D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 1 (1, 2)

1 •

ONDOKUZ MAYIS ÜNiVERSiTESi

ILAH lY AT F AKDL T.ESI DERGISI

SAYI: 2

SAMSUN- 1987

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 64 (1, 2)

.\

. . . . . :. : ,· NOZO~ SEBEP:~ERJ~I · Bi~MENit:J KUIJ'.AN::TEfS.II:IlNP-eKI,_. ÖNEMl'

. ı .

Yrd .• Dqç~- D~ •. ls_ba.k:;YAZ.I.CI:ı-

-. · "E~babu :n-Nü~or· (NüzOI Seb~p.l.~ri) - d~niHn~e·. Kur-~ar:ı·~~ki - ba~, . aye.tle~,-- . ' ri n : veya; sarelerin inmesine ned~~- olan hadlselerl .arilarnaktayız . Çünkü -her, .

sO.re v~ya,.'ayetln·, "işte on~n iniş·- !leden_i ŞUd!Jr:" . tliy.e . gösterebfleceğ!mlz : .,bir' nGza ı · sebebi -bulunmamaktadır: o halde· Kur.'an ayetleri. iki kısma · ay~. rı lmi:lktadJr : . . .

. . . . . ·. Birincisi, Kur'an'ın · eks.eriyetini · teşki l eden ve Cen~b-_i Hak tarafın, ·

dan- bir sebebe. b~ğlayamadığıınız vey~ d_oğr.udan doğruya . fndirildiğinl sqy-led iğimiz aye.t lerdir. . . . . .

. "· lkincis) ise bir: sebebe bağlayabJidiği_miz. ayetlerdir.1_ IŞte üzerinde du~ · racağımız konu bu olac.alqır. · · · · .. .

' _Be_lli . ~ir nüzÇıl sebebi··bulunan· ayetler ·ya· Ashab ·döneminde ortaya çı­kan müşkül bir meseleyi çözm_ek,_.ya_-.·da: Allah'm Resulüne yöneltilen bir . soruya cevap teşki l etmek üz.ere indirilmişleri:lir.

. . . . . ., . . .. .

NüzOI sebeplerini . bilmek hem ·. ayetterin . .te.fsiri; hem onlardaki ilahi . m~f~umun . anlaşı lmas ı , hem:. de:.onlardan birtakım · fı khi hükümler çıkartıl­rTıası bakımlarından oldı,ıkça - önem ar.zetmektedir.- Bı,ı konunun ebe.mmiye­tini vurgylayan pasajlardan ba~ılarını şöylece sıralayabiliriz : ·

.. Ebu'I-Feth ei-Kuş_eyri : . "['JOzOI. ~ebe,~leri~i.' beyan .:et~e durumu,. YÜce . Kitabın manalarınin anlaşı lmasında en sağlam: bir· ~:~sa t ve yoldur"2• ·

1) Cerrahoğlu, İsmail, T~fsir UsO.lü; Ap.kara, 1976, İlAhlyat Fakültesi Yayınları, . .. ' : ı . . . . .. . .

II. baskı, s. 115. 2) · ez.:.zerkeşi, Bedrüddin- Muhllimmed: (V; 794/1392) ,. el-Burhtln; fl .•'Ulftmlll-K:ur'-

. ~n. Mı~ır, 139l l l972, İ, 22: · .

.. • . ı:

.ı

i : ı .i l ı

ı . i j

1 :

~ ''· . ,. ' l . ,, ! 1

J ı,

l• f j,l ı .

• . ' r'

. ,, :ıf

., ı ' ' i

1

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 65 (1, 1)

ibn Dakik el:.fyd : "NüzOI sebeplerini beyan etme· d!JrUmu, Kur'an'ın manalarını · anlamada sağlam bir· yoldur"3.

lbn Teymlyye: · "NüzOI sebeplerinı"'bilmek eyetin aniaşılmasına yar­'dırncı olur. Ayrıca · eyetin bu ·iniş sebebini bilme durumu, kişiyi, o sebe· bin bağlı . bulund_uğu ilahf hükmü de bilmeye sevkeder".4

· EbO: 'Obeyd lbrahitn et-Teymi'den rivayet adildiğine göre bir gün -Hz . . Ömer (R:A.): "Nasıl oluyor da Peygamberi ve ~ıblesi bir olan bu ümmet_. kendi arasında fikir ayrı lığına düşebiliyor?" diyerek kendi kendine mırıl· .

