavodunda istehsal olunmuşdur və bu barədə məlumat kitabçasında deyilir: “Zavod 1874-cü ildən mövcuddur, 150 buxar qazanına (buxarla, maşınla və nasosla), 40 distillə kubuna, 2 min fəhləyə, 10 mılyon rubl dəyərində illik məhsuldarlığa malikdir, materiallar Abşeron yarımadasında Bakıda alınır, satış isə Rusiyada və xaricdə həyata keçirilir”. 1883-ci ildə Nobel qardaşlarınin “Branobel” şirkətinin Bakı zavodlarının birində V. Şuxov və İ.Elinin konstruksiyası əsasında D.Mendeleyev üsulu ilə nefti ayırmaq üçün dünyada ilk kub batareyası (buna “nobel batareyası” da deyirlər) qurulur, yəni “klassik” kub batareyalarının əsası qoyulur. Yeni batareyalar ilə əlaqədar “Branobel” şirkəti yazırdı ki, onlar öz zavodlarında “indiyədək nə Amerikada, nə də Avropada məlum olmayan ardıcıllıqla birləşdirilmış kublarda neftin fasiləsiz distilləsi sistemini” quraşdırıblar [Сбор-ник - «30 лет фирме «Товарищество братьев Нобель», 1909г.]. Neftayırma zavodları inkişaf etdikcə (bu zavodlardan biridə 1884-cü ildə “Rus-Qafqaz Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən tikilmiş indiki “Aznefteyağ” zavodudur) həm Bakıda, həm də Rusiyanın başqa yerlərində yerli istehsaldan olan kerosin amerikadan gətirilənlə yanaşı daxili bazara girməyə başladı.Buna qədər amerika kerosini demək olar ki, on il müddətində Rusiya bazarında inhisarçı yer tuturdu. 1873-cü ildə Rusiyaya kerosinin

121

xaricdən gətirilməsi ən yüksək həddə çatdı – 46,1 min ton. Sonrakı illər daxili bazarın genişlənməsinə baxmayaraq, onun idxalı aşağı düşməyə başladı, 1883-cü ildən xaricdən kerosin idxalı daxili bazardan sıxışdırıldı və Bakının sayəsində 1885-ci ildən amerika kerosininin Rusiyaya idxalı tamamilə dayandırıldı. Lakin Rusiyanın daxili bazarında yerli istehsaldan daxil olan kerosinin amerikadan gətirilənlə rəqabəti uzunmüddətli və amansız olmuşdur. D.İ.Mendeleyev deməkdə haqlı idi ki, nə qədərki (neft məhsullarına olan) aksiz ləğv edilməyib, neftayırmanın və onun texnikasının Rusiyada inkişafı qeyri-mümkündür. Tamamilə təbiidir ki, kerosinin yüksək qiyməti səbəbindən Rusiyanın daxili bazarında onun istifadəsi məhdud idi və uzun zaman ərzində də bu həddə qalmışdı. İstehsal olunan yerli kerosinin çox hissəsi xarici bazara ixrac olunurdu.

1885-ci ildə mühəndis Q.V.Alekseyev neft sənayesində ilk dəfə Bakıda (S.M.Şibayev zavodunda) yağlı qudronun krekinqi vasitəsilə benzin və kerosini əldə etmək üçün ilk sənaye qurğusunu tikir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya zavodlarında neftin fasiləsiz təqtirinin (destilləsinin) texnologiyasının kim tərəfindən irəli sürüldüyü indiyədək də müzakirə olunur və onların içində L.Nobelin, V. Şuxovun, D. Mendeleyevin və b. müəllifliyi qeyd olunur. Ancaq XIX əsrin 80-ci illərində artıq bu prosesin müxtəlif üsulları tətbiq olunmağa başlamışdı.

Fasiləsiz işləyən kub batareyaları Rusiyanın digər zavodlarında da və hətta xaricdə də qisa müddətdə tətbiq olunmağa başladı. Bu L.Nobeli yeni axtarışlara sövq etdi. 1886-cı ilin 26 dekabrında Ticarət və manufaktura Departementi L.Nobelə “Neftin parçalanması və fasiləsiz destillə edilməsi üçün təkmilləşdirilmiş kub sistemi” ixtirasına görə 10 illiyə 11236 № -li imtiyaz verdi. Bu işdə L.Nobellə yanaşı Artur Kesner (1867-1946), Yalmar Krussell (1856-1919) və Karl Xaqelin də (1860-1954) fəal iştirak etmişlər. 1886-ci ildə Bakıda Ziller səhmdar cəmiyyətinin neftayırma zavodu işləməyə başlayır.

1886-cı ilin dekabr ayının 8-də və 15-də Rusiya Maliyyə Nazirliyınin nəzdində neftə qoyulmuş vergi barədə məsələlər üzrə komissiyanın D.Mendeleyevin iştirakı ilə (o, bu iclasda həm Bakı birja cəmiyyətinin, həmdə Dövlət Əmlak Nazirliyinin nümayəndəsi kimi çıxış edirdi) 1-ci və 2-ci iclasları keçirildi. Bu iclaslarda alim “Rus və amerika neftlərindən durulaşdırılmış yağlar” adlı geniş məruzə ilə çıxış etdi. D.Mendeleyev öz kitabında yazırdı: “ Bakıda nə gördümsə və öyrəndimsə, məni belə bir fikrə gətirdi ki, ... ən vacibi odur ki, Rusiyanın mərkəzində zavodların tikilməsi barədə ucadan və təkidlə deməliyik – bunun vaxtı çatıb”. Ardınca, alim maliyyə naziri Nikolay Bunqeyə (1886-cı il) olan müraciətində neft məhsullarına vergi qoyulmasının məqsədəuyğun olmadığını göstərmişdi.

1888 –ci ildə V.Şuxov tələb olunan keyfiyyətdə məqsədli neft məhsulları almaq üçün defleqmatoru işləyib hazırlayır. İki ildən sonra bu ixtiraya görə patent (№9783) alır. Bakıda defleqmatorlar “Branobel” və “Elrix” zavodlarında quraşdırılır. Bütün distillə (emal) zavodlarında, benzindən başqa, əks axın prinsipi tətbiq olunurdu, mazutdan yağ distillatlarının çıxarılması qızdırılmış su buxarı ilə aparılırdı. V.Şuxovun defleqmatorları sayəsində Nobelin bütün zavodlarında yayın qızmar vaxtı texnoloji suyu soyutmaq üçün

122

soyuducu qurğuların (qradirnilərin) tikilməsinə və istifadəsinə başlanıldı.

Həmin ildə V.Şuxov və F.İnçik özlərinin fasiləsiz neft emalının orijinal sisteminə görə imtiyaz (patent) alırlar. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, müasir krekinq-proseslər özlərinin qurğu (aparat) tərtibatına və geniş tətbiqinə görə V.Şuxova və o illər onun daimi köməkçisi olmuş S.Qavrilova minnətdar olmalıdırlar, beləki, onlar 24 yanvar 1890-cı ildə təzyiq altında fasiləsiz krekinq-prosesin tamamilə yeni üsulunu rəsmi qeydiyyatdan keçirdilər.

O dövrdə xam neftin emalından alınan əsas məhsul kerosin idi: 3 ton Bakı neftindən – 1 ton kerosin, 2 ton isə neft mazutu alınırdı. Şuxov üsulu neft qalıqlarından əlavə kerosin almağa təxsis edilmişdi, çünki mazutun tərkibinə daxil olan ağır (yüksəkqaynayan) fraksiyaların mürəkkəb molekulaları yüksək hərarət və təzyiq altında benzinin və kerosinin tərkibinə daxil olan daha sadə molekulalara (yüngül fraksiyalara) parçalanırdılar. 1889-ci ildə neft sənayeçisi S.M.Şibayev Bakıda Şuxov –İnçik sxemı əsasında neftayırma zavodu tikir.

V.Şuxov və S.Qavrilova qədər krekinq zamanı bir başa odla qızdırılan metal ənbiqləedən istifadə olunurdu: dünyada ilk dəfə onlar bu proses üçün qızmar qazların təsirinə məruz qalan düz və ya spiralvari əyilmiş borular sistemini təklif etdilər. Bu ixtiralarına görə 12296 № - li patenti (imtiyazı) V.Şuxov və S.Qavrilov 1891-ci ildə aldılar. Orada qeyd olunurdu ki, “koksun qalıqlarını borudan uzaqlaşdırmaq (bayıra atmaq) və eynilə istiliyi yaxşı ötürmək üçün təbii dövran çatışmadıqda süni dövran yaradılır”.

Beləliklə. V.Şuxov krekinq-prosesin ilk ixtiraçısı olur və bu sahədə amerikalı Uilyam Bartonu 20 ildən də çox qabaqlayır. Beləki. 1913-cü ildə U.Bartona verilən patent demək olar ki, V.Şuxovunkundan fərqlənmirdi (1913-cü ildə U.Barton termik krekinq-prosesini işləyib hazırladı və onun əsasında “ yüksək molekulyarlı karbohidrogenlərin aşağı molekulyarlıya çevrilməsi imkanının yaranması” durur. D.Mendeleyev birinci olaraq V.Şuxovun bu ixtirasını yüksək qiymətləndirdi. Lakin o dövrdə hələ iqtisadi və texniki baxımdan benzinə tələbat yaranmamışdı və təbii ki, krekinq-prosesə də ehtiyac yox idi.

Haşiyədən çıxıb burada belə bir faktı qeyd etmək maraqlı olardı. V.Şuxovun neftayırma sahəsində 1883-1891-ci illərdəki ixtiraları ilə eyni zamanda benzin mühərrikli ilk avtomobil quraşdırıldı və benzinin əsas və daimi istehlakçısı yarandı. Avtomobil həyatı əhəmiyyətini yalnız 1885-1886-cı illərdə əldə edəcəkdir ki, bu da Q.Daymler və K.Bens tərəfindən Almaniyada daxili yanma mühərriki ilə təchiz edilmiş ilk avtomobilin uğurla sınaqdan çıxması ilə əldə olundu. ABŞ-da avtomobil istehsalına 1905-ci ildə, Rusiyada isə yalnız 1910-cu ildə başlanıldı. 20-25 ildən sonra və bugündə davam edən milyonlarla avtomobil küçələrə çıxacaqdır və benzin uzun illər neftayırmanın əsas məhsuluna çevriləcəkdir.

Burada bir məqamada toxunmaq yerinə düşərdi. ABŞ-da neft ədəbiyyatında krekinq-prosesin onların həmvətənlisi U.Bartona məxsus olduğu göstərilir. Lakin 1924-cü ildə

123

ABŞ-ın iki iri neft şirkəti (“Standard oil” və “Sinclair”-“Sinkler”) arasında krekinq-prosesin istifadəsınə hüquq barədə mübahisə yaranarkən, bu şirkətlərdən biri SSRİ-yə V.Şuxovun yanına komissiya göndərmişdir. Ancaq məşhur V.Şuxov sübut etdi ki, U.Barton krekinq-prosesin ilk yaradıcısı deyildir. Bu sübut ABŞ Ali Məhkəməsi tərəfindən qəbul edildi və göstərildi ki, U.Bartonun tətbiq etdiyi krekinq-proses V.Şuxovun və S.Qavrilovun üsulu ilə eynidir. Neftin termiki krekinqinin əsl tarixi bax belədir.

V.Şuxovun bu dahi ixtirası uzun illər unuduldu. “Branobel” şirkətinin baş kimyaçısı prof. M. Tixvinski bu ixtiranın çox dəyərli olduğunu anlasada, lakin belə bir fikrə gəlmişdi ki, “bu proses mürəkkəb qurğular və incə nəzarət tələb edir ki, bunu da indi etmək mümkün deyil”.

K.Xariçkovun da bu barədə fikirləri səciyyəvidir. 1902-ci ildə nəşr olunan kitabında o yazırdı: “Emal zamanı neft qalıqlarının parçalanması ilə yeni məhsulların alınması və yüngül yağların çıxışının artırılması Bakıda ona görə aşılanmadı ki, orada neftdən kerosinin tam alınmasında maraqlı deyillər, çünki neft qalıqlarının satılması da təmin olunmuşdur” [К.В. Харичков. О составе и технических свойствах нефтей русских месторождений. – Баку, 1902, с.150].

Neft məhsullarının istehsalının artımı həm Rusiyanın daxilində, həm də xaricdə yeni bazarların axtarışını və ələ keçirilməsini tələb edirdi. Neft sahibkarlarının Rusiyada neft yanacağının satışı məsələlərində amansız mübarizəsi, ölkədə bütün neft satışının iri kapitalın əlində inhisarlaşdırılmasına cəhdlərdə həlledici rol oynayırdı.

XIX əsrin 80-90-cı illərində Rusiyada neft satışını inhisarlaşdırmağa səy göstərən əsas şirkətlər “Branobel” və Rotşildlərin Xəzər-Qaradəniz neftsənaye və ticarət ortaqlığı idilər. Rusiyada neft satışına təsiri daha da gücləndirmək üçün “Branobel” şirkəti 1881-1883-cü illərdə neftsənayeçilərinin sindikatını (inhisar birliyini) təşkil etməyə və orada hakim mövqe tutmağa dəfələrlə səy göstərmişdi. Bu dövrdə “Branobel” şirkətinin Rusiyanın daxilində satış bazarının ələ keçirilməsində əsas iddiası kerosin satışı idi. Lakin onların bu istiqamətdə bütün cəhdləri iri və orta neft istehsalçılarınin müqaviməti nəticəsində uğur qazanmırdı.

Buna baxmayaraq, XIX əsrin 80-ci illərində Rusiyanın neft bazarlarını ələ keçirmək məqsədilə öz başçılığı altında sindikat yaratmaq “Branobel” şirkətinin siyasətinin ayrılmaz hissəsi kimi qalırdı. İri şirkətlərlə ehtiyatla hərəkət etmək və kiçik sahibkarlara təzyiq göstərmək siyasəti nəticəsində XIX əsrin sonlarında “Branobel” şirkəti nəhayət ki, Rusiyanın əsl “mazut kralına” çevrildi, Rusiyanın neft satışının 70% isə Nobelin və Rotşildin əlində cəmləşdi.

80-90-cı illərdə “H.Z.Tağıyev” şirkəti öz neftayırma zavodlarının gücünə görə 4-cü pillədə dururdu (“Branobel” şirkəti, rotşildlərin “Xəzər-Qaradəniz cəmiyyəti” və “Xəzər yoldaşlığı”ndan sonra). Məşhur ingilis səyyahı, yazıçısı və jurnalisti Çarlz Marvinin (1854-1890-cı illər) 1886-cı ildə Londonda çap olunmuş “Bakı-Avropa neftidir” kitabında

124

göstərilir ki, H.Z.Tağıyev ilk sahibkarlardan idiki, zavodlarında Bakı neftindən yeni yanacaq olan benzin istehsal olunurdu. Ona görədə iri neft istehsalçılarından biri olan “H.Z.Tağıyev” firması neft və neft məhsullarının ixracı üzrə Ümumrusiya sindikatının (iri sənaye və ticarət birliyinin) yaradılması barədə xüsusi nizamnamə hazırladı. H.Z.Tağıyev hesab edirdi ki, kerosin istehsalçılarının ittifaqında birləşmək gərəkdir və bu yolla daxili bazarda rəqabəti aradan götürmək və xarici bazarı zəbt etməyi, o cümlədən amerikalılarla satış bazarını bölüşdürməyi sürətləndirmək lazımdır. Səciyyəvidir ki, Rusiya ixrac ticarətinin birləşdirilməsi işində ilk təşəbbüsü A.Rotşildin şirkəti göstərdi, beləki 1887-ci ildən öz məhsulları ilə bərabər digər 40-50 Bakı neft sənayeçilərinin ağ neftinin (kerosininin) də komisyon satışını başladılar [«Каспий», 1888, №260]. Biznes fəaliyyətinin dəqiq təşkil edilməsi nəticəsində 1888-ci ildə Rotşildin şirkəti vasitəsi ilə ağ neftin xaricə göndərilməsi 16 mln. pud təşkil edirdi ki, bu da Rusiyanın bütün ixracatının 58,6% -nə uyğun idi. Halbuki, Rotşildin müəssisələrində cəmisi 2,5 mln. pud istehsal olunurdu. Yəni, “Rusiyadan ağ neft ixracının yarısından çoxunu özündə cəmləşdirən bir sindikat (inhisarçı şirkətlər birliyi) yarandı”. Xarici bazara çıxmaq və ardınca satış dairəsini genişləndirmək fikrini 1889-cu ildə rus neft sahibkarı V.İ.Raqozində təkrar etdi. Özü də hər iki sahibkar hesab edirdilər ki, amerikalılarla bazarın bölünməsi yalnız rəqabətdə üstünlük əldə etməklə gerçəkləşə bilər, rəqabəti udmaq isə Bakı kerosin istehsalçılarının vahid ittifaqı yaradılacağı halda mümkündür. Sonralar, yəni 1893-cü ildə S.-Peterburqda neft sənayeçilərinin keçirilən iclasında nəhayət ki bu fikirin həyata keçirilməsi qərara alındı və “Bakı neft zavodçularının ittifaqı” yaradıldı. Buna baxmayaraq, bu sahədə Nobel qardaşları və Rotşildlər ailəsinin yaratdıqları “İttifaq” inhisarçı olaraq qalırdılar. Beləki, neftayırmanın 95 % “İttifaq”da birləşmiş neft sənayeçilərinin payına düşürdü və bura Nobel qardaşlarının “Branobel” şirkəti və Rotşildlərin “Xəzər – Qara dəniz Cəmiyyəti” indən başqa, həmçinin “Bakı standartı” adı altında birləşmiş kiçik və orta neft sənayeçiləri qrupu da daxil idilər. Fransız Rotşildlərin çoxlu və cürbəcür ticarət müəssisələrindən biri olan “Xəzər- Qara dəniz Neftsənaye və Ticarət Cəmiyyəti” xaricdə Rusiya (Bakı) neft və neft məhsullarının satışını özünün Paris mərkəzi kantoru və onun satış şəbəkələri vasitəsilə həyata keçirirdi. Nobel qardaşlarının “Branobel” şirkəti Avropanın bir çox mərkəzlərində, məsələn Hamburqda, Berlində, Vyanada, Genuyada, Antverpendə, Liverpulda, Belfastda və b. şəhərlərdə, hətta Vladivostokda və Rusiyanın digər yerlərində çoxsaylı iri anbarları və agentlikləri mövcud idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə yüksək sürətlə neftkimya elmi inkişaf edirdi, Bakıda isə bu elmin inkişafına yardım edən 1879-cu ildə yaradılan İmperator Rus Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi (İRTC BŞ) oldu. İRTC BŞ-nin fəaliyyətinin genişlənməsi üçün professorlar D.İ. Mendeleyevin, Konoun, İ. Lisenkonun, akademik Fyodor (Fridrix) F.Beylşteynin və s., həmçinin iri Bakı neft firmalarının (Nobel qardaşları, Rotşildlər, A.Bekendorf, K.Zubalov və b. hər il Cəmiyyətin fəaliyyəti üçün yardım şəklində üzvlük haqqı ödəyirdilər) etdikləri köməklərin böyük əhəmiyyəti oldu. İRTC BŞ-nin üzvlərinin içərisində Mövsümbəy Xanlarov (1884-cü ildə Almaniyadan Bakıya dönmüş ilk azərbaycanlı kimya doktorudur. Sonralar M.M. Xanlarov İRTC BŞ-nin təşviş komissiyasının üzvü seçiləcək), Fətullabəy Rüstəmbəyov, M. Hacınski, A. Mirzəyev, İ.Rzayev və b. bir sıra azərbaycanlılar da var idi.

125

İRTC BŞ-nin kimya laboratoriyasında neft məhsullarının təmizlənmə üsullarının öyrənilməsi və kimyəvi təhlili (analizi) üçün işlər təşkil edilmişdi və ilk dəfə onların tədqiqat yolları standartlaşdırılmışdı. Amma, qeyd etmək lazımdır ki, Bakı neftlərinin tərkibinin öyrənilməsində başlıca işlərin aparılması “Branobel” şirkətinə mənsub idi. Onun əməkdaşları S.-Peterburq və Bakıda şirkətə məxsus olan kimya laboratoriyalarında Bakı, Qafqaz və Çələkən neftlərinin kompleks tədqiqatlarını aparırdılar. Abşeron və Qafqaz neftlərinin sənaye təsnifatı və onların təmizlənmə üsulları ilk dəfə bu laboratoriyalarda Konstantin V. Xariçkov, N.D. Zelinski, A.M. Butlerov və M.M. Xanlarov tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. 1902-ci ildə onlar təyin etdilər ki, neftin dövrü karbohidrogenləri durğun sistemlər deyillər və müəyyən kimyəvi reaksiyaların köməyi ilə spirtlərə və turşulara çevrilə bilər. Öz elmi təsnifatlarında onlar ilk dəfə nefti iki hissəyə böldülər: parafinlilər (tərkibində çoxlu parafin və son dərəcə zəngin karbohidrogenlər olan) və parafinsizlər (naftenlilər). A.M. Butlerovun (alkenlərin polimerləşdirilməsi üzrə), Nikolay D. Zelinskinin (katalitik çevrilmələr üzrə) və b. apardığı elmi işlər neft kimyasında yeni istiqamətin – neft-kimya sintezinin yaranmasına səbəb oldu. Bu sahədə aparılan işlər sırasında Lev Qurviçində elmi axtarışlarını qeyd etmək lazımdır. L.Qurviçin neftin emalı texnologiyası üzrə tədqiqatları bu gün də öz mahiyətini itirməyib; onun bütün dünyada məşhur olan “Neft emalının elmi əsasları” əsəri (ilk alman dilində nəşri 1913-cü ildə Almaniyada, rus nəşri isə 1921-ci ildə Bakıda çıxıb) indiyədək də neft kimyaçıları və texnoloqları üçün qiymətli tədris vəsaitidir. O neft emalı üzrə Bakı kimya-texnoloqları elmi məktəbinin yaradıcısıdır.

Bakı neftayırma sənayesinin tarixində 1883-cü il dönüş ili oldu. Bu zamandan başlayaraq geniş miqyasdaneft emalı sənayesinin təmərküzləışməsi baş verir. İşlək zavodların sayı azalmağa başlayır, lakin onların məhsuldarlığı artır. 1885-ci ildə Bakıda 120, 1889-1894-cü illərdə - 100, 1900-cü ildə - 93 neft emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi və bunlardan 13-də 30-dan 100-əcən, 3-də isə 100-dən yuxarı fəhlə çalışırdı. Bu zavodlar – Sidor Şibayevin (580 fəhlə), Alfons Rotşildin (227 fəhlə) və H.Z.Tağıyevin (126 fəhlə) idilər. Özüdə əsasən kerosin istehsal edən zavodlar azalırdı, çünki 1886-cı ildə neft məhsullarının, xüsusən kerosinin satışında böhran yaranmışdı.

1884-cü ildə Bakı zavodlarında 22, 1890-cı ildə - 74, 1900-cu ildə 110,4 mln. pud kerosin istehsal olunmuşdu. 1887-ci ildə Bakı kerosini Rusiya bazarından amerika kerosinini tamamilə kənarlaşdırdı.

XIX əsrin sonunda Rusiyanın neftayırma sənayesində istehsalın təmərküzləşməsi daha da güclənir. Buna aşağıdakı rəqəmlər dəlalət edir: İmperiyanın bütün zavodlarının 10% - ni təşkil edən 7 müəssisənin əlində ağ neft istehsalının 68% cəmləşmişdi (22,5 mln. pud). Bunlar “Branobel” şirkətinin – 10,7 mln. pud; “Xəzər yoldaşlıq” cəmiyyətinin – 3,5 mln. pud; H.Z.Tağıyevin – 2,4 mln. pud; Bakı neft cəmiyyətinin – 1,7 mln.pud; A.Potşildin – 1,5 mln. pud; M.Nağıyevin – 1,5 mln. pud və Ş Əsədullayevin - 1,2 mln. pud zavodları idilər. [Горнозаводская производительность России в 1885 г., ч. II, СПб., 1888, с 112-117]. 1899-cu ildə 66 kerosin zavodu 114 mln. pud məhsul istehsal etmişdi ki, ondan da

126

62,2 mln. pudu və ya 54,7% altı iri şirkətin payına düşürdü.

XIX əsrin 80-90-cı ıllərində Bakı neft sənayesinin inhisarlaşması başladı. 1885-ci ildə 120 fəaliyyətdə olan neft emalı zavodundan 9 ən irisi (Nobelin, Potşildin, Şibayevin, Mirzəyevin, Kokorevin, Qukasovun, Arafelovun, Tağıyevin, Dembonun və Koqanın) 23,9 mln. pud kerosin istehsal etmişdilər ki, bu da bütün istehsalın 63% -dən çox idi. 1890-cı ildə yalnız 13 zavodda (zavodların ümumi sayının təqribən 9%) bütün işıqlandırma yağlarının 75% -i (51 mln pud) istehsal olunmuşdu, bunun da 17,9 mln. “Branobel” şirkətinin zavodunun, 4,7 mln. isə Rotşild zavodunun payına düşürdü (1891-ci il üzrə Bakı neft sənayesinin icmalı, Bakı, 1892). İstehsalın təmərküzləşməsi və sərt rəqabət nəticəsində orta və kiçik müəssisələr öz fəaliyyətlərini dayandırmağa məcbur olmuşdular. Adətən onları iri şirkətlər alırdılar. Belə ki, 1899-cu ildə “Branobel” şirkəti tacir Pitoyevin neft emalı zavodunu aldı. 1900-cu ildə “Bakunit” cəmiyyəti öz zavodunu satmalı oldu və s.

1890- 1891- ci illərdə Bakıda “Branobel” şirkəti, əsasən kimya sənayesinin tələbatı üçün benzin istehsal edən kiçik həcmli ilk zavodu inşa etdirdilər. Lakin sonralar daxılı yanma mühərriklərinin geniş yayılması nəticəsində benzin Bakı neftayırma müəssisələrinin əsas məhsullarından birinə çevrildi. Artıq 1892-ci ildə Bakıda 3, 1900-cü ildə isə 4 xüsusiləşdirilmış benzin zavodu mövcuq idi.

XIX əsrin 80-90-cı illərində neft emalının texnikasının təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı iri müəssisələrdə neft məhsullarının kimyəvi yolla təmizlənməsi çox yaxşılaşdı və daha ücüz başa gəldi. Orta və kiçik zavodlar isə yanma temperaturuna və xüsusi çəkiyə malik olan aşağı keyfiyyətli neft məhsulları istehsal edirdilər.

XIX əsrin 90-cı illərində Bakı neftayırma zavodlarında məhsuldarlığın artmasına həmçinin zavod ərazisində yaradılan hazır neft məhsullarının saxlanmasının güclü sistemi də öz təsirini göstərmişdi. 1900-cu ildə neftayırma zavodlarında ümumi həcmi 294 mln. pud olan 1944 saxlanma ambarı fəaliyyət göstərirdi. Zavod rayonunda neft məhsullarının ehtiyat ambarı əsasən iri şirkətlərə məxsus idi. 1900-cu ilin yanvarında neft emalı zavodlarının ambarlarında olan 105 mln. pud neft məhsulları ehtiyatının 64,5 mln. pudu (60%-dən çoxu) üç iri şirkətə: Nobelə,Rotşildə və Mantaşova məxsus idi, bununda 45,75 mln. pudu (40%-cən) Nobel şirkətinin idi.

XIX əsrin 80-ci illərinədək Bakı nefti və onun məhsulları sənaye və nəqliyyat üçün bir o qədər də əhəmiyyət daşımırdı və yalnız işıqlandırma və yağlama materialı kimi istifadə olunurdu, neft emalı tullantıları isə (neft qalıqları) demək olar ki, işlədilmirdi. XIX əsrin 60-70-ci illərində onlar əsasən yandırılırdı. Neft qalıqlarından yaxa qurtarmaq üçün kerosin istehsalçıları çox zaman onları havayı verirdilər. Zavod rayonu ərazisindən “heç kimə gərək olmayan mazut çayı dənizə axırdı”.

Zavod rayonunda yığılmış neft qalıqlarını məhv etmək üçün sahibkarlar özləri pul ödəyirdilər. Hətta XIX əsrin 80-ci illərində Rusiya ərazisinə daşımağa nəqliyyat çatışmazlığı və Bakıda isə qiymətin aşağı olması (1881-ci ildə hər pudun qiyməti 2 qəpik

127

idi) səbəbindən, neftin təqtiri prosesini saxlamamaq üçün neft qalıqları məhv edilirdi.

Əlbəttə, belə vəziyyət uzun müddət davam edə bilməsdi. Artıq XIX əsrin 60-70-ci illərində neft qalıqlarının bir hissəsi yanacaq kimi istifadə olunurdu. RİTC-nin Bakı şöbəsinin, Qafqaz şöbəsinin, RİTC-nin özünün və Rusiyanın d. elmi cəmiyyətlərinin iclaslarında neft qalıqlarının Rusiya sənayesində və nəqliyyatında isitmə üçün istifadəsi dəfələrlə deyilir, dövri mətbuatda müzakirə olunurdu. Bu illərdə forsunkanın müxtəlif konstruksiyaları işlənmışdi, onların arasında ən çox yayılanı ixtiraçı-mühəndis V.Şuxovun (1876 -cı ıl) konstruksiyası ıdı.

XIX əsrin 80-ci illərinin ortalarından neft qalıqlarının istehsalının artması Bakı neft emalı sənayesində əsl çevrilişə səbəb oldu. Hətta neft qalıqlarının qiyməti digər neft məhsullarının qiymətlərinin təyin edilməsində həlledici oldu və neftayırma sənayesi XIX əsrin 90-ci illərində artıq “mazut-kerosin” xüsusiyyəti aldı. Məsələ bundadır ki, neft sənayesinin inkişafının ilkin çağlarında neft yanacaq məhsulu kimi yalnız kerosin mövcud idi. Forsunka icad olunandan sonra, mazut yanacaq kimi sürətlə yayılmağa başladı, ardınca isə neftdən, xarici bazarda özünə sərfəli istehlak qazanan sürtgü yağları almağı öyrəndilər. Mazuta tələbat gündən-günə artırdı. Dünənəcən kerosin istehsalının tullantısı olan mazut, neft sənayesinin əsas məqsədli məhsuluna çevrildi və neft sahibkarlarının əsas gəlir mənbəyi oldu. Kerosin isə məqsədli neft məhsullarının ümumi istehsalında artıq tabeli yer tutdu. 1884-cü ildə Xəzər dənizindəki buxar gəmilərində yanacaq kimi 27 mln. pud mazut işlədilmişdi.

XIX əsrin 90-cı illərində Xəzər və Qara dəniz buxar donanmaları tərəfindən neft yanacağının istifadəsi xeyli artdı. 1890-cı ildə təkcə Xəzər neft donanması 12, 9 mln. pud neft qalıqları istifadə etmişdi, 1900-cü ildə isə Xəzər buxar donanması yanacaq qismində ümumiyyətlə 20 mln. pud neft qalıqları sərf etmişdi. “Bakı neft sənayesinin 1899-cu il üzrə icmalı”nda qeyd olunduğu kimi XIX əsrin sonunda Qara dənizdə buxargəmilərinin əksəriyyəti Bakı nefti ilə qızdırılırdı. 1893-cü ildən kerosin istehsalı sürətlə azalmağa başladı. 1893-cü ildə kerosin istehsalı Bakıda istehsal olunmuş bütün neft məhsullarının 32,8%-ni, 1894-cü ildə - 24,1%-ni, 1895-ci ildə - 27%-ni, 1896-cı ildə - 26%-ni, 1897-ci ildə isə -24,7%-ni təşkil etmışdı. İş o həddə çatmışdı ki, zavod sahibkarları neft qalıqlarını satmaq üçün saxlayır, əvəzində təqtir ənbiqlərini qızdırmaq üçün təmizlənməmiş kerosin tətbiq edirdilər.

Kerosin istehsalının azalması ilə yanaşı Bakı zavodlarında neft qalıqlarının istehsalı kəskin surətdə artdı. 1891-ci ildən 1900-cu ilədək Bakıda kerosin istehsalı 62% artdığı halda, neft qalıqlarının istehsalı 180% artmışdı. XIX əsrin 90-cı illərində Bakıda istehsal olunmuş hər pud kerosinə 3-3,5 pud neft qalıqları düşürdü. 1892-ci ildə istehsal olunan kerosinin dəyəri mazutunkundan 3,5 dəfə çox idisə, 1900-cu ildə əksinə mazutun dəyəri kerosininkindən 1,5 dəfə çox idi.

Bakı neftayırma müəssisələri XIX əsrin sonunda neft məhsullarının yalnız bir neçə növünün istehsalı ilə məşğul idilər və bununla dünya bazarında böyük tələbat olan qiymətli neft məhsullarının istehsalından gəlir əldə etmək imkanını itirirdilər. Beləliklə,

128

ən aşağı səviyyədə məsrəflə neft emalından qiymətli neft məhsulları almaq üçün bütün gerçək imkanlar və texniki şərait olduğu halda, Bakı neftayırma müəssisələri sadə yol seçmişdilər - Rusiyada XIX əsrin 80-90-cı illərində sənayedə və nəqliyyatda geniş yayılmış neft qalıqlarından gəlir əldə etmək.

XIX əsrin 80-90-cı illərində Rusiyanın digər bölgələrində neft emalı sahəsində davamlı artım baş verir. 1888-ci ildə Rusiyanın daxilində artıq 15 iri neftayırma zavodu fəaliyyət göstərirdi, bu zavodların əsas məhsulu isə yüksək keyfiyyətli sürtgü yağları idi.

XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində artiq Rusiyanın neft zavodlarının gücü imperiyanın neft məhsullarına, o cümlədən yüksək keyfiyyətli şürtgü yağlarına olan tələbatını tam ödəyirdi. “Bakı neft sənayesinin 1892-ci il üzrə icmali”nda göstərilir ki, Bakı nefti keyfiyyətli sürtgü yağlarının istehsalında bir xammal kimi Rusiya iqtisadiyyatında və xaricdə satışında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Raqozinin Volqadakı; Nobelin, Tağıyevin, Şibayevin, Nağıyevin və b. Bakıdakı; Frolovun, Rolsun və Petuxovun S.-Peterburqdakı yağ zavodları sürtgü yağlarını Bakı neftindən alırdilar və onlar İngiltərə, Fransa, Belçika, Hollandiya, Norveç, Danimarka və Avropanın digər dövlətlərindən amerika sürtgü yağlarını üğürla sıxışdırıb çıxarırdılar. 1893-ci ildə neft məhsullarının satışında razılaşdırılmış və rəqabətə davamlı siyasət aparmaq məqsədilə “Bakı kerosin zavodçularının ittifaqı” yaranır. 1894-ci ildə Bakıda ilk dəfə S.D.Yefremov öz zavodunda yağ istehsalının qələvi tullantılarından ucuz sürtgü yağları almağa imkan verən qurğu quraşdırır.

Rusiyanın kimya müəssisələrinin əksəriyyəti Bakı neftindən xammal kimi istifadə edirdilər. 1900-cu ildə Rusiyanın kimya müəssisələri tərəfindən xammal kimi 606,7 min pud Bakı nefti istifadə edilmişdi.

1904-cü ildə Rüsiyanın neft emalı zavodları tərəfindən 8474,4 min ton neft məhsulları istehsal edilmişdi ki, bu miqdardan da Bakı zavodlarının payına 7762,3 min ton , yəni 91,6% düşürdü. Bununlada, Bakı nefti Rusiyada neft emalı və neft kimyası sənaye sahələrinin təşəkkül tapmasına və inkişafına təsir göstərdi. Lakin, 1904-cü ildə xarici ixracadarlar Bakı neft sənayeçilərini “Standard oil” şirkəti ilə qeyri-bərabər müqavılə bağlamağa məcbur etdilər. Bu müqaviləyə əsasən Rusiya istehsalı olan neft məhsulları dünyanın çox ölkəsindən sıxışdırılıb çıxarılırdı. Əgər 1892-ci ildə Rusiya dünya bazarına ölkədə istehsal olunan kerosinin 61,4% -ni ixrac etmişdisə, 1900-cü ildə bu rəqəm -52,6%, 1912-ci ildə isə cəmi -25% təşkil edirdi. Nəticədə Bakıda ixracatdan gəlir əldə edən 80 kerosin zavodundan yalnız 17-si fəaliyyətini davam etdirə bilirdi. Bu tələblər digər neft məhsullarına da şamil edilirdi. Avropa bazarında öz neft məhsullarının satışını fəallaşdırmaq məqsədilə “Branobel” şirkətinin rəhbərliyi 1906-cı ildə yaradılan Avropa Neft İttifaqına (ANİ) qoşulmaq qərarına gəldilər, bu halda onlar xarici bazarlara kerosinin ixracını özləri üçün, nə vaxtsa Rokfellerin nail olduğu kimi, sərfəli etmək ümidində idilər. ANİ-nin yaradılması barədə əsas müqavilə 1906-ci ilin 12 iyununda iki qrup arasında imzalandı. Birinci qrupu “Döyçe Bank”ın birləşdirdiyi qrup (“Döyçe Bank”, “Döyçe petroleum aksiyey qezelşaft”,

129

Buxarestdən olan rumın səhmdar cəmiyyəti “Styaua Romına”), ikinci qrupu isə “Nobel-Qafqazskaya”nın birləşdirdiyi qrup (“Branobel”, “Xəzər-Qara dəniz cəmiyyəti” və London Qafqaz gəmi cəmiyyəti təmsil edirdi. ANİ -nin mövcudluğunun ilk dövründə (10 sentyabr 1907-ci ilədək) “Branobel” şirkəti “Nobel-Qafqazskaya” qrupunın rəhbəri kimi bu ittifaqda müəyyən təsirə malik idi və hətta “Döyçe Bank”ın qoyduğu 2 mln. markaya qarşı 5 mln. marka qoyaraq üstünlük qazanmışdı. Lakin 1907-ci ildə “Döyçe Bank” maliyyə cəhətdən daha güclü olan Rokfeller qarşısında “amerikanın maraqlarına qarşı heç bir addım atmamaq” barədə öhdəlik götürdü, yəni amerika neft şirkəti “Standard oil” qarşısında yariba-yarı təslim oldu. Eyni zamanda ANİ-yə “Branobel” şirkətinin əlavə qoyduğu 2 mln. 557 min markaya qarşı 8 mln. marka qoyaraq üstünlüyü ələ keçirdi. Başqa cür desək, “Branobel” şirkəti ANİ-də ona sərf etməyən tabeli mövqeyə keçdi. “Branobel”in saxlanılmış daxili sənədləri (1917-ci ilin rus inqilabı və ardınca baş verən vətəndaş müharibəsi zamanı Rusiya şirkətlərinin fəaliyyətinə aid sənəsdlərin əksəriyyəti məhv olmuşdur) göstərir ki, şirkətə Avropa bazarında kerosin ixracından 1906-cı ildə hər puda 53 kop., 1908-ci ildə 52 kop,, 1909-cu ildə isə 50 kop. ödənilirdi, halbuki həmin illərdə Rusiyanın daxilində kerosinin 1 pudunun orta illik satış qiyməti 1 rub.17 kop.-la 1 rub. 35 kop. arasında idi. 1910-cu ilin avqustunda “Branobel”in direktoru E.K.Qrube Nobel neft şirkətinin başçısı E.L.Nobelə ANİ-dəki qüvvələr nisbəti barədə məktub yazaraq Rotşildlərin Deterdinqlə qeyri-bərabər müqavilə imzaladıqlarını göstərirdi. Bu məktubdan bir ay sonra “Branobel”in digər direktoru İ.O.Olsenə açiq bildirirdi ki : “Əfsuslar olsun ki, ANİ bizim və rumınların satılmayan kerosinini yerləşdirən təşkilat deyil. İttifaq həmişə harada mal ucuzdur, orada da alır. Geridə qalanlardan alınan kerosin bizimkinin qiymətini aşağı salır, və ümumiyyətlə ANİ-nin iştirakçıları arasında rəqabət hökm sürür və məlum olur ki, biz ixrac qiymətlərində rumınlarla da yarışa bilmirik... ANİ bizim maraqlarımıza pis xidmət edir... Biz ilk növbədə Rusiyanın daxilində satışımızı necə artirmağı düşünməliyik”. Sürtgü yağlarının ixracı ilə bağlı işlər isə başqa cürə idi. Arxiv sənədlərinə görə, “Branobel” başda olmaqla bütün Rusiya neft şirkətləri üçün sürtgü yağlarının hətta aşağı qiymətlərə xaricə ixracı yaranmış vəziyyətdən gəlirlə çıxmağın yeganə yolu idi. E.K.Qrube İ.O.Olsenə yazırdı: “Rusiyada biz sürtgü yağlarını sata bilmirik, burada alıcı yoxdur, çünki sənaye lazımı səviyyədə inkişaf etməyib. Biz istər-istəməz öz sürtgü yaqlarımızı xaricdə satmalı oluruq. Bu məqsəd üçün yaradılan SAİK cəmiyyəti daha yaxşı işləyir, nəinki ANİ. Lakin bu cəmiyyətin də tərkibində maraqları kəskin fərqlənən iki qrupu ayırmaq mümükündür: istehsalçılar isə gəlirsiz də öz mallarını satmağa maraqlıdırlar. Ona görə də SAİK hərdən tək bizim deyil, başqalarının da mallarını satır və bununla bizim satışımızı çətinləşdirir”. 1909-cu ildə Rusiyanın sürtgü yağlarının da ixracı 1901-ci illə müqayisədə 3 dəfədən çox azaldı. Lakin, Avropa neft bazarında hələ mübarizə aparmaq mümkün idi və bunu Q.Şpisin 1913-cü ildə yazdığı işində görmək olar. Almaniyada kerosinə dövlət inhisarının yaradılmasının araşdırılmasına həsr olunmuş bu işdə göstərilirdi ki, Rusiyadan ixrac potensialını 400 min tondan 1,4 mln. tona çatdırmaqla buna nail olmaq mümkündür. Amma bu baş vermədi. Bundan bir il sonra E. Şmidt “Alman kerosin istehsalının ilkin şərtləri” kitabında, bir növ Q.Spisin fikirlərini iddia edərək, Rusiyanın ixrac imkanlarının daima aşağı düşəcəyini sübut edirdi və qeyd edirdi ki, Rusiya özü artıq neft ixrac edən

130

ölkədən idxal edən ölkəyə çevrilməkdədir. Bu baxımdan Almaniyada kerosinə dövlət inhisarının tərəfdarlarının nikbinliyi də vəziyyəti dəyişə bilməyəcəkdir. Dünya bazarında məğlub olan rus neftzavodçuları bu itkiləri əvəz etmək üçün daxili bazarda neft məhsullarının qiymətlərini artırmaq qərarına gəldilər. Neft və neft məhsulları saxlanılan ambarların əksəriyyəti iri neft sənayesi şirkətlərinə məxsus olduğu üçün, onlar bu məhsullara yüksək qiymətləri saxlaya bilirdilər. 1913-cü ildə Dövlət duması neft yanacağına yüksək qiymətlərin olması məsələsini müzakirə etdi və neft istehlakçıları olan sahibkarların bu barədə olan baxışları ilə razılaşdı, yəni neft sənayeçilərini, neft yanacağının qiymətlərini qeyri-qanuni və süni surətdə artırmaqda günahlandırdı. Cavab olaraq 1913-cü ilin sonunda neftzavod sahibkarları mazutun qiymətini yenidən qaldırdilar Neft sənayesi bu dövrdə yenidən aydınca “mazut” xüsusiyyəti alırdı. 1911-сi ildə mühəndis-kimyaçı S.K.Kvitko (1855-1917-ci illər) benzin almaq üçün neft karbohıdrogenlərinin, neft məhsullarının və neft qalıqlarının termik parçalanması (hissələrə bölünməsi) üzrə qurğu təklif edir [30 iyun 1912-ci ildə “Mazutun təzyiq altında və ya təzyiqsiz yüksək temperaturlu parçalanması ilə benzin alınması” barədə ona 21963 №- li imtiyaz (patent) verilmışdir]. S.Kvitkonun qurğusunda proses fasiləsiz işləyən kub batareyasında çıxan məhsulların gətirdiyi istiliyin geniş regenerasiyası ilə maye fazada təzyiq altında gedir. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Rusiyada istehsal olunan neftin 75% buxar qazanlarının odluğunda yandırılırdı. Yanacağın əsas ıstehlakçıları sənaye sahələri, dəmir yolu və su nəqliyyatı idi. Bu illər Bakı rayonunda neft hasilatının azalmasına baxmayaraq, neft məhsullarının istehsalı əvvəlki səviyyədə qalmışdı. 1914-cü ildə Bakıda 56 neft emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi. Ümumi neft məhsullarının istehsalında mazut və digər qalıqların payı 50%-dən çox təşkil edirdi, qalan məhsulların payı isə belə idi: işıqlandırma yağları – 26%, sürtgü yağları – 7,3%, benzin və d. məhsullar.

Birinci dünya müharibəsindən (1914-1918-ci illər) sonra Bakıda aparılmış elmi işlər dünya neftayırma sənayesinə ciddi təsir göstərmışdir. 1918-ci ildə V.V.Markovnikovun elmi işləri əsasında N. Zelinski ağır neft tullantılarından benzin alınmasnın katalitik yolunu işləyib hazırlamışdı. Neftin emalı sahəsində Bakı kimya-texnoloqlarının elmi məktəbinin banisi professor L.Q.Qurviç neft və neft məhsullarının fiziki-kimyəvi təmizlənməsinin əsaslarını yaratdı və bununla onların emalı üsullarını təkmilləşdirdi.

1922-1946-cü illər. “Azneft” Azərbaycanda ilk krekinq qurğusunun texniki avadanlığını istehsal etmək üçün 1922-ci ildə ingilis firması olan «Gikkers Limited»dən lisenziya almışdı.

Sənayenin yeni sahələrinin yaranması və yeni texnikanın inkişafı müxtəlif çeşidli neft məhsullarına tələbatı artırırdı. Avtomobil nəqliyyatının və aviasiyanın inkişafı emalda benzinin çıxışını artırmağı tələb edirdi. Bu məqsədlə S.Kvitkonun layihəsi üzrə zavodda termiki-krekinq qurğusunun inşa edilməsi üçün 1924-cü ildə “Azərneft” birliyində Komitə yaradıldı və onun sədri bakılı neft kimyaçı alim V.F.Gerr seçildi. Yüksək keyfiyyətli benzin alınması üçün S.Kvitkonun sistemi üzrə ilk sınaq qurğusu Bakıda 1924-26-cı illərdə tikilib istifadəyə verildi.

131

Avtotraktor yağlarına olan tələbatın artması ilə əlaqədar 1925-ci ildə avtolun istehsalın təşkil etdilər.

Юлкянин ихраc имканларынын эенишлянмяси вя йени нефтайырма заводларынын тикинтиси нефт емалы щяcминин вя кейфиййятинин артырылмасы тялябини иряли сцрмцшдц. Хаммалы ямтяяйя чевирян емал сащяси щазыр мящсулун чешидинин арытырлмасы, кейфиййятинин йцксялдилмяси вя онун майа дяйяринин ашаьы салынмасы проблемляри гаршысында галмышды. Мядян сащясиндян фяргли олараг, бу чох мцщцм сащядя гцсурлу cящятляр юзцнц хцсусиля кяскин сурятдя бцрузя верирди. Бу da щямин дюврдя емал ишиня аз диггят йетирилмяси вя даща аз вясаит айрылмасы иля баьлы ид. Заводларын эцcц ашкар сурятдя гядяринcя дейилди, емал мцяссисяляри там йцклянся дя, нефт щасилатынын артымы иля даим айаглаша билмирди. Ишляр тамамиля кющнялмиш аваданлыгла сон дяряъя чятин бир шяраитдя апарылырды. Гурьуларын тикинтисиня планлы шякилдя йениcя башланмышды, бунадяк ися вясаитин азлыьы ясас етибариля тямирляря вя ялавя тикилилярин инша олунмасына имкан верирди. Лакин щяйата кечирилмяйя башланмыш ясаслы тикинти ишляри дя вязиййяти кюкцндян йахшылашдырмаг игтидарында дейилди. Чцнки юлкянин бцтювлцкдя тикинти сащяси чох эери галырды. Бунунла йанашы завод тясяррцфаты хариcи тяcрцбянин ян йени наилиййятляриндян истифадя олунмасыны тяляб едирди. Йахын иллярдя нефт емалы сянайесиндя ясас вясаитin тязялянмяси вя истещсал методларынын тякмилляшдирилмяси сащясиндя дя чох бюйцк ишляр щяйата кечирилмяли иди. Бцтцн бунлара бахмайараг 20-30-ъу илярдя Азярбайъанда нефт емалынын цмуми щяъми артмагда иди.

1926-1927-ъи илllərдя щасилатын вя емалын щяъмляри арасында фярг эцълянмиш, заводларын йцкц яввялки илдякиня нисбятян 21 % артмышды. Йени истещсал ващидляри иля мющкямляндирилмиш «Азярнефт”ин заводларында емалын чох бюйцк щяъмдя (30 %) артмасы нятиъясиндя вязиййят 1927-1928-ъи илlərдя кяскин сурятдя йахшылашмышды. Azərbaycanda 1927-ci ildən neft emalı sənayesində yenidənqurma işlərinə başlanılmışdı. 1927-1928-ci illərdə Bakıda ağ neft – benzin, kükürd turşusu, karbomıd, yağ, kerosin istehsalını təkmilləşdirmək üçün yeni güclü qurğular tikilirdi. Бу бир дя она эюря ящямиййятли иди ки, заводларын бурахылыш габилиййятинин кифайят гядяр олмамасы юзцнц хцсусиля аъынаъаглы шякилдя эюстярирди: щяля 1926-1927-ъи илlərдя йцнэцл нефт дя дахил олмагла Бакы нефтинин тяхминян 38 %-и щямин сябяб цзцндян емала эетмямиш вя ондан

132

adi йанаъаг кими истифадя едилмишди. Məsələn, sürtgü yağlarının çeşidini və keyfiyyətini artırmaq üçün yağ istehsalının texniki bazasını köklü surətdə dəyişmək lazım gəlirdi. 1928-ci ildə Bakıda V.L.Qurviçin layihəsi ilə yerli istehsalda hazırlanmış güclü vakuum borucuqlu qurğu inşa edilmışdı. Neft emalını texniki cəhətdən təkmilləşdirmək üçün 1928-ci ildə Bakıda dövlət elmi-tədqıqat institutu (AzETİ) yaradıldı. 1927-1928-ъи илlərдя вязиййят qismən йахшылашмыш вя аьыр Бинягяди нефтини илк дяфя емала ъялб етмяк мцмкцн олмушду. Buna baxmayaraq, 1927-1928-ci illərdə xam neftin 27% emaldan kənarda qalırdı.

1929-1931-ci illərdə Bakıda “sovet krekinqi” adlanan Şuxov sistemi üzrə krekinq-proses üçün zavod tikilir. V. Şuxovun, M. Kapelyuşnikovun (1886-1959- cu illər) və F.Rüstəmbəyovun (1867-1946-cı illər) layihəsi üzrə avadanlıqlar quraşdırılmış bu zavodda SSRİ-də ilk dəfə riforminq-proses həyata keçirildi. Zavodda alınan aviabenzinin oktan ədədi yüksək həddə - 90-95-ə çatacaq və aşağı donma temperaturuna malik olacaqdır. Bir ildən sonra Bakıda Şuxov – Kapelyuşnikov - Rüstəmbəyov sistemli krekinq – zavodda SSRİ - də ilk dəfə yüksək hərarətli krekinq-proses (510° və yuxarı) həyata keçiriləcəkdir, Nəticədə sürətli dövr rejimində işləyən mühərriklər üçün yüksəkrayihəli benzinlər (52%) alınacaqdır. Щасилатын бюйцк щяъмдя артырылмасы заводларын цзяриня мцвафиг вязифяляр гойурду. Чыхарылан нефтин щамысынын емала ъялб едилмяси вя емалын дяринляшдирилмяси щесабына гиймятли дуру мящсуллар (бензин, аь нефт, йаьлар) истещсалыны эцъляндирмяк тяляб олунурду və 1931-35-ъи иллярdə емал тягрибян ики дяфя артырылараг щасилат сцряти иля айаглашмышды. Тябии ки, емалын нязярдя тутулан артымы анъаг бир сыра йени заводларын тикилмяси шяртиля мцмкцн иди. Чцнки мювъуд заводлар йцз фаиз йцклянся дя, щасилатдан дахил олмуш нефтин хейли щиссяси кянарда галырды. XX əsrin 30-cu illərində Bakıda fəaliyyət göstərən kiçik neftayırma və neft təmizləyici zavodların bazasında, o cümlədən baza kimi 1884-cü ildə “Rus-Qafqaz Səhmdar Cəmiyyəti” tərəfindən tikilmiş zavod da daxil olmaqla Stalin adına neftayırma zavodu yaradıldı ( 1961-1991-ci illər “XXII Partiya qurultayı” adına zavod, indi “Azərneftyağ” Neft Emalı Zavodu) . O illərin çətinliklərinə baxmayaraq, SSRİ höküməti xüsusi olaraq Bakının neftayırma zavodları üçün xaricdən müasir texnika alırdı. 30-cu illərdə, xüsusən Stalin adına neftayırma zavodu yaradıldıqdan sonra, burada nəhəng tikinti işləri geniş vüsət aldı: müəssisə bir-birinin ardınca ABŞ-ın “Baycer” və “Qrever Korporeyşn” şirkətlərinin borucuq (trubçatka) qurğuları, termik krekinq qurğuları, vakuum borucuq və s. müxtəlif təyinatlı müasir istehsal qurğuları ilə təchiz edildi. Бешиллийин ямтяя програмына уйьун олараг, хам нефтин там вя мянфяятли сурятдя емал едилмяси вязифяси гурьуларын ян йени нювляриня: нефтдян

133

бцтюв бир сыра мящсуллар алмаьа имкан верян борушякилли батарейалара, йаьлы мазутун вя гудронун емалы цчцн йцксяквакуумлу борушякилли гурьулара, даща аьыр нефт мящсулларындан (мазутдан, солйар йаьындан) бензин алмаг цчцн крекинг заводларына, асфалт, парафин вя диэяр qurğulara кечмяйи тяляб едирди. Ян мцщцм вязифялярдян бири дя бензин истещсалыны щяр васитя иля эцъляндирмякдян ибарят олмушду. 1930-1931-ci illərdə həmcinin Fosterin hava borucuqlu qurğuları, Vinkler-Koxun 2 krekinq qurğusu, sıxılmış distillatın təkrar təqtiri üçün borucuqlu qurğu və Şuxov- Kapelyuşnikov- Rüstəmbəyov sistemli krekinq qurğusu ( zavodda alınmış təyyarə benzininin oktan ədədi 90-95-ə çatırdı və aşağı donma dərəcəsinə malik idi. Bir ildən sonra, 1932-ci ildə Bakıda Şuxov- Kapelyuşnikov- Rüstəmbəyov sistemli krekinq qurğusunda SSRİ-də ilk dəfə yüksək dərəcəli (510°C və yuxarı) krekinq-proses həyata keçirilərək, nəticədə, sürət rejimində işləyən mühərriklər üçün yüksəkrayihəli (52%-ə qədər) benzinlər alındı). 1932-ci ildə həmçinin, Alko firmasının 2 yüksəkvakuumlu borucuqlu qurğuları istismara verildi və eləcə də məişət qazı və piroliz məhsullarının alınması üçün neftqaz zavodları inşa edildi. Avtol istehsalı üçün sənaye bazası kimi türşu- əlaqəli təmizləmə üsulu tətbiq olunmuş yeni tikilmiş borucuqlu qurgular ortaya çıxdılar. Həmən ildə Bakıda suraxanı parafinli neftindən təyyarələr üçün yağlar istehsal edən, ABŞ-ın neftayırma zavodlarından geri qalmayan və Avropada ilk bu cür müəssisə olan Caparidze adına zavod istismara verildi. 1938-ci ildə Bakıda ilk dəfə olaraq (İzzət Qrucova, Dora Qoldberq və b. tərəfindən Bakı neftlərinin yağlı fraksiyalarının selektiv təmizlənməsindən və parafinsizləşdirilməsindən alınan məlumatlara əsasən), fulfulorun həlledici kimi tətbiqi ilə yağ distilyatlarının təmizlənməsi üzrə zavod tikilir. 1939-сu ildə isə Bakı qaz zavodu fəaliyyətə başladı. Нефтайырманын Бакы цзря инкишафына даир бешиллик плана уйьун олараг нефтайырманы дяринляшдирмяк вя истещсал едилян нефт мящсулларынын чешидини зянэинляшдирмяк сащясиндя ялдя едилмиш наилиййятляр бюйцк ящямиййят дашыса да, етираф етмяк лазымдыр ки, онлар ясас мягсядлярдян щяля узаг идиляр. 1939-сu ildə başlanan II Dünya müharibəsi 1941-ci ildə faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumu ilə yeni mərhələyə keçdi. Bu müharibənin taleyini “mühərriklər” həll etdiyi üçün, Bakı neftçiləri ölkənin digər neftayırma zavodlarını xam neftlə, cəbhəni yanacaqla və diğər lazımı neft məhsulları tam təmin etmək üçün əsl fədakarlıq nümayiş etdirirdilər. Müharibə illəri Azərbaycan neftayıranları böyük işlər görərək, xam neftdən daha çox təyyarə, avtomobil və d. benzinlərin, kerosinin və yağların alınmasına çalışırdılar.Daha çox yeni emal üsulları geniş vüsət alırdı, xüsusən kombinə edilmiş təmizləmə və təkrar təqtirin tətbiqi təyyarə benzininin alınmasını artırmağa imkan verdi. Ölkənin ən güclü - Stalin adina neftayırma zavodunda təkrar təqtir üsulu ilə təyyarə benzini alinması üçün qurğunun sazlanmasını operator Mehbala Kərimov həyata keçirmişdi. Yeni texnologiyaların cəsarətlə tətbiq edilməsi nəticəsində Bakı neftayıranları, xam neftin hasilatının azalmasına baxmayaraq, təyyarə benzininin istehsal səviyyəsini müharibədən əvvəlki səviyyədə saxlamağa, keyfiyyətli təyyarə benzininin alınmasını isə artırmağa nail oldular.

134

Бу дюврдя нефт емалы мцясисяляринин ясас вязифяси ъябщянин йанаъагла, хцсусян йцксяк октанлы авиасийа бензини вя яла кейфиййятли машын йаьлары иля тямин етмяк иди. Чцнки мцщарибя авиасийа бензининя тяляби щяддян чох артырмышды. Она эюря дя Дювлят Мцдафия Комитяси 1942-ъи ил мартын 24-дя Б-78 авиасийа бензини вя авиасийа йаьы истещсалыны артырмаг тядбирляри щаггында хцсуси гярар гябул етмишди. Бу вахт Грозны вя Майкоп нефт емалы заводлары алман гошунларынын чох ъидди тящлцкяси алтында олдуьундан, щямин гярарын иърасы йяни юлкядя авиасийа бензини истещсалынын артырылмасы Азярбайъанын цзяриня дцшцрдц. Лакин йцксяк октанлы авиасийа бензини истещсал етмяк цчцн мцвафиг олараг йцксяк октанлы нефтин истещсалы арытырылмалы, гуйулар йухары лайлара кечирилмяли, лайларда тязйигин сахланмасы мягсядиля тядбирляр эюрцлмяли иди. Мцщарибянин гызьын дюврцндя, Баренс дянизиндян Гара дянизя гядяр узанан ъябщядя шиддятли вурушмалар эетдийи бир заманда йцксяк кейфиййятли йанаъаг вя машын йаьы истещсалыны артырмаг, щям дя аз мцддят ярзиндя артырмаг ян мцщцм вязифя иди. Она эюря дя йалныз йцнэцл нефтин истещсалынын эцнбяэцн артырылмасы щесабына йцксяк октанлы бензин истещсалы щяъминин йцксялдилмяси Совeт силащлы гцввяляринин йцксяк кейфиййятли бензиня олан ещтийаъыны юдяйя билмязди. Вязифя нефт емалы сянайесиндя тяййаря йанаъаьы истещсалынын артырылмасы цчцн йени, даща мцтярягги техноложи просесляр ишляйиб щазырламагдан ибарят иди. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Neft İnstitutunun alimləri müharibə dövrünə uyğun gərgin şəraitdə çalışır, yeni texnoloji üsullar işləyib hazırlayırdılar. Bu institutda təkcə 1943-cü ildə yüksək oktanlı benzinlər almaq üçün, qaz benzinlərinin sulfat turşusu vasitəsilə alkilləşdirilməsi, aşağı oktanlı adi distillə benzinlərinin kükürdcüzləşdirilməsi, yüksək oktanlı neftlərin çeşidlənməsi, adi destillə benzinlərində B-93 və B-97 ehtiyatının dəqiqləşdirilməsi, pribenzolun oktan ədədinin artırılması sahəsində yeni texnologiyalar istehsalatda tətbiq olunmuş və öz misilsiz möcüzələrini göstərmışdi.

Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя ССРИ-нин гялябясини тямин едян амилляр сырасында Азярбайъан алимляринин нефт емалы сащясиндяки йени кяшфляри юзцнямяхсус йер тутур. Azərbaycan alimlərinin (Yusif Məmmədəliyev və başqaları) neftayırma sahəsində etdiyi ixtiralar xüsusi qeyd olunmalıdır. Neft kimyası elminin inkişafı sahəsində böyük xıdmətləri olmuş Y.Məmmədəliyevin rəhbərliyi altında metanın və etanın xlordantörəmə sintezi və neft qazlarının əsasında təyyarə benzinləri üçün yüksək oktanlı komponentlərin alınması üsulları işlənib hazırlanmışdı. Академик Йусиф Мяммядялийевин рящбярлик етдийи лабораторийанын коллективи 28 gün ярзиндя

135

лабораторийа бинасындан кянара чыхмайараг эярэин елми ахтарышлар апармыш вя нятиcядя 100 окtанлы йцксяк кейфиййятли авиасийа йанаcаьынын технолоэийасыны ишляйиб щазырламышды. Бу технолоэийанын истещсалатда тятбиги авиасийа цчцн йанаcаг вя йаьларын бурахылмасыны 30% артырмаьа имкан вермишди. Й.Мяммядялийевин алкилбензол истещсалы üsulu Бакыда кцтляви сурятдя йцксяк октанлы компонентляр истещсал етмяк цчцн йеэаня ялверишли üsul иди. Мящз буна эюря Дювляt Мцдафия Комитяси гярара алмышды ки, бу мягсядля, йяни газлы бензин вя йцксяк октанлы тяййаря йанаcаглары истещсалы цчцн дяйяри 12 милйон рубл олан завод тикилсин. О, юз тяърцбялярини Кешлядя, тикинтиси баша чатдырылмамыш гозолин заводунун бинасында апарырды. Заводдакы технолоэийа мцасир тялябляря ъаваб веря билмяйян гурьуйа ясасланса да, алим юз ишини давам етдирирди. Й.Мяммядялийевин тапдыьы компонент онун тяърцбя гурьусунда мин тонларла истещсал олунараг заводлара эюндярилирди. Заводлар бу компонентдян истифадя едяряк йцксяк кейфиййятли авиасийа бензини истещсалыны артырырдылар. Azərbaycan aлиминin бюйцк хидмятляриндян бири də партлайыъы маддялярин чох мцщцм тяркиб щиссяси олан толуолун yeni истещсаl üsulunun (sintezinin) ишляnиб щазырлаnмасы иди. Bu 1941-1945-ci illərin müharibə dövründə SSRİ-nin müdafiə sənayesinin inkişafına böyük töhfə idi. Й.Мяммядялийев böyük хидмятляриня эюря 1941-ъи илдя Ленин ордени иля тялтиф едилмиш, 1945-ъи илдя ися Дювлят мцкафаты лауреаты адына лайиг эюрцлмцшдц. Бу, Азярбайъан нефт елминин чох бюйцк уьуру иди. Азярбайъанын фящля, мцщяндис вя алимляринин ямяйи сайясиндя нефт емалы вя нефт кимйасы сащясиндя 60-дан чох йени мцяссися вя гурьу тикилиб истисмара верилмиш, 200-дян артыг мящсулун, о ъцмлядян 9 маркада авиасийа бензининин, 8 нювдя дизел вя 36 нювдя башга сцртэц йаьларынын, 26 нюв мцщяррик вя партлайыъы васитялярин истещсалына башланмышды. Müharibə illərində Bakının neft emalı müəssisələri ölkəni 22 milyon ton benzin, lazımi qədər müxtəlif sürtgü yağları və başqa neft məhsulları ilə təmin etmişdir. Cəbhəyə təyyarə benzininin 90%-ni Bakı vermişdir. Beləliklə, II Dünya müharibəsində sərq cəbhəsində alman faşizmi üzərində qələbənin təmin olunmasında Bakı nefti və ondan alınan neft məhsulları ümümbəşəri əhəmiyyətli tarixi bir missiyanı həyata keçirdi.

1946-1970-ci illər. Халг тясяррцфатынын бярпасына вя инкишафына

136

даир мцщарибядян сонракы илк бешиллик планда (1946-1950) нефт emalı сянайесиня хейли диггят йетирилмишди. Йцксяк октанлы бензин истещсалынын эенишляндирилмяси, нефт мящсулларынын кейфиййятинин йцксялдилмяси, иткиляри азалтмаг, каталитик просесляри вя башга ян йени истещсал цсулларыны эениш тятбиг етмяк щесабына emalın артырылмасы нязярядя тутулурду. Бцтцн бунлар Азярбайъанын нефт-завод тясяррцфатынын müasirləşdirilməsi зярурилийини иряли сцрмцшдц. 1949-ci ildə SSRİ-də ilk dəfə Bakıda, xırda parçalanmış katalizatorla dövr edən katalitik-krekinq sənaye - təcrübə qurğusu inşa edilmışdi. Мцщарибя дюврцндя башланмыш термик крекинг гурьусунун реконстрксийасынын баша чатдырылмасы крекингin щяcмини демяк олар 1,5 дяфя артырмаьа вя цмуми хаммал гатышыьындан солйар йаьынын исрафыны 25,2 %-дян (1945) 11,6 %-дяк (1950) азалтмагла бензин айрылмасыны бир фаиз дяринляшдирмяйя имкан вермишди. Пиролиз гурьуларынын yenidənqurulması щесабына пиролиз щяcми 1950-cи илдя 1946-cы иля нисбятян демяк олар 1,3 дяфя артырылмышды. Беляликля, мцщарибядян сонракы илк бешилликдя нефт заводларында тясяррцфатын бярпасы, хаммалдан истифадянин йахшылашдырылмасы, йени мящсуллар щазырланмасынын тяшкили сащясиндя бюйцк ишляр эюрцлмцшдц. Совет щюкумятинин гярарларында нефт емалы просесляринин даща да инкишафы вя техники тяъщизаты, шяффаф нефт мящсуллары айрылмасынын хейли дяринляшдирилмяси, мцасир каталитик просесляр щяъминин артырылмасы, щазырланан мящсулларын кейфиййятинин ъидди шякилдя йахшылашдырылмасы зярурилийи эюстярилирди. Бцтцн бунлар Азярбайъанын нефт емалы сянайесинин инкишафынын ана хяттини тяшкил етмишди. Beləki, 1946-1950-ci illərdə 10 yeni neftayırma müəssisəsi istismara verildi. Мцщарибядян дярщал сонра SSRİ-nin шярг районларында заводларын тикинтиси лянэидийиня эюря 1953-1954-cц иллярдя Азярбайcанын нефт емалы сянайеси ишчиляри гаршысында беля бир вязифя гойулмушду ки, йени истещсал гурьулары ишя салынмадан ян гыса мцддятдя сцртgц йаьлары истещсалы щяcмини артырсынлар. Ики кющня мазут емалы гурьусунун вя тямизлямя сехляринин yenidənqurulmасы йолу иля бу вязифяни йериня йетирмяк мцмкцн олмушду. 1953-cц илдян 1956-cы илядяк йаь истещсалы тяхминян 1,3 дяфя артмыш вя сонралар бу сявиййядя сабит галмышды. Ейни заманда сцртэц йаьларынын тямизлянмясинин дяринляшдирилмяси вя истисмар хассялярини артыран ашгарлары дахил етмяк йолу иля бу йаьларын кейфиййятинин йахшылашдырылмасы сащясиндя дя иш эедирди.

137

Dəniz neft yataqlarında hasilatın artması ilə əlaqədar, neftayırma da inkişaf edir. Ötən əsrin 40-cı illərinin sonunda Sovet İttifaqında yüksək keyfiyyətli benzinə tələbat xeyli artdığı üçün SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin qərarı ilə Bakıda katalitik krekinq qurğuları kompleksinin tikintisinə başlanıldı. Artıq bir neçə il sonra texnoloji qurğular istismara verildi və 1953-cü ilin iyulun 29-da Yeni Bakı Neftayırma Zavodunun (indi Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu)) yaradılması haqqında SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin əmri verildi. 1950-ci illərin əvvələri – 60-cı illərin ortalarında Azərbaycan iqtisadiyyatının neftayırma sahəsində aparılan quruculuq işləri “ilk dəfə olaraq” kəlməsi ilə səciyyələndirilirdi. Артыг 50-ъи иллярдян башлайараг ашаьыдакы обйектляр истисмара верилмишди: АзЕТИ-4 ашгарının щазырланмасы цзря икинъи гурьу (1952); гудронун асфалтсызлашдырылмасы цзря гурьу (1953); АзЕТИ-5 ашгарынын щазырланмасы цзря гурьу (1958); йаьларын селектив тямизлянмяси цзря икинъи гурьу (1960); СБ-3 вя йа СЛ-3 ашгарынын алынмасы цчцн гцрьц (1964); трансформатор йаьларынын парафинсизляшдирилмяси цзря гурьу (1965). Емалын деструктив просесляри ясасында йени сащя – нефт-кимйа сянайеси инкишаф етмяйя башламышды. Мцщарибядян сонракы илк онилликлярдя Азярбайъанын нефт емалы сянайеси онунла сяъиййялянир ки, дистиллатларын тямизлянмяси цсуллары принсипъя дяйишдирилмядян, истещсалын интенсивляшдирилмяси вя эенишлянмяси щесабына сцртэц йаьларынын щазырланмасы щяъми тядриъян артмышды. 1956-ъы илдян етибарян сцртэц йаьларынын истещсалы тяхминян сабитляшмиш вя истещсалын бу сащясинин сонракы инкишафы мящсулун кейфиййятинин йахшылашдырылмасы истигамятиндя давам етмишди ки, бу да йаьлара, хцсусян дя mühərrik йаьларына эетдикъя даща сярт тялябляр иряли сцрцлмяси иля баьлы иди. Йаьлардан йцксяк термик сабитлик, aşınmaya гаршы давамлылыг вя с. кейфиййятляр тяляб олунурду. 1958-1965-ъи илляр ярзиндя Азярбайъанын нефтайырма заводларынын, нефт емалы иля мяшьул олан елми мцяссисялярин вя эюркямли нефтчи алимлярин наилиййятляринин мигйасыны вя ящямиййятини ашаьыдакы рягямляр парлаг якс етдирир:- iлкин емал цзря йени гурьулар инша едилмядян, йалныз мювъуд техноложи базанын дахили ещтийатлары щесабына нефт емалынын иллик щяъми бир нечя милйон тон артмышды;- yедди ил ярзиндя каталитик крекингин щяъми 2,5 дяфя йцксялмишди ки, бу да А-72 (А-66 вя А-70 бензинляри явязиня) бензининин иритоннажлы истещсалыны тяшкил етмяйя вя нефт кимйасы цчцн хаммал щазырланмасы щяъмини ики дяфя артырмаьа имкан вермишди;- pиролиз просесинин тякмилляшдирилмяси вя онун схеминин

138

дяйишдирилмяси нятиъясиндя етиленин хаммал кими мягсядли бурахылышы 7- 8 %-дян 13 %- ядяк артмыш вя мцвафиг сурятдя синтетик каучук истещсалы цчцн газ тяъщизаты йцксялмишди;- kейфиййятли сцртэц йаьларынын истещсалы да хейли артмышды, 1958-ъи илля мцгайисядя селектив тямизлямядян кечмиш йаьларын, щабеля ашгарлы йаьларын бурахылыш щяъми тяхминян 50 % йцксялмишди;- 1959-ъу илля мцгайисядя нефт мящсулларынын ихраъы 2,5 дяфядян чох артмышды. 1965-1970-ъи иллярдя ися Азярбайъандан дцнйанын 33 юлкясиня 53 адда нефт мящсулları ихраъ едилмишди;- nефт емалы вя кимйа сянайесиндя бир чох йени просесляр тятбиг едилмишди. Бир чох нефт вя кимйа мящсулларынын кейфиййяти хейли йахшылашдырылмышды;- çохлу сайда нефт емалы гурьулары инша едилиб ишя салынмышды ки, бу да щазырланан йанаъаг вя йаьларын кейфиййятинин даща да йахшылашдырылмасыны вя нефт – кимйа мящсуллары чешидинин эенишляндирилмясини тямин етмишди. Йени эцълц мцасир нефт-кимйа комплекси лайищяляnдирилмиш вя онун иншасына башланмышды. 1966-ъы илдя йаьларын фурфурол иля тямизлянмяси цзря даща бир гурьунун тикинтиси баша чатдырылмышды. Йени техника иля тяъщиз едилмиш гурьу мювъуд гурьудан ики дяфя эцълц иди. Техноложи просеся фурфуролун реэенерасийасына кюмяк едян деаерасийа хятти дахил едилмишди; тахма екстраксийа сцтуну явязиня Совет Иттифагында илк дяфя олараг реаэентдян даща йахшы истифадя олунмасыны тямин едян ротасийа контактору гурулмушду. Qaz hasilatının artması ilə eyni zamanda onun emalı da inkişaf edirdi. 1961-ci ildə isə 4,5 milyard kubmetr illik emal gücü olan Azərbaycan Qaz Emalı Zavodu (AzQEZ) istismara verilmişdir. Zavod 1957-ci ildə layihələndirilmiş və ölkəmizin yanacaq-energetika sektorunun veteran müəssisələrindən sayılır. Onun yaranması 1950-ci illərin ortalarında Qaradağda 300 milyard kubmerlik ehtiyata malik qaz-kondensat yatağının aşkara çıxarılması ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan hökumətinin elə həmin dövrdə qəbul etdiyi qərara əsasən, burada - yatağın yaxınlığında hasil olunan qazın emalı məqsədi ilə xüsusi zavod inşa edilmişdir. Zavod hasil olunan qazın təmizlənərək ölkəyə standartlara uyğun şəkildə verilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Təmizlənməmiş halda istehlaka verilən qaz ekoloji cəhətdən məqsədəuyğun sayılmadığı kimi, həm də boru və avadanlıqları sıradan çıxarmaqla onların ötürmə qabiliyyətini azaldır.  Mədənlərdən daxil olan xam qazı emal edən AzQEZ onu ölkənin qazpaylama sisteminə əhali, sənaye müəssisələri və təşkilatlar üçün təmizlənmiş və tam yararlı halda nəql edir. Emal prosesində qazdan yüngül karbohidrogenlər ayrılır ki, bunlardan da qaz benzini və maye qaz istehsal edilir. Qaradağ maye qazı balonlara doldurularaq Bakı və Abşeronun qazla zəif təchiz olunan yaşayış məntəqələrində sakinlərin məişət

139

ehtiyaclarının ödənilməsində istifadə edilir. Bu, həmçinin avtomobillər üçün də əlverişli mühərrik yanacağıdır. XXII Partiya qurultayı adına Bakı neftayırma zavodunda (BNZ) istehsal olunan yağların keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1962-ci ildən başlayaraq transformator yağlarının karbamid məhsulu ilə parafinsizləşdirilməsi qurğuları, 1966-cı ildə yağların furfrolla selektiv təmizlənmə qurğuları , 1968-ci ildən sonra mühərrik yağlarının soyuq parafinsizləşdirilməsi sexləri quruldu. 1970-ci ildə isə yağlar üçün aşqar istehsalı, qudronun maye propanla asfaltsızlaşdırılması üzrə ilk dəfə oıaraq ekstraksiya qolları əvəzinə diskli kontraktorlar tətbiq edildi. Беляликля, дизел, автомобил вя трансформатор йаьлары истещсалынын техники базасы 1970-ъи илдя дцнйа стандартларынын тялябляриня уйьун олан йаьлар щазырланмасыны тямин етмишди. Гейд етмяк лазымдыр ки, щазырланан йанаъаьын кейфиййятиня эюря Азярбайъанын нефтайырма заводлары ССРИ-нин нефтайырма сянайесинин юн ъярэяляриндя эедирди. Мясялян, яэяр1966-ъы илдя ССРИ-дя щазырланан автомобил бензининин ясас щиссяси 66 октан сайына малик идися, Бакы заводларында бцтцн автомобил бензинляринин 92 %-и 72 (о ъцмлядян мотор цсулу иля) вя тядгигат цсулу иля 76 октан сайына малик иди. Лакин щятта беля mühərrik хüsusiyyəti дə сянайенин перспектив тялябляриня уйьун дейилди. ССРИ-нин халг тясяррцфатынын инкишафынын перспектив планында даща йахшы игтисади вя чяки эюстяриъиляри иля йцксяк халис эцъя малик йени сцрятли автомобил мцщяррикляринин бурахылышы нязярдя тутулмушду. Бу мцщярриклярин сайы илдян-иля артмалы вя ялдя олан мялуматлара эюря, 1970-ъи илядяк мцщярриклярин цмуми сайынын 63 %-ни тяшкил етмяли иди. Йени мцщяррикляр цчцн йцксяк детонасийа давамлылыьына вя октан сайына малик бензин лазым иди. Гейд олунан иллярдя Азярбайъанда автомобил бензининин ясасян структурунун щесабына онун тяркибинин октан сайыны артырмаг нязярдя тутулурду. 1970-1980-ъи иллярдя бензинин октан сайынын даща да йцксялдилмяси, эюрцнцр, нефт емалы щяъминин артырылмасындан ялдя едиляъяк бензин фраксийаларынын каталитик йолла дяйишдирилмяси щесабына щяйата кечирилмяли иди.

1971-1991-ci illər. 70-ъи иллярдя Гаzаxsтанда йени зянэин нефт ещтийаты олан Мангышлаг йатаьынын ишлянмяси юз йцксяк нятиъясини вермишди. Лакин бу нефтин тяркибиндя кцкцрд бирляшмяляринин щяъми минимум сявиййядя иди вя бярк парафинляр 28 %-я чатырды. Дювлят Нефт Лайищяляшдирмя Институтунун апардыьы техники-игтисади тядгигатлар нятиъясиндя мцяййян едилмишди ки, йанаъаг балансынын тямин олунмасынын ян сямяряли йолу Азярбайъанда Мангышлаг

140

нефтинин йанаъаг кими емалы цчцн йени заводун тикинтисидир. Бу заводун тяркибиня нефтин атмосфер емалы, бензинин каталитик риформинги, дизел йанаъагларынын карбамид иля парафинсизляшдирилмяси, мазутун редцсинги гурьуларынын дахил едилмяси нязярдя тутулурду. Нефт емалынын щазырланмыш схеминя уйьун олараг газанхана йанаъаьы щасилаты 57,6 % тяшкил етмяли иди. Нефтин илкин емалы цзря ики эцълц, мцасир, комбинасийалы ЕЛОУ-АВТ-6 гурьусунун инша едилмяси планлашдырылмышды ки, бу гурьуларда да нефтин бцтцн щяъминин тяхминян 50 %-и емал едиляъякди. Щесабламаларын, еляъя дя иш тяърцбясинин эюстярдийи кими, беля ириляшдирилмиш гурьуларын иншасы сон дяряъя сямяряли иди. Нефтин илкин емалы цзря илдя 6 милйон тон эцъя малик бир гурьунун иншасы щярясинин эцъц илдя 3 милйон тон олан ики гурğu иля мцгайисядя халис ясаслы вясаит гойулушуну 32 %, метал мясряфини 47%, истисмар хярълярини 25 %, истещсал сащясини 46 % азалтмаьа вя ямяк мящсулдарлыьыны 2,4 дяфя артырмаьа имкан верирди. Фяалиййят эюстярян 9 нефт емалы заводу вя 7 вакуум гурьусу дайандырылмалы, сюкцлмяли вя онларын тутдуглары сащядя тякрар просесляри щяйата кечирян, хаммал емалынын дяринляшдирилмясини вя йцксяк кейфиййят сявиййясиня малик мящсул алынмасыны тямин едян йени инсталласийалар тикилмяли иди. Сахланылан бцтцн нефт емалы гурьулары müasirləşdirilməli, електрик дузсузлашдырма блоклары, щава иля сойудуъу апаратлар гурашдырылмалы иди. Эцъц олмайан беля цч гурьудан надир фярди кейфиййятляря малик Бакы нефтляринин вя йа нефт гатышыгларынын емалы цчцнистифадя едилмяли вя бунунла да алынан мящсул гаршысында гойулан кейфиййят тялябляри тямин олунмалы иди. Мясялян, онлардан бириндя Балаханы йаьлы, Бузовна вя Бибищейбят йцнэцл нефтляринин ардыъыл емалы щяйата кечириляряк йцксяк кейфиййятли бензин компонентляри, «АМГ-10» маркалы гыш дизел йанаъаьы, «АЙ», «МК-8» маркалы ох йаьы, 3 нювдя турбин йаьы, «СУ» маркалы машын йаьы, 38 ващидли силиндр йаьы вя саир истещсалы цчцн дистиллат сечилиб эютцрцлмяли иди. Икинъи гурьу «Нефт Дашлары» йатаьында щасил олунан нефтин емалы цчцн нязярдя тутулмушду ки, бу да кейфиййятли битумларын алынмасыны тямин едирди. Цчцнъц гурьу Пираллащы, Гала, Нефтчала, Сийязян нефтляринин гатышыьынынистифадя едилмяли вя бунунла да алынан мящсул гаршысында гойулан кейфиййят тялябляри тямин олунмалы иди.

141

Мясялян, онлардан бириндя Балаханы йаьлы, Бузовна вя Бибищейбят йцнэцл нефтляринин ардыъыл емалы щяйата кечириляряк йцксяк кейфиййятли бензин компонентляри, «АМГ-10» маркалы гыш дизел йанаъаьы, «АЙ», «МК-8» маркалы ох йаьы, 3 нювдя турбин йаьы, «СУ» маркалы машын йаьы, 38 ващидли силиндр йаьы вя саир истещсалы цчцн дистиллат сечилиб эютцрцлмяли иди. емал едиляряк ихраъат цчцн донанма мазуту щазырланмасындан ютрц нязярядя тутулмушду. Бензин истещсалында ясас диггят автомобил бензинляринин кейфиййятинин йахшылашдырылмасына йюнялдилмишди; авиасийа бензинляринин бурахылышы 3 дяфя азалдылмышды. Парафинли нефтлярин садя емалы йолу иля алынан ашаьы октанлы бензинин бир щиссяси етилен вя пропилен алынмасы цчцн Сумгайытын кимйа заводларына- инша едилмякдя олан эцълц пиролиз гурьусуна (ЕП-300), фяалиййятдя олан пиролиз гурьусуна вя бензол риформинги гурьусуна эюндярилмяли иди. Сатлыг автомобил бензининин ясас истещсалы тякрар просесляр – каталитик крекинг, риформинг, изомерляшдирмя, кокслашдырма, алкилляшдирмя просесялри нятиъясиндя ялдя едилмяли иди. Каталитик крекинг базасы эенишляндирилмяли иди. Бунун цчцн ашаьыдакылар нязярдя тутулурду:- мювъуд гурьуларын истещсал эцъц хейли артырылмагла онларын йенидян гурулмасы;- йени эцълц каталитик крекинг гурьусунун иншасы;- каталитик крекинг гурьусунун даща сямяряли селоит тяркибли катализатор тятбигиня кечирилмяси вя бу катализаторун билаваситя Йени Бакы Нефтайырма заводунда истещсалынын тяшкили. Термик крекинги щяйата кечирян гурьулар кющнялмишди вя ашаьы чешидли мящсул верян гурьулар кими истисмардан чыхарылырды. 70-ci illərdə Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyev neft sənayesinin bütün sahələrinin, o cümlədən neftayırma sənayesinin inkişafına xüsusi diqqət yetirirdi. Азярбайъан ССР Нефт-Кимйа Сянайеси Назирлийи тяряфиндян 1976-1980-ъи илляри ящатя едян X бешилликдя нефт емалы сянайесинин инкишафына даир тяртиб едилмиш план лайищяси нязярдя тутулмуш бцтцн йенидянгурма ишляринин 1980-ъи илядяк йериня йетирилмясини мягсяд гойурду.

ССРИ Нефт – Кимйа Сянайеси Назирлийи тяряфиндян габагcадан X бешиллик цчцн Azərbayacanın neft-kimya komplesinə ясаслы вясаит гойулушу нязярдя тутулса да, бу, тикинтинин lazımınca эенишляндирилмясиня имкан вермирди. Республиканын нефт заводларында йенидянгурма ишляри щямин тядбирляр

142

комплексиня дахил иди. Azərbaycan КП МК-нын октйабр (1976-cы ил) пленумундакы мярузясиндя Щейдяр Ялийев бу мясяляни «мцщцм проблем» адландырмышды. Онун тяшяббцсц иля Сов. ИКП МК «1976-1980- ci иллярдя республика сянайесинин айры-айры сащяляринин инкишафына даир Azərbaycan КП МК-нын тяклифляриня бахылмасынын nəticələri щаггында» гярар гябул етмишди. X бешилликдя нефт заводларынын ясаслы шякилдя йенидян гурулмасы ишинин щяйата кечирилмяси цчцн айрылмыш ясаслы вясаит гойулушунун həcmi ютян бешилликлярдяки фактики xərclərdən гат-гат чох иди.

Bu dövrdə onun təşəbbüsü ilə 1976-cı ildə Yeni Bakı Neftayırma Zavodunda (YBNZ) layihə gücü ildə 6 milyon ton olan nəhəng ELOU-AVT-6 qurğusu istismara verildi. Qurğunun tikintisi rekord müddətə - cəmi iki ilə başa çatdırıldı. 1980-ci ilin dekabr ayında isə həmən zavodda bu sahədə dünya lideri – ABŞ-ın “UOP” şirkətinin lisenziyalı layihəsi əsasında, “LİTWİN” (Fransa) firmasının köməkliyi ilə yüksək oktanlı avtomobil benzinləri buraxan çox mühüm bir istehsal kompleksi – gücü ildə 1 mln. ton neft məhsulu emal edən katalitik riforminq qurğusu, 1986-cı ildə isə tədrici kokslaşdırma qurğusu istismara buraxıldı.

1980-ci illəırdə isə XXII Partiya qurultayı adına BNZ-də yeni qurğuların tikintisinə başlanıldı. 1981-ci ildə bu zavodda illik gücü 6 mln. ton təşkil edən ELOU-AVT-6 neftin ilkin emalı kompleksi və yağların hidrotəmizlənməsi quğusu istifadəyə verildi.Ümumiyyətlə, 1976-1981-ъи иллярдя ашаьыдакы ясас обйектлярин тикинтиси баша чатдырылмыш вя онлар истисмара верилмишди:- YBNZ-də layihə gücü ildə 6 milyon ton olan nəhəng ELOU-AVT-6 qurğusu;- YBNZ-də SSRİ-də илк дяфя олараг катализаторун фасилясиз реэенерасийасы просесинин апарылмасыны нязярдя тутан каталитик риформинг гурьусу комплекси (хариcдян алынмыш аваданлыг дястинин базасында);- YBNZ-də лянэ кокслашдырма цсулу иля електрод коксу истещсалы цчцн гурьу комплекси;- XXII Partuiya qurultayı adına Бакы Нефтайырма заводунда ELOU-AVT-6 гурьусу комплекси (хариcдян алынмыш аваданлыг дястинин базасында);- Бакы Нефтайырма заводунда йаьларын щидротямизлянмяси цзря гурьу комплекси;- Бакы Нефтайырма заводунда хариъдян алынмыш аваданлыг дястинин базасында дуру парафинляр алынмасы цчцн «Парекс» комплекси; - Сумгайыт Ашгарлар заводунда оксидляшмяйя гаршы İNXP-21 ашгары истещсалы цчцн гурьу.

Бундан башга, X бешилликдя йаьлары сойуг 143

парафинсизляшдирмя вя асфалтсызлашдырма гурьуларынын истещсал эцъц артырылмыш (1977-1980-ъи илляр), щабеля електрик сащясини гяляви иля йуйан гурьунун, дяниз вя дямир йолу йанаъагдолдурма обйектляринин (1978-ъи ил), су мцщафизя обйектляринин (1977-1979-ъу илляр) вя саирин тикинтиси баша чатдырылмышды. 70-ъи иллярин орталарындан 80-ъи иллярин яввялляринядяк Азярбайъанда хам нефт щасилаты азалмыш, дайанмыш нефтайырма заводларынын бош галмыш истещсал эцъцндян истифадя етмяк цчцн бюйцк мигдарда хам нефт Русийа вя Газахыстандан идхал олунмушду. 80-ъи иллярин орталарында Азярбайъанда емал олунан нефтин тяхминян 40 %-и идхал нефти иди. Щазыр нефт мящсуллары дямир йолу вя Хязяр дянизиндян эями иля дашынырды. 1970-1980- ci illərdə bir-birinin ardınca “Bahar”, “Bulla-dəniz”, “Duvannı-dəniz”, “Səngəçal-Xara-Zirə”, “8 Mart” və ən nəhayət “Günəşli” kimi iri neft və qaz-kondensat yataqlarının aşkar edilməsi ilə əlaqədar Azərbaycan Qaz Emalı Zavodunun istehsal gücünün artırılması zərurəti yaranmışdı. 1991-ъы иля гядяр Азярбайъан нефт və qaz емалы сянайеси ващид халг тясярцфаты комплексинин тяркиб щиссяси кими фяалиййят эюстяряряк юлкя игтисадиййатынын истещлак тялябатынын юдянилмясиня истигамятлянмишди.

1992 –ci ildən bu günə qədər. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra 1993-cü ildə yenidən respublikaya rəhbərlik edən ulu öndərimiz Heydər Əliyev neftayırma müəssisələrində yeni qurğuların istismara verilməsinə diqqətini yönəltdi. Beləki indiki Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodunda (NEZ) 1993-cü ildə məhsuldarlığı ildə 2 mln. ton olan və yüksək oktanlı benzin istehsalını təmin edən Q-43-107M katalitik krekinq qurğusu istismara verildi. 1994-cü ildə ABŞ-ın “Petrofak” şirkəti, 1995-ci ildə isə Cənubi Koreyanın “Laki İnjinirinq” şirkəti tərəfindən 2 ədəd (hər zavodda biri) neftin ilkin emalı qurğuları ELOU-AVT-2 tikilib istifadəyə verildi. 2000-ci ildə Avstriyanın “Perner” firmasının texnologiyası əsasında dünya standartlarına uyğun məhsul istehsal edən, ekoloji cəhətdən çox təmiz yeni “Bituroks” bitum qurğusu istismara buraxılmışdır. Layihə üzrə bu qurğuda ildə istehsal olunacaq 250 min ton bitumdan 200 min tonu yol (asfalt) bitumu, 50 min tonu isə inşaat bitumudur.2001-ci ildə indiki Heydər Əliyev adına NEZ- də neft məhsullarının keyfiyyətini dünya standartları səviyyəsinə çatdırmaq məqsədilə ABŞ-ın “MERİCHEM” şirkətinin lisenziyası ilə ELOU-AVT- 6 qurğusunda yanacaqların qələvi ilə təmizlənməsi və naften turşuları xammalının istehsalı üzrə layihə gerçəkləşdirilmişdir. Bu qurğuda prosesə nəzarət və idarəetmə sistemi dünyada məşhur olan “HONEYWELL” (ABŞ) firmasının layihəsi üzrə TDS-3000 tipli müasir ölçmə və avtomatika vasitələri əsasında yenidən qurulmuş və müasirləşdirilmişdir. Həmçinin, bu firmanın texnologiyası əsasında zavodun əsas obyektlərinin mühafizə sisteminin müasir səviyyədə təhlükəsizliyini təmin edən layihə həyata keçirilmışdir. 2004-cü ildə zavodda istehsal olunan dizel yanacağının keyfiyyətini və istismar olunan qurğuların işləmə müddətlərini artırmaq məqsədilə katalitik krekinq kompleksində dizel yanacağının və qazolinın hidrogenlə təmizlənməsi

144

üçün “Hidrotəmizləmə” qurğusu istifadəyə verilmişdir.2005-ci ildə həmin zavod ilə ABŞ-ın UOP şirkəti arasında məhsuldarlığı 300 min ton/il olan ''Alkilen'' (alkilləşmə) və məhsuldarlığı 130 min ton/il olan ''Oksipro'' qurğularının alınması barədə müqavilə imzalanmışdır. ''Alkilen'' qurğusunda butan-butilen fraksiyasından texniki izoktan, ''Oksipro'' qurğusunda isə propan-propilen fraksiyasından yüksək oktanlı komponent olan oksigen tərkibli diizopropil efiri istehsal olunacaq. Bu komponentlərin əsasında hazırlanmış Aİ-95 və təyyarə benzinləri tərkibindəki rayihəli (aromatik) karbohidrogenlərin (xüsusən, benzolun) miqdarına görə Avropa standartlarına cavab verəcəkdir. Qurğuların tikintisinin 2009-ci ildə başa çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Kapital qoyuluşunun ödənmə müddəti 2,7 ildir. Göstərilən layihənin gerçəkləşdirilməsi nəticəsində benzin istehsalının həcmi ildə 340 min tona qədər artacaqdır.Bakının neftayırma zavodları onlarla (40-a yaxın) çeşiddə neft məhsullarının istehsalını mənimsəyiblər, o cümlədən avtomobil benzinləri, dizel yanacağı, təyyarə yanacağı, ilkin emal benzini , müxtəlif növ sürtgü yağları, neft koksu, mazut yanacağı, bitum və digər neft məhsulları istehsal olunur. Bu məhsullar respublikanın maye yanacağa olan tələbatını tam ödəyir və eyni zamanda xaricə ixrac olunurlar.26 mart 2001-ci ildə Azərbaycan Qaz Emalı Zavodu ARDNŞ-nin strukturundan çıxarılaraq özəlləşdirilmək üçün Dövlət Əmlak Komitəsinə verilmişdi. Lakin ötən 6 il ərzində zavoda heç bir iş adamı sahib çıxa bilməmiş, müəssisə səhmdar cəmiyyət tərəfindən idarə olunsa da onun inkişafı və müasirləşdirilməsi üçün lazımı vəsait ayrılmamışdır. Zavodun avadanlığı sıradan çıxmış, qazın emal həcmi təxminən iki dəfə aşağı düşmüşdü. Müəssisədə yaranan problemlər ölkədə həyata keçirilən Qaz Proqramının reallaşdırılmasına ciddi əngəllər törədirdi. Dövlət başçısı cənab İlham Əliyev bütün bunları nəzərə alaraq, 2 may 2007-ci ildə imzaladığı Sərəncamla zavodun öz əvvəlki sahibinə - Dövlət Neft Şirkətinə qaytarılması haqda qərar qəbul etmişdir. Əgər, 2006-cı ildə Azərbaycan Qaz Emalı Zavodu emal üçün 2 milyard 846 milyon kubmetr qaz qəbul etmiş, ondan 18 min ton qaz benzini və 15 min 670 ton maye qaz emal etmişdisə, yaxın illərdə bu göstəricinin iki dəfə artırılması nəzərdə tutulur. Dövlət Neft Şirkəti zavodu balansına götürdükdən dərhal sonra müəssisədəki əsas avadanlıq və texnoloji qurğuların rekonstruksiyasına başlamışdır. Müəssisənin “Günəşli” yatağından əldə edilən qazla təmin edilməsi üçün ötürmə qabiliyyəti 5,5 milyon kubmetr olan Neft Daşları-Bahar qaz kəməri çəkilmişdir. ARDNŞ-nin emal sahəsinin inkişafı konsepsiyası zavodun yaxınlığında yeni, dünya səviyyəsində müasir texnoloji avadanlıqlarla təchiz edilmiş qaz emalı zavodunun inşasını nəzərdə tutur. Yeni müəssisənin tikintisinə təxminən 4 il vaxt sərf olunacaq. Hazırda fəaliyyətdə olan zavodun işinin dayandırılması nəzərdə tutulmayıb. Zavodun emal gücündən tam həcmdə istifadə edilir.

145

9. Azərbaycan neft və qazının nəqlininin inkişaf mərhələləri

Neftin hələ qədim dövrlərdən Abşerondan başqa ölkələrə daşınması hamıya məlumdur. Bu barədə məşhur tarixçilər və səyahətçilər Prisk Paniyiski (V əsr), Əhməd Əl-Bəlazuri (IX əsr), Əbu-İshaq əl- İstəxri (X əsr), Əbul Həsən Əbu Əli ibn Hüseyn Məsudi (X əsr), Marko Polo (XIII əsr), Həmdullah Qəzvini (XIV əsr), Jurden Katalani de Severak (XIV əsr), Adam Elşleqer (Oleari) (XVII əsr), Eqelbert Kempfer (XVII əsr) və d. yazmışlar. Məlumdur ki, uzun müddət ərzində bu ən sadə - dəvə karvanları ilə həyata keçirilirdi.

1857 -1921-ci illər. XIX əsrin ikinci yarısından Abşeronda hasilatın artması ilə neft və neft məhsullarının daşınma həcmi artırdı, çatdırılma üsulları isə mükəmməlləşirdi. Mədənlər yarandıqca nefti əvvəlcə ağac çəlləklərə və ya dəri tuluqlara doldurur, arabalara və ya dəvələrə yükləyib kəndlərə və ən uzaq yaşayış məntəqələrinə çatdırırdılar. Gecə-gündüz karvan yollarında zıngırovların səsi gəlirdi. Arabaçılar sutka ərzində dayanmadan nefti mədənlərdən şəhərə - neftayırma zavodlarına daşıyırdılar. Getdikcə daha çox çəllək tələb olunurdu və Bakı yavaş-yavaş çəllək sexinə çevrilməyə başladı. Yaşayış məhəllələrinin içərisində, küçələrdə, döngələrdə səhərdən axşama kimi çəllək düzəldirdilər.Çəlləklərdən axmanın qarşısını almaq üçün onların içini kerosində həll olunmayan kitrə (taxta yapışqanı) ilə örtürdülər. Qızdırılmış maye yapışqanı çəlləyin içinə tökür və onu diyirlədərək iç divarin və dibin nazik qat kitrə ilə örtülməsinə nail olurdular. Bəzən yapışqan əvəzinə duru şüşədən də istifadə olunurdu. Yolu keçənlər daima çənbərlər isladılan gölməçələrdə batırdılar. Şəhəri ağcaqanadlar və milçəklər bürümüşdü. Sabunçu vağzalından Quba meydanına qədər olan

146

küçənin adını eləcə Çəllək küçəsi qoymuşdular. Onun hər iki tərəfində çəllək sexləri var idi.

Bəzən bu üsul ilə nefti hətta uzaq dövlətlərə də yollayırdılar. XIX əsrin 70-ci illərinədək Rusiyanın mərkəzi hissəsinə Bakıdan nefti böyük 20 pudluq ağac və ya dəmir çəlləklərdə, əsasən ağacdan düzəldilmış kiçik, iki – bəzən üç ölçülü 10 puddan 15 pudacan yelkənlı gəmilərdə səmərəsiz və uzun bir yolla – 600 mil Xəzər dənizi ilə Həştərxanacan, sonra kərəçilərə (barjalara) boşaldılmaqla Volqa çayı boyu yuxarı ta dəmir yolu ilə kəsişən hər hansı məntəqəyəcən daşıyır, sonra isə vaqonlara yükləyərək daha uzaqlara aparırdılar. Neftin çəlləklərə doldurulması və nəqli zamanı böyük itkilərə yol verilirdi, bəzən bu rəqəm neftin çəkisinin 11%-ni təşkil edirdi. Həmçinin gəmi böyük yük götürə bilmirdi və çəlləklər geri qaytarılmırdı. Özlərinin ağırlığı və gəmilərin ambarlarının həcmlərindən tam istifadə olunmaması üzündən, çəlləklər daşınma xərclərini 25% artırırdılar. Çəlləklər gəminin ambarına əl ilə yüklənirdi. Yük boşaltma-doldurma xərcləri çox böyük idi. Çəlləklər özləridə heç də ucuz başa gəlmirdilər. Neft məhsullarının tara ilə daşınmasında onun qablaşdırılması malın özündən baha başa gəlirdi. Bundan başqa, kerosinin və neftin maye daşıyan kiçik həcmli ağac gəmilərdə nəqli yanğınla əlaqədə də təhlükəli idi. Digər tərəfdən “neft məhsulları gövdədən rahat süzülürdülər və bununlada suyu və balıq tutulan yerləri korlayırdılar”.

Artmaqda olan Bakı neftini Rusiya bazarlarına dəniz yolu ilə nəql etmək zəruriliyi XIX əsrin 70-80-ci illərində Xəzər maye daşıyan donanmasının yaranmasına və inkişafına gətirib çıxardı. Bu istiqamətdə ilk addımlar artıq XIX əsrin 60-cı illərində atılmışdı. 1864-cü ildən Xəzərdə üzən köhnə konstrusiyalı yelkənli gəmiləri sökərək ağac yerinə satmağa başladılar, əvəzində isə “gəmi arxitekturasının bütün qaydalarına uyğun “bəyaz iki-üç dorlu yelkənli gəmilər (şxunalar)” inşa etməyə başladılar. 1866-ci ildə Xəzərdə neft daşıyan 16 şxuna, 1868-ci ildə isə 40 şxuna üzürdü. Yelkənli gəmilərin yeni konstruksiyası sürətlə hərəkət edirdi, Həştərxana daha çox reys edir və yük götürürdülər ki, bu da neft daşınmasına görə dəniz fraxtını qismən də olsa azaltdı. XIX əsrin 50-60-cı ıllərindən Xəzərdə Bakı neftinin daşınmasında buxar gəmiləri

(paroxodlar) də iştirak edirdilər. “Qafqaz” (1857-ci il), “Drujina” (1858-ci il), “Qu quşu” (1863-cü il), “Brılkin və K°” (1865-ci il) və b. paroxod cəmiyyətləri bu dövrə aiddir. Lakin neft buxar gəmilərində az miqdarda daşınırdı. Bakı neftinin Rusiyaya dənizlə daşınmasının inkişafina maye daşıyan gəmilərin ixtira

edilməsi təkan verdi. Dünyada ilk dəfə Həştərxanlı tacirlər – Nikolay və Dmitri Artemyevlər neftin nəqlini maye daşıyan gəmilərdə həyata keçirməyə başladılar. 1873-cü ildə onlar özlərinə məxsus “Aleksandr” gəmisini neftin doldurulmasına (под налив) üyğunlaşdırdılar, onun ambarında bu məqsədlə “dəmir hovuz”, yəni metal çən yerləşdirdilər. Neft gəmiyə nasosun köməyi ilə vurulur və boşaldılırdı. Tezliklə Artemyevlər yelkənli gəmilərinin bir hissəsini bu yolla neft məhsullarının

daşınmasına uyğunlaşdırdılar. Artıq 1874-cü ildə volqalı sahibkarlar V.I.Raqozin və M.İ.Şipovun , 1875-ci ildə isə “Drujina”, “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətlərinin yelkənlı gəmiləri neftin və neft məhsullarının daşınmasını Artemyevlərin üsulu (под налив) ilə həyata keçirməyə başladılar. 1877-ci ildə Xəzərdə 12 maye daşıyan yelkənli gəmi üzürdü. Maye daşıyan gəmilər çox əlverişlı idilər və hətta firtınada da axma vermirdilər. Neftin

147

gəmiyə vurulması əməliyyatını sürətləndirmək üçün güclü büxar nasosları tətbiq etməyə başladılar ki, bu da neftin dəniz nəqlinin yaxşılaşdırılmasına yardım göstərdi. 1878-ci iləcən yalnız xam neft və neft qalıqları bu yolla daşınılırdı. Bakı neftayırma zavodlarının əsas məhsulu olan kerosini isə yanğından və korlanmadan ehtiyat etdikləri üçün Rusiyaya yelkənli gəmilərdə çəlləklərdə daşıyırdılar. 1878-ci ildə Bakı neft cəmiyyəti kerosini dəmir yeşiklərdə daşımağa cəhd göstərmişdi, lakin aşınmadan məhsul korlandığı üçün bu təşəbbüs uğurlu alınmadı. Həmin vaxtda “Branobel” şirkəti, “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyəti və b. kerosini taralarda buxar gəmilərində daşımağa başladılar, lakin bu yalnız malın çatdırılmasını sürətləndirdi və kerosinin dənizlə daşınmasına elə bir yaxşı təsir göstərmədi. Neftin mədənlərdən daşınması sahəsində də yavaş-yavaş dəyişikliklər baş verirdi. XIX əsrin 70-ci illərinədək nefti arabaçılar tuluqlarda və ya çəlləklərdə daşıyırdılar. Abşeronda neft hasilatının intensivləşməsi ilə onun mədənlərdən, həmçinin neft və neft məhsullarının öklədən daşınması məsələsi çox vacib oldu. Artıq orta əsrlərdən qalan mövcud nəql etmə vasitələri sənaye üsulu ilə çıxarılan neftin sürətlə artan həcminin tələblərinə cavab vermirdi. Qeyd etmək gərəkdir ki, hələ IV əsrdə çinlilər quyulardan məhsulu bambukdan düzəldilmiş borular vasitəsilə duz mənbələrinə nəql edirdilər. 1863-cü ildə D.İ.Mendeleyev də yazırdı: “ nefti həm zavoda, həmdə gəmilərə ötürmək üçün neft quyularından zavoda, zavoddan isə dənizə xüsusi borular çəkmək gərəkdir”. Bununla əlaqədar, Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi” qəzetinin 1 yanvar 1877-ci il tarixli nömrəsində yazırdı: “Balaxanıdan neft tədqiri zavodlarına məsafə 7-8 verstdir (7,5-8,5 km), arabaçılar neftin daşınmasına 5 qəp. və daha çox alırlar və yaxşı qazanc əldə edirlər. Deyirlər, ötən il arabaçılar sahibkarlardan daşımağa görə yarım milyon rubl alıblar. İndi iki şirkət yaradıblar. Birisi neftin mədənlərdən zavodlaracan dəmir borularla buraxmaq, digəri – dəmir yolu çəkmək istəyir. Nefti yerüstü borularla ötürmək istəyən şirkət artıq dövlətdən müvafiq icazə alıb və tezliklə işlərə başlayacaq. Xərclər təqribən yüz min rubl olacaq. Dəmir yolu çəkmək üçün yüz min yığıblar, lakin bir o qədər də tələb olunur”.