-dan·ıyordu. B~nu ·duyan Ib n Abbas : ".EY mürninterin em iri ı Kur; an bizlere i ndiı·ildi: Biz O'nu okuduk·ve O'nun ne hakkında nazif olduğunu ·da öğren~ · dik. Ancak bizderi sonra i l.eride öyle topluluklar gelecek-ki, onlar Kur'an'ı okuyacaklar; . ancak okuduklarının ne hakkında olduğunu bilarneyecek ·ve n'eticede kendi-kendile.rine bir kanaat sahibi olacaklardır. Aynı şeklide · baş· ka· bir grup daha O'nu okuyacak ve onlar da· · diğerlerinin ~anaatleriyle çe-

· ıı şkL arzeden ·bir flkre sahip " Oiacaldard'ır. işte böylece bunlar, btrbirleri arasında Kur'an f;ıakkında .fikir ayrilıklarına· düşecekler ve b!J fikir ay~ıllk· l arı neticesinde de· birbirieri.ni ·öldürmeye dahi kalkışacaklardır" · dedi.

• • • o • •

. Onun bu . sözlerine hlddetlenen Hz. Ömer, onu azarlayınca. o dr;t ora· dan uzaklaşıp gitti; Ancak ·aradan bir müddet geÇtikten ~onra kendi ken~ 'dine düşünen Hz. Ömer, bu sözlerqe hakikat payı bulunduğunu aniayıp : Jbh Abb.as'ı bir. haberci vasıtasiyle huzuruna çağırttı ve ona: . "Bana de· min söylemiş olduğun sözleri bir daha tekrar et!" diye emretti. o. da aynı .. sözlerı Ikinci defa· Ifade edince; Hz. Ömir o z~man. on lin maks'adının ne olduğunu kavradı ve bu sözler çok hoşuna gitti.5

.ibn Abbas'ın, bu sözleriyle an.latmak istedi~i husus, Kur'an ayetlerinin nüzOI (ihiş) sebeplerini ~ilme·den onlardaki mefhumu anlamanı.n , onlar hak· kında. fikir yürütüp ·onlardan birtakım . hükümler Çıkartmanın müslümanları ne · denli · tehljkeli bit sonuça sürükleyeceği gerçeğidlr .

o o

·. Ayetleri n anlaşılması konusunda oldukça önemli sonuçlar doğuran nü­iQI se.bepferine ~air bilgileri edinmenin tek yolu. ·ya Tab.iOn allmlerinin

· .3). ·es.:suytlti, CelAlüddtn . 'AbdurrahmAn (v. 911/ 1!?05), el.:.itkan fi · ·uıuniı·ı-Kur'-. an; Beyrut, ' tarııislz, s.· 28 • .

4) ez-Ze!karit, _Muh_ammed 'Abdülaziin, Menö.bilü'l-'İrffui fi 'Ulıimi'l-Kur'A.n, · . Mısır, tarlhsiz, I, 1Q9.- . . . . . . 5) eş...ŞMıbi, Ebtl .İshak İbrAhim Cv-. 790/1388); el-Muva!akat fi · Ustlli'l-AbMm,

. Kahlre, · 1~70, lll, 226.

118'

-ı ftl

·'

··'1

:1

' ·.i .,

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 65 (1, 2)

yaptığı gibi yaŞanılan hadiseleri bizzat Ashab'ın ağzından duyup · · IŞitmek, ya ·da onlardan nakilde bulu!'lniaktır. . .. . . . . : ·.· ... ·.

Ayetle.rin nüzOI sebepleri üzerinde durmadan, ilgi li beyanlah bilme­den onları yorumlamanın adeta imkansız olduğunu ifade eden Ebu'l·l:fasen 'Ali ibn Ahmed ei-V.a.bldi en-Neysab0r1 (v. 468/1075), nüzOI sebeplerine iliş~in bilgilerin nasil . elde edileceği .konusunda şu açı klamaları yapmak· . tadır. : · · .. . · . . . . ..

'.'Kur'an'ın nüzOI seb~plerl konusunda söz söylemek ancak, ·o hadise- · leri bizzat müşahede eden, onlara yakinein vakıf bulunan ve bu il imleri gay­ret ve t it izJikle öğrencilerine aktaran Sahabe'den ya bizzat işiterek .ya da bizzat rivayet ederek mümkün olabilir".6

. . . . . '

Ashab'dan bazıları, yukarıda ifade olunan bu ·gerçeği, haklı olarak Id· .. j· ı

dialı bir üslupla şöyle ·dile· getirmiş lerd i r : ·

B'u konuda .Jiz. Ali der ki: "Allah'a andolsun ki, nazif olan ~Içbir ayet yoktur . ki , · ben onun. ıie hakkında ve nerede .Indirildiğ ini hilmi ş o!ma: yayım. ·Be.nden sorunuzl Allah'a yerı:ıin ederim ki, her ne sorarsanız, ·mut- · laka. ondan size haber verebilirim. Bana, Allah'ın · Kitabı'ndan da sorun!

: Allah'a andolsun ki; Kur'an'daki · her ayetin gece mi, gündüz mü, yahut· ovada mı, dağda mı indiğiili de mutlaka bilirim"_? . . . . .

. lbn ·Mes'Od. da ~endi Şahsr hakkında · Hz: A.l.i'.nin sözlerine benzer lfa- · d.eler . kullanarak demiştir ki : "Kendisil')den başka ilah bulunmayan .Yüce Yaratan'a yemin .. ederim ki, Allahın Kitabı'nda nazif olmuş bulunan hiçbir·

. ayet' yoktur ki, 'ben .~nun ne{hakkında ve ' nerede . indirifmiş olduğunu bil-. meyeyim.' Şaye.t Allahın Kitabı 'nı benden daha iyi bilen birinin · bulunduğu yerı 'haber alac·ak olsam ve oraya da' binek vas·ıta l ari ile ulaşılabilse, mut-laka o şah~ın· ya~ına _giderdlm":8 · · · ·

Bu ifadeler biz~ gösteriyor ki, nüzOI ·sebepleri konusunda ·en sağlain · ve en güvenilir bilgileri bize · aktaran yegane nesil Sahabe'dir . . Bu bakım· dandır ki "bidayetteki tefsir ilmi, sebeb-i nüzO.Iü bilmekte~ ib~retti şeklin- . · d~ bir söz hakikatin ifadesinden başk~ bir şey değildir. Zira ·hadis mec­mualarının tefsir babları hemen hemen sebeb-i nüzOie tahsis edi_lmlş- 'gibl­dir".9

6) Bkz. Esbabu'n-N~O.l, Kahire, 1388/1968, s. 4. 7) . es-SuyO.ti, el-İtkan, II, 187.

'8) a.g.e., a.y.

9) Cerralio~ıu, Tefslr UsO.lü, s. · 116.

·. ··ı .

119

'

.. 1

ı

i

--- · -

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 66 (1, 1)

Nü?OI se~eplerini -bi.lme ·durumunun, ayetleri n tefsir.inl· ne.- derece·· ci d-· di_ bir biçimde etkilediğini. gösterebilmek : için · konuyu, bazı .ana·· başlık lar: altında sunmakta fayda mülahaza ediyoruz :

. .

'A :~ NÜZOt· SEBEP~ERINi ·BilMEK; AVETtERDEKi. iL:AHi .·MEFHÜMUN· · ANLAŞILMASINA YARDlMCI OLUR:

Örnek i - el. Bakar.a; 115: "Doğu-.da, batı. da -AI-Iahındır. 'Her nere-· ye yönelirseniz Allahın yüzü (kı.bles i . ve: . rızası) • oradadır. Şüphe-· yok- ki All~h i-lmiyle her şeyi' kuşatan, ·her şeyi en iy;' bilendir".

Bu ayetin nüzOI sebebi konusunda Ashab'dan.·bize· iki - ayrı - haber ulaş-- · m'ış bulunmakt~dır.10 · ·.