Beləliklə, 1878-ci ildə Rusiyada ilk dəfə Nobellər ailəsi Balaxanı neft mədənlərini Bakıdakı neftayırma zavodu ilə birləşdirən 8,5 verst (9 km) uzunluğunda, diametri 3 düym (76,2 mm), gündəlik ötürmə qabiliyyəti 80000 pud (təqribən 5000 ton) olan buxar nasoslarla təchız olunmuş neft boru kəmərini çəkdirdilər (layihənin müəllifləri və icraçıları məşhur mühəndis A.V.Bari və istedadlı mühəndis V.Q.Şuxov idi). Boru kəməri bir-birinə muftalarla (bilərziklərlə) və kərtməli (yiv açılmış) boru ucluqları ilə birləşdirilmış dəmir borulardan düzəldilmişdi. Boru kəmərinin nə dərəcədə əhəmiyyətli və səmərəli olduğunu yalnız bu dəlil göstərirki, neftin 1 pudunun kəmərlə nəqli 1 qəpiyə, araba ilə nəqli 9 qəpiyə başa gəlirdi. 1878-ci ilin sonunadək bu boru kəməri ilə 841 min 150 pud neft vurulmuşdusa, 1879-cu ildə bu həcm artıq – 5 milyon 583 pud təşkil edirdi. Əgər 1876-cı ildə Nobellərin şirkəti Bakıdan 6 min 248 pud neft aparmışdısa, 1879-cu ildə - 551 min 428 pud kerosin və 466 min 673 pud neft qalıqları ixrac edilmişdi.

Bu cür tez və iri nailiyyət yerli sənayeçilərin neftin boru ilə nəqlinə olan mühafızəkar münasibətlərini sarsıtdı. “Branobel” mədənlərdən neftin nəqli üçün sifarişlər almağa başladı və xidmətə görə hər puda 5qəp. almağı qəbul etdi. Bir çoxları özlərinin neft

148

kəmərlərini çəkmək barədə düşünməyə başladılar. 1879-cu ildə A.Bari (yeni ışə başlamış “Bari, Sıtenko və K°”) və V.Şuxov Q.Lianozovdan 11,5 verst (12,26km) uzunluğunda neft kəmərinin çəkilməsi barədə sifariş aldı, layihəni tərtib etdi və həyata keçirməyə başladı. Bu ikinci neft boru kəmərinin tikintisindən sonra Mirzəyev, Kokorev və Benkendorfdan da sifarişlər alındı. 1884-cü ildə Balaxanı mədənlərini Bakı neftayırma zavodları ilə 5 neft boru kəməri birləşdirirdi və onların ümumi ötürmə qabiliyyəti gün ərzində 200 min pud idi. Bütün bu neft kəmərləri istedadlı mühəndislər A.Bari və V. Şuxovun rəhbərliyi və nəzarəti altında inşa olunmuşdular. Bundan başqa, on səkkiz ay ərzində (1878-ci ilin sonu – 1880-ci ilin ortaları) şəhərdən Sabunçu və Suraxanı mədənlərinə uzunluğu 26 km olan dar dəmir yolu çəkilmışdi. Neft və neft məhsullarının, xüsusən kerosinin daxili bazara dəniz və çay yolları ilə geniş şəkildə çıxarılması gəmi tikintisində yeni texniki qərarlar qəbul etməyi tələb edirdi. 1878-ci ilin yanvarında L.Nobel İsveçin “Motala” gəmiqayırma zavodunun direktoru Sven Almkvistlə (1840-1932) “Yotaverken” tərsanəsində dünyada “Zoroastr” ( gəminin adı atəşpərəstlərin peyğəmbəri Zərdüştlə bağlıdır) adlı ilk neftdaşıma gəmisinin inşaası barədə müqavilə imzaladı.Gəminin layihəsinin cizgiləri L. Nobelin özü tərəfindən hazırlanmışdı, lakin ona S. Almkvistdə müəyyən təkliflər daxil etmişdi. “Zoroastr” gəmi-tankeri XIX əsrin texniki möcüzələrindən biri idi: uzunluğu – 184 fut (56 m) və eni – 27 fut (8,2 m) olan polad gövdəyə, 9 fut (2,7 m) suya oturma dərəcəsinə malik idi. Yükgötürmə qabiliyyəti - 8 ədəd qoyma çəndə (sonralar neft birbaşa gəminin gövdəsinə doldurulurdu) yerləşdirilən 15 min pud (247 ton) kerosin təşkil edirdi, maşınların gücü isə 290 a.q. bərabər idi və gəmi Xəzər dənizində üzmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. [“Zoroastr” gəmisi uzun illər fəaliyyət göstərdi və bəzi müəlliflərin məlumatına görə (M.Mirzəyev, M.Mirbabayev) 1949-cu ildən dünyada ilk dəfə açıq dənizdə “Neft Daşlarında” qazıma işlərinə başlayarkən adanı yüksək dəniz dalğalarından müəyyən qədər qorumaq və adada qalıb işləmək üçün onun ətrafında (1949-1951-ci illərdə) suya batırılan 7 gəmi (“Çvanov”, “Qubanov”, “Soyuz Vodnikov”, “Roza Luksemburq”, “Klara Setkina”, “Qaliley”) arasında “Zoroastr” gəmi-tankeri də var idi. Ona görə də ilk vaxtlar buranı 7 gəmi adası adlandırırdılar (lakin X.Yusifzadənin dediyinə görə sonralar 2 və ya 3 gəmi, o cümlədən ola bilər “Zoroastr” sudan çıxarılır və Nargin (Böyük Zirə) adasına gətirilərək orada dənizə batırılır). Ancaq B.Bayramovun “Neft Daşları. Tufanlar qoynunda həyat” adlı kitabında batırılan 7 gəminin arasında “Zoroastr” gəmisinin adı çəkilmir (“Çvanov”, “Poseydon”, “Klara Setkina”, “Apostol Pavel”, “Sovet Gürcüstanı”, “Yakov Zevin”, “Terek”. Həmçinin göründüyu kimi bu gəmilərin adları ilə yuxarıda sadalanan gəmilərin adları arasında bəzi uyğunsuzluqlar mövcuddur). Buda belə bir rəy yaradır ki, ya bu gəmi “Neft Daşlarında” baırılmayıb, ya sovet dövründə onun adı dəyişdirilib və batırılan gəmilərdən hansınınsa keçmiş adı “Zoroastr” olub. Ümumiyyətlə, “Neft Daşları” rayonunda sonralar da balansdan sılınmış gəmılərlə bırgə 20 ədəd gəmi batırılmışdır].

“Zoroastr” gəmisinin ardınca “Branobel” şirkəti tərəfindən “Məhəmməd”, “Musa”, “Spinoza”, “Darvin”, “Nordenşeld”,”Linney”, “Budda”, “Quran”, “Talmud”, “Xilasetmə”və s. neftdaşıyan gəmilərin daxil olduğu donanma yaradıldı. Sonralar Rusiyanın daxili suları ilə digər firmalara məxsus gəmilərdə üzürdü. Məsələn, Alfons Rotşild tərəfindən 1898-ci ildə yaradılmış Mazut” ticarət-nəqliyyat cəmiyyətinin Xəzəedə

149

13 tankeri: “Bibi Heybət”, “ Aleksandr Kolesnikov”, “Nikolay” və d., həmçinin “Ventyur”, “Çələkən” və s. paroxodları var idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, buxarla işləyən maye daşıyan gəmilərin üstünlüyünə baxmayaraq, XIX əsrin 80-ci illərində Xəzər üçün əsasən yelkənli mayedaşıyan gəmilər inşa olunurdu. 1889-cu ildə Xəzər mayedaşıyan donanması 275 yelkənli (4 mln. pud həcmində) və cəmisi 28 buxar (1 mln. pud həcmində) gəmilərindən ibarət idi. Özü də buxar mayedaşıyan gəmiləri əsasən kerosin, yelkənlılər isə - xam neft, bir də sənaye və nəqliyyatın ehtiyacı üçün tələb olunan neft qalıqlarını daşıyırdılar. 1890-cı ilədək mayedaşıyan donanma Xəzər dənizində üzən gəmilərin dörddə birini təşkil edirdi. Buxar və yelkənli donanma ilə yanaşı XIX əsrin 90-cı illərində Nobellər, «Qafqaz və Merkuri” cəmiyyəti, həmçinin bəzi gəmi sahibləri həm də dəniz şəraiti üçün mayedaşıyan neft kələçiləri (barjaları) inşa etməyə başladılar. Xəzərdə mayadaşıyan donanmanın ən çox artımı XIX əsrin 90-cı illərinə təsadüf edir. Bu illərdə əsas neft məhsulları yalnız mayedaşıyan gəmilərlə həyata keçirilirdi, tara da isə yalnız sürtgü yağları, benzin və d. tez alışan mallar daşınırdı. Xəzərdə mayedaşıyan gəmilərin artmasında əsas ənənə buxar donanmasının güclənməsi və yelkənli donanmanın sıxışdırılıb çıxarılması idi. 1890-cı ildə Xəzər mayedaşiyan donanmasına 13, 1894-cü ildə - 24, 1896-1898-ci illərdə - 22 yeni buxar gəmiləri daxil oldu. 1900-cu ildə buxar gəmilərinin sayı 134 əd. təşkil etmışdi və bu halda yelkənli gəmilərin sayı azalması baş verirdi – 1890-cı ildəki 284 vahiddən, 1898-ci ildə 205 vahidədək azaldı. Bu dövrdə Nobellər neftin dəmir yolu ilə daşınması üçün metal vərəqdən hazırlanmış çənlərin- sisternaların düzəldilməsinə başladılar. İlk dəfə vaqon-sisternalar 1879-cu ildə Bakı-Balaxanı dəmir yolunda (bu dəmir yolu üçün ilk vaqonlar Kolomensk maşınqayırma zavodunda hazırlanmışdır), sonra isə 1880-ci ilin yanvarında Abşeronda tikintisi başa çatmış Zaqafqaziya dəmir yolunun neft sahəsində istifadəyə verildilər. 1879-1883-cü illərdə burada ildə 12 mln. pud neft daşıyan 462 vaqon-sisterna istismar olunurdu. 1883-cü ildə Zaqafqaziya dəmir yolunun Bakı sahəsinin açılması ilə Bakıdan neft yüklərinin bir hissəsi bu yolla, xüsusən xaricə daşınmağa başladı. 1886-cı ildə bu dəmir yolunda ildə 14 mln pud neft daşıyan 1212 dövlət vaqon-sisternası istismar olunurdu. Neft sahibkarlarının təzyiqı altında 1886-cı ildə hökumət Zaqafqaziya dəmir yol idarəsinə fərdi şəxslərin də vaqon-sisternalarının bu yola gətirilməsinə müqavilə bağlamağa icazə verdi ki, bundan da əsasən iri şirkətlər istifadə etdilər. 1886-cı ilin martında “Branobel” şirkəti dəmir yolu idarəsi ilə 500 vaqon-sisternanın gətirilməsi barədə müqavilə imzaladı ( 1881-1887-ci illərdə Nobellər və dıgər neft sahibkarları Sormovo, Putilov və b. zavodlarda iri partiyalarla – 400-500 ədəd vaqon sisternalar sifariş etdirdilər ki, bu da Rusiyada vaqon tikintisinin inkişafına yardım etdi). 1887-ci ilin əvvəllərində «С.М.Шибаев и К°» ortaq şirkəti, Xəzər-Qara dəniz neft sənaye və ticarət cəmiyyəti (hər bir 300 vaqon-sisterna) və b. şirkətlər oxşar müqavilələr imzaladılar. 1890-cı ildə Zaqafqaziya dəmir yolunda dövlətə məxsus 1212 vaqon-sisternadan əlavə 4282 şəxsi vaqon-sisternalar da var idi. Lakin buna baxmayaraq neft və neft məhsullarının yanız az bir hissəsi Rusiyanın Avropa hissəsinə gedib çatırdı. Ona görədə 1897-ci ildə Rusiya hökuməti dəmir yolunun Port-Petrovskdan (indiki Maxaçqala) Dərbəndədək sə sonra Bakıyadək uzadılmasını qərara aldı. Dəmir yolunun tikintisi üzrə işlərə 1897-ci ilin martında başlanıldı və 1900-cu

150

ildə bu uşlər tamamilə başa çatdırıldı. Bununlada Bakı Rusiyanın bütün dəmir yol şəbəkəsi ilə bağlanmış oldu ki, bu da Rusiyaya neftin dəmir yolu ilə daşınmasının artırılmasına imkan verdi. Beləliklə, XIX əsrin 80-90-cı illərində Bakı nefti nəinki Rusiya dəmir yollarının ümumi yükdaşımasında layqli yer tutdu, həmçinin onların vaqon heyyətinin artmasına təsir göstərdi. Belə möhtəşəm texniki məsələlərin həlli, Bakının neft məhsullarını paytaxtlara və böyük şəhərlərə iri həcmlərdə daşımağa və bu yerlərdə səmərəsiz şəkildə neft məhsulları saxlanılan taxta çəlləkləri nəhəng dəmir çənlərlə (rezervuarlarla) əvəz etməyə imkan verdi. Nəticədə bu illər neft və neft məhsullarının saxlanılmasında da köklü dəyişikliklər baş verdi. Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllər Abşeronda nefti həcmi 200 funt (1F ~ 0,41 kq) olan və neft buruğunun yanında yerləşən ağac çənlərdə saxlayırdılar. Güclü fontan zamanı yeraltı anbarlar 2 saata dolur, bu halda neft yerə hopur və buxarlanırdı. Böyük itkilərlə nəticələnən belə saxlama üsulun səmərəli olmadığını nəzərə alan “Branobel” şirkəti A.Brinin tikinti şirkəti ilə sıx əməkdaşlıq edərək dünyada ilk dəfə Rusiyada (Bakıda) dəmir gövdəli silindrik rezervuarlar-neft anbarları və rezervuar xıdməti yaratmağa başladılar. Neftin və neft məhsullarının saxlanılması məsələsi V.Şuxov tərəfindən iri pərçimlənmiş metal rezervuarlar yaratmaq yolu ilə məharətlə həll edildi (Bütün Rusiyada 20 mindən çox belə rezervuarlar inşa edilmışdi və onların konstruksiyası bu günədək qalmaqdadır). Beləliklə, 1881-ci ildə “Branobel” şirkəti Bakıda və həmçinin Həştərxanda, Samarada, Moskvada, Kazanda, Rıbinskdə və Rusiya imperiyasının digər şəhərlərində böyük rezervuar parklarına malik idi. Mədənlərdə, zavodlarda və Nobellərə məxsus çoxsaylı anbarlarda tikilmiş bu rezervuarlarda demək olar ki, bütün neft məhsulları (kerosin, yağ və s.) saxlanılırdı. Özüdə hər çənin üzərində “Товарищество бр. Нобель” sözləri yazılmışdı. Və nəticə özünü çox gözləməyə qoymadı: neftin və neft məhsullarının yaxşı təşkil olunmuş saxlanılması və nəqli Nobellərə Bakıda və Rusiyada neft işində liderliyi ələ almağa, Rusiya ərazisində ilk dəfə özlərinin nəqliyyatla, neft bazaları ilə təchiz olunan və firma nişanı ilə qablaşdırılan neft məhsullarının satış şəbəkəsini yaratmağa imkan verdi. XIX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində digər iri şirkətlər də (Rotşildlər, Şibayev,

Tağıyev, Mantaşev və b.) mədənlərdə hər biri 30 puddan 100 pudadək həcmdə olan dəmir rezervuarlar tikməyə başladılar və onların sayı ilbəil artmağa başlamışdı. 1885-ci ildə Bakı neft mədənlərində 100, 1889-cu idə -250, 1896-ci ildə - 349, 1898-ci ildə - 509 və nəhayət 1899-cu ildə - 579 dəmir rezervuarlar istismar olunurdular. Dəmir rezervuarların inşasına yalnız iri şirkətlərin gücü çatdığı üçün, XIX əsrin sonlarında neftin böyük bir hissəsi hələ də torpaq, daşla hörülmüş və ağacdan düzəldilmış anbarlarda saxlanılırdı. 1898-ci ildə Bakının neft mədənlərində ümumi həcmi 112,5 mln. pud olan müxtəlif cürə 1192 sayda örtülü və üstü açıq anbarlar var idi və onlardan yalnız 509 ədədi (10,7 mln. pud) dəmir rezervuarlar idilər. 1899-cu ildə də mədənlərdə olan neft ambarlarının ümumi həcminin (114 mln. pud) 72% - i (82,7 mln. pudu) torpaq ambarların payına düşürdü. Neft sənayesinin inkişafı və onun məhsullarının istehlak bazarının genişlənməsi ilə əlaqədar XIX əsrin 80-90 -cı illərində Bakıdan onların ümumi daşınmasının həcmi xeyli artdı. 1884-cü ildə Bakı neft rayonundan bütün istiqamətlərdə - 65,4 mln. pud, 1890-cı

151

ildə - 190 mln. pud, 1895-ci ildə - 284,4 mln. pud və 1900-cu ildə - 443,1 mln pud neft məhsulları daşınmışdı ki, bu da illik neft istehsalının həcminin 70-80% -ni təşkil edirdi. Hasil olunmuş neftin qalan hissəsi Bakı neft rayonunun sənayesi tərəfindən yanacaq qismində istifadə olunmuşdu. Neft məhsullarının ümumi həcminin böyük hissəsi Bakıdan Rusiyaya əvvəldən su yolu ilə göndərilirdi. XIX əsrin 80-90 -cı illərinin axırından bu istiqamətdə Bakı neft rayonunun bütün məhsullarının 70-80% bu istiqamətdə aparılırdı. Bu baxımdan Rusiya XIX əsrin 80-ci illərində Baki neftinin ən böyük istehlakçısı idi. Bu, hər şeydən öncə, Rusiyanın sənayesi və nəqliyyatı üçün yanacaq qismində neft qalıqlarının daşınmasının həcminin artması ilə əlaqədar idi. XIX əsrin 90-cı illərdə Volqa donanmasının əsas yükü Bakı nefti olduğu üçün o sürətlə inkişaf edir. Volqa üzərində neft məhsullarını daşımaq üçün çoxlu sayda barjalar tikilir. 1881-ci ildə “Branobel” şirkətinin sifarişi ilə İsveçdə 40 və 50 min pud yükgötürmə qabiliyyəti olan ilk çay çarxlı tankerlər “Kalmık” və “Tatarin” və iki metal mayedaşıyan barja - “Nadejda” (Ümid) və “Vera” (İnam) tikilb istifadəyə verildi. Onların hamısı yalnız ağ neftin (kerosinin) daşınması üçün ayrılmışdı. Böyük həcmli dəmir barjalar (hündürlüyü 150 metr və eni 20 m) demək olar ki, ağ neft itkisinə yol vermirdi və ağac barjalardan iki dəfə uzunömürlü idilər, lakin çox baha başa gəlirdilər.Ona görə də XIX əsrin sonunda onlar yalnız iri şirkətlərdə: “Branobel”, “Qafqaz və Merkuri”, “Xəzər-Qara dəniz cəmiyyəti”, “S.M.Şibayev”, “M.Nağıyev”, “Ş.Əsədullayev” və bu səviyyədə olan digər şirkətlərdə var idilər. XIX əsrin sonuna Xəzər və Volqa donanmalarının yaranması və inkişafı neft yanacağını Bakıdan Rusiyanın böyük şəhərlərinə çatdırmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, həmçinin Volqayanı gəmiqayırma və gəmi təmiri sənayesinin inkişafına kömək edirdı. XIX əsrin 80-90-cı illərində Xəzər və Volqa donanmalarının yaranması xeyli miqdarda Bakı neftin Rusiyanın müxtəlif sənaye mərkəzlərinə daşımağa imkan verdi. Rusiya imperiyasının neft sənayesinin 1880-1890-cı illərdə əldə etdiyi ən böyük nailiyyət Bakı neftinin və kerosininin dünya bazarına yol tapması oldu. Bakı kerosinin ixracı barədə ilk məlumatlar 1881-ci ilə aiddir. Lakin Baltik dənizi vasitəsilə İngiltərəyə, Almaniyaya, Belçikaya və Fransaya gətirilmış bu kerosinin nə həcmi, nə də ki, qiyməti barədə məlumat yoxdur. 1883-cü ildə Rotşildlər Bakıda maliyyə-kredit əməliyyatlarını həyata keçirmək və neftin satışı, xüsusən onun xarici bazarlara çixarılması ilə məşğul olmağa başlayırlar. Ona görədə Rotşildlər Bunkenin və Palaşkoviskinin başladıqları Bakı-Batum dəmiryolunun tikintisinin başa çatdırılmasına borc pul verdilər. 1883-cü ildə Bakı-Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə verildi. Bu dəmir yolu neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac olunması üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyırdı. Əvvəllər Osman imperatorluğunun tərkibində olan, 1878-ci ildən isə Rusiya imperiyasinin tərkibinə salınmış, kiçik bir yaşayış məntəqəsi olan Batum isə Bakı neftinin hesabına tez bir zamanda sürətlə inkişaf edərək dünyanın ən iri limanlarından birinə çevrildi. Batum limanından ixrac olunan məhsulların 85-90%-ni neft və neft məsulları təşkil edirdi. Bakının neft məhsullarının Qara dənizə çıxması ilə neft ixracının xüsusiyyətində də xam neftin hazır neft məhsullarına (kerosin və mazut) dəyişdirilməsi baş verdi. 1886-ci ilin iyun ayında ilk dəfə “Cвет” (Nur) neft tankeri Bakı kerosinini Londona çatdırdı. 1888-ci ildən Bakı kerosini Türkiyəyə, həmçinin Hindistana, Çinə, Yaponiyaya və b. ölkələrə gətirildi.

152

Dünya bazarında Bakı kerosini uğurla amerika kerosini ilə rəqabət aparırdı, onu Rusiya bazarından tamamilə sıxışdırıb çıxarmaqla yanaşı, Qərbi Avropa bazarlarında da mövqeini möhkəmləndirirdi. Beləki, 1901-ci ildə Batum limanından 74,4 mln. pud, 1902-ci ildə isə 78,3 mln. pud neft və neft məsulları ixrac edilmişdi. 1903-cü ildə Rusiyadan İngiltərəyə göndərilən kerosinin həcmi ABŞ- dan gətiriləndən 9% çox olmuşdu. 1889-1903-cü illər ərzində Rusiyadan Almaniyaya aparılan kerosinin həcmi 8,9% artaraq 18,25% təşkil etmişdi. 1901-ci ildə Rusiya imperiyası Bakı neftinin hesabına dünyada hasilatda birinci yerə çıxdı. Lakin o dövrdə dünya bazarında birincilik xammalın həcmi ilə deyil, o illər bu bazarda başlıca məhsul sayılan kerosinin (ağ neftin) həcmi ilə müəyyən edilirdi. Hələ neft sahibkarlarının birinci qurultayında göstərilirdi ki, əgər Bakının neft sənayesi öz məhsulunu Avropa bazarına çıxara bilərsə, yalnız, o halda regionda üstün mövqe tutan Bakı transmilli sənaye şəhəri ola bilər. 1882-сi və 1886-cı illərdə neft hasilatının istehlakinda yaranmış ciddi böhranlar, neft məhsullarının dünya bazarına çıxarılması yollarının həll edilməsini tələb edirdi. İlk növbədə Zaqafqaziya dəmir yolunun çəkilməsi zəruriliyi, məhz Bakı neftinin və neft sənayesi məhsullarının ardıkəsilmədən xarici bazarlara çıxarılması tələbatından irəli gəlirdi. Hətta daxildə neftin daşınmasında belə böyük problemlər mövcud idi. Belə ki, neft mədənləri neftayırma zavodlarının cəmləşdiyi Bakının yaxınlığında yerləşsə də neftin zavodlara çəlləklərlə daşınması neftin satış qiymətindən iki dəfədən çox qiymətə başa gəlirdi- xam neftin 1 pudunun qiyməti 4 qəpik idisə, daşınma qiyməti 8, bəzən 9 qəpiyə çatırdı. Bununla əlaqədar, 1878-ci ildə Bakıdan onun ətrafındakı neft mədəni rayonunadək Zaqafqaziya dəmir yolunun “Neft sahəsi” adlandırılan hissəsini çəkmək qərara alındı. 1880-ci ilin yanvarında istismara verilən bu dəmir yolu sahəsi neft mədənlərini neftayırma zavodları ilə və Xəzər dənizinin Bakı limanındakı körpü ilə birləşdirdi. 1883-cü ildə isə bu yol Zaqafqaziya dəmir yolunun Bakı sahəsinə birləşdirildi və bununlada Xəzəri və Qara dənizi birləşdirən Bakı-Tiflis dəmir yolu vasitəsilə Bakı neft sənayesinin məhsullarını Avropa və dünya bazarlarına çıxarmaq imkanları xeyli genişləndi. 1883-cü ildən 1890-cı ilədək həm neft hasilatının, həm də onun daşınmasının həcmi misli görünməmiş dərəcədə artmışdı. Hasilat ildə 60,4 milyon puddan 603,8 milyon puda çatmışdı və ya 10 dəfə çoxalmışdı, neft və neft məhsullarının daşınması isə ildə 34,2 milyon puddan artıb 443,1 milyon puda çatmış və ya 13 dəfə çoxalmışdı. Neft sənayesinin sürətlə inkişafı Bakı limanından da xam neft və neft məhsullarının gəmilərlə daşınması həcmini xeyli artırmış və bununla da Xəzər dənizində yerləşən bütün limanların- Petrovsk (Mahaçqala), Krasnovodsk (Türkmənbaşı), Həştərxan və təbii ki , Bakı yük limanının inkişafına səbəb olmuşdu. Bakı limanı yük dövriyyəsinin həcminə görə Rusiyada ən öndə gedirdi. Nəticədə iri neft sənayeçıləri- “Nobel qardaşları şirkəti”, Xəzər-Qara dəniz cəmiyyəti, sahibkar H.Z.Tağıyev özlərinin neftdaşıyan gəmi donanmalarını yaratdılar. 1886-cı ildə Rotşildlərin “Xəzər-Qaradəniz Cəmiyyəti” təsıs edildi. 1890-cı ildə Bakı neftinin ixracının 42%-nə Rotşildlərin bankı nəzarət edirdi. Beləliklə, Rotşildlər Bakıda Nobel qardaşlarından sonra ikinci neft qrupu səviyyəsinə yüksəldilər. Lakin Bakıdan neftin daşınmasında ilbəil çətinliklər artırdi. Rotşildlər Bakı neftinin Asiya bazarlarına çıxarılmasına üstünlük verirdilər və onlar bu problemi məşhur “Şell” şirkətinin banisi Markus Sеmuel-kiçik ilə tanış olduqdan sonra həll etdilər.Bu tanışlıq nəticəsində nəinki

153

Bakı neftinin daşınmasını həll edən, eləcə də dünya bazarında kerosin ticarəti üzərində inhisar mövqe tutan Rokfellerin və “Standart Oyl” şirkətinın dəmir nəzarətini zəiflədən cəsarətli plan hazırlandı və həyata keçirildi. 1890-ci ildə neft mədənlərini Bakının neftayırma zavodları ilə birləşdirən 25 neft kəmərlərinin uzunluğu 286 km idi. Bu boru kəmərləri ilə hər gün ərzində 1,5 mln. pud neft nəql edilirdi. Bakıdan neft məhsullarının ixracının artması onların dəmir yolu ilə Qara dəniz limanlarına daşınmasının böyük çətinliklər törətdiyini üzə çıxardı və Bakıyla Batumun neft boru kəməri ilə birləşdirilməsi məsələsini gündəmə gətirdi. D.Mendeleyev neft boru kəmərinin çəkilməsini təklif edirdi və bu Batumda neftayırma zavodlarının tikintisi ilə əlaqədar idi. Hələ 1885-ci ildə kerosin boru kəməri və Rusiyada neft işinin inkişafı üçün tədbirlər barədə RİTC-nin iclasında D. Mendeleyev boru kəmərinə “Bakı neftinin Qara dəniz sahillərinə çıxarılmasında ucuz vasitə, həmçinin bütün neft sənayesini hərəkətə gətirən və canlandıran bir vasitə” kimi baxırdı. “Новое время” (“Yeni zaman”) qəzetinin 1889-cu ilin 16 fevral nömrəsində D.Mendeleyevin “Rotşild və neft kəməri” məqaləsi dərc olundu və burada o, Rusiyada neft işinin vəziyyətini səciyyələndirdi və Rusiyanın neft məhsullarının satışı üçün boru kəmərinin mühüm əhəmiyyət daşıdığını nümayiş etdirdi. Rusiyanın maliyyə naziri Sergey Vitteyə (1849-1915-ci illər) ünvanladığı xidməti yazıda (1895-ci il) alim “Bakıdan və Qroznıdan Qara dənizə, Bakıdan İran körfəzinə, Qroznıdan Volqa çayına və s. böyük neft boru kəmərlərinin çəkilməsinin” Rusiya üçün əhəmiyyətinı izah edir. Bundan qabaq, 1888-ci ildə o yazırdı: “ Qızmar ölkələr, xüsusən Çin, ingilis və holland

Hindistanı (İndoneziya) təhlükəsiz işıqlandırma yağını almağın yollarını axtarır və tapa bilmirlər və əgər bakuoyl Qara dəniz sahillərinə çıxarsa, onun ilk alıcıları olacaqlar” (bakuoyl – D. Mendeleyev tərəfindən alınmış və belə adlandırılmış, 40-60°C yanma temperatuturuna, 0.82-0.84 q/kub sm xüsusi çəkiyə malik və adi kerosin lampalarında işlədilən Bakı işıqlandırma yağı (kerosin) idi). Lakin, neft boru kəmərinin çəkilməsini hamı dəstəkləmirdi. Məsələn, Rusiya Əkinçilik

Nazirliyi boru kəmərinin çəkilişini məqsədəuyğun sayırdı, amma onun təşkilini və maliyyələndirilməsini neft sahibkarlarına həvalə edirdi. Neft sahibkarları da bu məsələdə eyni fikirdə deyildilər. Bu D. Mendeleyevi çox məyus edirdi; bununla əlaqədar 1888-ci ildə o yazırdı: “İndi mənim Bakı sənayesi ilə məşğul olmamağım ona görə baş verir ki, Bakı-Batum neft kəmərindən imtina, mənim şəxsi fikrimcə, Bakının neft işini Rusiya sənayesinin uğuru üçün arzuedilməz tərəfə yönəldibdir”. Və sonra, “Neft boru kəmərini artıq beş ildir hələ ki, söhbətlərdə uzadırlar, ancaq nə zaman işdə göstərəcəklər hələ məlum deyil”. Mühəndis V.Q.Şuxovun hazırladığı layihəyə əsasən Bakı- Batum neft kəməri diametri 6”(152 mm), uzunluğu 820 verst ( 874 kilometr) olmaqla 35aralıq stansiyadan ibarət olmalı idi. 1886-cı ilin noyabrında Bakının 50 neft sahibkarı, o cümlədən yüksək nüfuz sahibi olan H.Z.Tağıyev (1872-ci ildə “H.Z.Tağıyev” şirkətinin əsasını qoymuş bu məşhur neft sahibkarı boru kəməri məsələsində D.Mendeleyevi tam dəstəkləyirdi, çünki o, doğma Azərbaycanının iqtisadiyyatı üçün onun inşasının nə qədər əhəmiyyətli olduğunu anlayırdı. Tikintinin əleyinə olanların əksinə 1866-cı ilin oktyabrında o, Qafqazın mülki işlər üzrə canişini A.M.Dundukov-Korsakova Xəzər-Qara dəniz neft kəmərinin inşasına

154

təxirə salınmadan başlamaq barədə məktub yazmışdır), “Xəzər-Qara dəniz cəmiyyəti”, Musa Nağıyev, Budaqov, Adamov, “Bekendorf və K°” ticarət evi və b. dövlət əmlak nazirinə müraciət edərək transqafqaz neft kəmərinin çəkilişini tezliklə həll etməyi xahiş etmişlər. Amma neft kəmərinin tikintisi baş tutmadı. 1891-ci ildə tikintiyə başlamağın tez olduğunu əsas gətirərək layihənin icrasını təxirə salmaq barədə Nazirlər Kabinəsi son qərarını verdi. Zaqafqaz dəmir yolu neftin daşınmasına fərdi sahibkarlara məxsus 3000 ədəd vaqon-sisterna ayirdı və neft məhsullarının ixracı artmağa başladı. Ancaq bu yüksəliş uzun sürmədi. 1893-cı ilə dəmir yolu əsl mənada neft yoluna dönmüşdü: daşınan məhsulların 62% neft məhsulları idi və dəmir yolu artıq daşınmanın həcmini təmin edə bilmirdi. Lakin Bakının ixracında əsas məhsul kerosin olduğu üçün, onun nəql edilməsi ideyası üstün gəldi və 1893-cü ildə kerosin boru kəmərinin inşasına razılıq verildi. Dövlət sifarişi işlərinə yenidən A.Barinin şirkəti cəlb edildi. Bakı-Batum kerosin boru kəmərinin inşasına1897-ci ildə başlanıldı və onun çəkilişi Zaqafqaziya dəmir yolu ilə yanaşı istiqamətdə aparıldı və on il davam etdi. O dövrdə bu dünyanın ən böyük boru kəməri layihəsi idi. Layihənin son variantını Peterburq universitetinin professoru, paravoz və vaqon tikintisi üzrə böyük mütəxəssis olan N.L Şukin hazırladı. Bakı-Batum kerosin boru kəmərinin inşaasının ən qızğın müdafiəçilərindən biri də bu

layihənin maliyyələşdirilməsində fəal iştirak edən baronlar Alfons və Edmond Rotşild qardaşları idilər. Tıkınti işlərini sürətləndirmək üçün onlar Lion kredit cəmiyyətinin S.-Peterburq şöbəsində 4%-li daxili istiqraz vərəqəsi qismində bir milyon rubl girov qoydular. Əsas tikinti işlərinə başlanma ərəfəsində, 1897-ci ilin aprelində Alfons Rotşild S.-Peterburqa yazırdı: “ Məndə bütün əsaslar vardır ümid edək ki, o işi ki, biz başlayırıq, ona qoyulmuş kapitala gəlir gətirəcək və bu iş ölkənin sənaye və kommersiya baxımından inkişafına kömək göstərəcək”. Ötürmə gücü ildə təqribən 1 milyon ton, diametri 8” (204 mm), 829 verst (835 km) təşkil edən və 16 nasos stansiyasından (ötürmə stansiyaları üçün nasosları amerikanın “Vorqtinqton” şirkəti göndərirdi) ibarət olan bu kəmərin tikintisi 10 il davam etdi və 1907-cı ilin 21 iyulunda istismara verildi. Dünya mətbuatı dünyanın ən nəhəng boru kəməri barədə yazırdı və onu “dünya möcüzəsi adlandıraraq “Eyfel qülləsi” və Transsibir dəmir yolu ilə müqayisə edirdi. Bu boru kəməri XX əsrin 20-ci illərinədək dünyanın ən iri neft məhsulu nəql edən kəməri oldu və Azərbaycanda boru kəməri ilə neft və neft məhsullarının xaricə nəqlinin əsasını qoydu.

Boru kəməri barədə Mendeleyevin uzaqgörən fikirləri düzgün oldu, çünki sonradan bu qeyri-adi boru kəməri Rusiyanın neft siyasətinə müsbət təsir göstərdi. Bu bütün mütərəqqı qüvvələrin – layihənin tərəfdarlarının, ilk növbədə D.Mendeleyevin, H.Z.Tağıyevin, Rotşild qardaşlarının və d. əsl qələbəsi idi. Kerosin boru kəmərinin inşasına çəkilən xərclər 5 ilə özünü ödədi və 1912-ci ildən onun istismarı gəlir gətirməyə başladı. Rоtşildin “Xəzər dənizi-Qara dəniz” səhmdar cəmiyyətinə məxsus “Mazut” ticarət müəssisəsinin yaradılması və inhisara çevrilməsi ilə əlaqədar, H.Z. Tağıyevin məsləhəti ilə yerli sahibkarlar Çolaq Ağabala Qudiyev başda olmaqla “Bakı-Batum” səhmdar cəmiyyətini yaratdılar. Tezliklə bu cəmiyyətin açıq və gizli düşmənləri də peyda oldular. Kimisi rəqabətdən qorxurdu, kimisisə sadəcə həsəd

155

aparırdı. Bakı- Batum boru kəmərinin çəkilməsinin çox maraqlı bir tarixçəsi də vardır. Bu layihənin ilk ideyasını verən amerikalı iş adamı Herbert Tvedl olmuşdur. 1877-cı ildə H.Tvedl, rus sarayının komerqeri, kollej müşaviri Konstantin Bodisko ilə Bakıya gəlir. İlkin hesablamalar apardıqdan sonra, onlar Rusiyanın hakim dairələrinə, neft tarixinə “Tvedl konsessiyası” kimi daxıl olmuş, Bakı- Batum boru kəmərinin çəkilməsi üzrə konsessiya (müəssisə təşkil etmək üçün hüquqi imtiyaz) layihəsi təqdim etdilər. Lakin hökumət bu layihəni dəstəkləmədi. 1883-cü ildə yeni layihə ilə H. Tvedl bir daha Bakıya gəlir, lakin bu layihədə uzun müddət (1884-cü ilədək) müzakirə olunduqdan sonra qəbul edilmir. Lakin, göründüyü kimi H.Tvedlin bu ideyası ölmədi və müəyyən zamandan sonra gerçəkləşdi. Bakı neftinin mənimsənilməsində dünya səviyyəli səhmdarlar – Nobel qardaşları və Rotşildlər ailəsi hakim mövqe tuturdular və öz rəqiblərinə qarşı razılaşdırılmış sərt siyasət yürüdürdülər. 1900-1901-сi illərdə neft məhsullarının satışına nəzarət etmək məqsədi ilə xarici bazarlarda ticarət siyasətlərini razılaşdırmaq üçün “Branobel” şirkəti ilə “Mazut” birliyi arasında kartel müqaviləsi imzalandı. Yəni Emmanuil Nobel və Alfons Nobel Rusiya ağ neftinin xarici bazara ixrac edilməsində səylərini birləşdirdilər. Artıq 1901-ci ilin sonunda “Nobmazut” karteli Bakı neftindən ayrılan 43% mazutun, 57% ağ neftin və 67% texniki yağların daşınmasını həyata keçirirdi.

1904-cü ilin dekabrında onlar öz aralarında neftin dünya bazarında satışı barədə yeni müqavilə imzaladılar. Bu müqaviləyə və Nobelin amerikanin “Standard oil” şirkətinin - “Cosyete İtalo-Amerikana del petrolio” və “Kolonial oyl К°” ortaq şirkətlərilə bağladığı müqavilələrə əsasən Rusiya neftinin İtaliyaya, Tunisə, İngiltərəyə, Portuqaliyaya və Maltaya 40%-nin satışı Rotşildlərə keçirdi, əvəzində isə Rotşildlər Nobelə öz payları hesabına “Eyşietik Petroleum К°” şirkətinə ildə 16,38 min ton kerosin satmaq hüququ verirdilər. Bu müqavilə Nobel-Rotşild inhisarçı ittifaqının möhkəmləndirilməsində çox mühüm addım oldu və özlərinin dediyi kimi, onların məqsədi “imkan daxilində iki cəmiyyətin maraqlarını daha da birləşdirməkdir”. İxrac sahəsinə yönəlmiş bu müqavilə ilə yanaşı, Nobel və Rotşildlər Rusiyanın daxili bazarını ələ keçirməkdə də mühüm addımlar atdılar. XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində onların yaratdığı “Nobmazut” kartel (inhisar) birliyi ingilis şirkətləri “Şibayev” və “Oleum”u təslim olmağa məcbur etdilər. 1908-ci ildə “Branobel” şirkəti təkcə Bakı rayonunda 42 neft mədəninə malik idi, 1909-cu ildə isə Bakıda istehsal olunan kerosinin 20%, satışının 50% və mazutun satışının 35% bu firmaya məxsus idi.

“Nobmazut” kartelinin yaranması bir sıra rəqib şirkətlərdə müqavimət hissi doğurdu və onlar Nobel - Rotşild razılaşması müqabilində 1901-ci ildə ingilislərin himayəsi altında “Tokamp” şirkətini yaratdılar. Daha sonra, bir neçə böyük və orta neft sənayesi şirkətləri qrupu (onların ümumi illik

neft hasilatı 150 mln. pud idi), neftin və neft məhsullarının tədarükü və daşınması işində “Nobmazut” kartelinin vasitəçiliyindən qurtarmaq və həm Bakı, həm də xarici bazarlarda qiymətlərin nizamlanmasında bu iki şirkətin təsirini zəiflətmək məqsədi ilə ittifaq (birlik)

156

yaratdılar. Qafqaz (Bakı) neftinin ixracı öz yüksək həddinə 1904-cü ildə çatdı, ondan sonra Rusiyadan neftin ixracı tədriclə azalmağa başladı. Rusiyadan neftin, kerosinin və d. neft məhsullarının ixracında yaranan siyai-iqtisadi problemlərin fərqinə varmadan qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyanın ümumi neft məhsullarının ixracında payı 1904-cü ildəki 30,7%-dən 1913-cü ildə 9,6%-ə enmişdi, halbuki bu dövrdə ABŞ-ın xüsusi çəkisi əksinə artaraq 55,9%-dən 70,8% -ə çatmışdı. 1913-cü ildə ümumi hasilatın yalnız 13%-i ölkədən çıxarılmışdı.Buna səbəb Rusiyanın daxilində neftə olan tələbatın artması idi. 1913-cü ildə bütün ixracat həcminin 77%-ni kerosin və sürtgü yağları təşkil etdiyi halda, benzin, neft yanacağı (mazut) və d. neft məhsullarının payı isə 23% olmuşdu. 1913-cü ildə Bakı neft sənayeçilərinin qurultayının statistik məlumatlarına görə Batumdan dünyanın 22 ölkəsinə neft və neft məhsulları göndərilirdi. 1913-cü ildə ixracatın əsas hissəsi - 53,1% -i 4 ölkəyə- İngiltərə, Fransa, Almaniya və Belçikaya gedirdi. İxracatin 30%-i isə Yaxın Şərqə, Orta Asiyaya, Hindistana və Çinə yönəlmişdi. Lakin 1908-ci ildə Rusiya son iki bazarı itirdi. 1914-сü ildə neftin Volqa ilə yük hərəkəti strukturunda üstünlük təşkil etdi ki, bu da Volqa üzərində iri neftdaşıyan donanmanın əmələ gəlməsi demək idi. Beləliklə “Nobmazut” karteli (“Branobel” şirkətinin Rotşild ticarət – nəqliyyat müəssisəsi “Mazut” ilə birləşməsi) Rusiya imperiyasının bazarlarında şəriksiz hökm sürürdü. 1913-cü ildə Volqa üzərindəki 160 mayedaşıyan dəmir barjadan 72-si “Nobmazut”a məxsus idi ( 46-sı - “Branobel” şirkətinə və 26-sı – “Mazut” müəssisəsinə). 1915-ci ilin iyun ayında isə Xəzər neft donanmasının işi belə görünürdü: neft yüklərinin daşınmasında 64 buxar şxunası (dorlu gəmi) iştirak edirdiki, onlardan da 11 – “Branobel” şirkətinə, 9 – Rotşildlərin “Mazut” birliyinə və 3 – Şəmsi Əsədullayevin şirkətinə məxsus idi. Kerosinə gəldikdə, I Dünya müharibəsi ərəfəsində Rusiya kerosinin əsas alıcıları Türkiyə, Misir və Şərqin bəzi dövlətləri idi. Hərbi döyüşlərin başlanması və Qara dəniz limanlarının bağlanması:- “Rusiya kerosininin xarici bazarlara çıxarılmasında sıxıntılar yaratdı; 1914-cü ildə 14,1 mln.pudacan azaldı. Sonralar isə 1915 və 1916-cı illərin istehsal məhsulları bütövlükdə Bakıda və Qroznıda rezervuarlarda qaldı. Müharibə şəraitində Rusiyanın cənubunda yanacaq təzhizatı bazası Qroznı rayonu , əsas yol isə - Vladikavkaz dəmir yolu magistralı oldu”.

1922-1996-ci illər. Keçmiş SSRi-nin yarandığı gündən (30 dekabr 1922-ci il) idxal-ixrac dövriyyəsinin təhlili göstərir ki, Bakı neftinin ixracı sovet dövlətinin xarici ticarət strategiyasının əsas xəttini təşkil edirdi. Azərbaycan Respublikası Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxıvının “Neft siyasəti” bölməsində saxlanılan sənədlərdə, keçmiş Sovet İttifaqının keyfiyyətinə görə dünyada analoqu olmayan azərbaycan nefti hesabına beynəlxalq bazara çıxmaq, xüsusilə Avropaya neft ixrac etməklə böyük sərvətlər əldə edən bir sıra olkələrlə rəqabətə girib onları sıxışdırmaq meyilləri barədə olan məlumatlar belə mülahizə yürütməyə imkan verir. Sovet Plan Komitəsi, onun rəyasət heyəti və dövlət neft təşkilatları qarşısında ölkəni inqilablar və vətəndaş müharibəsi nəticəsində baş vermiş dağıntılardan xilas etmək, iqtisadiyyatın ümumi geriliyinə son qoymaq və hətta onu inkişaf etmiş dünya ölkələri səviyyəsinə çatdırmaq vəzifəsi qoyulmuşdu. Ölkənin yuxarı dairələrində aparılan ilkin

157

elmi və nəzəri təhlillərin başlıca istiqaməti belə bir suala cavab verməli idi ki, ixrac yolu ilə əldə ediləcək gəlir hesabına passiv ticarət balansını xeyli fəallaşdırmaq, bununla da ölkənin daxili tələbatını tam ödəməyə imkan verən, beynəlxalq bazarda manevr etmək gücünə malik olan sabit valyuta fondu yaratmaq və ümumiyyətlə ölkənin idxal-ixrac fəaliyyəti sahəsindəki uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün hansı məhsulların ixracından istifadə edilməlidir. Aparılmış təhlillər sübut etmişdi ki, dünyanın ixrac bazarlarına çıxarılacaq və ciddi rəqabət aparmaq gücünə malik olacaq sənaye məhsulları sırasında neft məhsulları ən çox ümidverici ola bilər. 1918-ci ildən Moskvada fəaliyyət göstərən “Başneft” və 1920-ci ildən Bakıda fəaliyyət göstərən “Azərneft” idarələrinə cəlb edilmış güclü elmi və mühəndis kadrlarından dövlət komissiyası təşkil edilmişdi. Dövlət komissiyası dünya bazarlarına daha çox neft ixrac edən ABŞ-ın, Meksikanın, İranın neft ehtiyatları, neft hasilatı və ixracının mövcud vəziyyətini dərindən təhlil etmiş, Hindistan, Venesuela, Rumıniya, Peru, Arqentina, Trinidad, Kolumbiya, Ekvador kimi ölkələrin də bu sahədəki imkanlarını nəzərə almışdı.Aparılmış təhlillər göstərirdi ki, adları qeyd olunan dünya ölkələri arasında SSRİ neft istehsalı sahəsində üçüncü yerdə, neft ixracı sahəsindəİrandan sonra dördüncü yerdə olmasına baxmayaraq, daxili neft ehtiyatlarına görə nəzərə çarpacaq dərəcədə irəlidədir. Lakin neft ehtiyatlarının hesablanması zamanı sənədlərdə adları tez-tez çəkilən tanınmış mütəxəssislər müxtəlif qənaətə gəlirdilər. Məsələn, 1920-ci ildən başlayaraq dünya ölkələrinin neft ehtiyatlarını öyrənən Amerikanın tanınmış geoloq-alimi D.Uayt belə bir proqnoz verirdi ki, guya Sovet İttifaqı dünya neft ehtiyatlarının cəmi 9,7%-nə malikdir. Lakin bu proqnozla razılaşmayan tanınmış sovet geoloqu L.K.Ramzinin fikrincə isə, 20-ci illərdə dünyanın mövcud neft ehtiyatlarının 37,4%-i SSRİ-nin ərazisində yerləşirdi. Digər tanınmış sovet alimi İ.M.Streltsov isə öz hesablamalarında bir qədər irəli gedərək həmin rəqəmin 45% olduğunu göstərmişdir. Neft ehtiyatlarının öyrənilməsi məqsədilə təşkil edilmış dövlət komissiyası yuxarı dövlət təşkilatlarına təqdim etdiyi arayışda L.K.Ramzinin fikirlərinə əsaslanmışdı. Dövlət komissiyasının aparıcı təhlilində dünya neft ehtiyatlarının xeyli hissəsini özündə cəmləşdirmiş Azərbaycandakı Abşeron neft rayonunun perspektivliyinə daha geniş yer verilmişdi. Bu baxımdan L.K.Ramzinin və D.V.Qolubyatnikovun nəzəri əsaslandırmaları diqqəti daha çox cəlb edir. L.K.Ramzin Moskva Texniki Yanacaq İnstitutunun “Elmi xəbərləri”ndə dərc etdirdiyi hesablamada (1925-ci il, №1), əsaslandırırdı ki, Sovet İttifaqının malik olduğu neft ehtiyatlarının 50,1%-i Bakı rayonunun payına düşür. “Azərneft” birliyində Bakının neft ehtiyatlarının nəzəri hesablamaları ilə məşğul olan D.V.Qolubyatnikovun və dövlət komissiyasının üst-üstə düşən rəylərində isə sovet neft ehtiyatlarının hətta 73%-nin Bakı rayonunda olduğu bildirilirdi. Beləliklə, yenicə yaranmış Sovet İttifaqı dövləti dünya bazarlarına ixrac üçün çevik rəqabət qabiliyyətinə malik məhsul kimi yalnız Bakı neftindən istifadə edə bılərdi. Bakı neftinin keyfiyyəti, həm də kəmiyyəti buna imkan verirdi. Beləki, təkcə 1925-ci ildə neft ehtiyatı Qroznı rayonunda 73,7 milyon ton, Ural-Emba rayonunda 2,1 milyon ton, Kuban-Qara dəniz rayonunda 3,3 milyon ton olduğu halda, Bakı rayonunda həmin rəqəm 313 milyon ton təşkil edirdi. “Azneft”in tanınmış mütəxəssisləri və geoloji bürosu tərəfindən 1924-1925-ci illərdə, yəni artıq Bakı-Batum neft kəmərinin çəkilməsi ərəfəsində aparılmış təhlillər bir daha sübut edirdi ki, Sovet İttifaqının yalnız Bakı rayonunda olan köhnə və yeni yataqlardakı

158

neft ehtiyatları nəinki bütün ölkənin mütəmadi artmaqda olan daxili ehtiyatlarını ödəyə bilərdi, həm də Avropa bazarlarına çıxarılacaq xeyli miqdarda əlavə neft məhsullarından əldə ediləcək gəlir hesabına ölkə iqtisadiyyatına əsaslı təkan verərdi. İxracat perspektivlərini dəqiqləşdirmək üçün bir sıra xarici ölkələrin də bu sahədəki imkanlarını dəqiq müəyyən etmək tələb olunurdu. Bu mənada arxiv sənədlərində «Başneft” və “Azneft”in mütəxəssisləri, dövlət komissiyası tərəfindən aparılmış hesablamaların nəticələri maraq doğurur. Mütəxəssislər dünya bazarlarına neft ixrac edən ölkələri iki böyük qrupa bölmüşdülər: neft istehsalı ilə məşğul olan ölkələr və olmayan ölkələr. Aparılmış təhlillər həmçinin təsdiq edirdi ki, o illər dünyada ən çox neft hasil edən, ixrac və istehlak sahəsindədə üstünlüyü ələ almış ABŞ-dır. Beləki, 1925-ci ildə ABŞ – 755852 min barrel neft istehsal etmişdisə, SSRİ – 55000 min barrel, yəni il ərzində ABŞ-da hasil edilmış neftin həcmi SSRİ –dəki hasilatın həcmindən 14 dəfə artıq olmuşdu. 1924-1925-ъи иллярдя дцнйанын нефт институтлары вя мцхтялиф дювлят комиссийалары тяряфиндян апарылмыш игтисади тящлиллярин нятиъяляри тясдиг едирди ки, нефт щасилаты вя нефт ихраъы иля мяшьул олан юлкялярдя бу мянбяляр азалмаьа доьрц эедир. Ятраф реэионлардакы зяиф инкишаф етмиш юлкялярин нефт ещтийатлары щесабына neft бющранınдан чыхмаьа доьру йюнялдилмиш ъящдлярин дя щисс олунаъаг файдасы олмурду. Yalnız ABŞ-da deyil, həm də dünyanın digər neft ölkələrində yaranmış belə bir böhran vəziyyəti, strateji və coğrafi cəhətdən Avropaya daha yaxın olmaqla böyük neft ehtiyatlarına malik SSRİ-nin (dünyanın neft ehtiyatlarının 37,4% Sovet İttifaqının və onun da 70,1% Abşeron yarımadasının ərazisində yerləşirdi) Qara dəniz limanları vasitəsilə Qərb ölkələrinə çıxmasına və oradakı neft ixracı bazarlarını ələ keçirməsinə geniş imkanlar açırdı. 20-ъи иллярин орталарына аид диэяр характерик ъящят ися Совет нефтинин Авропа базарларында цстцнлцйц яля алмасына шяраит йарадырды. Буда ондан ибарят иди ки, нефт истещсалына даща чох тялябатын олдуьу Франса, Алманийа вя Италийа кими ири дювлятляр нефт алвериндя мцстягил фяалиййят эюстярмяйя ъан атыр, нефт ещтийатларынын даща чох олдуьу юлкялярля вя илк нювбядя мцстягил сийасят йеридян Совет Иттифагы иля тиъарят ялагялярини эенишляндирмяйя сяй эюстярирдиляр. Совет Иттифагынын нефт ещтийатларына вя бурадан иряли эялян нефт ихраъына мараьын артмасында ясас рол ойнамыш мцщцм амиллярдян бири дя емал заманы тез айрылмаг габилиййятиня малик олан Бакы нефтинин, илк нювбядя ися дцнйада тайы-бярабяри олмайан Сураханы нефтинин Авропанын ихраъ базарларына чыхарылмасы перспективляри иди. Авропанын сийаси мцщитиндя эетдикъя даща йахындан танынан Совет Иттифагы бу базарларда мцстягил мювге тутмаьын башлыъа истигамятини дя мящз asan emal olunan Бакы нефтиндя эюрцрдц. Дцнйанын ихраъ базарларына чыхмаг цчцн Совет Иттифагынын гаршысында дуран цмдя мясялялярдян бири Гара дяниз

159

лиманларына доьру Бакы-Батум кямяринин чякилмяси олду. Бакы-Батум нефт кямяринин чякилмяси зяруряти диэяр тяряфдян дя Абшеронун нефт мящсулларынын дашынмасынын ясас васитяляриндян бири олмуш Загафгазийа дямир йолунун артыг артан тялябаты юдямяк габилиййятиндя олмамасындан иряли эялирди. Бакы-Батум нефт кямяринин чякилишини вя Батумдa нефтайырма заводлары тикинтисинин диэяр мцщцм мягсяди кечмиш чар империйасынын яразисиндя бяргярар олмуш нящянэ Совет Иттифагынын артмагда олан дахили ещтийаъларыны юдямяк иди. Беляликля, Абшерон йарымадасында илдян-иля артмагда давам едян нефт мящсулларынын дашынмасыны Загафгазийа дямир йолу васитяси иля щяйата кечирмяк артыг 20-ъи иллярин орталарындан башлайараг имкан хариъиндя иди. Узун иллярдян бяри ихраъ мящсулларынын дашынмасында мцщцм рол ойнамыш Загафгазийа дямир йолу о дюврцн тялябаты иля даща айаглаша билмирди. Апарылмыш щесабламаларын нятиъяляри дя буну тясдиг едирди. Кющнялмиш вя хейли дяряъядя сямярясиз ишляйян Загафгазийа дямир йолу ил ярзиндя дювлятя xeyli зийан вурурду. Щесабламалардан айдын олур ки, Гара дяниз лиманларына доьру нящянэ нефт бору кямяринин тикинтиси Загафгазийа дямир йолуна бундан сонра кянд тясяррцфаты мящсулларынын дашынмасы цчцн шяраит йарадыр вя бунунла да дювлят цчцн ялавя эялир мянбяйиня чеврилирди. 1925-ъи илин ийун айында ССРИ Ямяк вя Мцдафия Шурасы вя Халг Комиссарлары Советi тяряфиндян Бакы-Батум нефт кямяринин чякилиши щаггында бирэя гярар гябул едилди. Бу тарихи ящямиййятли гярарда щям дя Батумидя он бир нефтайырма заводунун тикинтиси нязярдя тутулурду. Бцтцн бу кими цмумдювлят вя бейнялхалг ящямиййятли ишлярин щяйата кечирилмяси мягсядиля «Азярнефт» бирлийинин няздиндя хцсуси лайищя вя тикинти конторлары йарадылды. Чох кечмядян тикинти конторунун фяалиййят даиряси хейли эенишляндириляряк güclü тикинти идарясиня чеврилди.