. . , . . · lbn_ Abbas'dan· nakledilen .. bir. habere göre;' Ashab~dan- bir' gr.up.,. ~ıblenin

tahvilinden11 önce sefere ·çıkmışlardı. Bi.lahare gece .. olup. namaz vakti gel­diğinde herkes kendi · kanaatine -göre kıble. tahmiı:ı ettiğh .bir yönde namaza • durdu. Çünkü .. o· sırada .. hava bulutlu.- idi. · Sab<!h oı:talik aydı~lanınca .. kıble· diy~ d_urdukları yönün yanl·ış .. olduğunu• farkettiler ve -dur.umu derhal Haz-~eti Peygambere. ulaştırarak namazlarını iade e~ip etmeyeceklerini sordu­la( Ei unun 'üzerine bu ayet· nazil oldu ve ' böylece . onla~ın · namazlarını iade e'tmeierine· de· IOzum k'almadı.12 · ·

ibn Ömer'den ·gelea başka: bir rivayete gör.e ise Hazreti AesOiullah: yanında,'.-ibri Ömer de ... olduğu . halde. Mekke.- Medine . arası nd~. yolculuk ya­pıyoı· ve :bineğinin : qz.er!nd~ - nafile namaz. kılıyordu. Tabii bu. esnada .. gayr-i ihtiymi devenin kendisini yönelttiği herhangi. bir yö'ııe (kıble .haricine)'doğ- · ' ru dönmüş oluyordu. Işte böylece Mekke'den Medine'ye geldi ve sonra da yukarıda söıO edil·en §yet~ - ibn Ömer'e okudu.13

lO)· Usiil a.uınıerl, bir ayetini birden fazla nüzül sebebinin ·bulunabileceği ger­çeği-ni kabul etmektedirler.

U) I{ıblenin, Mescidı..i - Aksa· (Kudüs) cihetinden Mescid'-1 Haram'a. CKabe'ye)

· döndi\rülmeslnden. İ2> et-Tirmizi, Ebft Isii. Muhammed (V. 279! 892), Sünen, İstanbul , 1401/ 1981,

Çağn Yayınları, V, 205, Kıtabu't-Tefs_ir{48), Bab .: 3, .nr: 2957; Subhi -

es-Salih (v. 1407/1986), Meba'his u 'Ulumi'l-Kur'A:n,' Beyrut, 1974, s. 131 ; . .Şehh~te, 'Abdullah Mahmud, Ta.rihü'l..:Kur'A.n- ve~tı..Tefs1r.; Misır. 1392ll972',

s. 75, iS) et-Tirmizi, a.g.e., V, 205, Kitt\bu't-Tefsir:·(41h, .&bı·. s·, rir: 295'f

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 66 (1, 2)

i ('if'

Bu .. nüzOI.- ~ebepleri doğrultusunda :ayette .. anlatılmak lstenil~n ilah~,_.geı,r- :~! çek, .isteyenin· istediği · yöne:· doğr.u . namaz., kılabileceği' hususu. değil.;- bil~~, i i kis:·. havanın•: kapalı, bulutlu olma.sı:, yön ·soracak• kimsenın.:bulunmaması .. gl- i':·:. bi·. bazı engeHer yüzünden· duracağt yönü· = (kıbleyl-) ti:u'n· olarak· bellrleyemb- iı .

. . . .ı ! j

yelilı:veya · ulaşım · vasıtalariyie seyr.edip: o vasıtalarda . riaR'!az: .. k ı lan · bir• ki rp· :·.· . ~:, senin•; kendi- elinde·,olmayan sebepleıı : yüzünde·n kı b le• istil~ametindenı b,~'ş-

~ kai:yön_l_ere· sapması . veya' saptrrılması: hallerinde · namazının caiz'; olacağ~ .. duJ"!.Imudur·.