Архив сянядляриндян эюрцнцр ки, 20-ъи иллярин орталарындан башлайараг хцсуси дювлят гярары ясасында лайищяляшдирилмиш нефт бору кямяринин тикинтисинин щяйата кечирилмяси цчцн бир нечя вариант иряли сцрцлмцшдц. Илк варианта эюря бу бору кямяри Загафгазийа дямир йолу бойунъа яввялки керосин кямяринин йаны иля чякилмяли иди Бу варианта ялавя верян танынмыш мцщяндис В.Г.Шуховун тяклифиндя ил ярзиндя 90 милйон пуд йцнэцл йаьлы нефт ихраъ едяъяк бору кямяри он дцймялик (1 düymə – 25,4 mm) боруларын вя 16 нефтвурма стансийасынын кюмяйи иля фяалиййят эюстярмяли

160

иди. "Шухов варианты" адланан щямин варианта эюря Батумa доьру узанан бору кямяри Йевлах нефтвурма стансийасынадяк Загафгазийа дямир йолундан хейли кянарда, Йевлахдан Батумaдяк ися дямир йолу бойунъа гурашдырылмалы иди.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1925-ci ildə köhnə kerosin boru kəmərinin texniki vəziyyəti öyrənilmişdi. Nasos qurğularının vəziyyəti qənaətbəxş vəziyyətdə idi. Boru kəmərinin şərqində şoran torpaqlar olan hissəsində 27 km, qərbində isə 8 km aşınmaya məruz qalmış boru xətti dəyişdirilməli idi. SSRİ Dövlət Plan Komissiyası 1925-ci ildə kerosin boru kəmərinin neft nəql etmək üçün yenidən təchiz edilməsi və bu neftin Batum Neftayırma Zavodunda emal olunması barədə qərar qəbul etdi. Тикинти хярълярини даща да азалтмаг мягсядиля дювлят щесаблама комиссийалары тяряфиндян ялверишли йоллар ахтарылырды. Йени вариантларын ишлянилмяси танынмыш мцщяндислярдян А.Б.Булгакова вя Б.Й.Стародубова щяваля едилмишди. А.Б.Булгаковун вариантына эюря нефтвурма стансийаларынын сайы 14-я, Б.Й.Стародубовун вариантына эюря ися 13-я ендирилмишди. Москвада вя Бакыда фяалиййят эюстярян дювлят комиссийалары тяряфяиндян Бакы-Батум нефт кямяри тикинтисиня даир йухарыда адлары гейд олунан мцщяндислярин иряли сцрдцкляри вариантлар вя бунлардан башга бир чох диэяр тяклифляр диггятля нязярдян кечирилмиш, бцтцн вариантларын сямяряли ъящятляри цмумиляшдирилмиш вя йекун лайищяси тясдиг едилмишди.

1927-ъи илин йанвар айында тясдиг олунмуш йекун сметасы цзря бцтцн тикинтийя айрылмыш ъями пул вясаитинин 85,5% йени 10 düyümlük (254 mm) кямярин гурашдырылмасына, нефтайырма заводларынын вя диэяр кюмякчи обйектлярин тикинтисиня вя галан щиссяси ися 8 дцймлüк (203 mm) кющня боруларын сазлашдырылмасына сярф олунмалы иди. Нязярдя тутулурду ки, йени кямярля ил ярзиндя 100 милйон пуд, сазлашдырылмыш кющня кямярля ися 50 милйон пуд – цмумиликдя ися 150 милйон пуд мцхтялиф чешидли нефт мящсуллары ихраъ олуна биляр ки, бу да юлкя тарихиндя эюрцнмямиш наилиййятдир. Бакы, Пирякяшкцл, Ъейранкечмяз, Бяркдяря, Минэячевир, Дялимяммядли, Дялляр, Пойлу, Рустави, Месhети, Квиани нефтвурма стансийаларында нефтин бору кямяриня вурулмасы цчцн доггуз насос бинасы гурашдарылмалы, илдя нязярдя тутулан 150 милйон пуд нефти ейни вахтда гябул едя биляъяк бетон юзцллц вя ири щяъмли 14 щовузун тикилмяси дя гыса бир мцддятдя баша чатдырылмалы иди. 1925-ъи илдя тясдиг едилмиш цмумдювлят ящямиййятли лайищядя йени бору кямяринин чякилиши иля ейни вахтда

161

Баутмдa 2 керосин-йаь батарейасынын, айрыъа керосин батарейасынын, аь йаь заводунун, керосин вя йаьтямизлямя бюлмясинин, суррогат заводунун, диэяр тямизляйиъи гурьуларын тикинтиси щяйата кечирилмяли иди. Бакы-Батум нефт бору кямяри тикинтисинин Дювлят Архивиндя сахланылан изащлы щесабат сянядлярини излядикъя дахили ещтийаълары юдямякля йанашы, щям дя ясл бейнялхалг ямякдашлыг кюрпцсц ролуну ойнамыш bu нящянэ тикинтинин бцтюв панорамасы эюз юнцндя ъанланыр. 20-ъи иллярдя дя Гара дяниз лиманларына чатан Бакы-Батум нефт кямяринин тикинтиси Азярбайъан нефтинин дцнйа базарларына, илк нювбядя нефт истещлакына тялябатын даща чох олдуьу Авропа юлкяляриня чыхарылмасы цчцн ян ялверишли йол щесаб олунмушду. Ишлярин гызьын чаьында айдын олмушду ки, 822,1 километр (яввялки керосин кямяриндян 59,645 киломметр гыса) мясафяни ящатя едян бу нящянэ тикинтини йалныз Совет техникасы иля щяйата кечирмяк гейри-мцмкцндцр. Буна эюря дя «Азярнефт» бирлийинин вя Москвада фяалиййят эюстярян йухары дювлят органларынын кюмяйи иля тикинтийя сярф олунаъаг яксяр аваданлыгларын хариъдян алынмасы гярара алынмышды. Мясялян, борулар Алманийа, Франса, Чехословакийa, Белчика вя Полшайа мяхсус «Волф» ширкятиндя сифариш верилмишди. Совет Иттифагында илк дяфя мящз бу тикинтидя тятбиг олунмуш автоэен гайнаг ъищазы да щямин ширкят тяряфиндян щазырланмышды.

Нефт кямяринин иншасыны механикляшдирмяк мягсядиля «Парсонс» типли он ядяд универсал екскватор, 10 ядяд борутямизляйян машын, газылмыш хяндякляри долдурмаг цчцн 5 ядяд галдырыъы кран, «Фордзон» типли 15 ядяд тыртыллы трактор да хариъи юлкялярин ширкятляриня сифариш верилмишди. Бир чох аваданлыглар Алманийанын «Крупп», Инэилтярянин «Креслой» вя «Брегман» заводларында щазырланмышды. Нефтвурма стансийалары цчцн дахили гурьуларын яксяриййяти мцхтялиф хариъи юлкяляря сифариш верилмишди. Йердя галан диэяр аваданлыглар ися Русийа Федерасийанын «Коломенск», «Боретс» заводларында вя Бакыда щазырланмышды. Сянядляри арашдырдыгъа айдын олур ки, Батум нефтайырма заводларынын тикинтисиня артыг 1927-ъи илин пайызындан башланмышды. Лакин хариъдя сиfариш верилмиш аваданлыгларын вахтында чатдырылmaмасы цзцндян ян чох ваъиб олан бору кямярляринин тикинтиси сяккиз айдан артыг бир мцддят ярзиндя эеъикмишди. 1928-ъи илин апрелиндя хариъдя сифариш верилмиш аваданлыгларын Поти лиманына дахил олмасы ишлярин сцрятиня эцълц тякан вермишди. Бундан

162

сонра боруларын гурашдырылмасы цчцн икинъи тикинти контору, нефтвурма стансийаларынын гурашдырылмасы цчцн ися ялавя 13 тикинти контору тяшкил едилмишди. Nефт бору кямяринин мигйасы, о дюврцн техники имканлары даирясиндя апарылмыш ишлярин чятинлийи вя онун сийаси cəhətdən səcıyyəvi olan игтисади ящямиййяти тядгигат нюгтейи нязяриндян бюйцк мараг доьuрур. Бу эцня гядяр сахланмыш чохсайлы фотохроника сянядляри кямярляр васитясиля хам нефтин нягли вя хариъи базарлара чыхарылмасы цчцн 20-ъи иллярин сонунда щяйата кечирилмиш тядбирляри яйани шякилдя нцмайиш етдиряряк бейнялхалг ямякдашлыг тарихимизин гайнагларыны ишыгландырыр. Сянядляри арашдырдыгъа щямин илляр цчцн сяъиййяви олан башга мараглы фактларла да таныш олуруг. Аьыр йцк машынларынын, тракторларын дашыйыб эятирдикляри аваданлыглар ращат йолларын олмамасы цзцндян чох вахт ясас иш йерляриня чатдырыла билмир вя орадан 15-20 километр кянара тюкцлцрдц. Бу аьыр йцкляри чятин кечилян даь йамаъларына, су ахарларына вя диэяр мянтягяляря чатдырмаг цчцн юкцзлярдян, кяллярдян, дявялярдян, атлардан вя диэяр гошгу щейванларындан истифадя олунурду. Аьыр боруларын бир – бириня гурашдырылмасы цчцн фящляляр бязян боьаза гядяр суйа эирмяли олурдулар. Ялбяття, бцтцн бунлар буэцнкц няслимиз цчцн вя хцсусиля мцасир борулары гурашдыранлар цчцн ясл щцняр вя йцксяк вятянпярвярлик нцмуняси кими гиймятляндирилмялидир. Артыг бцтцн бу ишляр баша чатырды. Кямярин чякилиши цзря Хошуми – Батум сащяси 1929-ъу илин майында, Минэячевир-Батум сащяси щямин илин декабрында, Бакы-Аьсу-Йевлах сащяси ися 1931-ъи илин яввялляриндя тамамланмышды. 1930-ъу илин апрелиндя Батумдa нефтайырма заводларынын тикинтиси баша чатмышды. 1930-ъу илин ийулундан бору кямяри хяттинин сынаг йохламаларыны щяйата кечирян йцксяк сявиййяли дювлят комиссийалары фяалиййятя башламыш вя 1931-ъи илин майында ися сынаг комиссийаларынын иши там баша чатдырылмышды. Ъями 23 айын ярзиндя икинъи бешиллийин мцщцм тикинтиляриндян бири олан Бакы-Батуми нефт кямяринин вя ейни мцддятдя Батумидя нефтайырма заводларынын тикинтиси баша чатдырылмасы иля Совет Иттифагы дцнйа нефт базарларында цстцнлцйц яля алмаг цчцн эениш имканлар газанмышды. «Азярнефт»ин он бешиллик истещсал програмында нязярдя тутулан Бакы- Батуми нефт кямяри иншасынын вя Батумидя нефтайырма заводлары тикинтисинин сцрятля баша чатдырылмасы лайищяляшдирилян ямтяя сатышы програмынын

163

щяйата кечирилмясини тямин едирди. Совет дювляти Бакы-Батум нефт кямяри иля йанашы башга истигамятлярдя дя Бакы нефтинин дашыныб хариъи базарлара чатдырылмасы ишини давам етдирди. Беляликля, Бакы-Батум нефт кямяринин тяъили чякилмяси цчцн щюкумятин иряли сцрдцйц план Загафгазийа дямир йолунун йцкдашыма габилиййятинин вя Бакыдакы заводларын емал эцъцнцн хейли мящдудлуьу иля шяртлянмишди. Нефт кямяринин иншасы вя Бакы нефтинин бир щиссясинин Батумa нягл олунараг орада емал едилмяси бу проблеми ясаслы сурятдя щялл етмишди. Məsələ ondadır ki. vətəndaş müharibəsi bitdikdən və SSRİ neft sənayesi bərpa olunduqdan sonra neft ixracının tərkibində ciddi dəyişikliklər baş verdi. Əgər müharibədən əvvəlki dövrdə Rusiyadan ixrac olunan neft məhsullarının içində kerosin-sürtgü yağı üstünlük təşkil edirdisə, sovet dövrü bu əsasən yanacaq yönümlü , yəni benzin-mazut oldu. 1927-ci ildə sovet neft məhsullarının alıcısı 10 dövlət idi. 1957-ci ildə iri Qaradağ qaz-neft yatağının (qaz ehtiyatı 16,5 mlrd. kub m) işlənilməsinə

başlanıldı. Bununla əlaqədar, Qaradağ - Bakı, həmçinin Qaradağ-Ağstafa - Tbilisi (Gürcüstana) və Akstafa - Yerevan (Ermənistan) qaz boru kəmərləri çəkildi (Bakıda ilk mağistral qaz boru kəməri hələ 1920-ci ildə 3 km uzunluğunda Qara şəhərdə çəkilmışdir).

1970-1982-ci illərdə diametri 1200 mm olan iki magistral qaz kəməri - Şirvanovka (Dağıstan Respublıkası, Rusiya) - Qazı Məmməd (Hacıqabul) - Qazax və İran - Astara - Qazı Məmməd (Hacıqabul) - Qazax - çəkilmişdir. 1976-cı ildə Qalmaz -1,3 mlrd. kub m tutumlu, 1986-cı ildə isə Qaradağ – 200 mln. kub.m tutumlu yeraltı qaz ambarları istismara verilmışdır ki, bunlar da Azərbaycanın qaz sektorunun inkişafında yeni səhifələr açmış və Gürcüstanın da iqtisadıyyatına müəyyən təsir etmişdir. Beləki, bu qaz anbarlarının işə salınması Mingəçevir və Əli-Bayramlı İES –lərin qaz təchizatını yaxşılaşdırmağa imkan vermiş, həmçinin Rustavi Metallurgiya Kombinatının fəaliyyətinə müsbət təsirini göstərmişdi. Azərbaycanda neft emalı zavodlarının gücü (20 milyоn ton) neft hasilatını üstələdiyi üçün 1983-cü ildə, Sibir neftinin bir hissəsinin Bakıya ötürülməsı məqsədilə Qroznı-Bakı neft kəməri istifadəyə verildi. Azərbaycanın qaz təchizatı sxeminin gerçəkliyə çevrilməsi artıq 1982-ci ildə 60 rayonun və ya ölkə ərazısinin 85%-nin, bir çox İES-lərin qazla təchiz olunmasını təmin etmişdi. Onun infrastrukturuna: 4 min km yüksək təzyiqli qaz xətti, 36 min km orta və aşağı təzyiqlı qaz xəttləri, 200 mvt gücündə 7 kompressor stansiyası, 150 qaz paylayıcı stansiya, 2 yeraltı ambar, 2 qaz emalı zavodu daxil idi. 1996-cı ildə Azərbaycan və Norveç hökumətləri Azərbaycanın qaz sisteminin vəziyyəti və perspektiv inkişafını Norveç tərəfindən tədqiq etmək barədə niyyət protokolu imzalamışlar. 1997-ci ildə isə Dünya Bankı Azərbaycanın qaz sisteminin yenidən qurulmasına 20 mln. dollar kredit ayırdığını bəyan etmişdir. 1998-ci ilin dekabrında Azərbaycan hökuməti ilə Yaponiyanın Eksimbankı arasında, “Şimal” DRES və Sumqayıt Etilen-Propilen zavodu daxil olmaqla, Abşeron rayonunun qaz təchizatı layihəsinin maliyyələşdirilməsi barədə saziş imzalanmışdır.

164

1996-cı il və sonrakı illər. İxrac neft kəmərləri

Əcnəbi neft şirkətləri ilə “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin müəllifi olduğu “yeni neft strategiyası”nın əsas istiqamətlərindən biri də Azərbaycanın enerji ehtiyatlarının dünya bazarına hansı marşrutlarla çıxarılması sayılmalıdır. “Əsrin müqaviləsi”nə uyğun olaraq AÇG layihəsi çərçivəsində hasil olunacaq neftin dünya bazarına etibarlı çıxarılması ən vacib məsələlər sırasında idi. Ilk növbədə bu məqsədlə 1983-cü ildə istifadəyə verilmiş Qroznı-Bakı neft kəmərindən istifadə edilməklə (bu kəmərlə Sibir nefti Bakının neft emalı zavodlarına ötürülürdü) neftin revers, yəni əks istiqamətdə vurulması ideyası yarandı, çünki Qroznı neft kəməri eyni zamanda Rusiyanın Qara dənizdə Novorossiysk limanında olan ixrac terminalı ilə bağlanmışdı və bu da Azərbaycan neftinin ixracına imkan verirdi.

1996-cı il fevralın 18-də Moskvada Azərbaycan neftinin RF ərazisindən keçməklə Qara dənizin Novorossiysk limanına nəql olunması haqqında müqavilə imzalandı. Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (indi bu vəzifəni BP-Azərbaycan şirkəti həyata keçirir), ARDNŞ və Transneft (Rusiya) arasında imzalanan üçtərəfli sazişdə neftin Novorossiysk limanına qədər daşınmasını nəzərdə tutan bütün hüquqi və texniki məsələlər öz əksini tapdı. Rusiya bu müqavilədə öz mövqeyini dəqiqləşdirərək müqavilənin 2-ci bəndində qəbul edirdi ki, Azərbaycan neftinin sahibi deyildir və Azərbaycan neftinə mülkiyyət hüququ bu neftin istehsalçısına məxsusdur. Bu Azərbaycanın "Yeni neft strategiyası"nın əldə etdiyi mühüm nailiyyət kimi qiymətləndirilməlidir. Bu müqavilənin ilkin şərtlərinə uyğun olaraq 1997-ci il oktyabrın 27-dən Azərbaycanın nefti şimal boru kəməri (təmir olunmuş keçmiş Qroznı-Bakı neft kəməri) vasitəsi ilə dünya bazarına çıxmış oldu.

Bakı-Novorossiysk neft kəmərinin ümumi uzunluğu 1411 km, bundan Azərbaycan ərazisindəki uzunluğu - 224 km, kəmərin diametri 720 mm, illik ötürmə qabiliyyəti isə 6 mln. tondur. Bu marşrutun üstün cəhəti ondadır ki, texniki cəhətdən onun ötürmə qabiliyyətinin ildə 14 mln. tona qədər artırılması, Rusiyanın boru kəmərləri sistemi vasitəsilə azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması mümkündür. Eyni zamanda, bu marşrutdan istifadə olunması, neftin ixracında böyük beynəlxalq təcrübəyə malik olan, Rusiyanın nəhəng neft boru kəmərləri sistemində inhisarçı şirkət “Transneft”lə əməkdaşliğın inkişaf etdirilməsinə imkan verir. Marşrutun ən böyük çatışmayan cəhəti, “Brent” və ya “Azeri light” növlü keyfiyyətli azərbaycan neftinin, Rusiyanın boru kəmərləri sistemində müxtəlif çeşidli neftlərin qarışması nəticəsində, dünya bazarında “Yurals” adı altında aşağı qiymətə satılan neftlə qarışmasıdır. Ümummilli liderin neft strategiyasının tərkib hissələrindən biri də neft marşrutlarının alternativliyinə nail olmaq idi. Neft marşurutlarının alternativliyi Azərbaycanın hər hansı bir dövlətdən iqtisadi aslılığına son qoymaqla yanaşı, ölkəmizin milli mənafeyinin qorunmasına da cavab verirdi. Bütün bu amilləri nəzərə alan prezident Heydər Əliyev, davamlı təzyiqlərə baxmayaraq müdrik və uzaqgörən qərar qəbul etdi. 1996-cı ildə martın 8-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.Əliyev və Gürcüstan Prezidenti E.Şevardnadze Tbilisidə Bakı-Supsa neft kəmərinin çəkilməsi barədə razılığa gəldilər.

165

ABƏŞ, ARDNŞ və Gürcüstan hökuməti arasında bağlanmış 3 tərəfli müqavilələrdə Azəri, Çıraq, Günəşli yataqlarından çıxan ilkin azərbaycan neftinin Bakı-Supsa neft kəməri vasitəsi ilə nəqli nəzərdə tutulurdu. Bakı- Supsa neft kəməri ilə ilkin Azərbaycan nefti 1999-cu il aprelin 17-də ixrac olunmağa başlanmışdır. Bu marşrutun ən böyük üstünlüyü Azərbaycan neftinin təmiz halda "Azeri light" markası ilə dünya bazarına çıxarılmasıdır. Bununla yanaşı kəmərin digər üstünlüyü neftin Supsaya Novorossiyskə nisbətən daha ucuz nəql olunmasıdır. Belə ki, neftin Novorossiyskə nəqlinin tonu 15,67, Supsaya nəqli isə 13,14 ABŞ dollarına başa gəlir.Qərb istiqamətində uzanan Bakı -Supsa neft kəmərinin uzunluğu 850 km, o cümlədən Azərbaycan ərazisində 480 km, diametri 530 mm, illik ötürmə qabiliyyəti 6 mln. tondur. Bu Azərbaycanın Səngəçal terminalından Gürcüstanın Qara dəniz sahilində yerləşən Supsa limanınadək uzanan müasir, dünya standartlarına uyğun olan bir nəqliyyat sistemidir. Bu neft kəmərinin istismara verilməsi böyük əhəmiyyət daşıyırdı və imkan verirdi ki: - Azərbaycandan ixracın etibarlığı və çevikliyi təmin olunsun, Xəzər-Qara dəniz nəqliyyat dəhlizi vasitəsilə enerji ehtiyatlarının ixracının Azərbaycan və Gürcüstandan tranzitinin əsası qoyulsun; - yataqların işlənməsi sürətləndirilsin, neft müqavilələri ilə təsbit olunmuş ərazilərdə axtarış-kəşfiyyat-qazma işlərinin və neft hasilatının həcminin artırılmasında xarici şirkətlər daha maraqlı olsun; - Şimal marşrutu ilə müqayisədə neft xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salınsın; - dünya bazarına çıxarılan azərbaycan neftinin keyfiyyətini saxlamaqla, onun satış qiyməti və əldə olunan gəlir artırılsın; - Bakı-Tbilisi-Ceyhan marşrutu üzrə Əsas İxrac Boru Kəməri layihəsinin gercəkləşməsi üçün tərəflərin mövqeyi möhkəmlənsin. Bu marşrutun çatışmayan cəhəti : Simal marşrutu ilə müqayisədə kapital xərclərinin artıq olması; Gürcüstan ərazisində ictimai-siyasi vəziyyətin geyri-sabit olması ilə əlaqədar neft kəmərinin təhlükəsizliyinə təminatın aşağı olması; Gürcüstanda infrastrukturun zəif inkişafı və xam neftin ixracında təcrübənin catışmaması, həmçinin nəzərdə tutulan müddətdə neft kəmərinin çəkilişinin yüksək riskli olması idi. Hər iki kəmərin müsbət və mənfi cəhətlərinə baxmayaraq Azərbaycanın ümummilli lideri H.Əliyev, sonradan zaman göstərdiyi kimi, müdrik və yeganə düzgün qərar qəbul edərək, hər iki neft kəməri ilə neftin ixracını lazım bildi. Bununla belə, Azərbaycanın malik olduğu neft potensialı ölkəmizdə 2008-ci ildə 45-50 mln. ton neft istehsal etməyi proqnozlaşdırırdı. Bu da neftin tam ixracı üçün əsas ixrac boru kəmərinin çəkilməsini zəruri edirdi. Qazaxıstan və Türkmənistanın öz neft ehtiyatlarını Azərbaycan vasitəsi ilə nəql etmək perspektivini də nəzərə alsaq, bu zərurət daha da artmış oldu. Bütün bunları nəzərə alan ümumilli lider Heydər Əliyev Əsas İxrac Boru Kəməri (ƏİBK) olan Bakı-Tiblisi-Ceyhan (BTC) layihəsini gerçəkləşdirmək sahəsində fəaliyyətə başladı. Ancaq sonra baş verən hadisələr göstərdi ki, ƏİBK-nın konsepsiyasının hazırlanması və onun ardıcıllıqla gerçək layihəyə çevrilməsi prosesində görülən işlər böyük və çətin bir yolun yalnız başlanğıcıdır. Bu layihə ətrafında beş ildən artiq siyasi, iqtisadi, fiziki və

166

ticari ehtiraslar coşub daşdı. Azərbaycanı və onun neft sazişləri üzrə tərəfdaşlarını qane edən, Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına nəqli marşrutunun seçilməsi ilə bağli sözün əsl mənasında nəhəng işlər görüldü. Layihənin həm dostları və rəğbət bəsləyənləri, həm də rəqibləri və hətta düşmənləri meydana çıxdılar. Yalnız Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin qəti mövqeyi, siyasi əzmi, dövlət xadimi kimi təcrübəsi və müdrüklüyü, şəxsi nüfuzu və özünün nəzərdə tutduğu ideyaların və layihələrin gerçəkliyə çevrilməsində ətrafdakıları inandırmaq qabiliyyəti Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəmərinin (BTC ƏİBK) ümumi təsvirini çəkməyə və ona çoxsaylı siyasi tərəfdarlar və imkanlı səhmdarlar cəlb etməyə imkan verdi. 1997-ci ilin sentyabrın 5-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti “Əsas İxrac Boru Kəmərinin marşrutunun müəyyən edilməsi üçün işçi qrupun yaradılması barədə” Sərəncam imzaladı. 1998-ci ilin oktyabrın 29-da Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradılmasının 75 illiyi münasıbətilə keçirilən təntənələrdə Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan və Özbəkistan prezidentləri, həmçinin müşahidəçi qismində ABŞ administrasiyasının nümayəndəsi Ankara bəyannaməsini imzaladılar. Bu bəyannaməni imzalamaqla Xəzər hövzəsi ölkələri ƏİBK-nın tikintisində maraqlı olduqlarını təsdiq etdilər. Bu layihə ilə əlaqədar bütün nöqtələr, XX əsrin sonunda keçirilən izdihamlı hadisə zamanı - ATƏT-in dövlət başçılarının 1999-cu il noyabrın 18-19-da İstanbul Zirvə Görüşündə qoyuldu. Burada əzəmətli tarixi kompleks olan “Çıralğan” sarayında “Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan və Türkiyə ərazilərindən BTC ƏİBK ilə xam neftin nəqli barədə saziş”, həmçinin məzmununa və mahiyyətinə görə çox vacib olan “İstanbul bəyannaməsi” imzalandı. Bu tarixi sənədlər Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev, Gürcüstan Prezidenti Eduard Şevardnadze, Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl, Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev və ABŞ Prezidenti Bill Klinton tərəfindən imzalandı.

2000-ci ilin oktyabrın 19-da Türkiyədə BTC ƏİBK-nın tikintisi barədə Saziş imzalandı. ƏİBK-nın tikintisinin dəyəri – 2,4 mld. ABŞ dollarıdır (layihənin toplam dəyəri kredit faizləri və doldurma xərcləri ilə birgə $3,6 mlrd.-dır). Layihənin iştirakçıları bp (30.1%); AzBTC (25 %); "Chevron" (8.9%); "Statoil" (8.71%); TPAO (6.53%); ENI (5 %); "Itochu" (3.4 %); "Conoco Phillips" (2.5 %); INPEX (2.5 %), "Total" (5 %) və "Amerada Hess" (2.36%) şirkətləridir. BTC neft kəmərinin llik ötürmə qabiliyyəti – 50-60 mln.ton, uzunluğu 1768 km-dir, bunun 443 km Azərbaycanın, 249 km Gürcüstanın, 1076 km Türkiyənin payına düşür. İndi ümümmilli lider H.Əliyevin adını daşıyan bu strateji layihənin tikintisinə start 2002-ci ilin sentyabrında Səngəçal terminalında Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə prezidentlərinin iştirak etdiyi ilk təməlqoyma mərasimində verildi və 2006-cı il iyul ayının 13-də tam başa çatdırıldı. Xəzər neftinin Aralıq dənizinə çıxarılmasının əhəmiyyətinə gəlincə ekspertlərin fikrincə, Azərbaycan nefti Avropanın bir sıra aparıcı dövlətlərinin, o cümlədən Adriatik dənizi ölkələrinin və İsrailin ehtiyaclarının ödənilməsində mühüm rol oynayacaqdır.  Qazaxıstan neftinin də Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinə qoşulacığı artıq gercəkləşmək üzrədir. 2012- ci ildə Transxəzər nəqliyyat sisteminin birinci növbəsinin istismara verilməsi planlaşdırılır. Hal - hazırda Xəzər nefti hər üç marşrutla nəql olunur.

167

Yeni ixrac qaz kəmərləri

“Şahdəniz” yatağının işlənməsinin "Mərhələ-1" layihəsi üzrə 178 mlrd. kub. metr qaz və 34 mln. ton kondensat çıxarılması və bu qazın əsas hissəsinin ixrac olunmasi nəzərdə tutulmuşdur. Bununla əlaqədar, "Mərhələ-1" layihəsinə uzunluğu 970 km olan Bakı- Tiflis-Ərzurum qaz kəmərinin tikintisi daxil edilmışdir, bunun Cənubu Qafqaz Boru Kəməri (CQBK) adlanan hissəsinin 442 km Azərbaycandan, 248 km isə Gürcüstandan keçir. BOTAŞ-ın Gürcüstan-Türkiyə sərhədində CQBK-ya birləşdirilən hissəsi isə 280 kilometr məsafə qət edərək Ərzurumadək uzanır. Qaz kəmərinin tikintisinin ilkin dəyəri 0,9 mlrd. ABŞ dollar təşkil etmişdir. 2006-cı ilin may ayının 25-dən BP- Şahdəniz əməliyyat şirkəti CQBK-nın Azərbaycan hissəsində qaz nəqlinə başlayıb. Boru kəmərinin doldurulması üçün  "Azəri" yatağından çıxarılan səmt qazından istifadə olunmuşdur.   Ekspertlərin fikrincə, Azərbaycanın qaz ixracatçısına çevrilməsini neftdən də önəmli hadisə hesab etmək olar, çünki tezliklə Azərbaycan qazı Avropa bazarında aparıcı yer tutacaqdır. “Sahdəniz” yatağından isə qaz hasilatı 2006 - cı ilin dekabrında başlanıb. Bakı-Tiflis-Ərzurum qaz kəməri isə 2007-ci ilin iyulunda tam istismara verilmişdir.  Hazırda “Sahdəniz” qazı Bakı-Tiflis-Ərzurum qaz kəməri vasitəsilə Gürcüstan və Türkiyəyə nəql olunur. Azərbaycan da bu qazın alıcısı qismində çıxış edir. 2012–ci ilin sonunadək Adriatik dənizinin dibi ilə Yunanıstanla İtaliyanı birləşdirəcək daha bir kəmərin inşası planlaşdırılır ki, bu kəmərə ötürülən yanacağın da məhz azərbaycan qazı olacağı nəzərdə tutulur. Bu layihələrin baş tutması son nəticədə TransAvropa Enerji Şəbəkəsinin yaradılmasına səbəb olacaq. 2006-cı ilin noyabrın 7-də Azərbaycan Prezidenti İ.Əliyevin Brüsselə rəsmi səfəri zamanı Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı arasında “Enerji məsələləri üzrə strateji tərəfdaşlığa dair” anlaşma memorandumu imzalanmışdır. 2007-ci ilin avqustunda ARDNŞ ilə ABŞ-ın Ticarət və İnkişaf Agentliyi arasında Transxəzər neft və qaz kəmərinin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasının hazırlanmasına dair saziş imzalanmışdır. Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edilmiş saziş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 oktyabr 2007-ci il tarixli Sərəncamıyla təsdiq edilmişdir. Saziş çərçivəsində nəzərdə tutulan işləri həyata keçirmək məqsədi ilə tender elan edilmiş və ABŞ-ın “Kellog Brown & Root (KBR)” şirkəti qalib olmuşdur. Qalib şirkət “Granherne” şirkəti ilə alyans yaratmışdır. Subpodratçılar qismində ARDNŞ-nin “Neftqazlayihə” institutu, “McDermott” şirkəti, eləcə də “Azekoservis” və “KazEcoProject” müəssisələri çıxış edəcəkdir. 2008-ci ilin noyabrin 14-də Bakıda keçirilən IV Enerji sammiti Xəzəryanı dövlətlərin eneji ehtiyatlarının Avropa və dünya bazarlarına çıxarılması üçün yeni ixrac neft və qaz kəmərlərinin marşrutlarının müəyyən edilməsində mühüm rol oynadı. Beləki, Nabukko qaz boru kəməri və Odessa-Brodı-Plotsk-Qdansk neft kəməri kimi, alternativ, kommersiya baxımından əsaslandırılmış layihələrin gerçəkləndirilməsinə yönəlmiş, Xəzər dənizi və Qara dəniz regionları ilə Avropa ölkələri arasında tranzit məkanların istifadəsi enerji təhlükəsizliyi problemlərinin həllinə yeni imkanlar açır. Nabukko konsorsiumu Türkiyə, Bolqarıstan, Rumıniya, Macarıstan və Avstriyadan keçərək bu regionları Mərkəzi və Qərbi Avropanın bazarları ilə birləşdirəcək yeni qaz boru kəmərinin tikintisi təşəbbüsü ilə çıxış edir. Bu layihəyə Azərbaycanın, Qazaxıstanın, Türkmənistanın zəngin

168

qaz ehtiyatlarını da qoşmaq sərfəli olardı. 2008-ci ildən respublikamız Avropa bazarına ildə təxminən 5 milyard kubmetr qaz göndərir. 2010-cu ildə Azərbaycan "Şahdəniz" yatağından 8 milyard kubmetrdən çox qaz çıxaracaq ki, bunun da böyük hissəsi Avropaya nəql olunacaq. Sonrakı illər ərzində bu rəqəm 12-16 milyard kubmetrə çatacaq. Proqnozlara görə, ilk mərhələdə ölkəmiz Yunanıstana ildə 3,6 milyard, İtaliyaya isə 8 milyard kubmetr qaz nəql edə biləcək. Azərbaycan öz 4 ixrac qaz kəmərlərindən - Bakı-Tiflis-Ərzurum- illik ötürmə gücü 25 mlrd.kub m, Qazı-Məmməd-Qardabani (Gürcüstan) - illik ötürmə gücü 3 mlrd. kub m, Qazı-Məmməd- Mozdok (Rusiya), - illik ötürmə gücü 10 mlrd.kub m , Qazı-Məmməd – Astara – Binənd (İran) - illik ötürmə gücü 2 mlrd.kub m., ildə 40 mlrd. kub mmaksimum faydalanmaq niyyətindədir. Azərbaycan təkcə "Şahdəniz" yatağından 1 trilyon 300 milyard kubmetr qaz hasil etmək gücündədir. İtaliyanın "Eni" şirkəti də hesabatında bu yatağın qaz ehtiyatlarını nəzərə alıb. Digər yataqlardakı, məsələn, "Bahar" perspektiv blokundakı qaz ehtiyatlarını nəzərə alsaq, bu göstərici 2–3 trilyon kubmetri də ötəcək. Azərbaycanın ildə 12–15 milyard kubmetr qaz ixrac edəcəyini nəzərə alsaq, həmin ehtiyatların 100 il, hətta 200 il kifayət edəcəyini söyləmək olar. 2009-cu ilin 29 iyununda Bakıda ARDNŞ ilə Qazprom (Rusiya) arasında 1 yanvar 2010-cu ildən sonrakı illərdə artırılmaqla, mövcud qaz boru kəmərı ilə ildə 500 milyon kub m qazın Rusiyaya ötürülməsi barədə saziş imzalanmışdır. Bu bizim ölkənin ixrac qaz kəmərlərinin şaxələnməsini daha da artırır.

10. Neft amilinin digər sahələrin və infrastrukturun inkişafına təsiri

169

XIX əsrin ortalarından Bakıda neft sənayesinin sürətlə inkişafı burada yeni sənaye, tikinti, nəqliyyat və xidmət sahələrinin yaranmasına və inkişafina böyük təkan verdi. 1858-ci ildə Xəzər dənizində ən böyük gəmi şirkətlərindən biri olan “Qafqaz və Merkuri” səhmdar cəmiyyəti yaradıldı. Rusiyanın su nəqliyyatında neft yanacağından istifadə olunmasına ilk dəfə cəhd Xəzər dənizində göstərilmışdi. 1869-cu ildə Kokorevin paraxodlarından birinin odluğu neft ilə qalanmağa başlandı. 1870-ci ildə Xəzər dənizində üzən “Rossiya” və “İran” adlı iki buxar gəmisində Şpakovski sistemi ilə neftlə qalanan aparatlar qoyulmuşdu. Həmin ildə “Artelşik” paraxodunda Lensin konstruksiyası ilə düzəldilmış qalanma aparatı sınaqdan keçirildi. 1871-ci ildə “Nasreddinşax” paraxodunda Bakı limanının mühəndisi A.V. Kaminskinin forsunka sistemi uğurla sınaqdan çıxarıldı. 1873-cü ildə “Qafqaz və Merkuri” paraxod səhmdar cəmiyyəti özünün Xəzərdəki buxar gəmilərini neftlə qalanmaya keçirdi. XIX əsrin 70-ci illərində Xəzər ticarət donanmasının buxar gəmilərinin sahibləri, forsunkanın icad olunması ilə bir-birinin ardınca tələsik öz paraxodlarının, həmçinin kiçik barkasların və katerlərin qazanlarının odluqlarını neftlə qalanmaya uyğunlaşdırdılar. 1878-ci ilədək demək olar ki, Xəzərdəki bütün paraxodlar, o cümlədən dövlətə məxsus, neftlə qalanırdılar. 1879-cu ildə “Branobel” şirkəti öz paraxodlarını neftlə qalanmaya keçirdilər. 1879-cu ildə Xəzərdə müxtəlif tipli 556 gəmi, o cümlədən 342 yedək gəmisi üzürdü ki, onlarında əksəriyyəti neftlə qalanırdı. XIX əsrin 70-ci illərində Xəzərdəki neftlə qalanan buxar gəmilərində əsasən Şpakovskinin və Lensin forsunka sistemi tətbiq olunurdu. 1874-cü ildən başlayaraq Rusiyanın dəmir yollarında da paravozların qazanlarında neft yanacağından istifadə olunmasına ilk cəhdlər göstərilmişdir. XIX əsrin 70-ci illərinin sonunda yenicə inşa edilmış Bakı-Balaxanı və Axaltəkə (Gürcüstan) dəmir yolları öz paravozlarını neft yanacağına keçirirlər. 1882-ci ildə tikilməkdə olan Zaqafqaziya dəmir yollarının paravozlarının bir hissəsidə neft qalıqları ilə qalanmağa başlandı, 1884-cü ildə isə artıq onun yanacaq balansında Bakı nefti 54,3% təşkil edirdi. XIX əsrin 90-cı illərinin sonunda Bakı nefti yanacaq kimi nəinki Rusiya imperiyasının dəmir yollarında, həmçinin sənaye müəssisələrində də geniş tətbiq olunmağa başladı. Nəzərə alsaq ki, Bakı neft rayonunun özündə də sənaye müəssisələrində böyük həcmdə (1899-cu ildə - 140 mln.pud) neft yanacağından istifadə olunurdu, onda təsdiq etmək olar ki, neft, Rusiya imperiyasının sənayesinin qalanmasında aparıcı mövqe tuturdu. Rusiyanın sənaye və nəqliyyat müəssisələrinin kütləvi şəkildə neft yanacağına keçməsi ilə əlaqədar onun imperiyanın ümumi yanacaq balansında rolu xeyli artmış oldu. 1878-ci ildə Xəzərdə dünyada ilk neft tankeri – metal gövdəli buxar gəmisi “Zoroastr” (Zaratuştra –Zərdüşt) göründü (bu gəmi L.Nobelin sifarişi ilə İsveçin “Motala” zavodunda 1877-ci ildə hazırlanmışdı və belə gəmi heç Amerikada da yox idi. Sifarişçi qismində “Qafqaz və Merkuri” səhmdar cəmiyyətı çıxış etmişdi). Qeyd etmək lazımdır ki o dövrəcən neft və neft məhsulları Həştərxana çəlləklərdə yelkənli şxunalarla daşınırdı. 1880-ci ildə Xəzərdə artıq 345 neftdaşıma gəmısi (yelkənlə-212, buxarla-133) işləyirdi.

Rusiyada ilk dəfə olaraq (Nobellərdən sonra) V.Şuxov neftdaşıma gəmiləri - Xəzər dənizində neft daşımaq üçün şxunalar və Volqa çayı ilə isə pərçimlənmış metal gövdəli kərəçi (barja) tipli gəmilər inşa etdirdi və bununla neftin və neft məhsullarının daşınması

170

məsələsini həll etdi. Beləki, onun layihəsi əsasında Saratov gəmiqayırma zavodunda 150 m uzunluğu olan nəhəng pərçimlənmiş dəmir gövdəli kərəçilər inşa edilməyə başlandı, o dövr üçün bu texniki möcüzə idi, çünki mühəndis-texnoloqların şablonla dəqiq kəsmək barədə təsəvvürləri yox idi. V.Şuxov göstərdi ki, onun cizgiləri ilə necə nəhəng pərçimlənmiş dəmir konstruksiyaları yığmaq mümkündür. 1893-cü ildə V.Şuxovun layihəsi əsasında neft və neft məhsullarını daşımaq üçün uzunluğu 172 m və yükgötürmə qabiliyyəti 12 min ton olan kərəçi inşa olundu.

1897-ci ildə H.Z.Tağıyev tərəfindən təməli qoyulan və əsas kapitalı 2 mln. rubl təşkil edən”Lifli maddələrin emalı üzrə Qafqaz səhmdar cəmiyyəti” imperiyanın ucqarlarında toxuculuq sənayesinin ən iri müəssisəsi idi.

1900- cü ildə Bakı şəhərində 80 mexaniki emalatxana və zavodlar, 14 kimya zavodu, 18 kərpic zavodu, 5 elektrik stansiyası, həmçinin bir neçə buraz və çəllək zavodları mövcud idi. 1903-cü ildə Nobellər Sormovo zavodunda 50 min pud həcmində olan “Vandal” və 1904-cü ildə “Sarmat” adlı üçvallı neft daşıyan tanker (teploxod) tikdirərək Xəzər dənizinə buraxdılar və onlar “Lüdviq Nobel” zavodunun gəmi dizellərinin tətbiq olunduğu ilk ilk inşa edilmış dizel-elektroxodlar idilər. Emmanuil Nobel 1908-ci ildə Nijni Novqorod zavodunda 600 min pud neft götürən nəhəng tanker-teploxod “ Kirqiz”i inşa etdirdi. Ondan 2 il sonra isə Xəzər dənizində 4 tanker-teploxod üzürdü (onların üçü –“Emmanuil Nobel”, “Robert Nobel”, “Karl Xaqelin” –“Branobel” şirkətinə, biri isə “Delo” – Merkuryev qardaşlarına məxsus idilər). Bakıda neft sənayesinin sürətlə inkişafı iri neft sahibkarları ilə yanaşı, bu sahədə fəaliyyət göstərən milli burjuaziya, alimlər və mühəndislər nəslinin formalaşmasına imkan yaratdı. Belə ki, kimya zavodunun sahibi Ə.Əhmədov, gips daşınınkı - Fərəc Əliyev, sementinki – Məmmədsadıq Həsənov idilər; Ağabala Əliyev - Bakıda un dəyirmanı, Nağı Mehdiyev – tütün fabrikinin əsasını qoydular; K.Bəhramovun iri çuqun-mis tökmə emalatxanası var idi; gəmi sahibkarları sırasına Üseynovlar, Zeynalov, Aşurov, Dadaşovlar, İsrafil Hacıyev, Məmməd Manafov və b. daxıl oldular; Bank kantoruna Əbdülhəmid Ələsgərov, Qarşılıqlı kreditlər üzrə İkinci Bakı cəmiyyətinə Əlibala Əliyev rəhbərlik edirdilər. Neft sahəsində isə tanınmış milyonerlərlə yanaşı bütov bir varlı sahibkarlar nəsli yetişmişdi: Seyid Mirbabayev, Səlimov, Şıxı, Hacı Hacıağa və b. Varlanaraq onlar da şəhərin tikintisinə öz töhvələrini verirdilər. Cavad Məlikov özünün layihəsi əsasında ən müasir avadanlıqla təchiz olunmuş neftayırma zavodu tikdirmişdi. İlk azərbaycanlı diplomlu mühəndislərdən biri – Fətulla Rüstəmbəyovun neft işinin inkişafında çox böyük payı var idi. Onun verdiyi təkliflərdən bir neçəsi bunlardır: zərbəli qazıma üsulundan elektrik ötürücülü fırlanma qazımasına keçmə; dərin quyuların qazılmasında pərçimli boruların yerinə yivli qoruyucu boruların tətbiqi; neft hasilatında dartaylayıcı üsulun quyu-nasosla əvəz edilməsi; qazlıftin (quyuya yüksək təzyiqlə qaz vurulması hesabına məhsuldar layın neft veriminin artırılması) tətbiqi; taxta vışkaların metalla əvəz edilməsi və s. Avropa və Rusiyanın universitetlərində təhsil almış azərbaycanlı alimlər və mühəndislər – M.M.Xanlarov, M.Q.Hacınski, A.Mirzəyev, İ. Rzayev, S.Qəmbərov, İ.Əmirov və b. Rusiya İmperator Texniki Cəmiyyətinin Bakı

171

şöbəsində çalışmaqla Azərbaycanda kimya və texniki elmlərin inkişafına yardım edirdilər. 1917-ci il inqilabından əvvəlki illərdə Rusiyadan Bakıya gəlmiş alimlər, mühəndislər və iş adamları da Azərbaycanda sənayenin inkişafına böyük təsir göstərmişlər. Budur onlar: D.İ.Mendeleyev, K.İ.Lisenko, V.V.Markovnikov, F.F.Belşteyn, N.D.Zelinski, Q.B.Abiх, L.Q.Qureviç, V.Q.Şuxov, M.A.Kapelyuşnikov, S.K.Kvitko, İ. Qubkin, V.Y.Eyxler, N.İ.Voskoboynikov, D.V.Qolubyatnikov, İ.A.Vermişev, S.M.Şibayev, V.Kokorev, P.Qubonin və b.

Azərbaycanda alman iş adamları da fəal çalışmışlar, bunlardan «Торговый дом Бенкендорф и КО* », «Товарищество О.Ленц и К*», «Товарищество Беппле и К*»-nı, T.Y.Qaqeni, A.F.Berensi, alman alimi K.Enqleri göstərmək olar. Alman sahibkarı Vitte XIX əsrin ortalarında Pirallhı adasında böyük parafin zavodu tikdirərək ondan şam hazırlayır vbu şamlara hətta Bakının hüdüdlarından kənarda da tələbat duyulurdu. 1864-cü ildə Simens qardaşları Gədəbəydə misəritmə zavodunun inşasına başladılar, 1883-cü ildə isə Qalakənd mədənində onlar misəritmə zavodunu tikdilər və burada elektrik enerjisi tətbiq etdilər. Simenslər Xosməmməd adlanan yerdə mis mədəninin, Aykənd kəndi yaxınlığında kvars (silisium oksidi) yatağının işlənməsinə, Daşkəsəndə müəssisələr almağa başladılar. Simenslər dağ-mədənlərində quyuların əl ilə qazılmasını mexaniki üsula keçirdilər, quyu gövdəsini uçmaqdan qorumaq üçün qoruyucu boru kəmərləri tətbiq etdilər, Rusiyanın digər zavodlarında hazırlanan kerosinlərdən keyfiyyətcə üstün məhsul istehsal edən kerosin zavodu tikdirdilər. Zorge, Kober, Eyzenşmidt, Verinq, Şaube və b. tərəfindən kiçik mexaniki müəssisələr yaradılmışdı. 1892-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə almanlar tərəfindən salınmış və Elenedorf (indiki Göy-göl) adlandırılmış qəsəbədə Forer qardaşları tərəfindən hətta konyak zavodu da inşa edilmişdi. Üç il sonra isə Qummel qardaşları burada ikinci belə bir zavodu tikdirmişlər. XIX əsrin sonunda Bakı neft sənayesiçi Murtuza Muxtarov müasirləşdirilmış zərbəli ştanq qazıma üsulu dəzgahını yaradır (1895-ci il) və ona patent alır. Bütün dünyada “Muxtarov” adı ilə məşhur olan bu dəzgahın o illərdə qazma işlərində tətbiqi geniş vüsət almışdı. Sonra o, Bibi-Heybətdə bütöv bir qazıma avadanlıqları zavodunu işə salır. Bu Rusiya imperiyasında neft avadanlıqlarının istehsalı üzrə ilk sənaye müəssisəsi idi.