Örnek 2 - el~ Baka ra,. 158 ·: "Şüphe . yok ki Safa ile Merve Al.lahın ni.Ş,ane ve . alartıetleri nden · (iki. tepe) dir. Artık her kim Q Beyti. (Kabe:yn . h·acc. veya umre kasdı ile ziyar.et eder~e bu Ikisi aras ı r:ıda sa.'y- (taY.af) _et· . · masinde bir. beis· (günah) yoktur ... ". · ·

Bü ~yetin: nüzOI sebebi hakkın_da Hz. Aişeiden nakledilen h~dise· .aynen · şöyledir: " Hz Aişe'ni n kızkardeşi'nin oğlu '(yeğeni) 'Urve ibn Zübeyr,·. on-dan yukarıda söz konusu edilen ayetin hükmünü sormuş. ve şunu ilave et­miştir. : ;,AIIah'a yemin ederim ki. hiçbir. kimse, Safa ile · Menie .arasın'ç:la sa'yetmemekten ötürü gün~hkar olmaz." . . . . . .

· Onun· bu· ~özlerine· Hz. Aişe· şu kar.şılı'ğı verir -: "Ey kardeşimin Ôğlu!

lt:

ı . . ,

:•.''

·, Ne, fena' söylediR·! ı:ğer· Qu: __ ayetin· hük!llü, senin· yorumladığın : gibi muq.ah bir, hüküm · olmuş . olsaydı; bu-takdirde ayetin ilgili bölümü '" .. . Safa .. lle·.. ~·ı ı

· Merve- -arasında· sa 'y etme.mesinde· ~ir günah · yoktu ı-" şeklinde· olurdu. A'n­cak-ııe -vaı· k'i, bu ayet·i kerime Ensar hakkında· indirilmiştir. Şöyle ki: i:tısar.; . ı! .. Menat-ı TağJye· putuna · ibadet için·· i h rama girer ve: Mi.işellel denilen mevki­

• 1 •

i: de- ibadet· ederleı·di : Ensar:'dan · ihrama- giren bu kişiler, kendi putları · olan Menat-ı Tağlye:'nin hemen · karşısınç:la dikili bulumin Şafa· ve· Merve· putları . arasında· sa!yetmeyi günah sayarlardı·. Bilahare· müslüman- olan Ehsar, kEjm· diler.i için ·problem· teşkil eden· bu müşkül! konuyu·· Hazreti Peygamberden sordular ve :dediler ki: ." Ey Allah'ın · RasOiü! · Safa · ile Merve arasında salyetmek bize zor geliyor". işte onlar.ın · · böyle= demeleri üZerine Allah

· Teala-da bu ,§yeti indirdi. · ·

Bu hadiseyi nakleden Hz. Aişe, sözlerine ŞU[)~ ila~e-. eder ve der .ki : "Allahın ResQiü, Safa ile Merve arasında sa'yetnie durumunu (sünnete dayalı) dini bir prensip olaark ortaya koymuştur . Öyle ise bunlar a·rası~da sa'yi terketme~ hiç .kimse için ~aiz. değildir" .''' · · .

14) el-BuMri. Ebü 'Abdillah Muhammed ibn İs~ail (V. 256/870), el-C§.~'u's­Sahth, 1401/ ·1989; - Ça~ı;ı Yay~nları, II, 169-170; K-itabu'J-Hacc '(25·), BA.b: 79::

ez-Zerkani·; Menahllü'l-İrfıln, I, ıiı..

· .. , 121i

, I ,., ; ..• ! ' ı ; ·

tf ıt

1 ~

1

N \

. ~ f j

.. .

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 67 (1, 1)

Şimdi buradaki mOşkOI konu şudur : Nakledilen bu hadisade görüldü-· ğü . gibi ·Hz. Aışe~nln yeğeni Urve, " ... bu Ikisi· arasında sa'y etme·sınde bir · güna.h yoktur" ifadesinin mefhOm-u muhalifini gözönünde . :bulundurarak ayeti " : .. bu ikisi ·arasında sa'y etmemesjnde bir günah yoktur'~ şeklinde

. . _yorumlamış; dolayısiyle sa'y etmemekten ötürü bir sor~:~mh.iluk bulunma­yacağ ını, sa'y etmenin· ise farz değil ancak mubah bir hüküm . olduğunu sanmıştır. O, bu kanaate va rı rken hakkında · soruinltıluk söz ·konusu olma~ . yan işlerin, genelde hep mubah nevidem işler olabileceği mantığından ha-reket. etmiştir;. ·

'Hz. Aişe'nin anlayıŞına göre Ise Safa ile rylerve arasında sa'y etme işinin vÔcOb ve kesin bir· emir Ifade etme. hükmü bizzat Hazretl ResOiul­

·· l ah;ın Sünnetinden kaynaklanmaktadır. Binaemaleyh, ayetteki " .... bu ikisi · ·arasında sa'y etmesinde 'bir günah yoktur" ifadesitil n, yine de · bu vaclb hükmü, Urve'nin ·de anladığı şekilde ortadan kaldirmayacağı gprüşi.in-

. dedlr.15 ·

Bu hacfrsln Buhari metnindeki devamında Urve'nin ravisl ·Zühri'dlr~ On­dan şöyl_e~ bi1' haber daha rivayet edi!miştlr: Zühri der ki""Berı Hz. Aişe'­nın bu -ha.disini , Ebu Bekr ibn 'Abdirrahman'a · haber .verdim ve ondan ~u konuda bilgi istedim. O, ·bana dedi kı":. "Hz. Aişe'nin, cahiliye· döneminde· Safa. ile Merve arasında ' sa'.y etmeyi gü_nah şayan bir gruptan ··bahsetme_. si; onun, ·o · ~onuya Vakıf bulünduğunuıi · açık bir deillldir. Ancak ylrie de ben, böyle bir haber lşitme~im. Benim işittigim de. şuı:Jur · : "Hz. Aise'nln haber verdiği o grubun yanısıra, yine Ensar arasında diğer bir grup vardı ki bunlar, Safa ile Merve·· tep'eleri arasında sa~yederlerdi. Cahiliye dön·e­minden sonra islam dönemi başladığında ·" ... O Beyt-l Atiki (Kabe'yi) de .

. . tavaf.etsinler"16 mealindeki. ayet indirilince Safa ile Merve arasında sa'yet· me hükmünün,. Kabe'yi t.avaf etnie emri lçerisirıde _yer almadığını .ileri SÜ·

rer~k Hazreti Peygamber.e şöyle sordular; "Ey Allahın· -ResOiüi Biz, öte­den be~i Safa lle Merve arasında sa'yederdik. C.enab-ı Hak, Beyt'in tava­fını em.rettiği haide Safa. i le Merve arasındaki sa'ydan bahsetmemiştir. Bizler bu· Ikisi arasında· sa'yedersek. günah olur mı.ii" Işte · bunun üzerine Canab-ı Hak da bu ayeti indirdi. EbO . Be.kr ibn Abdurrahman der ki :: "Söz kon'usu .. bu ayet, her· iki hadise hakkında da nazil olmuştur d~.nebilir':.'? . .

~5) ez-Zerkani, Menahllü'l-İrfan, I. ııı-112. 16) Bkz. el-Hacc (22). 29.

17)' ez-Zeb~di Ahmed ibn Abdillatif <V. 893/1488); Sahih-~ Buhari. ·Muhtasarı ·Tecrid-1 Sarih Tercemesi -ve Şerht, Ankara, 1969, VI,

• 1

129-130 ..

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 67 (1, 2)

. . Bu hadls-i şerlfte , Urve'nin, Safa ile Merve arasındaki sa'yin muhab

olduğu şeklindeki . kanaati ni , Hz. AiŞe·nih' fena bir . .Yorum olarak çleğerlen- . dirmesl, hu .arada hiç kimse için Safa lle Merve arasıi-tdaki s~'y.i . te·rket, mesinin caiz olmayacağı ictihadında ·bulunması ye bunun bizzat Hazrıeti · ResOiullali tarafından dini bir hüküm oıa·rak ortaya konduğunu bildirmesi gibi durumların yanısıra ; ayetln ~Öhirinden, sa'yin 'vacib olduğuna dair· ~ut~: la~ bir katlyet hükmünün değil, ·ancak · mubahl ık hükmünün çıkartılmaya_ · . müsait bulunması gibi hususları gözönünde bulunduran Hanefi mezhebi hukukçuları, sa'yin farz değil sadece vacib . olduğu · görüşünü benimşemiş-·

ler ve onu, hacc · ibadetinin farzian arasında saymamışlard ır·. Mallki, Şafi.i ve Hanbeli m~zhebi hukukçuları ise ı>a'yi , haccın temel esas. ve rükün le- . . rinden addetmişlerdir.18• · , . . .