Çözlənildiyi kimi, neft “canlanmasi” bölgənin bütün iqtisadiyyatının yüksəlməsinə gətirib çıxardı. Artıq 1900-cu ildə Bakıda 10 nəhəng ağac anbarı, 106 neft şirkəti, 16 yerli neft boru kəmərləri, 60-a yaxın mexaniki emalatxanalar mövcud idilər. Neft sənayesinin hesabına digər sənaye sahələridə inkişaf edirdi. Xarici kapital neft - mədən və neft emalı istehsalına xidmət edən sahələrin sürətlə yüksəlməsinə yardım edir (liman körpülərinə və elektrik stansiyaları tikilir). Enerjı qurğularının gücünə görə Bakı Sankt-Peterburq və Moskvadan sonra üçüncü yerə çıxır. Neft mədənlərinə xidmət etmək üçün iri səhmdar cəmiyyətləri yaradılır: “Xəzər maşınqayırma və qazanxana zavodu”, “Branobel”, “S.M.Şıbayev”, “Qafqaz və Merkuri”, “Xəzər” şirkətlərinin mexaniki emalatxanaları, “Nadejda” cəmiyyətinin, “Mal anbarlarının şərq cəmiyyəti”nin emalatxanaları, Q. Bartdorfun mexaniki və çuquntökmə zavodu, A.Dadaşovun gəmi təmiri üçün doku (tərsanəsi) və s. Həm də yaradılmış mexaniki istehsal gücünün yarısından çoxu əsasən gəmilərin təmiri üçün istifadə olunurdu, çünki dəniz yolu çıxarılan neftin daşınmasında əsas yer tuturdu. Azərbaycanın sənaye strukturunda hər sahənin pay bölgüsü belə idi: neft

172

– 79,6%, maşınqayırma və metal emalı – 3,4%, elektrik enerjisi istehsalı – 0,9%, toxuculuq – 2,4%, yeyinti – 6,8% və başqa sahələr – 6,9%. O zamanın yüksək gəlirli sənayesi üçün bu bölgü ona uyğun gələn bir infrastruktur idi və hələ onda Rusiya iqtisadiyyatının donor hissəsinə çevrilmışdi. Neft sənayesinin uğurları inqilabdan əvvəlki Bakıda tədrisin və xeyriyyəçilik ənənələrinin inkişafına da çox böyük təsirini göstərdi. 1914-cü ildə Bakıda 27 xeyriyyə cəmiyyəti fəaliyyət göstərirdi. Tədrisdə və xeyriyyəçilikdə olan ənənələr 1919-cu ildə Bakıda Şərqdə ilk avropa sayağı ali təhsil məktəbinin – Dövlət Universitetinin yaranmasına imkan verdi. Neft “canlanmasi”, şübhəsiz, Bakının arxitekturasına Avropa təsirinin güclü dalğasını gətirdi. Bu təsir özünü Bakının binalarında, bulvarında, düz küçə və prospektlərində, gətirilmə münbit torpaq üstə salınmış park və bağlarında biruzə verir. Qazma işlərində və neftçıxarmada yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi neftmaşınqayırma sənayesinin inkişafını tələb edirdi və həmin illərdə Bakıda sənayenin bu sahəsinin də yenidən qurulmasına diqqət artırıldı. 1926-cı ildə Suraxanıda dərinlik nasosları istehsal edən mexaniki zavod işə düşdü. 1927-ci ildə “leytenant Şmidt” adına (indiki Səttarxan) zavodda güclü elektrik marten sobaları istismara verildi. 30-cu illərdə neft avadanlığı və cıhazlarının istehsalı zavodlarının yenidən qurulması onların yerli istehsalını təşkil etməyə imkan yaratdı. 1934-cü ildə Bakıda dəzgahqayırma zavodu ilk məhsulunu verdi.

Xəzər dənizində neft və qaz yataqlarının axtarışının sürətləndirilməsi ilə əlaqədar 1944-cü ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə dənizdə neft axtarışı, kəşfiyyatı və istismara hazırlığı məqsədilə “Dənizqazma” tresti yaradılır.Onun tərkibində isə Dəniz nəqliyyatı kontoru təşkil edilir. 1948-ci ilin dekabrında Pirallahı adasından “Qara Daşlara” (Neft Daşlarına) ilk dəfə “Transportnik” kateri ilə inşaat briqadası aparılır və bu briqada qazmaçılar üçün yaşayış binası tikməyə başlayır. 1949-cu ildə “Xəzərtanker” və Xəzər Donanma”sının balansından silinmiş 7 ədəd gəmi “Neft Daşlarına” aparılır, ada ətrafındakı dayaz yerlərdə saya oturdularaq süni körfəz qurulur və gəmilərin külək və dalğalardan qorunması üçün şərait yaradılır.Gəmilərin kayut və anbarlarından həmçinin qazmaçılar üçün yeməkxana, tibb məntəqəsi, anbar və s. kimi istifadə edilir. 1949-cu ilin 31 oktyabrında SSRİ Nazirlər Sovetinin “Xəzər dənizində neft istehsalını artırmaq haqqında” qərarı ilə yaradılmış “Başdənizneft” birliyinin tərkibində Neft Sənayesi Nazirliyinin 4 noyabr 1949-cu il tarixli əmri ilə Üzgüçülük Vasitələri İdarəsi ( 22 yanvar 1953-cü ildən “Xəzərdənizneftdonanma” idarəsi) təşkil edilir. Çöstərilən əmrə əsasən “Dənizqazma” trestinin Dəniz nəqliyyatı kontoru gəmiləri ilə birlikdə və “Pirallahıneft” və “Stalinneft” trestinin balansında olan bütün üzən vasitələr Üzgüçülük Vasitələri İdarəsinə verilir. Onlar 66 ədəd müxtəlif təyinatlı, əsasən kiçik həcmli gəmilərdən və digər üzən qurğulardan: PM- 351 tipli katerlər, “Transportnik”, “Pobeda”, “BMK-90” tipli yedək gəmiləri, “Sobol”, “Gürqan”, “Buxta İlyiça” buxar yedək gəmiləri, gücü 500 a.q. “Burnıy” yedək gəmisi, 20 ton yük qaldıran ozühərəkət etməyən üzən gəmi, ağac gövdəli kərəçilər (barjalar) və s.-dən ibarət idi. Üzən heyətin sayı isə cəmi 700 nəfər olub. Yeni idarənin tərkibində Neft Daşları, Çılov, Pirallahı və İliç Buxtası dəniz nəqliyyatı kontorları təşkil edilir. 1950-1960-cı illərdə donanmaya kran, sərnişin, yedək, geolojı, yanğınsöndürən, dalğic və d. təyinatlı gəmilərin alınmasına başlanılır. Bu üzgüçülük vasitələri dənizin su qatının 17-20 m dərinliyində isləri aparmağa imkan verirdi. Donanma

173

yarandığı ilk vaxtlardan gəmilərə təmir və texniki xıdmətin göstərilməsi üçün müvafiq təmir bazasının yaradılması məqsədilə 1953-1955-ci illərdə Gəmi Təmiri Zavodu tikilb istismara verilir. 1965-ci ildə Rusiyanın Nijni Novqorod şəhərində inşa edilmış və “ Koroğlu” adı verilmış 250 tonluq kran gəmisi ilə dənizin 60 m dərinliyində inşaat işləri aparmağa imkan yarandı. Ümumiyyətlə 1950-1970-ci illər ərzində donanmaya 336 ədəd müxtəlif təyinatlı gəmilər və üzən qurğular daxil olur.

1970-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafının əsas perspektivləri Xəzər dənizinin daha dərin sulu hissələrində (200 m) geoloji-kəşfiyyat işlərinə başlanmasında idi. Bu işlərin aparılmasında isə donanmanın müasir və texniki imkanları daha güclü olan müxtəlif təyinatlı gəmilərə ehtiyacı vardı. Bu cürə gəmilərin tikilməsi əsasən xarici ölkələrdə həyata keçirilirdi, çünki SSRİ-nin gəmiqayırma müəssisələrində belə gəmilərin düzəldilməsi təcrübəsi yox idi. Böyük valyuta sərfi tələb edən bu işlərin başlanması yalnız ölkə rəhbərliyinə yenicə başlamış uli öndər Heydər Əliyevin fəaliyyətindən asılı idi və o, həmişə olduğu kimi bu ağır işində öhdəsindən ləyaqətlə gəldi. 1973-cü ildə Hollandiyada hazırlanmış “Süleyman Vəzirov” borudüzən gəmisi dənizin dərinliyi 195 m qədər olan sahələrdə sualtı neft və qaz xətlərinin inşaasını aparmağa imkan verdi. Bu gəminin fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə Norveçdə çücü 7040 a.q. olan 3 təchizat gəmisi tikilir və istismara verilir. 1978-ci ildə Fransada tikilmış dənizin 200 m kimi dərinliyində işləməyə imkan verən sualti dalğıc kompleksi ilə təchiz olunmuş “Əli Əmirov” adına geoloji-kəşfiyyat gəmisi, 1980-ci ildə Almaniyada inşa edilmiş 2500 ton yükqaldırma gücünə malık olan kran gəmisi donanmanın tərkibinə daxil edilir. Ümumiyyətlə 1991-ci ilədək Donanma üçün xarici ölkələrdə tikilmiş böyük güclü: 40-2500 tonluq 17 ədəd kran gəmisi, gücü 4000-8000 a.q. olan 23 ədəd təchizat gəmisi, 12 ədəd sərnişin, 9 ədəd yanğınsöndürən, 4 ədəd yedək gəmiləri, 18000 ton yük götürə bilən özüboşalan 1 ədəd kərəçi (barja), 1 ədəd 300 m dərinlikdə borudüzən və 1 ədəd 300 m dərinlik üçün sualtı dalğıc komplesi ilə təchiz edilmiş gəmilər, cəmisi 82 ədəd gəmi alınıb gətirilir.

Xəzər dənizində açılan neft yataqlarında dəniz özüllərinin (platformaların) inşası məqsədi ilə SSRİ  Nazirıər Sovetinin 19 iyul 1974 – cü il tarixli 589 nömrəli qərarına uyğun olaraq, SSRİ Nazirlər Sovetinin 14 sentyabr 1974-cü il tarıxlı 2051 nömrəli sərəncamına əsasən Bakıda dərin stasionar özüllərin dayaq bloklarının hazırlanması məqsədilə Bakı Dərin Özüllər Zavodunun inşası, Həştərxan vilayətinin Nijne-Voljsk qəsəbəsində isə bu özül bloklarının üst tikililərinin hazırlanması – “Lotos” müəssisəsinin quraşdırılması nəzərdə tutulmuşdu. 1979-cu ildə Qaradağ rayonunda Bakı Dərin Özüllər Zavodunun (2004-cü ildə müəssisəyə ümummilli lider Heydər Əliyevin adı verilmişdir) inşasına başlandı və onun ilk mərhələsi 1984-cü ildə istifadəyə verildi (açılış mərasimində o zaman SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini olan H.Əliyevdə iştirak etmişdir). 1985-ci ildə isə əsasən müasir xarici avadanlıqlarla təchiz olunmuş bu unikal zavodun tikintisi tamamilə başa çatdırıldı. Zavodun tikintisinə Sovet hökuməti tərəfindən 450 mln. ABŞ dolları maliyyə vəsaiti ayrılmışdı və onun inşası Həştərxanda nəzərdə tutulmuşdu. Lakin H. Əliyevin qətiyyəti nəticəsində onun məhz Azərbaycanda inşa olunmasına nail olundu. Xəzər dənizinin dərin sulu qatlarında neft yataqlarının işlənməsində, xüsusilə

174

müstəqillik əldə olunduqdan sonrakı illərdə “Əsrin müqaviləsi”nin üğürla həyata keçirilməsində H.Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodunun müstəsna və layiqli yeri vardır. İri neft layihələrinin gerçəkləşməsi nəticəsində daxil olan gəlirlər ARDNŞ tərəfindən yeni infrastrukturun yaradılmasına və fəaliyyətdə olanların təkmilləşdirilməsinə istifadə olunur:

- 1996-cı ılin avqustunda modernləşdirilmiş “Şelf” tipli yarımdalma qurğusu “Kaspmorneft”, yeni - “Dədə Qorqud” adı ilə istismara verilmişdir. Qurğu dənizin su qatının 475 m-nə qədər olan sahələrində 7250 m dərinliyinə qədər qazıma işləri aparmağa qadirdir;- 1996-1997-ci illərdə “Çıraq” yatağında əvvəllər quraşdırılmış platforma, yenidən qərb standartlarına uyğun bərpa edilərək istifadəyə verilmişdir və oradan qazılan quyudan 12 noyabr 1997-ci ildə ilk neft alınmışdır; - 1997-ci ilin noyabrında Səngəçal terminalının birinci növbəsi (100 min ton neft tutumu həcmində) tikilib istfadəyə verilmişdir;- 1997-ci ilin noyabrında qismən təmirdən və nasos stansiyalarının modernləşdirilməsindən sonra Bakı-Qroznı-Novorossiysk neft kəmərinin Azərbaycan hissəsi istifadəyə verilmışdir;- 1998-ci ilin noyabrında “Şelf-5” yarımdalma qurğusu yenidən qurularaq “İstiqlal” adı altında istifadəyə verilmişdir. Qurğu dənizin su qatının 700 m-ə qədər olan sahələrində 7600 m dərinlikdə quyuların qazılmasını mümkün edir;- 1999-cu ilin aprelində 830 km uzunluğu olan Bakı-Supsa ixrac neft boru kəməri inşa edilib, istismara verilmişdir;- 2004-cü ildə “Heydər Əliyev” adına neft tankeri suya buraxılmışdır;- 2006-cı ilin iyul ayında H.Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəmərinin tikintisi başa çatdırılmışdır;- 2006-cı ildə Şahdəniz TPG 500 özüqalxan dəniz platforması və onunla əlaqədar sualtı özüllər inşa edildi.. Bu, Xəzərdə yeganə platformadır ki, bütövlüklə Azərbaycanda yığılmışdır. Platformanın qazıma qurğularının 3000 m-dən artıq radius əhatəsində dərinliyi 7 km-dən çox olan quyular qaza bilmək imkanı var;- 2007-ci ildə Cənubi Qafqaz Bakı-Tbilisi-Ərzurum magistral qaz kəmərinin tikintisi başa çatmış və “Şahdəniz” yatağından qaz Türkiyənin qaz sisteminə daxil olmuşdur.- 2007-ci ildə ARDNŞ-nin “Neftqaztikinti” tresti və müştərək müəssisəsi “Azfen” – layihənin subpodratçısı, Səngəçal terminalından Hacıqabul baş kompressor stansiyasına 47 km - lik yeni qaz boru xəttinin çəkilişini başa çatdırmışlar və bu da AÇG və “Sahdəniz” yataqlarından çıxarılan qazın ölkədaxili qaz şəbəkəsi sisteminə qoşulmasına imkan verir;- 2007-сi ildə “Neft Daşları” – “Bahar” yataqları arasında 67 kilometr uzunluğunda 20 düymlük qaz kəmərinin çəkilişinə başlandı Bu tikintinin baş podratçısı “Neftqaztikinti” tresti, subpodratçısı (yəni vasitəli götürə iş aparanı) isə “McDermott” şirkəti idi.. Kəmərin inşası ARDNŞ-nin “Qaz Proqramı” çərçivəsində həyata keçirilmiş və ilin sonunada başa çatdırılmışdır;- 2008-ci ildə “Neftqaztikinti” trestinin inşa etdiyi 20-düymlük Bahar-Hövsan-Suraxanı

175

qaz kəməri ARDNŞ-nin “Qaz proqramı” çərçivəsində əsas buraxılış obyektlərindən biri olmuşdur. Kəmərin ötürmə qabiliyyəti sutkada 5 milyon kubmetrdir. Yeni qaz kəməri Bakının kənar rayonlarında yerləşən əhalini və sənaye müəssisələrini, ilk növbədə “Şimal” elektrik stansiyasını mavi yanacaqla etibarlı surətdə təmin etməyə imkan verir. Müstəqil Azərbaycanın yeni neft strategiyasının uğurla həyata keçirilməsində donanmada bu illər ərzində yaradılmış güclü texniki imkanlar müstəsna rol oynamışlar. 2500 tonluq “Azərbaycan” kran gəmisi, “İsrafil Hüseynov” borudüzən gəmisi, “Akademik Tofiq İsmayılov” dalğıc gəmisi, “Nefteqaz”, “Om”, “Aura”, “Litoqa” və “İrqiz” tipli təchizat gəmiləri, 2000-18000 ton yük götürə bılən kərəçilər və s. üzən vasitələr bu qəbildəndirlər. 1980-ci illərdə donanmanın Gəmi Təmiri Zavodu üçün alınmış üç ədəd : qaldırıcı qüvvəsi 4000 ton, 5000 ton və 15000 ton olan üzən doklar bütün tipli gəmilərin alt hissəsinin təmirini təmin etmiş oldu. Hazırda donanmanın balansında olan müxtəlif təyinatlı 256 gəmi (2010-ci il) ilə Xəzər dənizinin istənilən yerində tikinti-quraşdırma, nəqliyyat-yedək, geoloji-kəşfiyyat, təchizat və s.işləri həyata keçirmək mümkündür. Bu donanma nəinki ARDNŞ-nin dəniz neft mədənlərinin ehtiyaclarını tamamilə ödəyir, eyni zamanda AÇG, “Sahdəniz” və başqa layihələrdə və Xəzər hövzəsinin digər sektorlarında aparılan neft əməliyyatlarında da sifarişlə işlər görür. H.Əliyev adına Bakı dərin özüllər zavodunda (BDÖZ) ARDNŞ-nin tələbatını ödəməklə yanaşı, “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində də özüllər tikilməkdədir. Bu işlər “bp-Azərbaycan” şirkətinin subpodratçıları olan və dəniz özüllərinin dayaq bloklarını və üst tikililərini hazırlayan Bos Şelf və Mak Dermott şirkətləri ilə birgə həyata keçirilir.Son illər, xüsusən 2006-cı ildən başlayaraq ARDNŞ-nin fəaliyyətində də çox mühüm hadisələr baş verməkdədir və onun beynəlxalq səviyyəli neft şirkətinə çevrilməsi üçün vacib və əhəmiyyətli addımlar atılır. Bugün ARDNŞ nəinki bölgənin, artıq dünyanın enerji bazarında ciddi oyunçu kimi özünü tanıtmaqdadır. Öz biznesini inkişaf etdirən bir şirkət kimi ARDNŞ ölkə xaricində səhmlərini yerləşdirir, müəssisələr alır və dıgər kommersiya işlərini aparır. 2006-cı ilin sonunda şirkət, ildə 10 mln. ton neft saxlma və yükləmə gücünə malik olan Gürcüstanın Kulevi neft terminalını almışdır. Bu terminalda yenidənqurma işləri başa çatdıqdan sonra onun gücü 20 mln. tona yüksələcəkdir. Eyni zamanda ARDNŞ bu terminalın yaxınlığında ildə 10 mln. ton neft emal edəcək neftayırma zavodunun tikintisini planlaşdırır. 2006-cı ilin sonlarında ARDNŞ və “Turcas” (Türkiyə) şirkəti “SOCAR & Turcas Enerji A.S.” müştərək şirkətinin yaradılması barədə protokol imzalamışlar. Məqsəd Ceyhan limanında 2011-ci ilədək inşa ediləcək, illik gücü 20 mln. tondan artiq olacaq neftayırma zavodunun gücü üçün sərmayənin həcmini müəyyənləşdirmək, Azərbaycandan daxil olan təbii qazın idxalını və topdan satışını həyata keçirməkdir. 2007-ci ildə ARDNŞ Türkiyənin iri neft-kimya komplekslərindən olan “Petkim” şirkətinin aktivlərinin sahibi olmuşdur.

2007-ci ildə Gürcüstanda “SOCAR-Georgiya Petrolium” Məhdud Məsulıyyətli Cəmiyyəti (MMC) yaradılmışdır. MMC yerli bazarın avtomobil benzininə olan tələbatının yarısını təmin edir və bir sıra yanacaq doldurma stansiyaları (YDS) şəbəkələrinin sahibidir.

176

ARDNŞ “EUPEC Pipe Coatings GmbH” şirkətinin pay hissəsini almışdır. Müəssisənin yeni adı “Caspian Pipe Coatings” adlanır. Müəssisə artıq ARDNŞ-lə 46 km-lik qaz boru kəmərinin beton üzlüyünün çəkilməsinə müqavilə bağlamışdır. Həmçinin bu şirkət “bp-Azərbaycan” şirkəti ilə 190 km sualtı boru kəmərinin aşınmaya qarşı üzlüklə və beton üzlüklə örtülməsi barədə müqavilə imzalamışdır. ARDNŞ, Siemens və Target Petroleum şirkətləri tərəfindən yaradılmış birgə müəssisə 2007-ci ildə Azərbaycanın dəniz və quru sahələrində geniş spektrə malik – yataqların abadlaşdırılmasından, avadanlıqların yeniləşdirilməsinəcən, dənizdə özüllərin təkmilləşdirilməsindən, quruda – kompressor təsərrüfatının, elektrik təchizatının və s. yaxşılaşdırılmasınacan böyük işlərə başlamışdır. Dənizdə neft-qaz strukturunun inkişafına yönəlmış işlər çərçivəsində “Neft Daşları” yatağında iri dəniz özülü quraşdırılmış, “Günəşli” yatağından “Neft Daşları”nadək 22 km uzunluğunda yeni yüksək təzyiqli sualtı qaz boru kəməri çəkilmışdir. Həmçinin “Mak Dermott” şirkəti ilə birgə “Günəşli” yatağından iki 20”-lük sualtı boru kəmərinin inşası başa çatdırılmışdır. Azərbaycan nefti, karbohidrogenlərin kimyəvi tərkibinin xüsusiyyətlərinə görə (tərkibində az kükürd olması) kimya sənayesi üçün çox qiymətli xammaldır. Buna görə də sovet dövründə respublikamızda neft və qazın emalı bazasında neft-kimya və kimya sənayesi də inkişaf etdirildi. Bakı, Sumqayıt, Mingəçevir, Neftçala və b. şəhərlərdəki onlarla müəssisədə sintetik kauçuk, rezin məmulatları, saja, əmtəə və məişət kimyası məhsulları, qatran, yod, brom və s. istehsal olunurdu. Azərbaycanda neft maşınqaırma və metallurgiya kimi sənaye sahələrinin də inkişafı neft sənayesinin tələbatının ödənilməsi ilə bağlıdır. Sənayenin enerjiyə olan yüksək tələbatı - təbii qazla (və ya mazutla) işləyən istilik elektrik stansiyasıyaları və su elektrik stansiyaları ilə təmsil olunan elektroenergetikanın inkişafını stimullaşdırırdı. Respublikanın vacib nəqliyyat sahələrindən olan və indi geniş şaxələnmiş şəbəkəyə malik dəmir yolunun da yaranmasında və inkişafında neft amili mühüm olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRİ-də ilk elektrikləşdirilmiş dəmir yolu məhz Bakını neft mədənləri ilə birləşdirən xətt olmuşdur. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin inkişafı ilə dəniz nəqliyyatının da rolu artmaqdadır. Xəzərdə ən iri dəniz limanı olan Bakı vasitəsilə Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi ilə Xəzər hövzəsində və şimalda - Volqa çayında daşınan yüklərin həcmi ilbəil artmaqdadır və onların arasında neft və neft məhsulları xüsusı yer tutur.

177

11. Neftin istifadəsinin xronoloji tarixi

E. ə. XXX əsr. Mesopotamiyada (Fərat və Dəclə çayları arasında yerləşən vadi) neft haqqında ilk məlumatlar verilir (yer qatında olan çatların arasından üzə çıxan, bitum adlanan yarımmaye qatı maddə). Qədim misirlilər, mesopotamiyalılar və Yaxın Şərqin digər vilayətlərinin əhalisi nefti açıq gölməçələr səthindən yığırdılar. Ondan tikintidə, yanacaq qismində evlərin işıqlandırılmasında istifadə edirlər və hətta mumlamaq üçün düzəldilən məhlulun tərkibinə qatırlar.

E. ə. VII –VI əsrlər. Neft məişətdə gündəlik həyat üçün, təbabətdə məlhəm kimi, həmçinin binaların qızdırılması və işıqlandırılması üçün istifadə olunurdu. Bu “yanacaq” onunla məşhur idi ki, onu Abşerondan İrana, İraqa və Hindistana nəql edirdilər.

E. ə. VI əsr. Əhəmənilər dövlətinin (indiki İran) ilk şahı II Kirin ordusu qalaların və şəhərlərin alınmasında neftdən (yəqin ki, Abşeron neftindən) odlu silah kimi istifadə edir.

E. ə. VI əsr. Abşeronda atəşpərəstlərin məbədləri olmuş və onlarda yerdən çıxan müqəddəs əbədi odlar yanırmış.

E. ə. 440-cı il. “Qaya da mənim üçün zeytun yağı yağdırırdı” (İov kitabı, neftin yer kürəsinin səthinə sızması haqqında ilk xatırlatmalar).

E. ə. IV əsr. Makedoniyalı İskəndərin (e.ə.356-323 illər) hərbi yürüşlərini qələmə alan qədim yunan tarixçisi Plutarx qeyd edir ki, onun döyüşçüləri Abşerondan tuluqlarda və saxsı qablarda gətirilən neftdən işıqlandırma üçün istifadə edirmişlər. Bundan başqa o müəyyən edir ki, Girkan (Xəzər) dənizinin sahilində yerli əhali (girkanlılar, midiyalılar və b.) neftlə doldurulmuş fitilli çıraqlardan istifadə edirlər.

E. ə. IV əsr. Atəşpərəstlərin Suraxanı məbədi və neft-qazın çıxdığı digər yerlərdə (Şubanı kəndi, Pirallahı adası) tikilmiş ona bənzər məbədlər Makedoniyalı İskəndərin Midiyaya (indiki Azərbaycan ərazisinə) hücumu zamanı dağidılmışlar.

E. ə. 347-ci il. Çində neftin alınması üçün ilk dəfə olaraq bambuk ağacına bərkidilmiş burun (vintvari qazma aləti) köməyi ilə 240 - 300 m dərinliyində neft quyularını qazdılar, boru qismində isə bambukun oyuq gövdələri istifadə olunurdu. Qazma aləti – balta və bambuk ştanqlar – hind qamışından hörülmüş 1-4 sm qalınlığında burazla quyuya buraxılırdı.

E. ə. II əsr. Çinlə Roma imperiyasını birləşdirən Böyük İpək Yolu yarandı və XVI əsrə qədər yaşadı.

E. ə. I əsr. Romalı alim Pliniy yazırdı ki, bitumdan (neftdən) təbabətdə geniş istifadə olunur. V əsr. Prisk Paniyski (V əsr bizans diplomatı, tarixçisi və yazıçısı) hunların Xəzər dənizi boyu Midiyaya IV əsrdə olan hərbi yürüşlərini hekayət edərkən qeyd edir: “Sonra onlar

178

başqa yola döndülər və sualtı qayadan qalxan alovu ötüb... vətənlərinə gəldilər”.

VII əsr. Bizanslılar neftin sönmüş əhənglə qarışığı əsasında düzəldilən “yunan alovu”ndan geniş istifadə edirdilər. Bu orta əsrlərin güclü silahı olmuşdur. Onu nə su, nə də qumla söndürmək mümkün idi. Müasir alimlər hesab edirlər ki, onun tərkibinə neft, qatran, şora, kanifol (iynəyarpaqlı ağac şirəsindən alinan qatran) və kükürd daxil idi.

624 -cü il. Bizans imperatoru İraklinin Azərbaycana hücumu zamanı atəşpərəstlərin Suraxanı məbədi Atəşgah yenidən dağıdılır.

636 -cı il. Yerli və İrandan qovulmuş atəşpərərəstlər Suraxanı məbədi Atəşgahı bərpa edirlər.

643 -cü il. Suraxanı məbədi Atəşgah Azərbaycanı zəbt etmiş ərəblər tərəfindən üçüncü dəfə dağıdılır və uzun illər unudulur.

VII əsr. Alban tarixçisi Moisey Kalankatuyski “Albanların tarixi” kitabında (Qafqaz) Albaniyası haqqında danışanda, qeyd edir ki: “Qafqaz dağlarının ətəyində yerləşən Alban ölkəsi təbiətin zəngin nemətləri ilə çox gözəl və valehedicidir. Böyük Kür çayı ondan axaraq, özü ilə böyük və kiçik balıqlar gətirir, və o, Kaspi (Xəzər) dənizinə tökülür.Onun ətrafında torpaqlar taxıl və şərabla, neft və duzla, ipək və pambıqla və çoxsaylı zeytun ağacları ilə boldur...”. Bu məlumatlar, təbii ki, ərazisində ta qədimlərdən neft və duz çıxarılan, zeytun bağları ilə məşhur olan Abşeron yarımadasına da aiddir.

VIII əsr. Ərəb tarixçisi Əbu-İshaq əl- İstəxri göstərir ki, odun olmadığı üçün bakılılar nefti hopduran torpağı istifadə edirdilər.

IX əsr. Ərəb səyyahı Əhməd Əl- Bələzuri Abşeronda quyudan neft çıxaran şəxslərdən vergi alınmasını təsdiq etmişdir.

915 -ci il. Məşhur ərəb alimi və coğrafiyaçısı Əbül-Həsən Əli İbn əl-Hüseyn əl-Məsudi Abşeronda qara və ağ neftin iki əsas mənbəyi olduğunu və ağ neftin qiymətli mal kimi İran, İraq və Hindistana aparıldığını “Mürüc az-zəhəb və mə”dən əl-cövhər” (qızıl və rəngli mədənlərin yuyulması) elmi əsərində təsdiq edir.

X əsr. Abşeronda artıq 10-12 m dərinliyində neft quyuları qazılır.

942 -ci il. Bakıda olmuş ərəb səyyahı Əbu Dulaf yazır: “ Mən Böyük dəniz Tabaristanın (Xəzər dənizinin) ağacları altında Şirvan vilayətinə məxsus olan Bakuya deyilən yerə çatanacan səksən fərsah ( 1 f- 6,5 km) yol getdim. Orada neft mənbəyi tapdım.

XI əsr. Əl-Biruni Bakı haqqında çox qısa söyləyir: “Bakı – ağ neftin mədənidir”.

1131 -ci il. Xəzər dənizinin cənub qərb sahilini səyahət etmiş ərəb səyyahı Əbu Həmid əl-Əndalusi əl-Harnati Abşeronun və Bakı yaxınlığında Xəzər dənizində yerləşən adanın neft

179

verən torpaqlarını bu cür təsvir edir: “Orada kömür kimi qara ada var, ondan acı, pis qoxulu su axır; və bu su ilə birlikdə əla, sarı misə oxşayan dördbucaqlı daşlar çıxır. Insanlar onları tərəzi daşı kimi istifadə etmək üçün götürür. Bu adanın əks tərəfində isə dənizin yaxınlığında kömür kimi qara torpaq var, orada ot bitir, müxtəlif heyvanlar yaşayır. Həmin qara torpaqdan bitum və həm qara, həm də ağ neft çıxır. Bu torpaq Şirvan əyalətində Bakının yaxınlığında yerləşir”.

XIII əsr. Apşeronu ziyarət edən ərəb tarixçisi Məhəmməd ibn Nəcib Bekran əl- Həmdani öz kitabında Balaxanıda neftin kankan üsulu ilə quyudan istehsalını qeyd etmişdi. O, həmçinin Abşeronda neft emalının hələ XII əsrin əvvəllərində mövcud olduğunu təsdiq etmiş, Bakı neftinin təqtir (destillə) edilməsini qələmə almışdır.

XIII əsr. Abşeron yarımadasında neft çıxarılması haqqında iran və ərəb müəlliflərinin əsərlərində məlumatlar var. Onlardan birində qeyd olunur: “Bakı – Şirvan əyalətində dəniz sahilində şəhərdir. Onun torpağı bütün gecəni alovlanır: onun üstünə qazan qoyurlar və su o torpağın üstündə qaynayır. Onun (Bakının) malları qara,ağ, yaşıl rəngdə neft və bir də duzdur.

1272 -ci il. Çinə səfər edən (Böyük İpək Yolu adlanan marşrutla) italiyalı Marko Polo Xəzərdə Bakı ş. ətrafında qızğın yağlı maye ticarətini, yerli sakinlərin torpaqdan sızan nefti yığdiqlarını qeyd etmişdi. Təxminən bu vaxt neft ticarətinin əsası qoyulmuşdu. Onun öz sərgüzəştləri barədə o dövr üçün dəqiq və həqiqətə uyğun hekayələri («Le livre de Marko Polo») 1865-ci ildə Parisdə dərc olunmuşdur.

1320 -ci il. Azərbaycan və İran ərazisindən keçən Fransalı missioner rahib Jurden Katalani de Severak Bakıda quyulardan neft çıxarıldığı barədə məlumat vermişdir.. O yazır: “ Bakı adlanan bir yerdə quyular qazmışlar, bu quyulardan “nаftа” adlı yağ çıxarırlar”.

1339 -cu il. Həmdullah Qəzvini “Nüzhəti-kulub” kitabında qeyd edir ki: “Neftin nəhəng yataqları Bakıdadır. Orada yer var ki, quyu qazırlar ki, neft üzə çıxsın... və onu həmin mənbələrdən çixarırlar”.

1466 -cı il. Rusiyalı səyyah-tacir Afanasiy Nikitin Hindistana səyahət edərkən, yolüstü Suraxanıda olmuş, monastir həyətində (çox ehtimal ki, o Atəşgahı belə adlandırmışdır) əsrlərlə yanan, sönməyən “ilahi” mavi odların yandığını görmüşdür.

1474 -79-сu illər. İosofato Barbaron yol qeydlərində Bakı haqqında eşitdiklərini belə yazmışdı: : ”Dənizin (söhbət Xəzərdən gedir) bu hissəsində Ba-ka adlı başqa bir şəhər var, dəniz də buna görə Bakı dənizi adlanır, onun yaxınlığında ucalan dağdan çox üfunətli yağ axır ki, onu gecələr çıraqlarda yandırırlar və ildə iki dəfə dəvələrin dərisinə sürtürlər, çünki sürtməsələr dəvələrdə qoturluq olar”.

1500-cü il. Polşada ilk dəfə olaraq nefti küçələrin işıqlandırılması üçün istifadə etməyi başladılar. Neft Karpat rayonundan daxil olurdu.

180

XVI əsr. Azərbaycan coğrafiyaşünası Əbdür Rəşid ibn Saleh Bakuvi bildirir ki, Bakı yaxınlığında gündə 200 xarvar (ulaq yükü) neft çıxarırlar. Onun bir hissəsini gəmilərdə aparırlar. Şəhər yaxınlığında çox sayda üzə çıxan yanan neft qazları mövcuddur.

1555 -ci il. Londonda yaradılmış “Moskva Şirkətı” neftlə bağli özünün ticarət agentlərini Rusiyadan keçməklə Azərbaycana göndərir. 1568 -ci il. İngilislər Tomas Benisterin və Ceffri Düketin rəhbərliyi ilə “Moskva Şirkətı” agentlərinin Azərbaycana yenidən səfəri olmuşdur və C. Düket Bakı nefti haqqında öz təəssüratlarını yazmışdır.

1594 -cü il. Balaxanıda 35 m dərinlikdə olan bir quyudan tapılan daşda yazılıb ki, bu quyunu usta Allahyar Məhəmmədəli Nur həmin ildə inşa etmişdir.

1618 -ci il. İtaliyalı səyahətçi Pyetro Della Balle Bakı yaxınlığında ucuz və şaha hər il xeyli gəlir gətirən çoxlu qara neft çıxarıldığı barədə danışır.

1629 -cu il. Fransalı missioner Cozef de la Roş de Alyen Qərbi Pensilvaniyanın (indiki ABŞ ərazisində) dərinlıklərində mözüzəli “qara su” aşkar etmişdir.

XVII əsr. Bakı nefti Avropa dövlətlərini daha çox cəlb etməyə başlayır. Belə ki, Şlezviq Qolşteynin ( indi AFR-in tərkibindədir) hersoqu 1633-1635-ci və 1635-1639-cu illərdə Xəzər dənizinin qərb və cənub sahillərinin neft sərvətlərinin öyrənmək üçün Moskva dövlətinə və İrana iki səfirlik göndərmişdir.

XVII əsr. Amin Əhməd ər-Razinin məlumatına görə əsrin əvvələrində Abşeronda 500 quyu mövcud idi. Onlardan qara və ya ağ neft hasil olunurdu.

1636 -cı il. Ədəbiyyatda Oleari adı ilə məşhur olan alman alimi, fəlsəfə magistri, riyaziyyat sahəsində mütəxəssis, astronom və coğrafiyaçı Adam Elşleger yuxarıda göstərilən səfirliyin tərkibində Xəzər sahilinə səyahət etmişdir. Oleari “xüsusi yağın”- neftin Xəzər dənizinin səthi üstündə çox olmasını qeyd etmişdir. Bakı neft quyularını isə o, belə təsvir edir: “neft burada Bakı və Barmaq dağı (Beşbarmaq dağı) yanında daimi quyulardan çıxan xüsusi yağdır. O, burada çox böyük miqdarda yığılır və xəzlərdə böyük arablarla biz özümüz gördüyümüz kimi satış üçün daşınır... Burada həm qara, həm ağ nefti götürmək olar, lakin birincisi ikincisindən çoxdur”.

1637 -ci il. “ Kazan qara nefti haqqında” Kuşqar əmrinin əlyazmalarında ilk qeydlər.

1637 -ci il. Moskva dövlətinin “Piyada (və ya top) ehtiyatlarının siyahıları” sənədlərində hərbi qeydlərin arasında göstərilirdi ki, Bakı nefti alışma vaxtı qorxulu silaha çevrilir.1647-ci il. Abşeronda neft çıxarılması haqqında qiymətli məlumatları məşhur türk səyahətçisi Övliya Çələbi özünün “Şəyahətnamə” kitabında verir. O, Bakı neftindən belə yazırdı: “...Bakının ətrafında yeddi yerdə neft mədənləri var və hər neftlərin də öz rəngi

181

var (8 rəng): al, sarı, qara və s., amma ən qiymətlisi sarı rənglidir (yəqin “ağ neft” nəzərdə tutulur)... Onu Özbəkistan, İran, Kürdüstan, Gürcüstan, Dağıstanla sərhəd qalalara göndərirlər və həmən yerlərdə işıqlandırmaq məqsədi ilə istifadə edidilər.O, şəhərlər və qalaların mühafizəsi üçün hərbi ehtiyat tədbiri kimi zəruridir”.

1666-cı il. XVII əsrdə Azərbaycanda olmuş hollandıyalı dənizçi səyyah Yan Streys “Səyahət” adlı əsərində Parmax və ya Barmax (yəqin, Beşbarmaq) dağında qazıldıqdan sonra içi daşla hörülmüş quyular və oradan fəvvarə vuran ağ və qara neft barədə məlumat verir.

1683-cü il. Alman səyyahı Egelbert Kempfer, Azərbaycanda olmuş və öz təəssüratlarını beş hissədən ibarət əsərlər şəklində nəşr etdirmişdir. Bu əsərlərin ikinci hissəsində Bakının və Abşeron yarımadasının (müəllif onu Okesra adlandırır) neft quyularından danışılır və Sarqanıda ( Suraxanıda) “alovlanan düzənliyi” təsvir edilir. Abşeron neftinin ölkənin ərazisindən kənara qatır, eşşək ilə, at arabaları və dəvələrlə, həmçinin su yollrı ilə (dənizlə) daşındığı barədə məlumat vermişdir. 1684-сü il. Leonti Kislyanski İrkutskda ilk neft mənbəyini açır.

1692 -ci il. Uxta neft yatağı haqqında ədəbiyyatda (N. Vitsen) ilk qeyd.

1703-cü il. Volqa boyunda neftin əlamətləri barədə ilk rəsmi məlumatlar. “Vedomosti” (Xəbərlər) qəzetinin ilk nömrəsində aşağıdakı məlumat dərc olunmuşdu: “Qazandan yazırlar. Soku çayında çoxlu neft tapıblar...”.

1711 – ci il. Yunanlı həkim Eyrini d' Eyrinis Val-de Traverdə (İsveçrədə indiki Nevşatel şəhəri) təbii qırın (asfaltın) yataqlarını aşkar edir, orada 1719-cu ildə bitum şaxtası (mədəni) açır və bu şaxta 1986-cı ilədək fəaliyyət göstərirdi.

1713 -сü il. Suraxanıda atəşpərəstlərin məbədi Bakıya ticarətə gələn və Suraxanıda yaşayan hindli tacirlər tərəfindən bərpa edilmışdir. Bunu məbədin üzərində daş kitabədə qədim hind dilində həkk olunmuş və hind alimləri tərəfindən oxunmuş yazılar göstərir.

1721-ci il. Georgi Çerepanov Berq-Kollegiyaya məruzə edir ki, onun tərəfindən Pustoozyor qəzasında, Uxta çayında neft mənbələri aşkar edilib.

1723 -ci il. I Pyotr general Matyuşkinə olan əmrində göstərirdi: “Bakının üstünə gedin, allahın köməyi ilə tezliklə, əlbəttə ələ keçirmək, çünki hər şeyin açarı oradadır... Bu Bakı neftlə zəngindir... Ağ neftdən bir neçə pud götürüb bizə göndər”.

1724 -cü il. I Pyotr yenidən general Matyuşkinə əmr edir: “ Ağ neftdən min pud və ya nə qədər olsa göndər və onun (neftin) ustasını axtar”. Pyotrun əmrin yerinə yetirən Matyuşkin Bakını zəbt etdi.

1732-ci il. Arxangelskli Fyodor Savelyeviç Pryadunov adlı filizaxtaran və tacir tərəfindən

182

Peçora hövzəsində, tacir Nabatov isə Uxta çayında neft kəşf edir.

1735-ci il. Elzasda (Fransa) Peçelbron çölündə neft hopmuş qum götürülür və ondan neftçıxarılır.

1741-ci il. İngilis-rus ticarət şirkətinin müdirlərindən biri С.Hanvey Bakıya ezam olunmuş və ona Bakı neft mədənlərinin vəziyyətini yerində öyrənmək tapşırılmışdı. Bakıdan qayıtdıqdan sonra C.Hanvey 1754-cü ildə “Xəzər dənizində İngilis ticarəti barədə tarixi xülasə” adlı geniş əsərini yazmış və orada Bakı rayonunda neft işinin mövcud vəziyyətini, o cümlədən Bakıda və Çələkən adasında neftin zəngin olmasını qələmə almışdır.

1745-ci il. F. Pryadunov tərəfindən Uxta çayı sahilində neft hasil etməsi, “neft zavodu”nun qurulması və neftin kub qurğusunda (ənbiqdə) təqtiri başlanılır.

1754-cü il. Qazan yolunun Ufa qəzasının Nadırovka kəndinin sakini Nadır Urazmetov və onun b. həmkəndliləri Saritau dağının yanında Sok və Surqut çayları rayonunda neft tapırlar və Serqiyevka ş. (indiki Samara vilayəti) yaxınlığında neft emalı “zavodu” tikirlər. Bu rayon gələcək “İkinci Bakı” idi.

1768 -ci il. İ. Lepexinin Samara Luki rayonu və Sok çayında olan neft çıxışları haqqında ilk ədəbi qeydləri.

1771 -ci il. Bakıda olan akademik Samuil Qmelin (1745-1774) Suraxanıda ağ neft əldə etmək məqsədilə neftin təqtiri (emalı) faktını təsdiq edir və kəhriz üsulu ilə neft hasilatının texnikasını təsvir edir.

1773-cü il. Hindistandan olan atəşpərəstlər tərəfindən Suraxanıda yeni “Atəşgah” tikilmişdir. Onun 26 hücrəsi, atəşgahları indidə durur. 1792-ci il. Kapitan Klabukov Nikolayev şəhərinə Kerç, Taman və Kuban neftlərinin nümunələrini gətirir. O, gün ərzində 20-dən 100 vedrəyədək neft verən altı neft mənbəyi olduğunu bildirmişdir.

1796-cı il. Bakıya gələn məşhur təbiətşünas Fridrix fon Biberşteyn Abşeron yarımadasında tükənməz neft ehtiyatı olduğunu qeyd edir.

1798-1803-cü illər. Dünyada ilk dəfə bakılı Hacı Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət buxtasında, sahildən 18m və 30m aralıda iki quyudan, dənizdən neft çıxarmağa başlayır. Lakin 1825-ci ildə Xəzərdə baş verən güclü fırtına hər iki quyunu dağılmasına səbəb oldu və bu ilk “neft mədəni”nin fəaliyyətinə son qoydu.

1799-cu il. Mühəndis Filipp Lebon (Fransa) odunu və ya kömürü quru təqtir etmək yolu ilə işıqlandırıcı qaz alınmasına və istifadəsinə görə imtiyaz (patent) alır. Sonralar o, daxili

183

yanacaq mühərriki yaratmağa cəhd göstərdi, lakin buna nail olmadı.

1810 -cu il. Suraxanı “Atəşgah”ında olan yazı bildirir ki, həmin ildə Hindistanlı tacir Kaçanaqarın vəsaitinə burada mərkəzi məbəd- mehrab (səcdəgah) tikilib.

1815 -ci il. ABŞ-da Pensilvaniyanın dəniz quyularından neft arzuolunmaz əlavə məhsul qismində çıxarılır.

1819 -cu il. İngilis ixtiraçısı Avqusto Zibe tərəfindən sıxılmış hava ilə tənəffüs etməklə suyun altında təcrübi işlərin yerinə yetirilməsini mümkün edən ilk dalğıc geyim dəsti yaradılmışdır.

1823-cü il. Markşeyder Kozin ilk dəfə Krımda faydalı qazıntıların kəşfiyyatını aparır və yerli əhalinin haradan neft yığdığı yeri göstərir.

1823 -cü il. Mozdok (Rusiya) yaxınlığında təhkimçi kəndlilər olan Vasili, Gerasim və Makar Dubinin qardaşları ağır Voznesenski neftinı emal etmək məqsədilə onu kubda vaxtaşırı qızdırmaqla distillə edən nefttəmizləmə qurğusunu (ənbiq qurğusunu) tikmişlər.

1825-ci il. Məşhur səyyah və geoloq Eduard Eyxvald Qafqaza və Abşerona səyahətindən sonra, Suraxanıda neftin hasilatı, onun keyfiyyəti, neft quyuları və sönməz məşəlləri barədə ətraflı məlumat tərtib etdi. Sonradan Ştutqartda (1834-cü ildə) bu barədə özünün “Reise auf dem Kaspischen Meer und in den Kaukasus, unternommen in der Jahren 1825-26” adlı kitab dərc etdirir.

1826-cı il. Amerikalı ixtiraçı Semuel Mori (Samuel Morey) spirt və skipidarla ışləyən mühərrik icad edir.

1830-cu il. Kimyaçı K.Reyhenbax (Avstriya) odunun, torfun və daş kömürün quru təqtirindən (destilləsindən) “fotogen” adlandırılan yeni işıqlandırıcı maddə əldə etdi və məlum oldu ki, o, lampalarda bitki yağını və balina piyini çox yaxşı əvəz edir.

1834 -cü il. Bakı neft mədənlərinin direktoru Nikolay Voskoboynikov (1801-1860) qara və ağ neftdən kerosin alinması üçün xüsusi emal qurğusunu ixtira edir. 1837 -ci il. Dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanı kəndində N.Voskoboynikovun layihəsi ilə neftayırma zavodu fəaliyyətə başlayir ( ABŞ-da ilk belə zavod 1855-ci ildə Samuel Kayer tərəfindən inşa edilmışdir).

1838-ci il. Kerç yaxınlığında Bryuno adlı şəxsə məxsus asfalt zavodu və gün ərzində 1000 pud neft verən dörd quyu mövcud olmuşdur.1843-cü il. Neft hasilatı sahəsində ilk elmi əsər - A.İ.Uzatisin “Dağ-mədən sənəti kursu” kitabı çapdan çıxır. Bu kitabda o, quyuların qazılması texnikası və texnologiyasını və kəşfiyyat-qazıma işlərinin aparılmasını ətraflı təsvir etmişdir. Bu dünya ədəbiyyatında

184

buruq qazımasına həsr olunmuş ilk kitab idi.

1846-cı il. Bakının Bibiheybət kəndində Zaqafqaziya üzrə Baş idarənin üzvü V.N.Semyonovun (1801-1863) təklifi ilə kəşfiyyat məqsədilə dünyada 21 metr dərinliyi olan ilk quyunun burla (qazıma aləti) qazılmasına başlanmışdır və müsbət nəticə əldə edilmışdir .

1847 -ci il. Qafqazın canişini Mixail Vorontsov öz sənədlərində (8-14 iyul) rəsmi olaraq Bibiheybətdə dünyada birinci mexaniki üsulla qazılmış quyunun bitməsi və neft alınması ilə bağlı faktı təsdiq edir. (Qafqaz arxeoqrafik komissiyası tərəfindən yığılmış aktlar, 1885, 10-cu cild, sən. № 1143, səh.145).

1848 -ci il. Kanadanın geoloji xidmətinin direktoru cənab Vilyam Poqan neftin təbii üzə çıxmalarının antiklinal strukturlara aidiyyatı olduğunu müşahidə edir. Neft və qaz yataqlarının axtarış və kəşfiyyatı nəzəriyyəsinin əsası qoyulur.

1849-cu il. Kanadalı geoloq Abraham Hesner nefti destillə etməklə ağ neft (kerosin) alır. Bununla keosin işıq mənbəyi kimi balina yağını (piyini) əvəz edir və bunun sayəsində xam neft üçün yeni bazar meydana gəlir.

1850- ci il. General Andreas Piko Kalıforniyada Los-Ancelos yaxınlığında əllə qazılmış quyulardan alınmış nefti destillə edərək lampa yağı alır. 1851 -ci il. May ayının 1-də Londonda keçirilən Ümumdünya sərgisində dünyada ilk dəfə Rusiya (Bakı) neftinin nümunələri nümayiş etdirilir: 32 nömrə altında Şamaxı quberniyasının Bakı qəzasının Balaxanı, Binəqədi və Bibiheybət sahələrindən gətirilmiş qara neft, 33 nömrə altında Suraxanı sahəsindən gətirilmiş ağ neft. Sərginin rus şöbəsinə Qafqaz canişini knyaz M.S.Vorontsov başçılıq edirdi.

1853 –cü il. Lvovlu əczaxanaçılar İvan Lukaseviç və Yan Zex təhlükəsiz kerosin lampasını icad etdilər.

1853 -1854-cü illər. Corc Bissel Qərbi Pensilvaniyanın neft mənbələrində görünür və Yelsk universitetinin professoru Bencamin Sillimanı neftdən istifadə etməklə işıqlandırma və sürtgü yağları hazırlamağın mümkünlüyünü öyrənmək məqsədilə kimyəvi analizlərin aparılmasına cəlb edir.

1854- cü il. Kanadalı geoloq Abraam Gesner işıqlandırma üçün ilk dəfə qudrondan alınmış yağı emal etməklə kerosinin istehsalı prosesinə patent almaq üçün müraciət edir.

1854 -cü il. Rumıniyada əl ilə qazılmış quyulardan 275 ton “dağ-mədən yağı” çıxarılmışdır.

1854 -cü il. Polşada Bobrkada İqnatiy Lukaşeviç Mərkəzi Avropada ilk dəfə 30-35 m dərinliyində neft quyuları qazır.

185

1854 -cü il. Kaliforniyada Stoktonda suburaxıcı quyulardan çıxan təbii qaz şəhər məhkəməsinin binasını qızdırmaq üçün istifadə olunur.

1854 -cü il. Qalisiyada ağ neft (kerosin) istehsalının başlanğıcı.

1857-ci il. Maykl Dits şüşə kolbaya oxşayan ağ neft (kerosin) lampası ixtiraedir. “Vena lampası” kimi məşhurlaşan bu ixtira balinaların sayının saxlanılmasına səbəb olur, çünki evləri işıqlandırmaq üçün balina yağını əvəz edən və rahat enerji mənbəyi olan kerosinin istifadəsi geniş yayılır.

1858-ci il. Bakıda Xəzər dənizində ən böyük gəmi şirkətlərindən biri olan “Qafqaz və Merkuri” səhmdar cəmiyyəti yaradıldı.

1858 -ci il. Şimali Amerikada neft hasilatı başlanır (Kanada, Ontario əyaləti).

1859-cu il. Yerino kəndində Podolsk yaxınlığında mühəndis Q.D.Romanovski ilk dəfə qazma işində buxar maşınını tətbiq edir.

1859 -cu il. Edvin Dreyk Taytutsvilldə (Qərbi Pensilvaniya – ABŞ) 75 fut (1fut - 36 sm), yəni təqribən 27 metr dərinliyində qazılmış quyunun 69 fut, yəni 24 m dərinliyində layın açilması ilə nəticələnən ilk neft quyusunu qazır. Oradan gündə 15 barel (25 çəllək) neft hasil olunur. Bu yatağın açılışından sonra (Oil Creek, ABŞ, Pensilvaniya) neft axtaranlar Pensilvaniyaya axışır. ABŞ-da ilk neft canlanması (bumu) başlayır.

1859- ci il. Vasili Kokorev (1817-1889), Pyotr Qubоnin (1828-1892) və alman baronu N.E.Tornau Suraxanıda qırdan (bitumdan) kerosin istehsal edən neftayırma zavodunun əsasını qoymuşlar və onun tikintisi 1959-cu ildə başa çatmışdır. Bu zavoddan ilk kerosin 1861- ci ildə alinmışdır. D.Mendeleyev 1863-cü ildə Bakıda olarkən bu zavodda çalışır.

1859-1861-ci illər. Görkəmli geoloq akademik German Vilhelm Abix (1806-1886) iki dəfə Xəzər dənizi hövzəsində Bakı və Abşeron arxipelaqları rayonuna gələrək Neft Daşlarının təsvirini verib. O, ilk dəfə olaraq sualtı daşların yerləşmə sxemini tərtib edib və onların Abşeronu Gələkən adası ilə bağlayan sualtı dağ silsiləsi ilə əlaqəsi olmasını göstərib.

1860-cı il. ABŞ-da neftdən fotogeni tam əvəz edən işıqlandırıcı kerosin aldılar.

1860-cı il. Mexanik Etyen Lenuar (Fransa) işıqlandırıcı qazla işləyən, bir qədər az səmərəli, ilk daxili yanma mühərrikini ixtira edir.

1860-cı il. D.Mendeleyevin göstərişi ilə V.Kokorevin zavodunda işləyən Moskva Universitetinin kimyaçısı V.E.Eyxler ilk dəfə olaraq neft emalının elmi üsullarının

186

tədqiqatına başlayır.

1861-ci il. «Empayr” qazma quyusu (Pensilvaniya, ABŞ) 460 fut (təqribən 166 m) dərinlikdən gün ərzində 2500 çəllək neft verdi. Bununla, neft həyəcanı (neft bumu) başlandı.

1861 -сi il. Каliforniyanın Qumbolt qraflığında (ABŞ) əl ilə ilk neft quyuları qazılır.

1862 -сi il. Con Rokfeller ABŞ-da neft məhsullarının satışını təşkil edir. 1862 -ci il. Neftin həcminin yeni ölçü vahidi meydana çıxır-barrel (barel- çəllək deməkdir). O zamanlarda nefti çəlləklərdə daşıyırdılar. Dəmir yol sisternaları və tankerlər hələ ixtira olunmamışdı. Neftin bareli 42 qallona və ya 159 litrə bərabərdir. 1863 -cü il. Bakılı mexanik Cavad Məlikov xam neftdən kerosini əldə etmək üçün Bakıda müasir neft ayırma zavodunun layihəsini hazırlayaraq tikir.

1863 - cü il. Mendeleyev ilk dəfə M. Kokorevin zavodunda işləmək üçün Bakıya gəlir.

1864 -cü il. Akademik H. Abix Abşeronun ilk geoloji xəritəsini 1: 42 000 miqyasında tərtib edir. 1864 -cü il. Kudako çayının vadisində (Krasnodar) istefaya çıxmış olan süvari polkovniki A.N.Novosiltsev quyu qazıntısına başlayır. Həmin quyudan Rusiya ərazisində ilk dəfə neft fontan vurmuşdur.

1865-ci il. Moskvada keçirilən toxuculuq məmulatı sərgisində Suraxanıda yerləşən Bakı zavodunda neftin ayırması zamanı əldə edilən “fotonaftil” adlı yeni işıqlandırıcı materialının təqdimatına görə böyük gümüş medal verilmişdir. 1865 -ci il. Mühəndis İvanitski quyudan nefti çıxarmaq məqsədilə dərinlik nasosunu ixtira edir.

1865-ci il. ABŞ-da Pensilvaniya ştatında uzunluğu 6 km, ötürmə qabiliyyəti gün ərzində 2500 barel (təqribən 400 t.) olan ilk neft boru kəməri inşa olunur. O, neft sahibkarı Semuel Van Sikel tərəfindən tikilmişdi və Qyl - Krik neft quyularını Miller Farm Steyşn dəmir yolu ilə birləşdirirdi.

1865 -ci il. Moskvada birinci qaz zavodu tikilir.

1865 -ci il. Moskva küçələrinin axşamlar neft işığı ilə işıqlandırmasına başlanılır.

1865-1870-ci illər. ABŞ-da neftin qiymətlərinin enib-qalxma dövrü. “Standard Oil” şirkəti sənayenin əsas strateji seqmentlərini ələ keçirir (nəqliyyat, neft emalı) və bununla belə bazarın nisbətən sabitləşməsinə nail olur.

187

1866-cı il. Ştanq və buraz qazması üçün “Samopad” adlı özü düşən alət yaradılmışdır.

1866 -cı il. Neftin saxlanması, uçotu və buraxılması üçün Böyük Şor gölü rayonunda birinci çən (rezervuar) tikilir.

1866 – cı il. Ventura qraflığında Salfer dağında dəmir yol sahibkarı Leland Stenfordun qardaşları tərəfindən qazılmış tunelə neft yığılır, elə həmin ildə bu texnologiya Fransanın Peçelbronn neft şaxtasında tətbiq olunur. 1866 -cı il. Kaliforniyada Salfer dağında neft çıxan yerin yaxınlığında Ocayda ilk buxar

qazma qurğusu neft quyusu qazır.

1867 -ci il. Bakıda ilk dəfə olaraq mexanik Veyzer neft qalıqlarını ocaq qəfəsində yandıraraq istifadə edir.

1868 -ci il. Uxta çayın sahəsində M.Sidorov ilk neft quyusunun əsasını qoyur. 1870 -ci il. Kubanın (Rusiya) neft yataqlarının tədqiqatı başlanır. 1870 -ci il. Kerçdə N.A. Soxanski tərəfindən Kerç nefti və Bakı neft qalıqlarından sürtgü yağlarının istehsalı üçün zavod tikilir.

1870-ci il. S.-Peterburqda keçirilən Ümümrusiya toxuculuq sərgisində Suraxanıda yerləşən Kokorev və Quboninin Bakı zavodunun fəaliyyəti “Qafqaz neftindən keyfiyyətli işıqlandırıcı yağların hazırlanmasına görə...” “S.-Peterburq 1870 sərgisi” mükafatı ilə qeyd olunmuşdur.

1870-ci il. Parisdə kimyaçı Sent Klev Devil Bakı neftinin fiziki və kimyəvi kəşfiyyatının ilk ciddi tədqiqtlarından birini keçirir, onun elementar və fraksion tərkiblərini, istilik keçmə qabiliyyətini və genişlənmə əmsalını müəyyən edir.

1870-ci il. Con Rokfeller “Standart Oil” şirkətinin əsasını qoyur. 1-ci neft inhisarçı şirkəti yaranır.(Yaranan zaman ABŞ-ın neft hasilatının 10% nəzarət edir, 2 ildən sonra – 24%, 5 ildən sonra 90%. Sonradan “Standart Oil” şirkətinin siyasəti ABŞ-da dünyada ilk antiinhisar qanunvericiliyinin qəbul edilməsinə gətirib çıxarır. 1911-ci ildə neft sənayesində inhisara son qoymaq məqsədi ilə ABŞ-ın Ali Məhkəməsinin qərarı ilə “Standart Oil” şirkəti 39 kiçik hissəyə bölünür). “Standard Oil” şirkəti sənayenin əsas strateji seqmentlərini ələ keçirir (nəqliyyat, neft emalı) və bununla bazarın nisbətən sabitləşməsinə nail olur.

1870-80-ci il. Vladimir Markovnikov (1837-1904) yeni növ karbohidrogenin-naftenlərin açılması ilə nəticələnən Qafqaz və Abşeron neftlərinin tətqiqatı üzrə mühüm işlər aparılır. 1900-cü ildə bu tədqiqatlarına görə Beynəlxalq Neft Konqresi V.Markovnikova qızıl medal vermişdir.

188

1871 -ci il. İlk neft birjasının açılması (ABŞ, Pensilvaniya).

1872 -ci il. «Саус импрувмент компани» neft regionunda “dava”ya başlayır. C.Rokfeller “Bizim plan” adlı inhisarçı siyasətini hərəkətə gətirir.

1872 -ci il. Fevralda Bakı neft rayonunda və ümumən Rusiya ərazisində iltizam sisteminə son qoyan “Neft çıxarılması və fotogen istehsalından aksiz vergisi barədə Qaydalar” haqqında fərman elan olunur.

1872 -ci il. Fevralda 48 sahədə yerləşən Abşeronun bütün neftli torpaqları siyahıya alınır (hər sahə 10 desyatin olmaqla): 15 sahə- Balaxanı, 2 sahə - Bibiheybət, 2 sahə - Binəqədi ərazisində, qalanları isə Bilgə, Xırdalan, Suraxanı və digər yerlərdə.

1872 -ci il. “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” adına neft və ticarət şirkətinin yaranması.

1872 -ci il. Balaxanıda, Sabunçuda, Ramanıda və Bibiheybətdə ilk neft mədənlərinin yaranması.

1872 -ci il. Dekabrda Bakıda fərdi şəxslərə neftli sahələrin və mədənlərin satılması üzrə ilk müzayidə (auksion) keçirilir.

1872-1873-cü illər. Dünyada ilk dəfə olaraq Xəzər dənizində ağac кərəçilərin (barjaların) köməyi ilə çənlərdə (sisternalarda) Bakıdan Həştərxana neft və neft məhsulları daşınmışdır.

1873 -cü il. Bakılı mühəndis A.Təbrizov neftin fasiləsiz emalı prosesini işləyib hazırlamışdır.

1873 -cü il. Abşeronda kütləvi şəkildə quyuların burla qazılmasına başlanılır və kankanla quyu qazılmasından imtina edilir.

1873 -cü il. Həştərxanlı tacirlər -Nikolay və Dmitri Artemyev qardaşları ilk dəfə maye daşıyan yelkənli gəmilərlə neftin Bakıdan Həştərxana daşınmasını təşkil edirlər.

1873 -cü il. Bakıda ilk dəfə neft mədənlərində buxarla hərəkətə gətirilən mühərriklər tətbiq olunur.

1873 -cü il. Robert Nobelin Abşerona ilk gəlişi. 1874-cü il. V.Kokorev və P.Qubonin tərəfindən ilk səhmdar şirkətinin - “Bakı Neft Cəmiyyəti”nin əsası qoyulub. 1875-ci il. ABŞ-da ilk dəfə Kaliforniyada Piko kanyonunda Los-Anjelos qraflığında kommersiya əhəmiyyətli neft yatağı açılır.

189

1875 -ci il. Bakıda neft işində Nobel qardaşları: Robert (1829-1896), Lüdviq (1831-1888) və Alfred (1833-1896) fəaliyyətlərinə başlayırlar. Bakıda əsasən Lüdviqin və onun ölümündən sonra oğlu Emanuilin fəaliyyəti genış olmuşdur.

1875 -ci il. Məşhur sahibkar Viktor Roqozin (1833-1901) Balaxanıda neftdən mazutayıran zavodunu işə salır.

1875 -сi il. Lüdviq Nobelin Sankt-Peterburqdakı zavodunda istehsal sahələrini işıqlandırmaq üçün neftdən işıqlandırma qazı alan orijinal konstruksiyalı qurğu istismara verilir.

1875-ci il. V.Raqozin Rusiyada dünyada ilk dəfə olaraq Bakı neftindən sürtgü yağlarının istehsalına başlayır.

1875 -ci il. Bakıda H.Z. Tağıyevin ticarət evi benzinin böyük miqdarda istehsalını təşkil edən ilk şirkət olur.

1876 -ci il. Bakıda dünyada ilk dəfə olaraq neft mədənlərində mühəndis İvanitskinin dərinlik nasosu tətbiq olunub (ABŞ-dan 15 il öncə).

1876 -cı il. İndiki Türkmənistan ərazisində Çələkən yarımadasında və Nebit dağda neftin sənaye hasilatı başlayır.

1876 -cı il. Mühəndis V.Q.Şuxov ilk dəfə neftin yandırılması üçün buxar forsunkasını ixtira edir. V,Şuxovun forsunkası dünyada ən yaxşılarından biri idi və indiyədək sənayedə tətbiq edilir. Bu ixtira mazutun parovozlar, çay və dəniz buxar gəmiləri (paroxod) üçün yanacaq kimi istifadəsinə imkan verdi. Səciyyəvidir ki, “Branobel” şirkəti ilk olaraq bu forsunkanın tətbiqinə başladı və bu sahədə ABŞ-ın “Standard oil” şirkətini 3 il qabaqladı.

1876-cı il. Nikolaus Otto (Almaniya) etanolla işləyən dördtaktlı qaz mühərriki düzəldir.

1877 -ci il. Lüdviq Nobelin sifarişi ilə Motala şəhərində (İsveçdə) dünyada ilk neft daşıyan “Zoroastr” (Zaratuştra-Zərdüşt) polad gövdəli buxar gəmisi (neft tankeri) tikilir və ondan neftin Bakıdan Həştərxana nəql olunması məqsədilə istifadə olunmağa başlanılır. 1877 -ci il. ABŞ-da ilk dəmir yol sisternası qurulur.

1878 -ci il. Mühəndis V.Q.Şuxovun layihəsi əsasında Nobel qardaşları üçün Abşeronda neft və neft məhsulları saxlanan ilk metal çənlər (rezervuarlar) inşa edilir. 1878 -ci il. Bibiheybətdə ilk neft fontanı vurmuşdur.

1878 -ci il. Bakıda istehsal olunan neft məhsulları Parisdə keçirilən ümumdünya sərgisində yüksək qiymətləndirilir.

190

1878 -ci il. Rusiyada ilk dəfə Bakıda mühəndislər A.V.Bari və V.Q. Şuxovun layihəsi əsasında “Бари, Сытенко и К°” şirkəti uzunluğu 8,5 verst (9 km), diametri 3 dyum (7,62 mm), buraxma qabiliyyəti gündə 80 min pud olan “Balaxanı- Qara şəhər” neft boru kəmərini layihələndirir və tikir.

1878 -ci il. Tomas Edisson (ABŞ) elektrik lampasını ixtira edir. Şəhərlərin kütləvi şəkildə elektrikləşdirilməsi ilə kerosinin istifadəsinin azalması, qısa müddətə olsada, dünya neft sənayesini böhrana salır.

1879 -cu il. Bakıda Nobel qardaşları və onlarin dostu Petr Bilderlinq tərəfindən irimiqyaslı neft sənaye şirkəti “Branobel” yaradılmışdır.

1879 -cu il. V.Q. Şuxovun layihəsi əsasında tikilən, uzunluğu 12 km olan “ Balaxanı-Qara şəhər” ikinci neft boru kəməri istismara verilir.

1879 -cu il. V.Suxovun layihəsi ilə neft xammalından yağ istehsalı üzrə İstanbulda (Türkiyə) və Nijni – Novqorodda (Rusiya) Varinski adlanan (indi SC “NORSİ”- nin tərkibində “Varya” zavodu) texnoloji qurğular-zavod tikilir.

1879- cu il. Moskvada “Branobel” şirkətinin filialı açılmışdır.

1879 -cu il. “Mantaşov və K°” cəmiyyətinin iştirakı ilə Bakıda “Qara Şəhər”də K.V.Buxovskinin neft-yağ zavodunun əsası qoyulmuşdur.

1879 -cu il. Bakını Balaxanı neft mədənləri ilə birləşdirən dəmir yolu istifadəyə verilir.

1879 -cu il. İmperator rus texniki cəmiyyətinin Bakı şöbəsi (İRTC BŞ) təsis edilir.

1880 -ci il. ABŞ-da 22 mln barel, Rusiyada 31 mln barel, yəni amerika hesabı ilə - 3,08 mln. barel neft hasil olunub. Neft həmçinin Avstro-Macarıstanda və Rumıniyada da çıxarılır. Kerosin lampaları bütün dünyaya yayılır və köhnə işıq mənbələrini tamamilə sıxışdırır. Yeni sənaye artıq Yer kürəsinin simasına təsir edir. Bir tərəfdən neft hasilatı, xüsusən fontan quyuları çirklənməyə səbəb olur, amma digər tərəfdən ... İyirmi il ərzində balinaların ovlanması beş dəfə aşağı düşdü, əldə edilən piy isə kapitan Axavanın zamanında olduğu kimi işıqlandırma üçün deyil, daha çox sabun istehsalına sərf olunur. Əgər kerosin olmasaydı – yəqin ki, yer üzündə artıq nə kaşalot, nə də ki, göy balınalar qalmışdı, onlar hamısı insanların axşamlar mütaliə etmək həvəsinin qurbanı olacaqdılar.

1880 - ci il. Bakıda istehsal olunan neft məhsulları Brüsseldə keçirilən ümumdünya sərgisində yüksək qiymətləndirilir.1880 - 1882 -ci illər. Kimyaçı və texnoloq, piroliz prosesini ilk kəşv və tədqiq edən Aleksandr Letni (1848-1883) Bakıya gəlir. İki il ərzində o, Bakı yaxınlığında piroliz yolu ilə neft qalıqlarından benzol və antrasen istehsalı üzrə iri zavodu layihələndirir və inşa etdirir.

191

1881 -ci il. Dünyada ik dəfə Nobel qardaşlarının “Branobel” şirkəti dəmir yol sisternləri vasitəsilə neft və neft məhsullarını daşımağa başlayır.

1881 -ci il. Bakıda istehsal olunan neft məhsulları Londonda keçirilən ümumdünya sərgisində yüksək qiymətləndirilir.

1882 -ci il. Moskvada Geoloji Komitə (Geolkom) yaranır.

1882-ci il. Dünyada ilk dəfə Mendeleyev tərəfindən ixtira olunmuş neftin fasiləsiz distillə edilməsinin yeni texnologiyası Quboninin Kuskovadakı zavodunda tətbiq olunur.

1882 -ci il. Bakıda Nobel qardaşlarının “Branobel” şirkətinin zavodlarında D.Mendeleyevin təklif etdiyi neftin fasiləsiz distillə edilməsinin yeni texnologiyası həyata keçirilmışdir.

1882-ci il. Moskvada keçirilən Ümumrusiya sərgisində “Branobel” şirkətinin neft və neft məhsullarından təşkil olunmuş ekspozisiyası uğurla nümayiş etdirilir və böyük maraq doğurur.

1882 -ci il. Tomas Edison elektrikin istifadəsini nümayiş etdirir.

1882 -ci il. Bakıda neftin həddindən çox istehsalı ilə bağlı ilk böhranın yaranması.Onun daşınmasının mümkün olmaması və saxlamaq üçün çənlərin çatışmaması səbəbindən 25,5 milyon puddan artıq neft yandırıldı və ya dənizə buraxıldı.

1882 -ci il. Rokfeller “Standard Oil Company”-ni “Standard Oil Trust” şirkətinə çevirməklə ABŞ-ın neft sənayesində hakim mövqe tutur. 1882 -ci il. “Fasiləsiz işləyən çoxkublu neft distillə edən batareya”nin ixtirasına görə L.Nobelə Ticarət və Мanufaktur Departamenti tərəfindən 9206 № -li imtiyaz verilir.

1882 -ci il. “Cersi Standard” şirkəti (ABŞ) “Brilliant” tipli gəmilərlə Avropa və Asiyaya kerosin (ağ neft) daşımağa başlayir.

1882-1883-cü illər. Bakıda Qara və Ağ şəhərlərin sərghəddində “Branobel” şirkəti tərəfindən öz mühəndis-texniki işçiləri üçün “Villa Petrolea” adlı 11 binadan ibarət qəsəbə və füsunkar park (indiki Nizami adına park) salınmışdır. “Villa Petrolea”da inşa edilmış gözəl binanın arxıtektoru italiyalı Borro olmuşdur (bu bina 2008-ci ildə yenidən əsaslı təmir olunmuşdur. Parkı gül və oranjereya ilə bəzəmək üçün bu sahədə məşhur mütəxəssis E.Bekle dəvət olunmuşdu. Varşavanın bir çox park və bağları onun rəhbərliyi altında yaradılmışdı. Bakıda ilk dəfə olaraq bu villaya “Bell” şirkətinin telefon xətti çəkilmışdi.

1883 -cü il. Mazutun sənayedə , energetikada və dəmir yol nəqliyyatında yanacaq kimi istifadə olunmasına başlanması.

192

1883 -cü il. Alfons və Edmond Rotşild qardaşları tərəfindən 16 mayda Bakıda “Xəzər və Qara dəniz neft sənaye və ticarət cəmiyyəti” təsis olunur. Bu firmanın uzun illər baş mühəndisi vəzifəsində David Landau çalışmışdır. O, məşhur fizik, Nobel mükafatı laureatı Lev Landaunun atası idi. L.Landau 22 yanvar 1908-ci ildə Balaxanı qəsəbəsində anadan olmuşdur.

1883 -cü il. Almaniyanın Strasburq Universitetində Mövsümbəy Xanlarov (1857-1921) kimya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə edir.

1883 -cü il. Nobel qardaşlarının “Branobel” şirkətinin Bakı zavodlarının birində V. Şuxov və İ.Elinin konstruksiyası əsasında D.Mendeleyev üsulu ilə nefti təqtir etmək üçün dünyada ilk kub batareyası qurulur ( ABŞ-da bu üsulu yalnız 1899-cu ildə tətbiq etmişlər).

1883 -cü il. Zaqafqaziyanın Bakı-Batum dəmir yol xəttinin tikintisi başa çatdırıldı. Beləliklə, ixrac neft və neft məhsullarının sisternlərlə daşınması həyata keçirildi.

1884 -cü il. Bakılı mühəndis-mexanik O.K.Lensin, sonralar qazımada “Bakı üsulu” kimi tanınan pərsəngin (balansirin) barabanla əvəz olunduğu burazla qazma dəzgahı tətbiq edilmişdir.

1884 -cü il. D. Mendeleyevin fəal iştirakı ilə təşkil olunan Bakı neft sənayeçilərinin qurultayı keçirildi.

1885 -ci il. Alman kimyaçısı Karl Enqler (1842-1925) Abşeron neftinin əsl mahiyyətini və əmələ gəlməsini öyrənmək üçün Bakıya gəlir. Sonralar neftin mineral yaranması nəzəriyyələrinə (D.Mendeleyev və b.) əks olaraq, 1888- ildə özünün neftin üzvi yaranması nəzəriyyəsini çap edir.

1885 -ci il. Almaniyalı mühəndislər H.V. Daymler (1834-1900 гг.) və K.Bens (1848-1929 гг.) yüksəkdövrlü dördtaktlı benzin mühərriki yaratdılar və onun avtomobildə, mühərrikli qayıqda və motosikldə quraşdırılmasına imtiyaz (patent) aldılar. Bunun üçün neftin emalından alınan və zavodların yanında yandırılan neftin yüngül fraksiyasından istifadə etdilər.

1885 -ci il. Mühəndis Q.V.Alekseyev neft sənayesində ilk dəfə Bakıda (S.M.Şibayevin zavodunda) yağlı qudronun krekinqi (parçalanması) vasitəsilə benzin və kerosini əldə etmək üçün ilk sənaye qurğusunu tikir.

1885 -ci il. Bronobel cəmiyyəti tərəfindən Moskvada tikilmuş neft bazası fəaliyyətə başlayır.

1885 -ci il. Dağ-mədən mühəndisi A.Vasilyev tərəfindən Rusiyada ilk dəfə neft işi ilə

193

bağlı “Abşeron yarımadasında neft hasilatı və orada qazıma işinin vəziyyəti” adlı dissertasiya müdafiə olunmuşdur.

1885 -ci il. Rotşildlər Bakıda neft işi ilə məşqul olmağa başlayırlar.

1885 -ci il. Hollandiya şirkəti “Royal Dutch Petroleum Company” Sumatrada (İndoneziya) neft tapır.

1885 -ci il. Kaliforniyada Stoktonda qaz quyuları qazılmışdır və qaz yanacaq və işıqlandırma qismində istifadə olunur.

1885 -ci il. Kaliforniyanın neft yataqlarında buxar mühərriklərində, sonralar isə parovozlarda neft odluqlarının istifadə olunması xam neftin satışı üçün yeni bazarlar açır.

1886 -cı il. “Svet” (Nur) neft paroxodu (buxar gəmisi) Batumdan Londona ilk dəfə kerosin daşımışdır.

1886 -cı il. Bakıda neftin həddindən çox istehsalı ilə bağlı yeni böhranın yaranması.

1886 -cı il. Karl Bens alıcıya istismara yararlı müasir avtomobilin ilk nümunəsini təqdim edir.

1886 -cı il. H.V. Daymler maye yanacaqla (benzinlə) işləyən avtomobil mühərrikinin istehsalına başlayır. 1886 -cı il. “Rus İmperator Texniki Cəmiyyətinin Bakı Bölməsinin əsərləri” adlı ilk neft dövri nəşriyyatı Rusiyada işıq üzü görür.

1886 -cı il. Bakıda «Ziller» səhmdar cəmiyyətinin neft ayırma zavodu fəaliyyətə başlayır.

1886 –cı il. V.Q.Şuxov qaytanlı nasosların quyulardan neftin qaldırılmasında istifadə olunmasını təklif edir.

1886 –cı il. V.Q.Şuxov sıxılmış havanın köməyi ilə (erlift üsulu) quyulardan neft hasil edilməsini təklif edir. 1886 –cı il. Ticarət və manufaktur departamenti L.Nobelə “Neftin parçalanması və fasiləsiz təqtir (destillə) edilməsi üçün təkmilləşdirilmiş kub batareyası” ixtirasına görə 10 illiyə 11236 № -li imtiyaz verir.

1888 -ci il. V. Şuxov, tələb olunan keyfiyyətdə lazımi neft məhsulları almağa imkan verən, defleqmator ixtira edir.

1888 -cı il. S.-Peterburqda ilk neft sərgisi- “Ümumrusiya işıqlandırıcı cisimlər və neft istehsalı sərgisi” açılır və burada “Branobel” şirkəti geniş təmsil olunur. Şirkətin 64

194

ekspozisiyası, o cümlədən dağ süxurları kolleksiyası, neft mədənlərinin və kerosin zavodlarının, Abşeron yarımadasının sənaye mənzərələri, qazıma buruğunun, neft doldurulan vaqon-sisternaların, müasir neft-mədən avadanlıqları və alətlərinin, yeni “Petrolia” neft tankerinin foto və modelləri, həmçinin natural ölçüdə müxtəlif qazıma alətləri, yüksək məhsuldarlığa malık süngülü neftvurma nasosu, avtomat maye süzən kran, “neftin sudan, ildən, qumdan təmizlənməsi üçün separator aparatı” və ş. eksponatlar böyük maraqla qarşılanır. “Neftlə qızdırma üçün cihazlar” bölməsində isə L.Nobelin yeni üç konstruktor işi: gəmi buxar qazanları üçün təkmilləşdirilmiş forsunka, sünbül şəkilli odluq və “kerosinli mətbəx” nümayiş etdirilir.

1888 -ci il. İmperator I Nikolay adına Praktiki Texnoloji İnstitutun Elmi Şurasının 28 fevral tarixli qərarı ilə L.Nobelə “mühəndis-texnoloq” fəxri adı verilir (Bu ada Rusiya dövlətində məşhur olan mühəndislər, texnoloqlar və sənaye təşkilatçıları layiq görülürdülər).

1889 -cu il. Nefy sənayeçisi S.M.Şibayev Bakıda Şuxov –İnçik sxemı əsasında neftayırma zavodu tikir.

1889 -cu il. İmperator Rus Texniki Cəmiyyətinin (İRTC) 31 martda Sankt-Peterburqda L.Nobelin vəfatının ildönümünə həsr olunmuş ümumi iclasında: “bu adamın ölkəyə xidmət etmiş namuslu, ağıllı və enerjili əmək fəaliyyətinin xeyirxah əməl kimi yaşaması üçün” hər şey edilməsi barədə qərar qəbul edilir və bu məqsədlə L.Nobel adına mükafat təsis olunur. Onun fəaliyyət göstərdiyi sahələrdə (metallurgiya və neft sənayesi) əldə olunan yüksək elmi-texniki nəticələrə görə bu mükafatın verilməsi Rusiyada 1917-ci ildən dayandırılmışdır.

1889 -cu il. Tiflisdə keçirilən “Qafqazın kənd təsərrüfatının və sənayesinin sərgisi”ndə Bakının neft sənayesinin məhsulları və məmulatları böyük uğur qazanır.

1889 -cu il. ABŞ-ın İndiana ştatında “Standard Oyl of İndiana” (1985-ci ildən “Amoko Korporeyşn”) şirkətinin yaradılması. İndi bu şirkət “Бритиш Петролеум”la alyansdadır.

1890 -cı il. Dünyada ilk dəfə olaraq V.Şuxov və S.Qavrilov benzin almaq üçün fasiləsiz işləyən termik krekinqin boruşəkilli qurğusunu ixtira edir. V.Şuxov krekinq prosesinin ilk ixtiraçısı oldu, 1891-ci ildə imtiyaz (patent) aldı və bu sahədə ABŞ-ı 20 ildən çox bir müddətə üstələdi. Amerikalı mühəndis Uilyam Barton bu prosesə görə patenti yalnız 1913-cü ildə almışdır.

1890 -cı il. Bakılı mühəndis K.Q.Semçenko turboburun layihəsini işlədi.

1890 -cı il. Alman mühəndisi Rudolf Dizel neftin emalının qalıq məhsulları ilə işləyə bilən dizel mühərrikini ixtira edir.

1890 -cı ıl. Henri Deterinq “Royal Dutch Petroleum Company” şirkətinin icraçı direktoru (sonralar sədri) olur.

195

1890 -cı il. İngilis Ceyms Vişai Bibiheybətdə neft mədənlərini, “Qara Şəhər”də isə “Şibayev şirkəti”nin zavodlarını alır.

1890-cı il. ABŞ-da 37,5 mln. barel, Rusiyada 241 mln. pud, 28 mln. bareldən çox neft hasil olunur. Rusiyada istehsal olunan kerosin və sürtgü yağları – amerikalıların əsas rəqibidir, özüdə Bakıda istehsal olunan neftin maya dəyəri Pensilvaniyadakından beş-altı dəfə aşağıdır.Əsas səbəb – Abşeron nefti yer səthinə daha yaxın laylarda yerləşir. Rusiya öz neftini nə ixrac edə bilir, nə də emal və nəticədə onu sobalarda və parovoz odluqlarında sadəcə olaraq yandırırlar ki, buna da professor D. Mendeleyev fəryad qoparır: “Neft yanacaq deyil – əskinasıda yandırmaq olar!”.

1892 -ci il. Shell “Ticarət – nəqliyyat şirkəti”-nin yaranması. Semuel Markus bu şirkətə məxsus olan “Murex” tankerini Bakıdan benzin yükü ilə Süveyş kanalından keçməklə Sinqapur və Banqkoka yola salır. Shell öz kerosin bazarını yaratmaqla “Standard Oil Trust” və “Royal Dutch” şirkətlərinin hədsiz-hüdudsuz üstünlüyünə meydan oxuyur.

1893 -cü il. Mühəndis V.Q.Şuxovun layihəsi ilə neft və neft məhsullarını daşımaq üçün 172 m uzunluğunda və 12 min ton yükgötürmə qabiliyyəti olan barja tikilir.

1893 -cü il. “Asadullayev Şəmsi” neft sənayе və “Rus - Qafqaz Neft Cəmiyyəti” şirkətləri açılır.

1893 -cü il. “Bakı kerosin zavodçularının ittifaqı” yaranır.

1894 -cü il. V. Şuxovun “Boru kəmərləri və onların neft sənayesində tətbiqi” kitabı işıq üzü gördü. Bu kitaba maraq o qədər böyük oldu ki, 1885-ci ildə onu təkrar nəşr etdilər.

1894 -cü il. Bakıda ilk dəfə S.D.Yefremov öz zavodunda yağ istehsalının qələvi tullantılarından ucuz sürtgü yağları almağa imkan verən qurğu quraşdırır. 1895 -ci il. Vyanada Abixin Qafqazın və Abşeronun faydalı qazıntıları haqqında ölməz əsərləri (“Аus Kaukasischen Landern Reisebriefe”,I-II volumes) dərc olunur.

1895 -ci il. Neft sahibkarı Murtuz Muxtarov dünyada ilk dəfə özünün ixtirası olan metal ştanqlarla zərbəli qazma dəzgahını o zamanlar üçün dərin (1100 m) neft quyularının qazılmasında tətbiq edir və patent alır. Sonralar bu dəzgah gazma işində geniş tətbiq olunur.

1895-ci il. Alman ixtiraçısı Rudolf Dizel yer fındığı (araxis) yağı ilə işləyən dizel mühərrikini yaradır. Maraqlısı odur ki, 1890-ci ildə yaradılmış ilk dizel mühərriki neft emalı qalıqları ilə işləyirdi, lakin Dizel onda belə qənaətə gəlmişdi ki, bitki yağı – gələcəkdə daha sərfəli yanacaq olacaq. Sonralar yalnız “adi” dizellər istehsal olunurdu. Buna əsas səbəb neftin ucuz olması ıdi.

196

1895-ci il. ABŞ-da və Rusiya imperiyasında neft hasilatı bərabərləşərək hər birində ildə 50 mln. barel (7,95 mln. t) həddinə çatır.

1896 -cı il. Amerikalı ixtiraçı Henri Ford mühərriki spirtlə işləyən özünün ilk avtomobilini (o, ”kvadrisikl” adı daşıyırdı) yığır. Maraqlısı odur ki, H.Ford o zaman, alman mühəndisləri K.Bensin və V. Daymlerin 10 il ondan öncə yaratdıqları avtomobilin benzin mühərriki təcrübəsini qiymətləndirmədi.

1896 -cı il. Dağ-mədən mühəndisi V.K.Zqlenitski Bakı dağ-mədən departamentinə müraciət edərək Bibiheybət dəniz buxtasında neft quyusu qazılmasına icazə istəyir.

1896-ci il. Bu ili amerikalılar dəniz neft mədəninin başlanğıcını hesab edirlər, onun ilk banisini isə - Kaliforniyadan olan Uilyamsı, beləki, o, dənizdə torpaqla doldurulmuş sahədə quyular qazmışdır.

1897 -ci il. Xəzər dənizində dünyada ilk dəfə iki pərli “Assan Dadaşov” neft gəmisi (tankeri) üzməyə başlayır.

1897 -ci il. Rudolf Dizel sıxılmadan alovlanan kerosin mühərrikini icad etdi.

1897 -ci il. Markus Semuel neft və kerosin satışı ilə məşğul olan xüsusiləşdirilmış “Shell Transport and Trading Company Limited” şirkətini yaradır.

1897 -ci il. Dünyada ən böyük – ildə ötürmə gücü 1 milyon ton, diametri 8 düym (203mm), uzunluğu 829 verst (835 km) və 16 nasos stansiyasından ibarət olan Bakı-Batum kerosin boru kəmərinin tikintisinə başlandı. Boru kəməri layihəsinin müəllifi S.-Peterburq Universitetinin professoru N.L.Şukin (1848-1924-cü illər) idi və o, bununla Azərbaycanda ilk ixrac nəql boru kəmərinin əsasını qoydu.

1898-1899-cu illər. M.Muxtarov Bibiheybətdə bütov bir qazıma avadanlıqları zavodunu işə salır; bu Rusiya imperiyasında neft avadanlıqlarının istehsalı üzrə ilk sənaye müəssisəsi idi.

1899 –cu il. Kern çayında neft yatağının açılması Kern qraflığını Kaliforniya ştatında neftin istehsalının aparıcına çevirmişdir. 1899 -cu il. 10 yanvardan Bakıda qəzet - dərgi “Нефтяное дело” (“Neft işi”) çap olunmağa başlayır. 1920-ci ilin mayından dərgi (məcmuə) “Azərbaycan neft təsərrüfatı” adlanır.

1899 -cu il. Bakı neft mədənlərinin elektrikləşdirilməsinin birinci mərhələsi başa çatır.

1899 -cu il. Qaraçunqulda (Qazaxstan) ilk neft fontanı vurur.1899 -cu il. Almaniyada yerli istehsalçıları etanol istehsalını artırmağa sövq etmək və benzınin idxalını azaltmaq məqsədilə bu məhsulların qiymətini süni olaraq

197

bərabərləşdirilər.

1900 -cü il. Özbəkistanda dəmiryol mühəndisi F.N.Kovalevski başda olmaqla “Çimion” neft şirkəti təşkil olunur.

1900 -cü il. Beynəlxalq Neft Konqresi Vladimir Markovnikovu Qafqaz və Abşeron neftlərinin kompleks tədqiqatına görə Qızıl medalla təltif edir. Bu tədqiqatlar karbohidrogenlərin yeni sinifinin – naftenlərin kəşf olunması ilə nəticələndi.

1901 -ci il. Almaniyada yerli dildə bakılı neft-kimya alımı R.A.Vişinin “Naftenlər (neftin dövri polimetilenləri) və onların dıgər dövri karbohıdrogen cərgəsində yeri” adlı kitabı dərc olunur. Bu kitab dünyada ilk dəfə naftenlər üzrə tam sistemləşdirilmış elmi əsər idi.

1901 -ci il. Suraxanıda ilk qaz quyusu qazılır.

1901 -ci il. Vilyam Noks D'Arsi İranda konsessiya alır.

1901 -ci il. Texasın Spindltop şəhərində ilk neft fontanı.

1901 -ci il. “Sun”, “Texaco”, “Gulf” (ABŞ) şirkətləri təsis olunur.

1901 -ci il. Bibiheybət buxtasının torpaqla doldurulmasına başlanması.

1901 -ci il. Dekabrın 27-də Semuel Markus (“Şell”) və Henri Deterdinq (Royal/Datç) yeni qrupun “Royal Datç/Şell” şirkətinin yaranması barədə saziş imzaladılar.

1901 -cü il. Rusiya neft hasilatında ABŞ-ı arxada qoyaraq (706,8 mln. pud ~ 11,6 mln. ton) dünyada birinci yerə keçir (bu neftin 667,1 mln. pudu ~ 95% Abşeronda hasil olunur).

1903 -cü il. Müasir aviasiyanın ataları sayılan Rayt qardaşlarının ilk təyyarə uçuşu. Aviasiyanın inkişafının əvvəlində aviasiya benzininə xüsusi tələbat yox idi.

1903 -cü il. İlk dəfə Bakıdan S.-Peterburqa dəmir barjalar vasitəsilə Volqa cayı, qismən göllər və Neva çayı ilə kerosin gətirilir.

1903-cü il. Geoloq - neftçi Dmitri Qolubyatnikov (1866-1933-cü illər) Abşeronun sistemli tədqiqatına və bu rayonda sənaye əhəmiyyətli neft ehtiyatlarının olmağının proqnozlaşdırılmasına başlayır.

1903-1904-cü illər. Emmanuel Nobelin rəhbərliyi altında dünyada ilk böyük dizel tanker-teploxodlar olan “Vandal” və “Sarmat”ın inşa olunurlar. Dünyanın ilk dizel-teploxodu olan “Vandal”ın (1903-cü il) uzunluğu - 74,5 m; yükgötürmə qabiliyyəti - 750 ton və sürəti - saatda 7,4 dəniz milinə ( 1 dəniz mili – 1,852 km-dir) qədər idi. Burada daimi cərəyan generatoru ilə işə düşən qeyri-reversiv üçsilindirli dizellər quraşdırılmışdı.

198

1904 -ci il. Britaniyanın donanması kömür yanacağından neft yanacağına keçir.

1904 -cü il. Bakıda Emanuel Nobel (1859-1923-cu illər) adına mükafat təsis olunur. Əsas Nobel mükafatının (Alfred Nobel adına) təsis kapitalında “Branobel” şirkətinin iştirak payı 10% təşkil edir.

1904-ci il. ABŞ, Rusiya, müasir Indoneziya, Avstriya, Macarıstan, Rumıniya və Hindistan dünyanın ən böyük neft istehsal edən ölkələri sayılır.

1905 -ci il. Rusiyada inqilab baş qaldırır. Bakıda neft mədənlərində geniş əhatəli yanğın baş verir. Yanğınlar nəticəsində məhsuldar neft quyularının yarıdan çoxu məhv olur.

1905 -ci il. Oklaxomada (ABŞ) iri neft yatağı olan «Qlenn pul» açılır.

1905 -ci il. İlk dəfə dünya təcrübəsində Balaxanıda kompressor stansiyası tətbiq olunur.

1906 -cı il. Bakılı neft kimyaçısı Viktor Gerr (1875-1940-cı illər) ilk dəfə Suraxanı və Bibiheybət neftlərini tədqiq edir və onların tərkibində benzol və onun qomoloqlarını müəyyən edir. V.Gerr 1940-cı ildə Almaniya ilə casusluqda günahlandırılaraq güllələnmişdir.

1906-cı il. Bakıda neft sənayesi fəhlələrinin həmkarlar ittifaqının Nizamnaməsi təsdiq olunur və onun fəaliyyəti başlayır.

1907 -ci il. Dünyada ən iri Bakı-Batum magistral kerosin boru kəməri istismara verilir.

1907 -ci il. Tanınmış geoloq N.Sokolovski Bakıda neft alətləri muzeyinin yaradılmasını təklif edir.

1907 -ci il. Missuri ştatında (ABŞ) ilk avtomobil benzin yanacaq doldurma stansiyası açılır.

1907 -ci il. Britaniya şirkəti “Shell” (40%) və Hollandiya şirkəti “Royal /Dutch” (60%) birləşərək “Royal-Dutch-Shell” şirkətini yaradırlar.

1907 -ci il. ABŞ-da etanol (spirt) və benzinin ilk qiymət savaşı. Texasda neft hasilatına başlandıqdan sonra benzinin qiyməti ücüzlaşaraq bir litri 5 sentə endi, halbuki spirtin bir litri 7 sent təşkil edirdi. Lakin spirti şəkər qamışının tullantılarından almağa başlayandan sonra onun da qiyməti aşağı düşdü.

1908 -ci il. İranda ilk neft yatağı “Məcid-i Süleymani” tapılır.

1908 -ci il. H.Ford özünün məşhur “Model-T” avtomobilini satişa buraxdı. “Model-T” – tarixdə ilk kütləvi avtomobildir ki, benzinlə, etanolla və onların qarışığı ilə işləyə bilərdi.

199

H.Ford etanola keçməklə, həm də iqtisadi məqsədlər də güdürdü: ABŞ-da Vətəndaş müharibəsi zamanı spirtə qoyulmuş yüksək vergilər qüvvədə idi. 1906-ci ildə spirtə olan vergilər kəskin surətdə azaldıldı ki, bu da etanolun qiymətini benzinlə bərabərləşdirdi. Bundan başqa, H.Ford fermer idi və hesab edirdi ki, avtomobil sənayesində spirtin yanacaq kimi işlənməsi kəndlilərə yardım edər. Bir neçə ildən sonra konveyer üsulunu tətbiq etməklə o, ümumi avtomobilləşmə erasını başladı. Bu zamandan neft benzin istehsalında əsas xammala çevrildi.

1908 -ci il. İlk dəfə Nobel qardaşları şirkətinin zavodlarında Çeleken neftindən yüksək keyfiyyətli təbii vazelin hazırlanır.

1909 -cu il. İrandakı “Məcid-i Süleymani” neft yatağının istismarı üçün “İngilis- Fars neft şirkəti” yaranır (1954-cü ildən “British Petroleum”a çevrilir).

1909 -cu il. Bakı neftkimyaçısı V.F.Gerr “Dayaz (ensiz) neft fraksiyalarını azot turşusu ilə oksidləşdirməklə iki əsaslı turşuların (adipinli, qlutqrlı, sirkəli və kəhrəbalı) alinması” elmi işinə görə “Emmanuel” mükafatının (E.Nobel adına Bakı mükafatı) ilk laureatı oldu [«Труды БО ИРТО», 1910, № 3-4, с.10-11].

1909 -cu il. İraqda neft tapılır.

1909 -cu il. Xəzər dənizinin altında yerləşən neft və qazlı layların işlənməsi üçün dünyada ilk dəfə Bibiheybət buxtasının doldurulması ilə bağlı geniş işlər başlanır.

1910 -cu il. Nobel qardaşları şirkətinin neft mədənində Balaxanıda ilk dəfə dartaylama üçün yeni qurğu – Leynveberin aparatı quraşdırılıb fəaliyyət göstərməyə başlayır.

1910 -cu il. Meksikada iri neft yatağı - “Qızıl yol” açılır.

1910-сu il. İxtiraçı Konstantin Moiseyeviç İlqisonisin “Deşik açılması və eyni zamanda quyuların doldurulması üçün aparatın layihəsi” E.Nobel adına Bakı mükafatına təqdim olunur və mükafatın ümumi məbləğindən 300 rubl.verilir, mükafatın özü isə verilmir.

1911 -ci il. Bakıda dağ - mədən mühəndisi Kvitko təzyiq tətbiq edilməklə yeni krekinq qurğusunun sxemini yaradır. 1911 -ci il. Abşeronda (Suraxanıda) ilk dəfə neft sənayeçisi fon Qaber fırlanma (rotor) qazmasını tətbiq etməyə başlayır.

1911 -сi il. “İngilis-fars neft şirkəti” İranda ılk Yaxın Şərq neftini boru kəməri ilə ötürdü. 1911 -ci il. Moskva Universitetinin professoru A.M.Nestyukov və onun assistenti K.L.Malyarov «Neftin doymamış karbohidrogenlərinin formalinlə buxarlanması ilə maye məhsulların alınması və xassələri barədə” elmi işinə görə “Emmanuel” mükafatına (E.Nobel adına Bakı mükafatı) təqdim olundular. Lakin münsiflər heyəti onların işini 300

200

rubl mükafat verməklə qiymətləndirdi. [«Труды БО ИРТО», 1911, №7]. 1911 -ci il. ABŞ-ın Ali Məhkəməsinin qərarı ilə Rokfellerin “Standard Oil Trust” şirkəti bir neçə neft şirkətinə bölünür: “Standard Oil New Jersy” (indi Exxon) , “Standard Oil New York” (Mobil), “Standard Oil California” (Chevron), “Standard Oil Indiana” (Amoco), “Standard Oil Ohio” (BP- American).

1911 -ci il. Ilk dəfə benzinə olan tələbat kerosinə olan tələbatı ötür. 1911 -ci il. Pensilvaniyada (ABŞ) ilk dəfə laya su vurma yolu ilə onun neft verimini artıran üsul tətbiq edilir.

1912-ci il. İngilis-Holland firması “Şell” Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyəti “Mazut”un səhmlərinin 80%-ni almaqla Bakı rayonunda iri “Neftsənaye və maliyyə korporasiyası”nı yaratdılar.

1912-сi il. Amerikalı V. Bartondan bir il öncə, mühəndis-kimyaçı S.K.Kvitkoya “Yüksək hərarətin təsirindən mazutun təzyiq altında və ya onsuz hissələrə parçalanması ilə benzinin alınması” ixtirasına görə patent verildi.

1913-cü il. Neft emalında benzinin çıxışını 30-35% artıran krekinq prosesi patentləşdirilir. 1913 -cü il. Bakıda “Murtuza Muxtarov” neft səhmdar cəmiyyəti yaranır.

1913-cü il. Neft geologiyasının əsasını qoyan İvan Qubkin (1871-1939-cu illər) Bakıda Abşeronun geoloji tədqiqatlarına başlayır.

1913-cü il. Almaniyada L.Qurviçin bütün dünyada məşhur olan “Neft emalının elmi əsasları” əsəri alman dilində nəşr olunub (rus nəşri isə 1921-ci ildə Bakıda çıxıb) və indiyədək də neft kimyaçıları və texnoloqları üçün qiymətli tədris vəsaitidir.

1914 -cü il. Professor M.M.Tixvinski sıxılmış qazın köməyilə quyulardan neft çıxarma üsulunu (qazlift) ixtira edir. Bu üsul ilk dəfə “Nobel qardaşları” şirkətinin Bakı mədənlərində tətbiq olunur. ABŞ-da bu üsul yalnız 1924-cü ildən tətbiq edilmişdir.

1914-cü il. Əsasən Azərbaycan neft sənayesinə xıdmət edən H.Z.Tağıyevin və M.Nağıyevin iştirakı ilə “Tacir bankı” yaradılır. 1914 -cü il. Dağ mühəndisi S.Q. İsaakov “Əl ilə idarə olunan dartaylama barabanı və jelonkanın dartaylama çarxına dartılmasının qarşısını alan alət” elmi-konstruktor işinə görə “emmanuel” mükafatının (E.Nobel adına Bakı mükafatı) sonuncu laureatı oldu [«Труды БО ИРТО», 1914, №2].

1914 -cü il. Böyük Britaniya hökuməti “Ingilis - fars neft şirkəti”nin ( indiki “Britiş Petrolium”) 51%-ni əldə edir.

201

1914-1918-ci illər. I Dünya Müharibəsi. İlk dəfə müharibə neft yataqlarına da nəzarət etmək imkanı əldə etmək üçün aparılır. I Dünya Müharibəsi dövründə dünyanın çox ölkəsində avtomobil yanacağı qismində benzinlə yanaşı etanolda işlədilirdi. 1915 -ci il. Viktor Gerr Bakı neftindən toluol əldə edilməsi haqqında məruzə edir. 1915 -ci il. Dünyada ilk dəfə professor Nikolay Zelinski müəyyən edir ki, krekinq zamanı katalizator kimi metal oksidlərdən (titan, alüminium, sink) başqa, floridindən və Baxçasaray gilindən istifadə etmək olar. Bu katalitik krekinqin inkişafınin əsasını təşkil etdi və amerikalı Qudrini 20 il qabaqladı.

1915 -ci il. Ramanı neft mədənlərində quyulara ilk dərinlik nasosları endirilir. 1916 -cı il. Ramanı neft mədənlərində ilk dəfə qazlift sınaqdan keçirilir.

1917 -ci il. Rusiyada inqilab. Monarxiyanın çökməsi. Bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsi.

1918 -ci il. Sovet Rusiyası dünyada ilk dəfə neft yataqlarını milliləşdirir. Mayın 10-da V.İ.Leninin təşəbbüsü ilə RSFSR Xalq Komissarları Soveti Bakı neft sənayesinin milliləşdirilməsi barədə qərar qəbul edir. Bakıda isə bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirirlər və neft sənayesini milliləşdirirlər.

1918 -ci il. May ayinin 28-də müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası olan Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradıldığı elan olunur.

1918 -ci il. Azərbaycan hökumətinin 6 oktyabr fərmanı ilə bolşeviklərin neft sənayesinin milliləşdirilməsi barədə qərarı ləğv olunur və alınmış bütün əmlak əvvəlki sahiblərinə qaytarılır.

1920 -ci il. Aprelin 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutu və sovet hakimiyyətinin qurulması.

1920 -ci il. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 24 may tarixli dekretinə əsasən Azərbaycan neft sənayesi milliləşdirildi. Sovet hökumətinin fərmanı ilə dövlətə məxsus Azərbaycan Neft Komitəsi “Azneftkom” yaradılır və Aleksandr Pavloviç Serebrovski Moskvanın 17 aprel tarixində verdiyi mandatla bu sahəyə rəhbər təyin olunur.

1920 -ci il. Aprel ayında San-Remoda (İtaliya) İngiltərə və Fransa arasında, planetin şərq yarımkürəsində yerləşən əsas neft yataqları uğrunda rəqabətdə ABŞ-ın dünya ağalığına qarşı yönəlmiş konvensiya (beynəlxalq saziş) bağlandı.

1920 -ci il. Bolşevik hökuməti tərəfindən Sovet Rusiyasında, o cümlədən sovet Azərbaycanında neft sənayesinin mılliləşdirilməsinə etiraz olaraq qərb dövlətləri sovet

202

neftinin alınmasına boykot elan etdilər.

1920 -ci il. Bakıda Politexnik məktəbi-institutu (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) yaradılır. Bu Avropa və Asiyada neft sənayesinin bütün sahələri üzrə mühəndislər hazırlayan ilk institut olur.

1920 -ci il. Sənaye məktəbi bazasında (1898) Moskva kimyəvi və texnoloji institutu təşkil olunur.

1920 -ci il. Moskvada “Neft və şist təsərrüfatı” adlı jurnal (məcmuə) yaradılır (1925 – ci ildən “Neft təsərrüfatı” adlanır).

1920 -ci il. Moskva Dağ-mədən Akademiyasının (MDA) neft işi kafedrasında mühəndis neftçilərin hazırlanması başlanır.

1920 -1922-ci illər. ABŞ - da və Avropanın əksər ölkələrində benzin və spirtin qarışığı olan - Koolmotor, Benzalcool, Moltaco, Lattybentyl, Natelite, Alcool, Agrol adlı yanacaqlar satılır. Fransa öz şikətlərini neft idxalının 10% həcmində spirt almağa məcbur edir. Buna səbəb çıxarıla bilən neft ehtiyatlarının yalnız 25 ilə çatacağı barədə yayılan məlumatlardan döğan qorxu idi. Spirtə benzini əvəz edə biləcək bir yanacaq kimi baxılırdı.

1921 -сi il. Azərbaycan Neft Komitəsi “Azneftkom” sentyabrın 1-də “Azərneft”-Azərbaycan Dövlət Neft Sənayesi Birliyi (“Trest”) ilə əvəz olunur və A.P.Serebrovski yenidən bu sahəyə rəhbər təyin olunur.

1922 -ci il. Apreldə keçirilən Genuya (İtaliya) konfransı İngiltərə və ABŞ arasında sovet (Qafqaz) nefti ilə əlaqədar mübarizənin gərginləşməsinin başlanğıcını qoydu və konfrans ABŞ və Fransa (Belçika ilə birgə) tərəfindən pozuldu.

1922 -ci il. İyunda keçirilən Haaqa (Hollandiya) konfransına paralel olaraq Fransa-Belçika Sindikatı (Rusiyada konsessiyası olan neft cəmiyyətlərini qorumaq üçün yaradılmışdı) və “ Royal- Dutch- Shell” müzakirələr aparırdı. ABŞ –ın işə qarışması nəticəsində tərəflər istənilən nəticəni əldə edə bilmədilər.

1922 -ci il. Parisdə “ Royal- Dutch- Shell” şirkətinin təşəbbüsü və Fransa-Belçika Sindikatı, “Standard -Oil” və rus qruplarının iştirakı ilə qafqaz nefti ilə bağlı konfrans çağrılır.

1922 -ci il. Venesuelada Los Barroso neft yatağı tapılır.

1923 -cü il. İlk dəfə Bakı maşınqayırma zavodlarında qazma baltalarının termik işlənməsi həyata keçirilir.

1923 -cü il. Bakılı mühəndis Matvey Kapelyuşnikov (1886-1959) dünyada ilk dəfə

203

reduktor ilə bir pilləli turbobur hazırlayıb sınaqdan keçirir.

1923 -cü il. ABŞ-da da neftçilər etanoldan istifadə edirlər: amerika şirkəti “Standard Oil” ilk olaraq yanacağın oktan ədədini artırmaq və mühərrikin ışıni yaxşılaşdırmaq üçün etanolu benzinə qatmağa başladılar. Adətən bu məqsəd üçün benzinə 6-12% spirt qatılırdı.

1923 -cü il. Kamçatkaya neft axtarışına Geoloji Komitənin Uzaq Şərq bölməsi tərəfindən P.İ. Polevoyun rəhbərliyi ilə ilk ekspedisiya göndərilir.

1924 -cü il. Ilyiç adına (1991-ci ildən “Bayil limanı”) buxtada dünyada ilk ada tipli ağac payalarda qurulmuş 71 (61) nömrəli quyudan sənaye əhəmiyyətli dəniz nefti alınmışdır.