· ·Vahidi'nin .lbn Abbas'dan naklettiğine göre, .cahil iye döneminde Safa tepesindeki pı,ıt · erkek . biçim!nde olup ad ı "isat'~. Merve tep.esindeki Ise kadın blçimiriqe olup adı "Nafle" idi. Ehl-i Kltab olan yahOçli ve hıris~iyan"· lar, bunların, ·i:<abE'/nin içinde zina etmiş olmalarından · · dolay ı · insan b!çi· minden ç ı k~rt~larak taş şekline dönüştürüldüklerinl -sanarlar ve insan şek·. llı:tdeki söz koiıusu bu iki _heykelln o · tepelerde dikiii durmasının diğer ._ ıri~ s~nlara ibret verme gayesini taş ıdığını söylerlerd l. Ancak aradan bir süre geçince hu .heykenere · adeta ·tapinılmaya başlandı. .O devirde insanlar bunların aralarında tavaf yaptıklarında o putlara elleriyle de .. dokunurlardi . .

· · islam'ın gelerek putp~restliği ve şirki ·yıkmasiyle birlikte bu ·putlar da kı· · rılmış ; ancak ne var ki onların 'kötü hatıraları hala zihinlerden' silinhıiş değildi. işte bu. bakımdan müslümanlar bunların arasında sa'yetmekte· te- · reddüt · gösterince söz konusu ayet· nazli olmuŞtu.19

· • ·

.·.

. . ~

. B - NOZOL SEBEPLERiNi BiLMEK AVETLER~Et<i MUŞKO.L . NOKTA_LARI HALL.EDER VE VANLI$ ANLAŞILMALARIN ÖNONE GEÇ~R : .

.·

Ö~n~k 1 ·_ Alü 'lmran, 188·: "Ettiklerinden (yaptık ları kötü işlerden) ·dolayı s~vinip k ıvanç duyan ve yapmadıkları lle de övülmelerini arzu e:den kirhseler.yok mu? Onların azaptan kurtulacakları·emin · bı·r yerde bulunacak-. larını sakın ama sakın sanma! Onlar için ancak elem verici _bir az~p-~ var­d.ır".

18) ~z-Zebldi, Sahih-1 Buhdri Muhtasarı . Tecrid-i Sarth Tercemesi, VI, · 129-130. . . • '

19) . Bkz. · Esbabu'n-Nüzüı;· s. 28.

123

··ı ~ ı 1

:;·!'! 1

: ;ı . 'i , ;, ı .. •• 1

i ; i ' ' '

. !

~ '1· ı' ,, .. f; i

ı . · lı 1 r, ~ .

1·., ,,

lı.

:ı·.

ı ~ ·• r ll .

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 68 (1, 1)

. Nakle.dildiğin.e· göre, bu. ~y~tin · m~nası ve onda. aniatılmak isteni len ilahi. g~rçek·, , ilk bakışta, M.edine -~ai isi- Mer~an ibn ei-Hak~m'e. ~l.dukça. ·an- . 1aşılmaz ve müşkül. bir. husus .ol~rak- görünmüş olacaK-ki bir gUn. kap;cıs\

. Hafi'e .. şu. emri ·verdi. : '"'bn .Abbas-'a. git' ve ona de ki :. Başkalarına .ettikie-. rinden.-dolayı. · sevinen: ve. henüz yapmad ığ_ı bir işten ötürü:.de. öyü lmey(: ar.­zu: eden. -herkeş .eğer .. ~zap, görecekse; bu demektir ki hepimiz azaba.· uğ~ ratı laca~ız. ~ · · .