1924 -cü il. M. Kapelyuşnikovun yeni quyudibi reduktorlu turboburu ilə Suraxanıda dünyada ilk dəfə 600 m dərinliyinədək neft quyusu qazılmışdır.

1924 -cü il. “Azərneft” birliyi yaradılır.

1924 -cü il. Böyük siyasətdə ilk neft qalmaqalı. ABŞ prezidenti Uorren Hardinq Daxili İşlər Naziri Albert Folla neft ehtiyatlarına nəzarəti tapşırmışdır. A. Foll “Tea pot dome” adlı strateji neft anbarında işlərin vəziyyətinə nəzarət etməli idi. Hərbi Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) təchizatçılarının seçilməsi ondan asılı idi. Dövlət sifarişlərındə maraqlı olan neft şirkətləri bu hökümət qulluqçusunu ələ ala bilmişdilər. Yoxlama göstərdi ki, A. Foll nəinki rüşvət alır, həm də ən pis keyfiyyətli neft məhsullarını ən yüksək qiymətə alırdı. Prezident U. Hardinqə qarşı araşdırma aparılmışdı, amma U. Hardinq araşdırma bitənəcən artıq vəfat etdi. Onun həqiqi rolu bu neft qalmaqalında örtülü qaldı. A. Foll həbs edilir. Ona rüşvət verən neft baronları isə məhkəmə tərəfindən bəraət qazanırlar. Qalmaqal neftin qiymətinə təsir etmədi.

1924- cü il. Suraxanı mədənlərində ilk dəfə neft hasilatında qazlift üsulu həyata keçirilib.

1924 -ci il. MDA-da neft sənayesi üçün sovet mühəndislərinin ilk buraxılışı.

1925 -ci il.Avropanın əksər dövlətləri enerji şirkətlərini benzin və etanolu qarışdırmağa məcbur edən qanun qəbul edirlər.

1925 -ci il. Bakılı mühəndis, professor М.М. Skvorsov ilk dəfə baltanın quyu ağzına verilməsini avtomatlaşdıran alətin – “avtomat qazmaçı”nın konstruksiyasını yaratmış və Suraxanıda sınaqdan keçirmişdir. 1925-ci il. Moskvada Dövlət Neft Tədqiqat İnstitutu təşkil olunur.

1926 -cı il. SSRİ-də ilk dəfə Balaxanı, Suraxanı və Sabunçu rayonları ilə Bakını bağlayan elektrik dəmir yolu fəaliyyətə başlayir.

204

1926 -сı il. Suraxanıda dərinlik nasosları istehsal edən maşinqayırma zavodu işə salındı. 1926 -ci il. Gələcəkdə dünya neft ehtiyatlarının tükənməsi haqqında ilk proqnoz meydana çıxır.

1927-ci il. Konrad Şlümberje quyuların laylarının fiziki-kimyəvi xassələrinin öyrənilməsi və gövdəsində baş verən fiziki təsirlərin ölçülməsi üçün elektrik karotajı üsulunu kəşf etdi. 1927-ci il. Bakıda qazma prosesinə yeni texnologiya daxil edilir: Dövrlərin sayını dəqiqliklə nizamlayan elektro-qurğular geniş tətbiq olunur.

1927 -ci il. “Leytenant Şmidt” (indiki Səttarxan) adına zavodda güclü elektrik marten sobası istifadəyə verildi.

1928 -ci il. V.Q. Şuxovun ixtirası olan erlift (kompessorla sıxılmış hava) üsulu ilə neft hasilatı geniş şəkildə tətbiq olunur.

1928 -ci il. Bakıda neftayırma zavodunda V.L.Qurviçin layihəsi əsasında yerli istehsal olan güclü vakuum borucuqlu qurğu inşa edilmışdır.

1928 -ci il. Dünyada neft hasilatı tələbatı üstələyir. Böyük neft şirkətlərinin prezidentləri Ахнакарри Каслda (Şotlandiyada qəsr -1655-ci ildə tikilmişdir) neftin qiymətlərini sabitləşdirmək məqsədilə bir siyasət hazırlanması üzrə (status-kvo) birgə müşavirə keçirir.

1928 -ci il. Fransada “Neft haqqinda” qanun qüvvəyə minir.

1928 -ci il. “Azərbaycan dövlət neft emalı üzrə elmi-tədqiqat institutu” təsis edilib. 1959-cu ildən Azərbaycan EA-nın Neft-kimya Prosesləri İnstitutu adlanır.

1928 -ci il. İraqla “Türkiyə Neft Şirkəti” barədə danışıqlar başa çatir və “Qırmızı xətt” adlı sazişin imzalanması ilə nəticələnir.

1928 -ci il. Qroznı neft elmi- tədqiqat institutu yaranır. 1929-cu il. SSRİ-də ilk dəfə Suraxanı mədənlərində neft- mədən kəşfiyyatında elektro- karotaj üsulu tətbiq olunur. Bu üsul neft işini xeyli irəli çəkir.

1929 -cu il. V.V.Kuybışev adına Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutu təsis edilir ( 1970-ci ildən Azərbaycan Dövlət Neft Sənayesinin Elmi Tədqiqat və Layihə İnstitutunun, 2009-cu ildən - ARDNŞ-nin “Neftqazelmitədqiqatlayihə” institutunun tərkibindədir).

1929 -cu il. Bakıda Texniki təhlükəsizlik elmi-tədqiqat institutu yaradılmışdır. Bu institut sonralar neft sənayesində texniki təhlükəsizlik üzrə Ümumittifaq mərkəzinə çevrilmişdir (hal-hazırda respublikanın FHN - nin strukturuna daxil edilmışdır).

205

1929-34 -cü illər. V. Şuxov, M. Kopelyuşnikov və Fətullabəy Rüstəmbəyov Bakıda boru şəkilli krekinq qurğusunu ixtira edir və tikdirirlər (1932-ci il.). Bu qurğuda həyata keçirilən proses neft işi tarixinə “sovet krekinqi” adı altında daxil olub və neftin dərin emalının inkişafında və təcrübə toplanılmasında, xüsusən yüksəkoktanlı təyyarə benzininin və yüksəkrayihəli benzinlərin alınmasında müsbət rol oynamışdır.

1930 -cu il. Şərqi Texasda (ABŞ) mühüm “Cayner ata” yatağının tapılması yenidən istehsalin artmasına və neftin qiymətinin enməsinə səbəb olur.

1930-cu il. Bakıda fəaliyyət göstərən kiçik neftayırma və neft təmizləyici zavodların bazasında Stalin adına neftayırma zavodu yaradılıb (indiki “Azərneftyağ” Neft Emalı Zavodu). 1930 -cu il. Bakıda Bibiheybət yatağında su altında ilk dəfə Şlümberje avadanlığı ilə geofiziki tədqiqatlar aparılır.

1930-cu il. Şlümberje şirkətindən olan fransız geofizikləri Suraxanıda yerləşən neft yataqlarında elektrik kəşfiyyat üsulunu həyata keçirir. 1930 -cu il. Azərbaycan mədənlərində elektro karotaj və qazmanın əyriliyinin ölçülməsi üçün alətlər geniş şəkildə tətbiq olunur.

1930 -cu il. Moskva Dağ-Mədən Akademiyası (MDA) əsasında altı ali məktəb, o cümlədən Qubkin adına Moskva Neft Institutu təşkil olunur.

1931 –cu il. Uzunluğu 822,1 километр, diametri 10", illik ötürmə qabiliyyəti 150 milyon pud (2,44 milyon ton) olan Bakı- Batum neft kəmərinin tikintisi başa çatdırılır.

1931 -ci il. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat və Layihə Neft Maşınqayırma institutu yaranır.

1931 -ci il. Neft geoloji və kəşfiyyat institutu Leninqraddan Moskvaya keçirilir.

1931 –ci il. Batum neftayırma zavodunun tikintisi başa çatdırılır. Bu zavod onda “Azneftzavodlar” trestinin tərkibinə daxil idi.

1932 -ci il. Bəhreyndə neft yataqları kəşf olunur. 1932 -ci il. Bakıda suraxanı parafinli neftindən aviasiya yağlarının alınması üzrə Caparidze adına güclü zavod istismara verilmışdir. Bu zavod ABŞ-ın neftayırma zavodlarından geri qalmırdı və öz tipinə görə Avropada ilk belə zavod idi.

1932 -ci il. Bakıda R.İ.Şişenko və B.D.Baklanov tərəfindən qazıma məhlullarının müntəzəm hərəkətinin hidrodinamik nəzəriyyəsi yaradıldı.

206

1932 -ci il. İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi “İngilis-İran neft şirkətinin” konsessiyalarını ləğv edir.

1932-ci il. Benzinin istehsalı və tətbiqi üzrə Birinci Ümumittifaq Konfransı keçirilir.

1932 -ci il. İ.M. Qubkinin “Neft elmi” adlı kitabı işıq üzü görür.

1932 -ci il. “Azərneft” birliyi tərəfindən geologiya, qazıma, istismar və neftayırma sahələrini əhatə edən neft sənayesi muzeyi yaratmaq barədə ilk təşəbbüs olmuşdur.

1932 -ci il. Moskva neft institutu yaradılır. İndi İ.M. Qubkin adına Dövlət Neft və Qaz Akademiyasıdır.

1933 -cü il. SSRİ-də ilk dəfə olaraq, Bakıda İlyiç buxtasında rotor üsulu ilə ilk maili quyu qazılır.

1933 -cü il. Bakıda ilk dəfə quyuların əyriliyini və əyrilik azimutunu ölçmək üçün Şlümberjenin inklinometrindən istifadə olunur. 1933 -cü il. “İngilis-İran neft şirkəti” İranda konsessiyalarını yenidən alır.

1933 -cü il. «Standard of Kaliforniya» şirkəti Səudiyyə Ərəbistanında konsessiya alır. 1933 -cü il. Aviasiya Yanacaqlarının və Yağlarının Mərkəzi Institutu yaranır.

1933 -cü il. Ümumittifaq elmi - texniki mühəndis neftçilər cəmiyyəti yaranır və birinci qurultayı keçirilir.

1933 -cü il. ABŞ-da etil spirtinin (etanolun) hazırlanması dəstəklənir – hakimiyyət iqtisadi tənəzzülün - “Böyük depressiya”nın tüğyan etdiyi bir zamanda bununla fermerləri sifarişlə təmin etmək istəyirdilər. 1933-34 -cü illər. Dünyada ilk dəfə Bakı mühəndisləri Xubensov qardaşları batan taxta panton şəklində üzən özülün konstruksiyasını təklif etmişdir; bu özüldən dərinliyi 365 metr olan ilk axtarış neft quyusu qazılmışdır. Xəzər dənizində ilk üzən qazma qurğusu 1934-cü ilin sentyabr ayından fəaliyyət göstərəcək.

1934 -cü il. Artyom adasında (Pirallahı) N.S.Timofeyev və K.M. Mixaylov tərəfindən təklif olunmuş layihə əsasında dəniz quyularının qazılması üçün qazma-tökmə üsulu ilə hazırlanmış payalar üstündə metal özüllərin tikintisi başlandı.

1934 -cü il. Artyom adasında (Pirallahı) ilk maili istiqamətləndirilmış quyu qazılımışdır. 1934 -cü il. “Azərbaycan Neft Təsərrüfatı” məcmuəsində mühəndis-neftçi F.A.

207

Rüstəmbəyovun məqalələri çap olunmağa başlandı. Bu məqalələrdə F.Rüstəmbəyov ölkə və xarici təcrübəni təhlil edərək, Xəzərin sualtı neft yataqlarının və dəniz neft quyularının tikintisinin nəzəri və praktiki əsaslarını izah edir.

1934 -cü il. Bakıda Təhlükəsizlik texnikası Elmi-tədqiqat institutunda neft muzeyi yaradılmışdır. 1934 -cü il. Küveytdə neft tapılır. “Qolf” və “İngilis-İran neft şirkəti” Küveytdə müştərək konsessiya alırlar.

1934 -cü il. SSRİ Elmlər Akademiyasının Sapropell İnstitutu və Neft Geoloji və Kəşfiyyat İnstitutu, həmçinin Qroznı Neft İnstitutunun laboratoriyalarının bir qismi əsasında Yanacaq Mədənləri Institutu yaranır.

1935-ci il. “Leyn- Uells Kompani” (Atlas, ABŞ) elektrokarotaj tədqiqatlarını aparmağa başladı.

1935-ci il. Artyom adasında (Pirallahı) ilk dəfə N.S.Timofeyev tərəfindən təklif olunmuş layihə əsasında dəniz quyularının qazılması üçün boru payalar üstündə metal özüllərin tikintisi başlandı. N.Timofeyevin konstrusiyası əsasında boru payalar üzərində hazırlanmış özüllərlə Xəzər dənizində dəniz özüllərinin tikintisi texnikasında yeni istiqamətlər açıldı.

1935-ci il. Azərbaycan Geologiya İnstitutu – indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geoloji İnstitutu yaradılmışdır

1935 -ci il. Mussolini Həbəşistanı işğal edir. Millətlər cəmiyyəti İtaliyaya neft qadağası qoya bilmədi. 1935-36 -cı illər. SSRİ-də ilk dəfə mühəndis neftçi Firudin Axundov (1915-96гг.) öz işlərinə görə müəllif hüququ alır: 1) elektrobur və 2) azdebitli dərin neft quyularının istismarı üçün əvəzedici lift (F.M. Axundov Azərbaycanın neft işində 300-dən çox ixtiranın müəllifidir).

1935-1937 -ci illər. İttifaq neft sənayesi tarixində Azərbaycanda ilk dəfə olaraq qazıma məhlullarının kimyəvi işlənməşi üçün sulfid-selluloz cövhəri (SSC) tətbiq edilməyə başlandı.

1936 -cı il. Dünyada ilk dəfə olaraq sovet mühəndisləri qrupu (Pyotr Şumilov, Əyyub Tağıyev və b.) tərəfindən çoxpilləli reduktorsuz turbobur yaradılır.

1936 -cı il. “Halliburton Elektrik Vayеlayn Servis” şirkəti quyuların karotajı və perforasiyası üzrə bütün xidmət növlərini təklif edən birinci beynəxalq şirkətə çevrildi.1936-cı il. Dünya geoloji təcrübəsində ilk dəfə olaraq dəniz neft yataqlarının işlənməsi üçün mühəndis A.M.Pobedin tərəfindən dənizdə xəritələnmış qazmanı həyata keçirmək

208

üçün Mərdəkan qəsəbəsi və Abşeron boğazında Xəzər dənizinin dibinin quruluş (struktur) xəritəsi hazırlandı.

1936-cı il. Sürtgü yağları üzrə 1-ci Ümumittifaq konfransı keçirilir.

1936 -cı il. Dünyada ilk dəfə olaraq bakılı neft kimyaçısı D.Dalin və b. texnologiyası əsasında hazırlanmış neft qazlarından etil spirti istehsalı üzrə sənaye qurğusu Bakıda istismara buraxılmışdır.

1936 –cı il. Adolf Hitler Reyn vilayətini yenidən hərbiləşdirir və Almaniya müharibəyə hazırlaşmağa başlayır. Bura sintetik yanacaq alınması üzrə geniş miqyaslı proqram hazırlanması da daxil idi.

1937 -ci il. Konsistent sürtgüləri üzrə 1-ci Ümumittifaq konfransı keçirilr.

1937 -ci il. 17-ci Beynəlxalq Geoloji Konqres keçirilir.

1937 -ci il. ABŞ-da benzinin qiymətinin spirt üzərində son və geridönməz qələbəsi. Burada bir litr benzin 5 sentə, bir litr etanol isə 8 sentə satılır.

1937 -ci il. SSRİ-də ilk dəfə Artyom (Pirallahı) adasında bir özüldən üç quyunun (bir quyu şaqulidir) “kol üsulu” ilə qazılması tətbiq olunur.

1938 -ci il. Küveyt və Səudi Ərəbistanda neft yataqları tapılır.

1938 -cı il. Dəyişən cərəyanla işləyən ilk turbobur yaradılmışdır.

1938 -ci il. Meksikada neft sənayesinin milliləşdirilməsi.

1938 -ci il. Bakıda ilk dəfə olaraq ( İzzət Qrucova, Dora Qoldberq və b. tərəfindən Bakı neftlərinin yağlı fraksiyalarının selektiv təmizlənməsindən və parafinsizləşdirilməsindən alınan məlumatlara əsasən), fulfulorun həlledici kimi tətbiqi ilə yağ destilyatlarının təmizlənməsi üzrə zavod tikilir.

1938 -ci il. Sovet geoloqları İ.M.Qubkin başda olmaqla Volqa və Ural ərazisi arasında mühüm neft ehtiyatlarının olmasını sübuta yetirdilər. Sonradan bu neft rayonunu “İkinci Bakı” adlandırdılar.

1938 -ci il. İraq Neft Şirkəti Qətərdə iri “Burhan” neft yatağını kəşf etmişdir. Lakin ikinci dünya müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar onun istismarına 1946-cı ildən başlanmışdır.

1939 -cu il. Turbin qazıması üzrə nadir müəssisənin - Təcrübə-sinaq kantorunun yaradılması. 1939- cu il. Üçpərli baltalar əsasında elektroburla qazımanın ilk sınağı keçirilmişdir.

209

1939- cu il. Bakıda Qaz Emalı Zavodu istifadəyə verilmişdir.

1939- cu il. Pyotr Şumilov, Əyyub Tağıyev və başqalarının çoxpilləli turboburunun sənayedə tətbiqinə başlanmışdır.

1939 -cu il. SSRİ-də Bakıda ilk dəfə olaraq neft kimyaçı alimi Murtuza Nağıyev (1908-1975-ci illər) tərəfindən tədqiqatlar çap olunur (Termiki krekinqin timsalında, resirkulyasiyanın köməyi ilə kimyəvi prosesin intensivləşdirilməsinin nəzəri əsasları qoyulmuşdur). 1939 -cu il. SSRİ-də ilk dəfə mühəndislər S.A.Orucov və A.N.Matıs tərəfindən Suraxanıda dərinlik kompressor quyularını işə salmaq üçün aerasiya (hava vurma) üsulu tətbiq olunur.

1939 -cu il. Magistral kəmərlərin layihələndirilməsi üzrə institut yaranır.

1939-45 -ci illər. II dünya müharibəsi. Rumıniya, Qafqaz, Yaxın Şərq və müasir İndoneziyada yerləşən yataqlara nəzarət qarşı duran tərəflərin stregiyalarının mühüm hissəsi idi. Faşist Almaniyası və İtaliya tamamilə Rumıniyadan gələn neftdən asılı idilər. Almaniyanın SSRİ-yə hücumunun məqsədlərindən biri Qafqazda, xüsusən Bakıda yerləşən sovet neft yataqlarına çıxışı əldə etmək və İrana keçmək idi. Oxşar məqsədlərlə faşistlər Şimali Afrikaya hücum çəkmişlər (1942-ci il). General –feldmarşal Ervin Rommelin rəhbərliyi altında almanların Afrika ekspedisiya korpusu Britaniyanın silahlı qüvvələrini Şimali Afrikada darmadağın etməli və Suveyş kanalını bağlamalıydı (Britaniyanın silahlı qüvvələri Aralıq dənizində Suveyş kanalı vasitəsilə neft ilə təmin olunurdu). Almaniyanın Yaxın Şərqdə yerləşən neft yataqlarını ələ keçirmək üçün daha geniş miqyaslı planları var idi. Ruminiya antihitler koalisiyasına (ittifaqına) tərəf keçəndən sonra alman ordusu faktiki olaraq yanacaqsız qalmışdı. Alman ordusunun Ardenlərdə (Belçika) qərb müttəfiqlərinin ordusuna qarşı hücumunda məqsəd, ingilis-amerikan-fransız ordusunun istifadə etdiyi yanacaq anbarlarını ələ keçirmək idi. Hücum uğurlu olsada, müttəfiqlər yanacaq ehtiyatını məhv etməyə macal tapmışdılar. Tarixdə ilk dəfə olaraq Almaniya nefti əvəz edən nəsə tapmaq üçün böyük səy göstərmişdi. Alman kimyaçıları daş kömüründən erzas- benzin adlı maddə hazırlaya bildilər. Sonralar bu texnologiya uzun müddət tətbiq olunmamışdır – onun yenidən istifadəsinə ABŞ-da 1990-cı illərin sonunda başlamışlar. II Dünya müharibəsi dövründə ABŞ-da qeyri-hərbi təşkilatlara və şəxsi adamlara istifadə üçün nəzərdə tutulmuş benzinə 30-35% etanol qatırdılar. Oxşar tədbirləri Böyük Britaniya və İsveçdə həyata keçirmişdilər. Müharibə bitdikdən və neftin qiyməti xeyli aşağı düşdükdən sonra etanola olan maraq aradan götürüldü və o, bazardan yox oldu.

1940 -cı il. ABŞ Yaponiyaya neft satışına məhdudiyyət qoyur.

1940-cı il. SSRİ-də Neft sənayesi Xalq Komissarlığı yaradılmışdır.

1940 -cı il. Mühəndis B.A. Raqinskinin üsulu ilə iribloklu dəniz özüllərinin tətbiqinə

210

başlanılır. 1940 -cı il. Dünyada ilk dəfə Qala yatağında Ostrovski, Aleksandrov və b. elektrobur konstruksiyası ilə quyu qazılır. 1940 -cı il. Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutu (AzNTİ) tərəfindən ağırlaşdırılmış qazıma borusunun kontruksiyası işlənilmişdir. Bu yenilik quyuların qazılma sürətini kəskin dərəcədə artırmış, qazıma işlərinin keyfiyyətini yaxşılaşdırmış və qazıma borularında baş verən qəzaların sayını heçə endirmişdir.

1941 -ci il. Yaponiya tərəfindən Hind-Çinin işğal edilməsi ABŞ, Böyük Britaniya və Hollandiya tərəfindən Yaponiyaya neft daşınmasına qadağa (embarqo) qoyulmsı ilə nəticələnir. Yaponiya neftin 88%-ni Kanada, Hollandiya (o vaxtlar müasir İndoneziya ərazisinə nəzarət etdiyi üçün) və Amerika şirkətlərindən alırdı. Yaponiyanın ABŞ-a hücum çəkməsinin səbəblərindən biri də o idi ki, bir müddət bundan əvvəl ABŞ Yaponiyaya neft daşınmasına qadağa (embarqo) qoymuşdu. Bu qadağanı Hollandiyanın mühacirətdə olan hökuməti və Böyük Britaniya dəstəkləmişdi. Yaponiya hesab edirdi ki , onun neft ehtiyatları 2-3 il bəs edəcəkdir. Yaponiya neft yataqlarına çıxış əldə etmək üçün Hollandiyanın müstəmləkəsi olan İndoneziyanı işğal etdi.

1941 -ci il. Almaniya Sovet İttifaqina təcavüz edir. Yaponiya ABŞ-ın Sakit okeanda yerləşən Perl-Xarbor hərbi-dənia bazasına hücum edir. 1941 -ci il. Dünyada ilk dəfə Bayılda qazma ustası Ağa-Neymətullanın briqadası tərəfindən turbin üsulu ilə 2000 metr dərinliyində maili quyu qazılır.

1941 -ci il. Hövsan yatağında SSRİ-nin ən dərin quyusunun (3200-3400 metr) qazılmasına başlanılmışdır. 1941 -ci il. Azərbaycanda neft hasilat ən yüksək həddə çatır - 23.5 milyon ton. Bu SSSR-in neft hasilatının 71.4%-ni təşkil edir.

1942 -ci il. Neft kimyaçısı-alim Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə xlordantörəmə metan və etanın sintezinin üsulları işlənilmişdir; neft qazları əsasında aviyasiya benzinləri üçün dəyərli yüksək oktanlı komponentlərin alınması üsulu işlənilmişdir; partlayıcı maddələrin əldə edilməsi üçün toluolun yeni sənaye üsulu işlənmiş və sənayeyə tətbiq edilmişdir (Bu 1941-1945-ci illər müharibə dövrü SSRİ-nin müdafiə sənayesinə edilmiş böyük töhvə idi).

1942 -ci il. Bakı-Batumi neft kəməri sökülərək Volqaboyuna göndərilmışdir.

1942 -ci il. Xəzərdə ilk dəfə Bakıdan Krasnovodska (indiki Türkmənbaşı) neft və neft məhsulları ilə dolu dəmiryol sisternləri və neft çənləri üzməklə aparılmışdır.

211

1942 -ci il. ”Abşeron yarimadasının qərb hissəsinin palçıq vulkanları və onların neft-qazlılıqla əlaqəsi” elmi işinə görə geoloq-alim Ə.Ə.Yaqubov SSRİ Dövlət mükafatına (o vaxtlar Stalin mükafatı adlanırdı) layiq görülmüşdür.

1942 -ci il. SSRİ-də ilk dəfə olaraq AzNTİ-nin təklif etdiyi - boruların bir-birinə qaynaq edilməklə birləşdirilməsi texnologiyasına əsaslanaraq, Bakıda, Kirovneft (indiki “Binəqədioyl” əməliyyat şirkəti) trestində qoruyucu kəmərlərin quyuya endirilməsi həyata keçirilmişdir. Sonralar bu təcrübə Sovet İttifaqının bütün neft rayonlarında geniş sürətdə yayılmışdır.

1942-1943 -cü illər. Parisdə Jak İv Kusto ilk hava-balon tənəffüs aparatını - “akvalanqı” yaradır və sınaqdan keçirir.

1943 -cü il. Azərbaycanda dəniz seysmik kəşfiyyat üsulu hazırlanmışdır.

1943 -cü il. İlk “əllinin əlliyə” sazişı. “Standard Oil New Gersey” və “Shell” şirkətləri neft gəlirinin bərabər nisbətdə bölünməsi barədə Venesuella hökumətinin şərtlərini qəbul etmişdir, bu da dövlətin gəlir payını 6 dəfə artırdı.

1943 -cü il. Yeni neft yataqlarının kəşfi və istismarına görə geoloq-alim Əliəşrəf Əlizadə SSRİ Dövlət mükafatına (Stalin mükafatı) layiq görülmüşdür.

1943 -cü il. Ümumittifaq Elmi-tədqiqat Neft İnistitutu yaranır.

1944 -cü il. Başqırdıstanın Tuymaz yatağında Alma Yarğan devon qalıq laylarından yüksək debitli neft əldə edilmişdir.

1944 -cü il. Geoloji və fiziki üsulların kəşfi üzrə Ümumittifaq Elmi- tədqiqat inistitutu yaranır.

1944 -cü il. Gürgan-dəniz neft yatağının ərazisində ilk iribloklu özül tikilir.

1945 –ci il. II Dünya müharibəsi Almaniya və Yaponiyanın məğlubiyyəti ilə sona çatır.

1945 -ci il. Azərbaycan Elmlər Akademiyası yaranır.

1945-ci il. Neftçi-mühəndislər Y.Səfərov, S.Quliyev və R.Şişenko dəniz özülləri üçün borulu yığılıb-sökülən konstruksiya üsulu təklif etdilər.

1945 -ci il. İlk dəfə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının neft ekspedisiyası “Neft Daşları” yatağının geoloji strukturunun öyrənilməsi üzrə praktiki işlərə başladılar, nəticədə nəhəng neft ehtiyatları aşkar olundu.

1946 -cı il. Quruda və dənizdə neft quyuları qazılması üçün buruq vışkalarının konstruksiyası və onların sürətlə tikilməsi üsulları işlənib hazırlanmışdır və Gürgan-dəniz

212

rayonunda açıq dənizdə quyu qazmaq üçün ilk iribloklu özül quraşdırılmışdır.

1946 -cı il. Kiçik ölçülü elektrik perferatorunun işlənilməsinə görə akademik Ə.Ə.Əlizadə ikinci dəfə SSRİ Dövlət mükafatına (Stalin mükafatı) layiq görülmüşdür.

1946 -cı il. SSRİ Geologiya Nazirliyi təşkil olunmuşdur.

1947 -ci il. Dünyada ilk dəfə Xəzər dənizində neft hasilatında Azərbaycan mühəndislrinin hazırladığı konstruksiya əsasında metal estakadaların tikintisinə (İzberbaş rayonu, Dağıstan) başlanmışdır.

1947 -ci il. Meksika körfəzində (ABŞ) şelfdə ilk neft yatağı aşkar olunub.

1947 -ci il. Səudiyyə Ərəbistanından olan neftin nəqli üçün Transərəb boru kəmərinin tikintisinə başlanılır.

1947 -ci il. Neft emalında və neft- kimyada avtomatlaşdırma üzrə konstruktor bürosu yaranır. 1947 -ci il. SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin əmri ilə AzNTİ-nin tərkibində neft borularının yeni konstruksiyaları üzrə xüsusi konstruktor bürosu yaradıldı.

1948 -ci il. Avropada və SSRİ-də ən dərin (3800 metr) olan, usta Əli Yulla tərəfindən Suraxanıda qazılmış 1308 nömrəli quyudan güclü neft fontanı vurmuşdur.

1948 -ci il. “AMOKO” şirkəti (ABŞ) məhsuldarlığı aşağı olan neft və qaz quyularına su vurulması texnologiyasını (“Hıdrofrak”) patentləşdirmışdir.

1948 -ci il. ABŞ ilk dəfə neftin netto- idxalçısı olur.

1948 -ci il. ABŞ-ın «Standard of Nyu Cersi» (Ekson) və «Sakoni vakuum» (Mobil) şirkətləri «Aramko» şirkəti çərçivəsində “ Standard of Kaliforniya” (Şevron) və “Teksako” şirkətlərinə birləşir.

1948 -ci il. Tatarstanda ilk böyük neft yatağı – Romaşkinskoe aşkar olunmuşdur.

1948-ci il. Təbii qazlar və qaz texnologiyaları üzrə Ümumittifaq Elmi- tədqiqat institutu təsis olunmuşdur.

1949 -cu il. Dünyada ilk dəfə açıq dənizdə Abşeron şelfində “Neft Daşları” nadir dəniz yatağının işlənilməsi və orada polad dəniz özüllərin tikintisi başlanılmışdır. Bu yataqda qazılmış min metr dərinliyində ilk quyu neft fontanı vurmuşdur.

1949-cu il. Dünyada ilk dəfə Bakıda açıq dənizdə hidrotexniki qurğuların lahiyələndirilməsini başlayan Azərbaycan “Dənizneftlayihə” institutu (indiki

213

“Neftqazlayihəelmitədqiqat” inistitutu) açılmışdır.

1949 -cu il. SSRİ-də ilk dəfə Bakıda, xırda parçalanmış katalizatorla dövr edən katalitik-krekinq sənaye - təcrübə qurğusu inşa edilmışdir.

1949 -cu il. İraq Neft Şirkəti Qətərdə Duxan neft yatağını istifadəyə vermişdir.

1949 -cu il. SSRİ Nazirlər Sovetinin “Xəzər dənizində neft istehsalını artırmaq haqqında” qərarı ilə yaradılmış “Başdənizneft” birliyinin tərkibində Neft Sənayesi Nazirliyinin 4 noyabr tarixli əmri ilə Üzgüçülük Vasitələri İdarəsi (22 yanvar 1953-cü ildən “Xəzərdənizneftdonanma” idarəsi) təşkil edilmişdir.

1950 -сi il. Xəzər dənizində “Darvin bankası” yatağının mənimsənilməsinə başlanılmışdır.

1950 -ci il. “Ərəb - Amerika neft şirkəti” (“Aromko”) şirkəti ilə Səudiyyə Ərəbistanı arasında “əllinin əlliyə” sazişinin (neft gəlırinin bərabər bölünməsi) bağlanması.

1950 -ci il. “Aromko” şirkəti uzunluğu 1500 mil olan “Tapline” neft kəmərinin Səudiyyə Ərəbistanından Suriya və Livanın Aralıq dəniz sahillərinə qədər tikmişdir.

1950 -ci il. “Azərdənizneft” birliyi təsis olunub.

1950 -сi il. “Britiş Petroleum” şirkəti Yaxin Şərqdə çıxarılan neft ehtiyatlarının dörddə birinə sahiblik edir. Şirkətə məxsus Abadan neftayırma zavodu (İran) isə dünyanın bu sahədə ən iri müəssisəsidir.

1951 -ci il. İranin Baş naziri Mossadıx “İngilis – iran neft şirkəti”nin (yəni “Britiş Petroleum”un) milliləşdiriliməsi və onun aktivlərinin İran Milli Neft şirkətinə verilməsi barədə qərar verir. Böyük Britaniya İran neftinə baykot elan edir. Müharibədən sonra ilk neft böhranı.

1951 -ci il. ABŞ-ın tarixində neft kömürü ikinci yerə salaraq əsas enerji mənbəyi olur.

1951 -ci il. Bir sıra dəniz neft yataqlarının kəşfinə və istismarına görə akademik Ə.Ə.Yaqubov ikinci dəfə SSRİ Dövlət mükafatına (Stalin mükafatı) layiq görülmüşdür.

1952 -ci il. Ölkənin neft mədənlərində bir quyudan daha çox layın birgə-ayrılıqda istismarı üsulu tətbiq edilmişdir.

1952 -ci il. Çoxsıralı (cərgəli) qazma üsulu ilə işlənib hazırlanmış, neft yataqlarının istismarının kompleks üsulu tətbiq edilmışdır.

1952 -ci il. Respublikamızın neft sənayesində ilk dəfə kibernetika üsullarının geniş tətbiqinə başlanılmışdır.

214

1953 -cü il. Səudiyyə Ərəbistanı və İraq öz neft sənayelərinin vəziyyəti haqqında məlumatların mübadiləsi barədə razılığa gəlirlər. Bu dünya neft bazarında ilk dövlətlər arası saziş idi.

1953 -cü il. Yeni Bakı Neft Emalı zavodu (indi H.Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu) tikilmiş və işə salınmışdır.

1953 -cü il. SSRİ hökumətinin sərəncamı ilə qazma texnikası üzrə Ümumittifaq Elmi - tədqiqat inistitutu yaranmışdır. 1953-1955-ci illər. ”Xəzərdənizneftdonanma”nın tərkibində Gəmi Təmiri Zavodu tikilb istismara verilir.

1954 -cü il. “İran Neft Konsorsiumu” yaradılır.

1954 -cü il. Sovet neftinin ixracı kompaniyası başlayır.

1954 -cü il. Zəngin Qaradağ neft və qaz yatağının sənaye istismarı başlanılır. Bunun nəticəsində respublikada qaz sənayesi yaranır.

1954 -cü il. S.A.Orucovun, K.C.Əliverdizadənin, D.K.Mzareulovun və b. konnstruksiyası olan və dənizin 30 m dərinliyinə hesablanmış “Sipər” (Dənizneftlayihə-1) iribloklu özül hazırlanmışdır.

1954 -сü il. Xəzər dənizində “Palçıq pilpiləsi” neft yatağının işlənməsinə başlanılmışdir.

1954 -cü il. Bakılı mühəndislər B.A.Raqincki, A.O.Asan-Nuri, N.B.Ozerov və b. tərəfindən dəniz estakadalarının konstruksiyaları və yüksək sürətlə tikintisi üsulu hazırlanmışdır ki, bu da sahilboyu iri yataqlarda qazma, “qara qızılın” hasilatı, yığılması və nəqli məsələlərini kompleks şəkildə həll etməyə imkan vermişdir.

1955 -ci il. Neftçi alim Ə.Tağıyev neft üzrə Hindistanın dövlət idarəsinin baş məsləhətçisi təyin olunur. 1955 -ci il. Azərbaycanda SSRİ-nin ən dərin quyusu qazılır (4812 metr).

1955 -ci il. Xəzər dənizində “Qum-dəniz” neft yatağının işlənməsinə başlanılmışdır.

1956-cı il. Süveyş böhranı və neft daşınması üçün mühüm damar olan kanalın bağlanması. İkinci neft böhranı. İngilis və Fransız ordularının Misirə daxil olması ilə 4 ay ərzində neftin dünya bazarına çıxarılması kəsgin azaldı (gündə 1 milyon barrel). Qısa müddət ərzində dünya neftinin qiymətinin isə 2 dəfə artmasına səbəb oldu.

1956 -cı il. Əlcəzair və Nigeriyada neft yataqları aşkar olunmuşdur.

215

1956 -cı il. “Mişovdağ” neft yatağı və “Qalmaz” qaz yatağı aşkar olunur.

1956 -cı il. “Qaz sənayesi” adlı dərgi (məcmuə) nəşr olunmağa başlayır.

1956 -1958-ci illər. SSRİ-də dəniz neft yataqlarının tikintisi və istismarı ilə bağlı məsələlərə həsr olunmuş kitablar çap olunur. Kitabların müəliffləri Azərbaycan alimləri İsrafil Quliyev və Yusif Səfərovdur.

1957 -ci il. Uzunluğu 5.5 kilometr olan sualtı neft kəmərinin (Pirallahı adası- Abşeron) tikintisi başa çatır.

1957 -ci il. “Neft və qazın geologiyası” adlı dərgi (məcmuə) nəşr olunur.

1957 -ci il. Yaponiyanın “Ərəb neft şirkəti” dəniz şelfinin neytral zonasında konsessiya alır. 1958 -ci il. Professor Əyyub Tağıyevin rəhbərliyi altında yaradılmış iki gövdəli sovet qazıma qurğusu (bütün kompleks avadanlığı ilə birgə) Brüsseldə Ümumdünya sərgisində Qızıl medal alır.

1958 -ci il. SSRİ-nin Neft İnistitunun əsasında Geologiya və Yanacaq ehtiyatlarının işlənilmə institutu və Neft- kimya inistitutu təşkil olunmuşdur.

1958 -1959-cu illər. “Dənizneftqazlayihə” institutu tərəfindən SSRİ-də ilk dəfə struktur və axtarış qazıması üçün nəzərdə tutulmuş üzən qazıma qurğusunun layihəsi hazırlanmışdır.

1959 -cu il. ABŞ prezidenti Eyzenhauer neftin idxalına kvota müəyyənləşdirir.

1959 -cu il. Neft təchizatçılarının beynəlxalq təşkilatının yaradılması üçün ilk cəhd. Qahirədə (Misirdə) Ərəb Neft Konqresi keçirilir. Dünyada ərəb ölkələrinin nüfuzunu artırmaq üçün onun iştirakçıları müştərək neft siyasəti haqqında “alicənab saziş” bağlamışlar.

1959 -cu il. Liviyada “Zelten” neft yatağı aşkar olunmuşdur. 1959 -cu il. Ufa şəhərində (Başqırdıstan) neftin boru kəmərləri ilə nəqli üzrə Ümumittifaq institutu yaranır.

1959 -cu il. Avropanın qaz sənayesinin əsasına çevrilən nəhəng qaz yatağı (qaz ehtiyatı - 4,2 trilyon kub m-dən çox) Qroningen (Hollandiya) aşkar edilmışdır. Elə bu yataqdan da Şimal dənizinin neft və qaz tarixi başlanır.

1960-cı il. Bağdadda (İraq) neft ixrac edən ölkələrin təşkilatı yaranır (OPEC). Onun

216

əsasını qoyanlar: İran, İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və Venesueladır. 01.01. 2010-cu il tarixinə OPEC-ə 11 ölkə daxildir (İndoneziya, İran, İraq, Qətər, Küveyt, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, Əlcəzair, Liviya, Nigeriya və Venesuela).

1960 -cı il. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının dərin neft-qaz yataqlarının problemləri institutu yaranmışdır.

1960 -cı il. Güclü Zaqafqaziya qaz kəmərinin tikintisi bitir və Azərbaycan qazı qonşu dövlətlərin – Gürcüstan və Ermənistanın paytaxtlarına çatdırılır.

1960 -cı il. Azərbaycanın alim və mühəndislər qrupuna dəniz neft yataqlarının kompleks öyrənilməsinə görə SSRİ-nin ən ali mükafatı - Lelin mükafatı verilmişdir.

1960 -cı il. Qərbi Sibirdə ilk neft yatağı - “Şaimskoye” açılmışdır.

1961 -ci il. Lelin mükafatı laureatı Fərman Salmanov tərəfindən Qərbi Sibirdə böyük neft yatağı - “Megionskoye” aşkar edilmışdır.

1961 -ci il. Dəniz neft yataqlarının kəşfi və istismarına görə geoloq-alim Ənvər Nəzər oğlu Əlixanov Lenin mükafatına layıq görülmüşdür. 1961 -ci il. Sibirdə «Верхнерыбинское» (Yuxarıbalıq) neft yatağının və Surqut neft rayonun açılması. 1961 -ci il. Manqışlaqda (Qazaxıstan) ilk neft fontanı.

1963 -cü il. Azərbaycan neftçiləri Ə.Tağıyev və E.Bəkirov milli neft sənayesinin yaradılmasına yardım göstərmək məqsədilə Braziliyaya göndərilirlər. Ə.Tağıyev həm də dünya Neft konqreslərinin Daimi şurasında SSRİ-nin daimi nümayəndəsi təyin olunur. 1963-cü il. “Azərneftin” şöbə rəisi M.Əliyevin rəhbərliyi altında sovet geoloq və neftçilərinin böyük qrupu Kuba adasında neft və qaz strukturlarının axtarışına başlayırlar. 1963 -cü il. “Saut Penn” və “Zapata” şirkətlərinin birləşməsindən “Pennzoyl” (ABŞ) neft şirkəti yaradılmlşdır.

1964 -cü il. Şimal dənizində axtarış və kəşfiyyat işləri başlanılır.

1964 -cü il. “Kimya” və “Yeraltı sərvətlər” Moskva nəşriyyatları yaranır.

1964-cü il. O dövr üçün nəhəng olan və SSRİ-dən neftin Şərqi Avropa ölkəıəri – Polşaya və ADR (Almaniya Demokratik Respublikası) ötürülməsini təmin edən “Dostluq” neft kəməri istifadəyə verilmışdir.

1964 -cü il. Mayeləşdirilmiş qazın qitələrarası müntəzəm təchizatı başlanılır.

217

1965 -ci il. SSRİ Qaz sənayesi nazirliyi yaranır.

1965 -ci il. Kazanda Tatarıstanın elmi - tədqiqat institutunun şöbəsinin əsasında “Karbohidrogen xammal ehtiyatları üzrə Ümumittifaq Elmi- tədqiqat İnstitutu” yaranır.

1965 -ci il. SSRİ-də ilk dəfə Azərbaycan Respublikasının Elmlər Akademiyasının tərkibində xüsusi Aşqarlar kimyası institutu yaradılır.

1965 -ci il. Yük qaldırma qabilliyyəti 250 ton olan, özü hərəkət edən kran gəmisı “KOROĞLU” inşa edilir və istismara verilir. Bu kran-gəmisi dənizin su qatının 100 metr dərinliyində iribloklu özüllərin quraşdırılmasına imkan verir.

1965 -ci il. Sibirdə (Rusiya) dünyanın ən iri yataqları sırasına daxil olan nəhəng neft yatağı-“Samotlor” aşkar olunur. Onun sənaye əhəmiyyətli başlanğıc neft ehtiyatları 47 mlrd. kub m-dən çox hesablanıb.

1966 -cı il. Kürsəngidə yeni neft və qaz yatağı aşkar edilir.

1966 -cı il. Orenburq (Rusiya) qaz- kondensant yatağında ilk qaz fontanı vurur.

1966 -cı il. Buxara- Ural мagistral qaz kəməri istismara buraxılır.

1966-cı il. SSRİ-də ilk dəfə neft laylarına istiliklə təsir üsulları Bakıda yerləşən Ümumittifaq Qaz Sənayesi Elmi-Tədqiqat və Layihə institutunun (1991-ci ildən – AzNQSDETLİ) alimləri tərəfindən təklif olunur.

1966 -cı il. “AMOKO” şirkəti (ABŞ) Şimal dənizinin ingilis sektorunda ilk təbii qaz yatağını kəşf edib.

1967 -ci il. İsrail və ərəb ölkələri ittifaqı arasında 6 günlük müharibə. Səudiyyə Ərəbistanı “Aramko”nu ABŞ və Böyük Britaniyaya neft təchizatına embarqo qoymağa məcbur edir. Üçüncü neft böhranı. Neftin dünya bazarına çıxarlması 2 ay ərzində gündə 2 mılyon barrel azaldılır. Neftin dünya qiyməti təqribən 20% artdı.

1968 -ci il. Alyaska ştatının (ABŞ) ərazisində böyük neft yataqları tapılır. Beləki, avqust ayında “Pradho-Bey” neft-qaz yatağının açılması barədə elan olunur. Bu yatağın çıxarıla bilən neft ehtiyatı 10 mlrd. bareldən çoxdur (təqribən 1,6 mlrd. t).

1968 -ci il. Xəzər dənizində ilk dəfə qazma işləri aparmaq üçün Özüqalxan qazıma qurğusundan (ÖQQQ) istifadə olunur. 1968 -ci il. Nadım – Uxta - Torjok ilk Sibir magistral qaz kəməri işə salınır. 1968 -ci il. Neft və qaz sənayesində ən yaxşı elmi tədqiqat, layihə və konstruktor işinə

218

görə İ. Qubkin adına mükafat verilməyə başlanılır.

1968 -ci il. Xəzər dənizində ilk dəfə qazma işləri aparmaq üçün Özüqalxan qazıma qurğusundan (ÖQQQ) istifadə olunur. 1968 -ci il. Nadım – Uxta - Torjok ilk Sibir magistral qaz kəməri işə salınır. 1968 -ci il. Neft və qaz sənayesində ən yaxşı elmi tədqiqat, layihə və konstruktor işinə görə İ. Qubkin adına mükafat verilməyə başlanılır.

1968-1969-cu illər. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yeni dəniz neft-qaz-kondensat yataqlarının - “Bahar” (1968-ci il), “Xarə-zirə” və “Səngəçal – Duvannı-dəniz”in (1969-cu il) kəşvi və işlənilməsi. 1969 -cu il. Azərbaycanın neft mədənlərinin avtomatlaşdırılması sistemlərinin və kompleks vasitələrinin yaradılması və geniş tətbiqinə görə azərbaycan alimləri qrupuna SSRİ Dövlət mükafatı verilir.

1969 -cu il. Neftin tökülməsi nəticəsində ilk böyük ekoloji fəlakət. Buna səbəb Kaliforniyanın (Santa-Barbara) sahilinə yaxın neft hasil edən platformada baş verən qəza olmuşdur. 1969 -cu il. Qərbi Sibirdə nəhəng Samotlor yatağınin işlənməyə daxil edilməsi.

1969 -cu il. Şimal dənizində “AMOKO” (ABŞ) şirkətinin neft yatağını açması. Onun sənaye işlənilməsinə 1975-ci ildə başlanılıb.

1969 -cu il. Liviyada Muammar Kaddafi hakimiyyətə gəlir. Liviyanın neft sənayesinin milliləşdirilməsi.

1970 -ci il. Liviyada M. Kaddafi hakimiyyətə gəldikdən sonra (1969-cu il) xarici şirkətlər ölkədən “sıxışdırılib” çıxarılır.

1970 -ci il. XI Beynəlxalq Qaz Konqresi keçirilir. Razılıq əsasında neftin qiymətinin artması haqqında saziş əldə edilir. Liviya, Səudiyyə Ərəbistanı, Əlcəzair və İraq neftin qiymətini 2.55 dollardan 3.45 dollara (1 barrel) qaldırmağa razılaşırlar.

1971 -ci il. Azərbaycanın neft ehtiyatlarının sənaye işlənilməsindən bəri neftin birinci milyard tonu hasil olunur. 1971 -ci il. VIII Dünya Neft Konqresi keçirilir.

1972-ci il. Azərbaycanda “Neft Daşları”nda İsrafil Hüseynovun briqadası tərəfindən quyu dibindən 2040 m kənara maili quyu qazılır ki, bu da o dövrdə dünya rekordu idi.

219

1972 -ci il. ABŞ-da “Esso” və “Standard” neft şirkətlərinin əsasında “Eksson” şirkəti yaradılmışdır.1973 -cü il. Ərəb neft qadağası (embarqosu). Yəhudi bayramı Yom Kipur (Hüzn günü) ərəfəsində SSRİ-nin dəstəyi ilə Suriya və Misir qoşunları İsrailə hücum etmişlər. İsrail ABŞ-a yardım üçün müraciət edir və razılıq alır. Cavab olaraq ərəb ölkələri – neft ixracatçıları qərara gəlirlər: neftin qiymətini 70% artırırlar, hər ay hasilatı 5% aşağı salırlar və İsraili dəstəkləyən ölkələrə - ABŞ, Hollandiya, Portuqaliya, CAR və Rodeziyaya (indiki Zimbabve) neftin ixracını tam dayandırırlar. Neftin ixracı gündə 2,6 mln. barel azaldırlar, 6 ay ərzində neft çatışmazlığı hökm sürür. Nəticədə neftin dünya qiymətləri 2,90 ABŞ dollarından 11,65 ABŞ dollarınadək artır. ABŞ-da avtomobil benzininin qiyməti 4 dəfə artır. ABŞ neftin qənaətlə işlədilməsi istiqamətində ciddi tədbirlər görür. Beləki, bütün YDM-ləri bazar günləri işləmirdi, bir maşına yalnız 10 qallon ( 40 litr) doldurmaq olardı. Avropa dövlətləri və ABŞ alternativ enerji mənbələri axtarmaq üçün geniş miqyaslı elmi axtarışlara başlayırlar. 20 il ərzində ilk dəfə neftə olan tələbat hasilatı üstələyir. Dördüncü neft böhranı.

1973 -cü il. SSRİ-də Qərbi Sibirdən Avropaya illik gücü 22 mlyd. kub m olan qaz boru xəttinin tikintisi başa çatdırılır.

1973 -cü il. ABŞ Alyaskadan neft boru kəməri çəkilməsi barədə qərar qəbul edir.

1974 -cü il. ABŞ-da etanolun avtomobil qismində istifadə olunmasında biznesin və əhalinin maraqlı olmasını artırmaq məqsədilə ilk qanun qəbul olunur. Buna səbəb 1973-cü ildə ərəb ölkələri - neft ixracatçıları tərəfindən ABŞ-a, Yaponiyaya və Qərbi Avropaya neft göndərilməsinə qoyulmuş qadağa idi ki, buna görədə benzinin qiyməti beş dəfə artmış oldu. 1974 -cü il. Ərəb neftinin qadağası götürülür.

1974 -cü il. Sovet neftinin xaricə ixracını iki dəfə artıran “Dostluq-2” boru kəməri istismara veilir.

1974 -cü il. Beynəlxalq Enerji Agentliyi təsis olunub.

1974-1975-ci illər. Şımali Amerika və Qərbi Avropa ölkələri ağır iqtisadi böhran dövrünə qədəm qoydular. Öz növbəsində SSRİ neftin satışından çox böyük gəlirlər əldə etdi (dünya bazarında satılan neftin 15% onun payına düşürdü). Bu isə nəinki iqtisadiyyatı sabitləşdirməyə imkan verdi, eyni zamanda hərbi quruculuqda iri miqyaslı proqramların həyata keçirilməsinə və Afrikada, Asiyada və Yaxın Şərqdə olan “dost” ölkələrin rejimlərini və hərəkatları dəstəkləməyə imkan verdi. Böhran göstərdi ki, dünya iqtisadiyyatı üçün neft dollar qədər vacibdir.

1974-1976 -cı illər. Səudiyyə Ərəbistanı “Aramco”nu mərhələlərlə milliləşdirir.

1975 -ci il. ABŞ Konqresi gələcəkdə iqtisadiyyatın neftdən asılılığını azaltmaq məqsədilə

220

strateji neft ehtiyatı yaratmaq barədə qərar qəbul edir. Bundan əlavə, ABŞ-da və bir çox digər ölkələrdə ilk dəfə olaraq enerjiyə qənaət məqsədilə sərt qaydalar qəbul olundu – məsələn, avtomobil istehsalçıları yanacağa qənaətli avtomobillər buraxmalı idilər.

1975 -ci il. ABŞ-da avtomobil yanacağının zəhərliliyinin normaları qəbul olundu.

1975 -ci il. Şimal dənizində neft hasilatına başlanılır.

1975-ci il. “Neft hasilatında qeyri-nüton sistemlərinin tətbiqi” elmi işinə görə məşhur alim, akademik Azad Mirzəcanzadəyə (1928-2006- cı illər) İ.M.Qubkin adına mükafat təqdim olunur.

1975-ci il. “Bulla-dəniz” neft yatağı işlənməyə daxil edilir.

1975-ci il. Küveyt «Gulf-BP» konsesiya müəssisəni milliləşdirir.

1975-ci il. Azərbaycan Politexnik institutunun alımləri Rəhim Şükürovun rəhbərliyi altında poladın yeni markalarından özünün üzünömürlü və etibarlı olması ılə xaricdə istehsal olunanlardan daha üstün olan yüksək dözümlü dərinlik nasoslarını hazırladılar.

1976 -cı il. Venesuela “Shell”, “Exxon” və başqa xarici şirkətlərin konsessiyalarını “Petroleos de Venezuela” milli şirkətinə verməklə milliləşdirir.

1976-cı il. Yeni Bakı Neftayırma Zavodunda (indi H.Əliyev adına BNZ) ELOU-AVT-6 qurğusu istifadəyə verilmişdir(qurğu xaricdən alınmış avadanlıqla təchiz olunmuşdur).

1977 -ci il. Meksikada neft hasilatı artir.

1977 -сi il. Azərbaycanda Saatlıda 15000 m dərinliyə qazılması nəzərdə tutulan quyu avadanlığının tikintisi başa çatdırılır və qazma işlərinə başlanılır. Quyu 8229 m dərinliyinə çatdırılmış (bu Azərbaycanda qazılmış ən dərin quyudur), lakin alətin tutulması nəticəsində qəza vəziyyəti yaranmış və 1989-cu ildə ləğv edilmişdir.

1977 -ci il. İlk dəfə Xəzərdə dənizin 84 m dərinliyinə stasionar platforma quraşdırılır.

1977 –ci il. Alyaskanın “Nort-Sloup” yatağından bazara neft daxil olmağa başlayir.

1977 –ci il. Dünyada ilk dəfə professor Bahadır Zeynalov neftli naften karbohidrogenlərin bir başa oksidləşməsi ilə sintetik naften turşularının alınması prosesini işlədi.

1978 -ci il. ABŞ-da benzin və spirtin qatışığından ibarət avtomobil yanacağı satılır. Federal hökumətin qoyduğu vergi güzəştləri hesabına bu qatışıq benzindən üçdə bir dəfə ucuz idi. Sonralar vergi güzəştləri daha da artırıldı.

1978 -ci il. Orenburq – SSRİ-nin Qərb dövlət sərhədi transkontinental qaz kəməri

221

(“Soyuz”) istismara buraxılıb.

1978 -ci il. İranda şah rejiminə qarşı nümayişlər və neftçilərin tətilləri başlayır.

1979 -cu il. Xəzər dənizində, suyun 200 m dərinliyində yeni çoxlaylı “Günəşli” neft yatağı açıldı.

1979 -cu il. Bir sıra siyasi hadisələr – İranda islam inqilabı neftin qiymətinin yüksəlməsinə gətirib çıxardı. İran inqilabı gün ərzində neft ixracının 3,3 milyon barrel azalmasına səbəb oldu. Altı ay davam edən neft böhranı. 1979 -cu il. ABŞ-da AES ilə bağlı irimiqyaslı münaqişə baş verdi. 1979 -ci il. Avtomobil benzininə əlavə kimi etanolla iri enerji şirkətləri maraqlanmağa və onun istehsalına başlayırlar. İlk belə addımı atan “AMOKO” şirkəti oldu, onun ardınca isə Ashland, Chevron, Beacon və Texaco getdilər.

1979-1981-ci illər. ABŞ, Qərbi Avropa və Yaponiyada neft ehtiyatlarının yaradılması təcrübəsi yarandı.

1979-1981-ci illər. Səddam Hüseyn İraqın prezidenti oldu və İraq İrana müdaxilə etdi (1980-ci il). İran neft konsorsiumunun fəaliyyətinin dondurulması və ölkədə neft istehsalının dayandırılması. Iki il ərzində neft barelinin qiyməti 13$-dan 34$-dək, pərakəndə saziş bazarında isə hətta 40$-dək yüksəldi. Beşinci neft böhranı.

1980 -ci il. Başqırdıstanın neft yataqlarının sənaye işlənməsi günündən 1(bir) mlrd. ton neft hasil edildi.

1980 -ci il. Yeni Bakı Neftayırma Zavodunda (indi Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu) ABŞ-ın “OUP” şirkətinin lisenziyalı layihəsi əsasında, Fransanın “LİTVİN” firmasının iştirakı ilə katalitik riforminq qurğusu istismara verilmişdir.

1980-1984-cü illər. Ölkədə bioenergetikanın inkişafı üçün ABŞ layihələrə görünməmiş məbləğ - 1 mlrd. dollar vəsait ayırdı. O dövrdə ABŞ-da 10 etanol istehsal edən müəssisə var idi - 1970-ci ildə belə müəssisə yox idi (1984-cü ildə onların sayı 160-dan çox oldu). Amerika biznesi ciddi güzəştlər əldə etdi: Spirt zavodlarının inşasına xərclənən vəsaitin vergi ödənişi hissəsinin 90% dövlət tərəfindən silinirdi. Bundan başqa, federal agentliklər istehsal olunan spirtin böyük hissəsinin alınmasını öhdələrinə götürürdülər. Həmçinin ölkəyə spirtin idxalının qarşısını almaq üçün görük tarifləri artırıldı və etanolun təkrar satışına qadağa qoyuldu. Buna baxmayaraq 80-ci illərin ortalarında çoxlu sayda etanol istehsalçıları öz bizneslərini ləğv etdilər – buna səbəb benzinin qiymətinin kəskin surətdə aşağı düşməsi oldu (1985-ci ildə fəaliyyətdə olan spirt zavodlarının yarısı bağlandı). Sonralar ABŞ etanol istehsalçıları üçün yeni güzətlər də müəyyənləşdirmişdi.

1981 -ci il. OPEK ölkələri neftin istehsalını 1978-ci ildən fərqli olaraq təxminən dörddə

222

bir dəfə azaltmışlar. Neftin qiyməti ikiqat artmışdır.

1981 -ci il. XXII Partiya qurultayı adına Bakı neftayırma zavodunda (indi BNZ “Aznefteyağ”) neftin ilkin emalı üzrə ELOU-AVT-6 kompleks qurğusu və yağların hidrotəmizləmə qurğusu istismara buraxıldı.

1981 -ci il. Dənizin dərinliyi 200 m olan sahələri üçün nəzərdə tutulan yarımdalma qazma qurğusundan (YDQQ) qazma işlərinə başlanıldı.

1981-1984 illər. Tanınmış neftçi Cəlal Məmmədov neft və qaz axtarışı üçün Vyetnam Sosialist Respublikasına göndərilən sovet mütəxəssisləri qrupuna başçılıq edir. Bu ekspedisiyanın fəaliyyəti sonralar Vyetnamın cənub şelfində bir neçə iri neft yataqlarının açılması ilə nəticələnmişdir (“Ağ pələng”, “Əjdaha”, “Canavar” və s.).

1982-ci il. Azərbaycanın qaz-kondensat yataqlarının elmi üsullarla qiymətləndirilməsi və layihə işlənməsinin yaradılmasına və tətbiqinə görə alımlər VM.T.Abbasov, Y.Mkondruşkin, F.Q.Orucəliyev, Ç.A.Sultanov Azərbaycanın Dövlət mükafatının Laureatları oldular.

1982 -ci il. OPEK ölkələri ilk dəfə olaraq neft hasılatına hədd (kvota) qoymuşlar.

1983 -cü il. OPEC bir barel neftin qiymətini 29 dollara qədər endirmişdir. Nyu-York birjasında (NYUMEX) neftin fyuçerslərlə (neftin satışına öncədən bağlanan müqavilə) ticarəti başlamışdır. 1983 -cü il. Urenqoy – Pomara (Rusiya) – Ujqorod (Ukrayna) magistral qaz boru kəmərinin istismara verilməsi. 1983 -cü il. XXVII Beynəlxalq Geoloji Konqress keçirilmişdir.

1984 – 1987-ci illər. İraq və İran arasında tanker müharibəsi. Dava edən ölkələrin hərbi hava və dəniz qüvvələri neft mədənlərinə və tankerlərə hücumlar edirlər. 1987-ci ilin iyulunda ABŞ tankerlərin mühavizəsi üzrə “Earnest Will” əməliyyatını həyata keçirdi. Bununla İran (Ərəb) körfəzində ABŞ-ın Hərbi-dəniz donanmasın daimi iştirakının əsası qoyuldu. Amerika və İran gəmiləri və təyyarələri arasında bir sıra hərbi münaqışələr baş vermişdir.

1985 -ci il. Bakıda Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə tikilmiş və indi onun adını daşıyan Bakı Dərin Özüllər Zavodu ilk məhsulunu buraxmışdır.

1985 -ci il. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Çıraq” neft yatağı kəşf edilmışdir.

1985 -ci il. Neftin istehsalı daha da azalmışdır: əgər 1980-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı bir günə 9.9 mln. barel (1,57 mln. t) hasil edirdisə, 1985-ci ildə bu rəqəm– 3.4 mln. barel (0,54 mln. t) təşkil edirdi. Lakin yanacağa qənaətli avtomobillərin istehsalı bu böhranı

223

azaltmağa imkan yaratdı.

1986 -cı il. Neftin dünya miqyasında qiymətinin kəskin surətdə aşağı düşməsi – 1 barrel - 10$.

1986 -ci il. “Ələt-dəniz” neft yatağının işlənilməsinə başlanılmışdır.

1986 -ci il. Yeni Bakı Neftayırma Zavodunda (indi H.Əliyev adına BNZ) tədrici kokslaşdırma qurğusu işə salınmışdır.

1987 -ci il. SSRİ Elmlər Akademiyasının Neft və Qaz Problemləri İnstitutu yaradılmışdır.

1987 -ci il. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Azəri” neft yatağı kəşf edilmişdir.

1987 -ci il. Səudiyyə Ərəbistanı və digər OPEK ölkələrinin səyi sayəsində neftin dünya qiymətinin bərpa edlməsi.

1988 -ci il. Tarixdə dəniz neft platformasında ən iri qəza. Şimal Dənizində “Piper Alpha” (Britaniya) platforması yanmışdır. Nəticədə platformada olan 228 nəfərdən 167 nəfəri həlak olmuşdur.

1988 -ci il. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “8 Mart” yatağının işlənməsinə başlanmışdır.

1988 -ci il. Vyetnamın cənubunun dəniz şelfində sovet mütəxəssislərinin, əsasən azərbaycan mütəxəssislərinin iştirakı ilə iri “Ağ pələng” neft yatağının açılması.

1988 -ci il. ABŞ-da etanola olan marağın yenidən artması. ABŞ-da emissiyanın səviyyəsini tənzimləyən qanunların qəbulu – spirt avtomobildən çıxan zəhərli qazları azaltmaq üçün benzinə qatılan ən ideal məhsuldur. Sonralar benzin-etanol qatışığının tətbiqi xüsusən iri şəhərlərin avtomobil tüstüsündən əziyyət çəkən ictimai nəqliyyatı üçün mütləq oldu.

1988-ci il. Azərbaycanın neftli-qazlı və perspektivli struktur yataqlarının xəritəsinə görə Azərbaycan alimləri Ş.F.Mehdiyev, Z.A.Bünyadzadə, F.Q.Dadaşov, S.Q.Salayev respublika Dövlət mükafatının laureatları oldular.

1989 -cu il. Azərbaycan neftçiləri Xəzər dənizində daha bir yeni - “Kəpəz” neft yatağını kəşf etmişlər.

1989 -cu il. “Xəzər dəniz neft donanması”-nın tərkibinə - dalğıcların 300 metr dərinliyə enmək imkanı yaradan texniki və naviqasiya məqsədləri üçün ən müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş nadir “Akademik Tofiq İsmayılov” dalğıc gəmisi daxil edilmişdir.

1989 -cu il. Tarixdə ən iri qəzalardan sayılan - Alyaska sahillərində “Exxon Valdez” neft

224

tankerinin qəzası baş verir. Alyaska sahilləri çirklənmişdir. Xilasetmə işləri demək olar ki, iki il davam etmişdir. Xilas edənlərin bütün səylərinə baxmayaraq, dənizdə yaşayan canlıların əksəriyyəti məhv olmuşdur. Bu rayonda qızıl balığın sayı 10 dəfə azalmış və indiyə kimi bərpa olmamışdır. Neftin qiyməti bir qədər qalxmışdır. 1989 -cu il. Danimarkada etanol-benzin qarışığından kütləvi mıqyasda istifadə olunmağa başlanmışdır.

1990 -cı il. İraq Küveyti zəbt etmişdir. BMT İraqa qarşı sanksiyalar tətbiq etmişdir. Dünya bazarı gün ərzində 4,2 milyon barrel neftdən məhrum olmuşdur ki, buda bazarin 13%-ni təşkil edirdi. Neftin dünya miqyasında qiyməti iyul ayının sonundan oktyabrin sonunadək iki dəfə artaraq bir barrelə görə $16-dan - $ 33-a çatmışdır.

1990-1992-ci illər. Fransada raps yağından hazırlanan biodizel yanacağı – “diyester”in sənaye istehsalına başlanmışdır. Diyesterin köməyi ilə dizel qatışığı tərtıb olunur: adi avtomobillərdə istifadə üçün dizel yanacağına 5%, ictimai nəqliyyat üçün isə - 30% əlavə olunur.

1991 -ci il. 32 dövlət tərəfindən yaradılan koalisiya qoşunları İraq ordusunu darmadagın edərək Küveyti azad etmişlər. Geri çəkilərkən iraqlılar Küveytin neft quyularını yandırmışlar. Quyular söndürüldükdən sonra neftin dünyada qiyməti kəskin surətdə enmişdir. Altıncı neft böhranı. Müharibə tarıxdə baş verən qəzaların ən irilərindən sayılan ekoloji fəlakətlə müşahidə olunmuşdur. 4 mln. barelə qədər neft Fars körfəzinə axmışdır. Müharibə getdiyi üçün, qəzanın nəticələri ilə bir müddət heç kim maraqlanmamış, mübarizə aparmamışdır. Neft təxminən 1 min kv.km körfəz ərazisini çirkləndirmişdir. 1991 -cı il. SSRİ-nin süqutu və sovet neftinin xaricə verilməsinin kəskin surətdə azalması. 1991 -ci il. Bakıda Xəzərin neftlə çirklənməsi probleminə həsr olunmuş 1-ci Beynəlxalq konrans keçirilmişdir.

1991 -ci il. Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa edir. “Azərineft” Dövlət Konserni yaradılır.

1992 -ci il. Respublika prezidentinin 13 sentyabr tarıxlı fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti (“SOCAR”) yaradılmışdır. 1992 -ci il. Azərbaycan hakimiyyəti ilə “BP Exploration” şirkəti arasında – dənizdə yerləşən “Şah Dəniz” perspektiv sahəsi və “Çıraq” neft yatağının işlənilməsi üzrə layihələrin hazırlanması haqqında Saziş imzalanmışdır.

1993 -cü il. “LUKoil” birləşmiş neft şirkəti yaradılmışdır. Şirkətin prezidenti həmyerlimiz Vahid Ələkbərov seçilmışdir.

225

1993 -cü il. Rusiyanın “LUKoil” şirkəti ilə “SOCAR” şirkəti arasında Azərbaycanın və Rusiyanın neft yataqlarının birgə istifadəsi sahəsində çərçivə Sazişi imzalanmışdır.

1993 -cü il. ABŞ tarixində ilk dəfə olaraq neft istehsaldan daha çox idxal edilmişdir. 1993 -cü il. «SOCAR” və “Chevron” (ABŞ) şirkətləri arasında “Cənub” strukturunun (Xəzərin Azərbaycan sektorunda) birgə tədqiqatı haqqında Saziş imzalanmışdır.

1993-cü il. Yeni Bakı Neftayırma Zavodunda Q-43-107M katalitik krekinq qurqusu istismara verilmişdir.

1993 -cü il. Neftin dünya miqyaslı artıq istehsalı, OPEK ölkələri tərəfindən neftin çıxarılmasına qoyulan kvotaların pozulması, neftin qiymətinin $13-14\barrelə qədər enməsi.

1993-1994 -cü illər. Rusiyada neft-qaz kompleksinin özəlləşdirilməsi başlanmışdır.

1994 -cü il. ABŞ-da BMB-Oyl İNK şirkəti ilə ARDNŞ arasında müstəqil Azərbaycanın ilk neft sazişi imzalanmışdır.

1994 -cü il. Bakıda ilk neft sərgisi və konfransı keçirilmişdir. Həmin vaxtdan bu günə kimi sərgi və konfranslar hər il keçirilməyə başlamışdır.

1994 -cü il. Bakı neftayırma zavodunda (“Azneftyağ”) ABŞ-ın “Petrofak” şirkəti tərəfindən tikilmiş neftin ilkin emalı qurğusu ELOU-AVT-2 istifadəyə verilmışdır.

1994 -cü il. Yanacaq qismində oksigen istfadə edən ilk avtomobil - “VW Hybrid” yaradılmışdır.

1994 -cü il. Sentyabrın 20-də “ARDNŞ” və 10 xarici neft şirkətləri “Əsrin müqaviləsi” adlanan ilk beynəlxalq əhəmiyyətli irimiqyaslı neft sazişini, yəni “Azəri – Çıraq – dərinsulu Günəşli yataqları (AÇG) ilə bağlı Hasilatın Pay Bölgüsü Sazişi”ni (HPBS) imzalamışlar. Prezident H.Əliyevin yeni neft strateğıyasının başlanğıcı.

1994 -cü il. Dekabrın 12-də “Əsrin müqaviləsi” Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya olunaraq qanun qüvvəsini almışdır.

1995 -ci il. Yanvarın 24-də Azərbaycan Tarix Muzeyinin binasında “Əsrin müqaviləsi”ni həyata keçirən Rəhbər Komitənin ilk iclası oldu.

1995 -ci il. Fefralın 24-də Bakıda Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (AIOC) yaradıldı.

226

1995 -ci il. “AIOC”-in rəhbərlərinin müşavirəsində neft kəmərlərinin Rusiyadan keçən şimal (Bakı –Novorossiysk) və Gürcüstandan keçən qərb (Bakı-Supsa) ixrac marşrutu təsdiqləndi.

1995 -ci il. “Qarabağ” perspektiv strukturu üzrə “SOCAR” və xarici şirkətlər arasında hasilatın pay bölgüsü neft sazişinin imzalanması.

1995 -ci il. ”General Motors” şirkəti ilk EV-1 elektromobili nümayiş etdirmişdir.

1995 -ci il. Bakı neftayırma zavodunda (“Aznefteyağ”) Cənubi Koreyanın “Laki İnjinirinq” şirkəti tərəfindən neftin ilkin emalı qurğusu ELOU-AVT-2 istifadəyə verilmışdır.

1995 -ci il. ”Petro-Canada” şirkətinin özəlləşdirilməsi.

1995 -ci il. Qabon OPEK - in tərkibindən çixmışdir.

1996 -cı il. Yanvarın 18-də Azərbaycan və Rusiya arasında azərbaycan neftinin ixracı barədə Hökumətlərarası saziş imzalanmışdır. 1996 -cı il. Venesuela beynəlxalq tender keçirir və bununla son 20 il ərzində ik dəfə olaraq xarici sərmayədarları ölkənin neft sektoruna buraxır.

1996 -cı il. Martın 8-də Azərbaycan və Gürcüstan arasında neftin ixracı barədə Hökumətlərarası saziş imzalanmışdır.

1996 -cı il. “Dan ulduzu” və “Əşrəfi” perspektiv strukturu üzrə “ARDNŞ” və xarici şirkətlər arasında saziş imzalanır. 1996 -cı il. Dünyanın ən iri qazma şirkətlərindən biri “KCA-Deutag” (Almaniya) şirkətinin Azərbaycanda - Xəzər dənizində işə başlaması.

1996 -cı il. “Şah Dəniz” perspektiv strukturu üzrə “ARDNŞ” və xarici şirkətlər arasında saziş imzalanır.

1996 -cı il. “Kaspmorneft” üzən yarımdalma qazıma qurğusunda yenidənqurma işləri başa çatdırılmış və “Dədə Qorqud” adı ilə istismara verilmişdir.

1997 -ci il. “Toyota” şirkəti (Yaponiya) benzin və elektriklə işləyən ilk kütləvi “Prius” avtomobili istehsal etmişdir.

1997 -ci il. Parisdə Fransa və Azərbaycan prezidentləri Jak Şirak və Heydər Əliyevin iştirakı ilə “ARDNŞ” və “Elf Aquitane” arasında – “Lənkəran-dəniz” və “Talış-dəniz” perspektiv strukturları üzrə saziş imzalanmışdır.

227

1997 -ci il. Moskvada “ARDNŞ” və “LUKoyl” arasında Yalama (D-222) sərhəd strukturu üzrə saziş imzalanmışdır.

1997 -ci il. ABŞ-ın iri avtomobil istehsalçıları yenidən yanacaq qismində E85 benzin-etanol qatışığından istifadə etməyə imkan verən avtomobillər istehsal etməyə başladılar. Lakin YDM-lərin əksəriyyətində bu yanacaq növü olmadığı üçün avtosevərlər benzindən istifadə etməyə başladılar.

1997 -ci il. Vaşinqtonda Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev və ABŞ-ın vitse-prezidenti Albert Qorun iştirakı ilə Amerika şirkətləri və “ARDNŞ” arasında “Abşeron”, “Oğuz” və “Naxçıvan” neft strukturları üzrə saziş imzalanmışdır. 1997 -ci il. Romada “Kürdaşı” neft strukturu üzrə “ARDNŞ” və İtaliyanın ”Eni” şirkəti başda olmaqla xarici neft şirkətləri arasında saziş imzalanmışdır.

1997 -ci il. Sentyabrın 5-də Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Fərmanı ilə Əsas İxrac Boru Kəməri üzrə Işçi qrup yaradılmışdır.

1997 -ci il. Noyabrın (7) 12-də “Çıraq-1” platformasından ilk neft hasil edilmışdir və noyabrın 12-si respublıkada ümumxalq bayramı kimi qeyd edilmışdır.

1997-ci il. OPEK öıkələri tərəfindən hasilata kvotanın (ölçünün) artırılması və nəticədə təklifin tələbata nisbətən tədricən artması. Neftin qiymətlərinin aşağı düşməsi.

1997 -ci il. Noyabrın 12-də Sanqaçalda 100 min ton tutumu olan neft terminalının tikintisi başa çatmışdır. 1997-ci il. OPEK tərəfindən neft hasilatı həddinin (kvotanın) tədricən artırılması və nəticədə təklifin tələbatı üstələməsi. Neftin qiymətinin aşağı düşməsi.

1997-ci il. Kiotoda (Yaponiya) neft və qaz istehsalına iqtisadi pressinqin güclənməsinə əhəmiyyətli CO2 emissiyanın azaldılması haqqında Beynəlxalq Bəyannamə imzalanmışdır.

1998 -ci il. Martın 24-də AÇG yataqlarından hasil edilmış birinci neft Novorossiyskə yola salınmışdır. 1998 -ci il. Asiya ölkələrində irimiqyaslı iqtisadi böhran.Neftin dünyada qiymətinin enməsi və qiymət təyin etməsinin aşağı səviyyədə saxlanması. Əgər 1996-cı ildə neftin barreli - 20,29 dollar, 1997-ci ildə - 18,68 dollar təşkil etmişdisə, 1998-ci ildə 11 dollar/barrelə enmişdir. Buna səbəb Avropa və Şimali Amerikada qışın mülayim keçməsi, İraqda neft istehsalının artırılması, iqtisadi böhranla əlaqədar Asiya ölkələrində neft istehlakının azalması və digər amillər olmuşdur. Qiymətlərin enməsi Rusiyada

228

irimiqyaslı maliyyə böhranına səbəb olmuşdur. Kiçik şirkətlərin müflisləşməsi, iri şirkətlərin birləşməsi, azdebitli quyuların kütləvi şəkildə bağlanması baş vermişdir. Tarixdə ilk dəfə olaraq OPEС müstəqil neft ixracatçıları ilə neft istehsalını azaltmaq barədə razılığa gəlmişdir.

1998 -ci il. Antarktida rayonunda neft yataqlarının işlənməsinə 50 illik moratorium imzalanmışdır.

1998 -ci il. “Şelf -5” üzən yarımdalma qazma qurğusu yenidən qurulmuş və “İstiqlal” adı ilə istifadəyə verilmişdir. 1998 -ci il. Dünyanın iri neft şirkətlərinin birləşməsi: “British Petrolium” “AMOKO” şirkətini, “Exxon” isə “Mobil” şirkətini əldə etmişdir.

1998 -ci il. Bakıda “ARDNŞ” şirkəti ilə xarici şirkətlər arasında “Kürdaşı” və “Qərbi Qobustan” strukturları üzrə saziş imzalanmışdır.

1998 -ci il. AzNQSDETLİ-nin alimlərinin Azərbaycanın neft və qaz yataqlarının səmərəli işlənməsi sahəsində apardıqları elmi işlərin nəticəsində “Neftçıxarmanın biotexnologiyası” adlı monoqrafiya çapdan çıxmışdır. 1998 -ci il. Oktyabrın 29-da Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) Əsas İxrac Boru Kəmərini dəstəkləyən Ankara Bəyannamməsi imzalandı.

1998 -ci il. Uzunluğu 827 km olan Bakı-Supsa neft Qərb ixrac boru kəmərinin (QİBK) tikintisi başa çatdı.

1998 -ci il. Londonda Böyük Britaniyanin baş naziri Toni Bleyerin və Azərbaycanın prezidenti Heydər Əliyevin iştirakı ilə “Araz-Alov-Şərq”, ”İnam” və “Muradxanlı” perspektiv strukturları üzrə xarici şirkətlər ilə “SOCAR” arasında saziş imzalandı. 1998 -ci il. “Kürsəngı-Qarabağlı” strukturları üzrə ”ARDNŞ” və xarici şirkətlər arasında saziş imzalandı.

1998 -ci il. ”Atəşgah – Yanan Tava – Muğan dəniz” strukturları üzrə ”ARDNŞ” ilə yapon şirkətləri arasında saziş imzalandı.

1999 -cu il. Vaşinqtonda “Zəfər-Məşəl”, ”Lerik” və “Padar” strukturları üzrə “ARDNŞ” və xarici şirkətlər arasında saziş imzalandı.

1999-cu il. “Şah-Dəniz” yatağında “İstiqlal” qurğusu ilə ilk axtarış quyusunun qazılması başa çatdı.

1999 -cu il. Vaşinqtonda “Savalan – Dalğa – Lerik dəniz – Cənub” strukturları üzrə “ARDNŞ” və xarici şirkətlər arasında saziş imzalandı.

229

1999 -cu il. İqtisadiyyatın canlanması, enerjidaşıyıcılarına olan tələbatın artması, neftin qiymətinin yanvarda $10,45/barrel–dən dekabrda $24,75/barrelə qədər yüksəlməsi. Avropada qaz və elektroenergetika bazarlarının genişmiqyaslı liberallaşmasına başlanması. Özəlləşmə və birləşmə proseslərinin güclənməsi. ABŞ-da elektrik və qaz şirkətlərinin birləşməsi (konvergensiyası). Latın Amerikası, Yaxın Şərq və Afrika ölkələrində özəlləşmə proseslərinin və xarici sərmayədarlar üçün neft-qaz sahəsinin açılması meyillərinin gücləınməsi.

1999 -cu il. “bp-Azərbaycan” şirkəti AÇG yataqları üzrə layihənin əməliyyatçısı təyin olunmuşdur.

1999 -cu il. Noyabrın 18-də ATƏT-in İstanbul sammitinin gedişində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə Bakı-Tiflis-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəmərinin tikintisini dəstəkləyən hökumətlərarası Saziş imzaladılar. 1999 -cu il. İri Fransız neft şirkətlərinin: “Total Fina” və “Elf Aquitanie”-nin birləşməsi.

1999-cu il. Anterktida haqqında bütün üzv olkələrin 1991-ci ildə Madriddə imzaladıqları razılığa əsasən imzalanmış, Antarktida neft yataqlarının işlənməsinə qoyulmuş 50 illik moratoriya qüvvəyə minir. İndi bu ölkələrin sayı 46-dır və onlardan 28 məsləhətçi tərəflərdir.

2000 -ci il. “Şah-Dəniz” qazkondensat yatağında 2-ci axtarış quyusunun qazılması nəticəsində iri təbii qaz və kondensat ehtiyatları aşkar edildi.

2000 -ci il. Bakıda “Kəlaməddin-Mişovdağ” strukturu üzrə “Moncrief” (Böyük Britaniya) və “ARDNŞ” şirkətləri arasında saziş imzalandı.

2000 -ci il. “Azneftyağ” NEZ-də Avstriyanın “Perner” firmasının texnologiyası əsasında müasir bitum qurğusu istifadəyə verilmışdır.

2000 -ci il. Səudiyyə Ərəbistanı və ABŞ-dan sonra Rusiya neft istehsalına görə dünyada 3-cü yerə çıxdı. Dünya neftinin hasilatında : Səudiyyə Ərəbistanının payı -12%, ABŞ - 10% , Rusiya – 9,1% təşkil edir. Müqaisə üçün demək olar ki, Beynəlxalq Enerji Agentliyinin məlumatına əsasən 1973-cü ildə SSRİ dünya neftinin 15%-ni istehsal etmişdir. ABŞ idxal olunan neftin çox hissəsini Kanada, Səudiyyə Ərəbistanı, Venesuela, Meksika və Nigeriyadan alırdı.

2000 -ci il. Yeni özüqalxan “Qurtuluş” qazma qurğusu istifadəyə verilmişdir.

2000 -ci il. ƏİBK BTC üzrə Hökumətlərarası Sazişlər Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan parlamentləri tərəfindən ratifikasıya edilmışdır.

2001 -ci il. Bakıda Rusiya prezidentinin Azərbaycana səfəri zamanı “Zığ-Hövsan”

230

strukturu üzrə “LUKoil” ilə “SOCAR” şirkətləri arasında neft sazişi imzalandı.

2001 -ci il. May ayında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Cənubi Qafqaz Qaz Boru Kəməri layihəsi üzrə Hökumətlərarası Sazişi ratifikasiya etmişdir.

2001 -ci il. Avqustun 30-da «Əsrin müqaviləsi” iştirakçıları tərəfindən Azəri, Çiraq və Günəşli (ACG) yataqları üzrə Faza 1 Layihəsinə start verildi.

2001 -ci il. Sentyabrın 11-də Nyu-Yorka və Vaşinqtona terrorçuların hücumları. Neftin qiymətinin aşağı düşməsi sezilir. Az sonra “Əl-Qaidən”nin liderləri öz tərəfdarlarına neft mədənlərini hədəfə çevirməyə çağırış etdilər. Bu səpgidən olan teraktlar 2002-ci ildə baş vermişdi.

2002 -ci il. Bakıda “BTC Ko” şirkəti təsis edilmışdir.

2002 -ci il. Dünya neft təcrübəsində ilk dəfə professor Əlıməmməd Şabanov neft laylarının sulaşmasının həddini təyin etmək üçün kimyəvi sensorlar və spinlər – damğalı üzvi birləşmələr tətbiq etmişdir.

2002 -ci il. Alternativ yanacaqda işləyən avtomobillərin kütləvi şəkildə satılması başlandı.

2002 -ci il. ABŞ-ın nəhəng neft şirkətləri olan “Conoco” və “Phillips” birləşdi.

2002 -ci il. “Prestige” tankeri İspaniya sahilində qəzaya uğrayır -dənizə 1989 ildə “Exxon Valdez”-dən tökülən neftdən daha çox tökülür. 2002 -ci il. Ümummilli tətillər nəticəsində Venesuela kəskin surətdə neftin ixracını azaltdı. ABŞ-ın Enerji Məlumatları İdarəsinin məlumatlarına görə 2001-ci ilə qədər ABŞ üçün əsas neft ixracatcısı Səüdiyyə Ərəbistan idi. 2002-ci ildə isə ABŞ üçün ən böyük neft ixracacısı Kanada olmuşdur ( gündə 1 926 min barrel). ABŞ-a ən böyük neft ixracatcıları onluğuna Kanadadan başqa bu ölkələr də daxildir - Səüdiyyə Ərəbistan (1 525 min barrel), Meksika (1 510 min), Venesuela (1 439 min), Nigeriya (591 min), Böyük Britaniya (483 min), İraq (449 min barel), Norvec (393 min), Anqola (327 min) və Əlcəzair (272 min) .

2002 -ci il. May ayında Cənubi Qafqaz Qaz Boru Kəməri Layihəsi üzrə Türkiyə və Azərbaycan arasında bağlanmış Hökumətlərarası Saziş Türkiyə parlamenti tərəfindən ratifikasiya edilmişdir.

2002 -ci il. Xəzərin istənilən dərinliyini fəth etməyə qadir olan “Heydər Əliyev” üzən qazma qurğusu istismara verildi.

2002 -ci il. AÇG Faza 2 və BTC layihələrinin tikintisinə sanksiya verilmişdir.

231

2003 -cü il. Əsas İxrac Boru Kəməri BTC obyektlərinin tikintisi başladı. İyulun 25-də Səngəçal terminalında BTC boru xəttinin ilk borusu torpağa basdırılmışdır.

2003 -cü il. ABŞ İraqla müharibəyə başladı, nəticədə dünya bazarına çıxarılan neftin gündəlik həcmi 1 milyon barel azaldı. Dünya neftinin qiymətləri xeyli artmış oldu – 1 barel 30 dollar. Əsas səbəb kimi İraq müharibəsi ilə yanaşı Venesuelada baş verən tətilləri və Meksika körfəzində tüğyan etmiş dağıdıcı qasırğanı da aid etmək olar.

2003 -cü il. ABŞ-ın bir sıra ştatları avtomobil parkının etanola keçirilməsi proqramını həyata keçirməyə başlayırlar.

2003 -cü il. «bp” şirkəti Rusiyanın böyük neft şirkəti TNK-nın 50%-ni əldə etdi. 2003 -cü il. ABŞ senatı Alyaskanın ən iri qoruğu ərazisində neft işləmələrinin başlanması təklifini rədd etmişdir.

2004 -cü il. Fevralın 3-də BTC tərəfdərları dünyanın 25-dən yuxarı aparıcı bank və kredit təşkilatının iştirakı ilə boru xəttinin tikintisinin maliyyələşdirilməsinə dair sənədlər paketi imzaladılar.

2004 -cü il. ARDNŞ və «Nobi Skay Ltd» arasında “Qaraçuxur” yatağının kəşfiyyatı və işlənməsi ilə bağlı neft sazişi bağlanılır.

2004 -cü il. Qazaxstan nefti ilə dolu “ Heydər Əliyev” tankeri Aktaudan Bakıya çatır.

2004 -cü il. Noyabr ayında Xəzərdə neft hasilatının 55 illiyinə hərs olunmuş və “Neft daşları” yatağında keçirilmış bayramda Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev iştirak etmişdir.

2004 -cü il. “AzEN Oil» və ARDNŞ arasında “Binəqədi” strukturu ilə bağlı neft sazişi bağlanılır.

2004 -ci il. “Caspian Energy Group” və ARDNŞ arasında “Kürovdaq” yatağının strukturu ilə bağlı neft sazişi bağlanlıır. 2004-cü il. Neft qiymətləri rekord səviyyəyə çataraq 40 dollardan yuxarı qalxmışdır. ABŞ-ın İraqda olan problemləri, eləcə də Asiyada, xüsusilə tarixdə ilk dəfə neft idxalına başlayan Çində, neft məhsullarının sərf edilməsinin artması əsas amillər sayılır.

2004-cü il. Dekabrın 12 - də “Mərkəzi Azəri” sahəsindən ilk neft hasil edilmışdir.

2004-cü il. Xəzər borukəməri konsorsiumunun birinci hissəsi işə düşür. Layihənin məqsədi – Qərbi Qazaxıstanın neft yataqlarını Rusiyanın Qara dəniz sahilləri ilə birləşdirməkdir.

232

2004-cü il. Neftin dünya qiymətləri 80%, ABŞ-da benzinin qiyməti 30%, dizel yanacağının – 50% artmışdır. Amerikanın etanol istehsalçıları rekord miqdarda spirt istehsal edirlər. İri neft şirkətləri xüsusiləşdirilmış spirt və biodizel yanacağı istehsal edən şirkətlərə sərmayə qoymağa başlayırlar.

2005-ci il. Xəzər hövzəsində analoqu olmayan yeni texnologiyanın tətbiqi - dənizin 200-275 metr dərinldiklərində suyun altından laylara suvurma üçün qurğunun tikintisi işlərinə başlanılıb.

2005 -ci il. Akademik Azad Mirzəcanzadənin rəhbərliyi ilə Beynəlxalq Şərq Neft Akademiyası tərəfindən”Neft və qaz yataqlarının işlənməsi üçün nano texnologiyaların işlənməsi” və “Neftçıxarma sistemləri üçün nano texnologiyaların işlənməsi” mövzularında elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir və “Qum adası” NQÇİ-də tətbiqinə başlanılmışdır.

2005 ci il. Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodu ilə ABŞ-ın UOP şirkəti arasında məhsuldarlığı 300 min ton/il olan ''Alkilen'' (alkilləşmə) və məhsuldarlığı 130 min ton/il olan ''Oksipro'' qurğularının alınması barədə müqavilə imzalanmışdır.

2005 -ci il. Mayın 25-də H. Əliyev adına ВТС ƏİBK-nın Azərbaycan hissəsi istifadəyə verilir və kəmərə ixrac neftin vurulmasının birinci mərhələsi həyata keçirilir.

2005- ci il. Oktyabrın 12-də Heydər Əliyev adına BTC Əsas İxrac Boru Kəmərinin Gürcüstan hissəsi istifadəyə verilmişdir.

2005 -ci il. Bakıda VIII Beynəlxalq “ Enerji, ekologiya, qənayət” konqresi açılır.

2005 -ci il. “Baki Fəhləsi” maşınqayırma neft zavodunu 105 yaşı tamam olur.

2005 -ci il. UNESKO-nun qərarılə bu il Yüsif Məmmədəliyevin ili elan edilib. Görkəmli kimyaçı, Qələbə yanacağının ixtiraçısı -İkinci Dünya Müharibəsində faşizmın darmadağın edilməsində böyük rol oynayıbdır.

2005 -ci il. “Rafi Oil” və ARDNŞ arasında “Suraxani” yatağının strukturu barədə neft sazişi bağlanılır.

2005 -ci il. Qərbi Azəri sahəsindən ilk neft hasil edilmışdir.

2005-2008-ci illər. Neftin qiyməti dünya bazarinda 1 barelə 120 dollara qədər yüksəlir.

2006 -cı il. ACG Layihəsində Faza 2 üzrə neft hasilatına start verildi.

2006 -cı il. “Şah Dəniz” yatağinda TPG 500 platformasından istismara verilmiş SDA-01 quyusundan gündəlik qaz hasilatı 5,6 milyon kubmetr, kondensat hasilatı isə 2,5 min ton olan ilk məhsul istehsalına başlandı.

233

2006 -cı il. Zıx-Qovsan neftli bloku üzrə ARDNŞ и « Rusneft» arasında reabilitasiya, işlənmə və məhsulların pay bölgüsü üzrə neft sazişi bağlanılır.

2006 -cı il. Iyulun 13 –də Heydər Əliyev adına BTC ƏİBK istifadəyə verildi.

2006 -cı il. Oktyabrın 22-də Şərqi Azəri sahəsindən ilk neft hasil edilmişdir.

2006 -cı il. “ŞOCAR” Gürcüstanda illik gücü 10 mln.ton olan Qara dəniz sahilində yerləşən Kulevi neft terminalını almışdır.

2006 -cı il. Nigeriyadakı çaxnaşmalar neftin ixracının gündə 0,4 mln. barrel azalmaslna səbəb oldu. Müqayisə üçün 2005 –ci ildə OPEC ölkələri gündə 29.9 mln. barrel neft istehsal edirdilər, dıgər neft hasil edən ölkələr isə - 50.1 mln.barrel. 2006 -cı il. Anqola, Ekvador və Sudan OPEC -ə girmək arzusunda olduqlarini bildirirlər.

2006 -cı il. Sankt-Peterburq dövlət dəniz texniki universitetinin fəxri doktoru, Rusiya mühəndislər akademiyasının əcnəbi üzvü, Ukrayna nəqliyyat akademiyasının həqiqi üzvü, Beynəlxalq mühəndislər akademiyasının müxbir üzvü R. N. Qarayevin “ Neft-qaz sənayesinin üzən qurğuları” adlı elmi kitabı nəşr olunub. 2006 -cı il. Azərbaycanda ilk dəfə 32 milyon ton neft hasil edilib.

2007 -ci il. Neftin qiymətləri inflyasiyanı nəzərə almaqla 1973-cü ilin həddini ötüb keçir. Əsas səbəb İraqda hökm sürən qeyri-sabitlik, İran nüvə böhranı, həmçinin neft istehlakının artmasıdır.

2007 -ci il. Ekvador və Anqola OPEC -ə daxil olurlar. Beləliklə OPEC-də olan 13 ölkə aşağıdakılardır: Anqola, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ), Ekvador, Əlcəzair, İndoneziya, İrak, İran, Küveyt, Qətər, Liviya, Nigeriya, Səudiyyə Ərəbistanı və Venesuela.

2007 -ci il. “Şah Dəniz” yatağında Xəzərdə ən dərin -7300m olan kəşfiyyat quyusu uğurla başa çatdırılmış və yeni məhsuldar qat açılmışdır.

2007- ci il. “ Şahdəniz” qazı Cənubi Qafqaz qaz boru kəməri ilə Türkiyənin qaz kəmərləri sisteminə daxil olmuşdur.

2007 -ci il. Dövlət Neft Şirkəti ilə ''Palmali'' Şirkətlər Qrupu arasında daşınma xidmətləri üzrə müqavilə imzalanmışdır.

2007 -ci il. “İnam” perspektiv strukturunda kəşfiyyat - qazma işlərinə başlanmışdır.

2007 -ci il. Bakıda “Xəzər Dənizin sabit inkişafi Strategiyası” mövzusunda Beynəlxalq

234

Konfrans keçirilmişdir.

2007 -ci il. Gürcüstanda ARDNŞ-ə məxsus «SOCAR- Georgiya» MMM yaradılıb və fəaliyyət göstərir.

2007 -ci il. Azərbaycanda 42 milyon tondan artiq neft hasil edilmışdir.

2007 -ci il. Türkiyənin “Petkim” şirkətinin 51 faizlik nəzarət-səhm paketi “Socar&Turcas-Injaz” Ortaqlığına verilmişdir.

2008 -ci il. Heydər Əliyev adına Ceyhan terminalında “Heydər Əliyev” tankerinin azərbaycan nefti ilə yüklənməsi mərasimi keçirilmişdir.

2008 -ci il. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev fevralın 4-də Bakı şəhərində Neft muzeyinin yaradılması haqqında Sərəncam imzalamışdır.

2008 -ci il. Aprelin 22-də ACG Layihəsi çərçivəsində Faza 3 üzrə dərinsulu Günəşli yatağından neft hasilatına başlanılır.

2008 -ci il. ARDNŞ ilə Fransanın “Total E&P Activities Petrolieres” şirkəti arasında “Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Abşeron” dəniz blokunun kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın Pay Bölgüsü haqqında Sazişin əsas kommersiya prinsipləri və müddəaları haqqında Saziş” imzalanmışdır.

2008 -ci il. ARDNŞ Bakı şəhərində Neft Muzeyinin yaradılması ilə əlaqədar dizayn-layihə konsepsiyası üzrə beynəlxalq müsabiqə elan edib. 2008 -ci il. ARDNŞ-nin Gürcüstanda ilk yanacaqdoldurma məntəqə kompleksinin açılışı keçirilib.

2008 -ci il. ARDNŞ-nin Gürcüstanda aldığı Kulevi Qara Dəniz Terminalının təmirdən sonra açılışı olmuşdur.

2008 –ci il. İndoneziya OPEK-in tərkibindən cıxır. Buna səbəb siyasi amillər deyil, iqtisadi məntiqlər olmuşdur. Böyük neft ehtiyatlarına baxmayaraq İndoneziya çoxdan neft ixrac edən ölkədən onu idxal edən ölkəyə çevrilmışdir.

2008 –ci il. OPEK-ə daxil olmaq barədə Boliviya, Sudan və Suriya öz məramlarini bildirmişlər.

2008 -ci il. İyulun 11-də dünya bazarinda 1 barrel neftin qiyməti rekord həddə - 147 dollara qədər yüksəlir və bundan sonra enməyə başlayır.

2008 -ci il. “Palmali” və “SOCAR” 520 milyon dollara Türkiyənin “Tekfen İnshaat” tikinti şirkətinin 50% səhmlərini almışlar.

235

2008 -ci il. Bakıda “Azərbaycan və Türkmənistanın neft və qaz potensialı: energetika, iqtisadiyyat, ekologiya. Əməkdaşlığın strategiyası” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilmışdir.

2008 -ci il. Noyabrın 14-də Bakı şəhərində Qazaxıstanın “KazMunayQaz” Milli Şirkəti” Səhmdar Cəmiyyəti ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti arasında “Transxəzər layihəsinin gerçəkləşdirilməsinin əsas prinsipləri haqqında Saziş” imzalanmışdır.

2008 -ci il. Dekabrın 25-də Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodunun təməlinin qoyulmasının 30-cu ildönümünə həsr olunmuş yubiley mərasimi keçirilmışdir.

2008 -ci il. Azərbaycanda 44,5 mln. ton neft və 22,9 mlrd. kub metr qaz istehsal olunmuşdur.

2009-сu il. Mart ayının əvvəlində Bakıda ARDNŞ-nin Ortaq neft şirkəti və “Total E & P Abşeron Bi.Vi” arasında “Abşeron” dəniz blokunun kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında Sazış” imzalanmışdır. (1997-ci ilin avqustun 1-də ARDNŞ, “Şevron” və “Total” şirkətlərinin iştirak payı ilə imzalanmış sazişə 2003-cü ildə xitam verilmişdi).

2009-сu il. Aprelin 9-da ARDNŞ-də İsveçin «Tyco Thermal Controls» şirkəti tərəfindən hazırlanmış neft quyularının, borularının və rezervuarlarının qizdırılmasının yeni texnologiyası təqdim edilmışdir 2009-cu il. Rusiyada həmyerlimiz, Sankt-Peterburq dövlət dəniz texniki universitetinin fəxri doktoru, Rusiya mühəndislər akademiyasının əcnəbi üzvü, Ukrayna nəqliyyat akademiyasının həqiqi üzvü, Beynəlxalq mühəndislər akademiyasının müxbir üzvü R.N.Qarayevin V.N.Razuvayevin və A.S. Portnoyun həmmüəllifləri olduğu “Okean texnikası və şelfdə dəniz əməliyyatları” adlı kitabı çapdan çıxmışdır və Rusiya gəmiqayırma və okean texnikası ( okean texnikası – kontinental şelfdə elmi-tədqiqat və texnoloji-istehsal əməliyyatları həyata keçirən gəmilərin və üzən texniki vasitələrin birgə öyrənilməsi üzrə elmdir) sahəsində ali təhsil ocaqlqrı üçün Rusiya təhsil və elm nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmışdir. Bu qeyri-adi dərslik, dəniz ədəbiyyatında analoqu olmayan, azərbaycan neftçilərinin pioner olduqları dəniz şelfində neft-qaz əməliyyatları aparılmasına başlandığı dövrdən bugünə qədərki dövrə qədər olan dəniz qurğuları və texnologiyaları barədə bir ensiklopediyadır. Bu Rusiyada çap olunmuş, dəniz şelfində neft yataqlarının işlənməsi ilə əlaqədar öz peşəkar fəaliyyətlərini davam etdirəcək gələcək dəniz mühəndisləri üçün ilk nəşrdir.

2009-cu il. ARDNŞ-nin və Qlobal Qaz Emissiyaları üzrə Əməkdaşlıq Təşkilatının (GGFR) təşəbbüsü ilə Bakıda “Qlobal iqlim dəyişmələri ilə bağlı Azərbaycanda istilik effekti yaradan qazların idarə edilməsi” mövzusunda elmi-texniki konfrans keçirilmişdir.

2009-cu il. Son 28 ildə ilk dəfə ARDNŞ kənardan kömək olmadan iri qaz-kondensat

236

yatağı olan “Ümid”in işlənməsinə başlamışdır. Belə güman edilir ki, “Ümid” yatağı tezliklə “Günəşli” yatağı ilə rəqabət aparmaq gücünə malik olacaqdır. Burada inşa edilmış “Ümid-1” dərin özülü 6400 m dıərinliyində 6 qaz quyusunun qazılmasını nəzərdə tutur.

2009-cu il. ARDNŞ və DB Petroleum şirkəti (BƏƏ) quru sahəsində yerləşən Buzovna-Maştağa yatağının işlənməsi üzrə “prodakşn-şerinq” (PSA) tipli saziş imzalamışlar.

2009- cu uil. İyunun 29 - da Bakıda ARDNŞ ilə Rusiyanın “Qazprom” şirkəti arasında 1 yanvar 2010- cu ildən 500 mln. kub metr azərbaycan qazının göndərilməsi barədə (növbəti illərdə bu həcmin artması şərt ilə) saziş imzalanmışdır.

2009-cu il. ARDNŞ ilə ABŞ Ticarət və İnkişaf Agentliyi arasında Müasir Tullantı Mərkəzinin yaradılması məqsədilə Qrant Sazişi imzalanmışdır.

2009-cu il. Bakıda 15 sentyabrda “Dünya qaz sənayesinin infrastrukturu – 2009 – Xəzər regionu” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilmişdir.

2009-cu il. 20 sentyabrda Bakıda Nobellərin neft sənayesində fəaliyyətə rəsmi başlamalarının (“Branobel” şirkətinin yaranmasının) 130 illiyi, Bakıda “Emmanuil Nobel” mükafatının təsis edilməsinin 105 illiyi qeyd olunmuşdur.

2009-cu il. ARDNŞ-KMS alyansına məxsus “Araz” və “Xudafərin” neftdaşıma gəmiləri Bakıya gətirilmışdir.

2009-cu il. 22 dekabrda Bakıda ARDNŞ-lə Bahar Energy Limited şirkəti arasında Xəzər dənizinin azərbaycan sektorunda yerləşən “Bahar” və “Qum dəniz” dəniz yataqlarının kəşfiyyatı, bərpası, işlənməsi və hasilatı üzrə PSA (hasilatın pay bölgüsü) sazişi imzalanmışdır.

2010-cu il. Yanvarın 13-də Bakıda ARDNŞ ilə İran Milli Qaz İxrac Şirkəti arasında İranın şimal bölgəsinə gün ərzində 1,0-1,2 mln. kub m Azərbaycan qazının ötürülməsi barədə qısamüddətli saziş imzalanmışdır.

237

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1. Мир-Бабаев M.Ф. Краткая история азербайджанской нефти. Баку. Азернешр, 2007.2. Султанов Ч.А. Нефть. Том I. Издательство «Нафта-Пресс». Баку, 2000.3. Bayramov B.V. Neft Daşları – Tufanlar qoynunda həyat. Bakı, “Təhsil”, 2007.4. Мирзоев М.А. Имена на картах Каспия. Санкт-Петербург, «Недра», 1992.5. Дэниел Ергин. Добыча. Москва, Издательство «ДеНово», 1999.6. Süleymanov M. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim ... Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1996.7. Рахшанлы Р. Герр доктор Ханларов. Баку, «Адилоглы», 2007.8. İbrahimov A. Sualtı dünya. Bakı, “Ozan”, 2005.9. Mirzəyev M., Mirzəliyev C. “Qara qızıl” ağ səadət rəngində. Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2001.10.Мир-Бабаев M.Ф. Владимир Шухов – «Бакинский Альфред Нобель», газета «Вышка», 3.10.200811.Мир-Бабаев M.Ф. Вклад братьев Ротшильд в Азербайджанское нефтяное дело, газета «Вышка», 31.10.2008-7.11.2008.12. Мир-Бабаев M.Ф. Первые нефтяные месторождения Азербайджана – колодцы, газета «Вышка», 28.11.2008-19.12.2008. 13. Манафов Ш. Статья о музее нефти в НИИ техники безопасности, журнал «Каспий», 25.07.2008.14. Караев Р.Н. и др. Отечественный нефтегазопромысловый флот: История развития, роль современного комппьютерного моделирования, журнал «Морской вестник», №3 (27), 2008. 15. Джафаров К.И., Джафаров А.К. История керосинового дела, Москва, ООО «ВНИИОЭНГ», 2006.16. Алили Э. «Нефть на Абшероне добывали с древних времён», газета «Вышка», 06.08.2004 г.17. Джафаров А.К., Джафаров К.И. Бибиэйбат – музей под открытым небом, газета «Вышка», 20-26.06.2008 г. 18. Мир-Бабаев М. Ф. Неизвестные Нобелевские премии, газета «Вышка», 13.06.2008 г.19. Əliyev H.Ə. Azərbaycan nefti dünya siyasətində, IV-V kitablar, Azərnəşr, 1997 –ci il. 20. Рунов В.А., Седых А.Д. Сабит Оруджев, ИСТ-ФАКТ, Москва, 2002.21. Бахрамов Дж. Экономическая и идеологическая диверсия , Ethno Globus, статья из Интернета от 23 мая 2008 г.22. Сивков А. Мировая борьба за нефть, РИО Морских сил РККФ, Ленинград, 1926 г.23. Иностранные капиталы в нефтяном деле, журнал «Нефтяное дело», № 7, 1899 г.24. Dövlət Müdriklik məktəbi, Çaşıoğlu, Bakı, 2000-ci il.25. Р.Тагдиси. Нефть на Абшероне: Как это начиналось, газета «Вышка», от 6

238

февраля 1998 г.26. В.А.Самедов. Нефть и экономика России 80-90-е годы ХIХ века, Баку, «Элм», 1988 г.

27. К.И.Джафаров, А.К. Джафаров. Премия за труды или изобретения, связанные с нефтяным делом. Статья с Интернет сайта.

28. К.И. Джафаров, Ф.К. Джафаров. Товарищество нефтяного производства братьев Нобель, Статья из Интернет сайта.29. Мирзоев Х.И. Из истории поисков нефти в Азербайджане, «Маариф», Баку, 1970 г.

30. С.М. Лисичкин. Очерки по истории развития отечественной нефтяной промышленности. Дореволюционный период. Гостоптехиздат, Москва, 1954 г.

31. Dövlət Müdriklik məktəbi, Çaşıoğlu, Bakı, 2000-ci il.32. Mirzəyev M., Mirzəliyev.C. Neft haqqında nə bilirsiniz? Bakı -“MBM” MMC-2005.

33. Nazim Rza İsrafiloğlu. Neft. Qlobal münaqışələr mənbəyi. Bakı, “Şərq-Oərb” nəşriyyatı, 2009.

239

240