. . · Onun bu· sözleri üzerine ibn Abbas kendisine Şu karşılığı verdi: 1 'Bi:ı_n· dari· size ne! $öz konusu bu ayet, ehl-i kitab olan yahOd'ıler hakkında in­

·miştir. Şöyle ki : Hazreti Peyga_mber, onlardan bir grubu yanına çağı rarak kendilerine ' bazı sor.ular sormuştu da onlar hakikatleri. saklamışlar 've ,ta· mamen asılsız · bilgiler .. vermişlerd_i. Durum· böyle olduğu ha.lde yine de ken-

. dilerini hakikatleri ifade .. eden kimse.!er ·gibi gösterdi ler. ve.· dolayı_siyle de övOimelerini- arzu. ettiler"p · ·

. ·. 'ibn· Abbas-'·ın verdiği bu bilgilerden sonra , Medine· v~lisl Mervan_ ·ibn ef - Hakem~in ; artık bu ayetin mana ve m~fhOmu · konusundaki · ıyıüşküiü .or-

. tadan · kalktı.: böylece -ondaki ilahi tehdidden maksadın ne olduğunu da .an-l arnış · oldu~· .uı . . . . . .

Bu .. hadisenin benzeri bir r ivayeti de şöyled i r:, " Medine.:valisi · Mer.van ibn'.ei,HaJ<em, yanında . Zeyd: ibn. Sabit ile birlikte . bulunan . !;bO _Said ei-Hudri~ye. !ıitabeı;ı: "Ey EbO Said!· Ettiklerinden dolay ı sevinip : kıvani; ' .d.u­yan -:~e : yapmadıkfarı ile de 'övülmeierini arzu . eden kimseler yok ~Jı.u? : .. ·,. ş.eklinde~i - ilahi . hitab hakkında . n~ dersin? Andolsun · ki biz de işledikleri· . . ·h,· mizden dol~yı sevinir, yapmadıklarımızdan ötürü-de övülmeyi ar.zu ,ed~riz_"

deyince, EbO Said ei-Hudri ona şu karşılığı veı-di : i' Ondan maksat · bu de­ğ ildi r! Bu ayet, Hazreti. ResOluilah döneminde harplerden kaçan münafık

1. · l<ims~Jer hakkında nazi l olmuştur: Onlar, Allahın ResOiü'nün başına bir fe: .Jaket geldiğinde -sevinirler, savaşiara da iştirak ·etmezlerdi. _Bilahare Haz­reti Peygamberlll : yanı na geldiklerinde· ise. cihaaa katılainayışları .konusu n-

. • 1

da türlü. ·inazeretler s ı ralayarak yeminler ederler ve . yapma~ ı kiarından do-lay ı _da övülmelerini arzu ederlerdi " .21

·

20)· Müsiim. ibn el-Haccac en-Neysabüri <v. 261/ 875), eı-camiu's-Sahlh, · ts.tiu-i~ bul, 1401/1981,· Ça~rı Yayınları, III, 2142, Kitabu Sıf~trl-Müna.fıkin (50)', nr. 7 ; el-Vahldl, Esbii.bu'n-Nüzül, s. 92 ; · ez-Zerkani, Menii.hllü'l-İrfii.n, I, no; · ıŞehha.te, T A.rthü'l-Kur'ii.n, s. 74 .

. 2U el-V ah idi, a.g.e., s. 91'.

. '.

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 68 (1, 2)

• • 1

. . ôorülüyor ki §yette söz konusu edii.en azap tehdidi; : yaptı<kla~ıridan ::do­

.I~Y! mutlak ~nlamdçı ferahlık duyan ve · yapmadıği işlerden dÔicıyı. da, b~ş-, ki:i.larf'·: tarafiı:ı'dan övi.ilin~yi arzu eden kimselere yöne'lik 'değildir . Halbuki,

· '§yeiı'ri i:aliir_r' g'örünümü, kişide böyle bir izienim tiyandırıcı. mahiyette: gö~ rünmektedlr. · ·

· · ·Örnek 2· - ·ei--Maide, 93 : ~·iman - edip güzel .:güzel · davranışlarda; bu­lunan kimselere, .. . tatmış oldukları şeylerden dolayı bir günah (sorumlu- . luk) y.ok~ur;' . · . . . . .

Bu ayetln de zahiri · görünümü, ilk bakışta sanki, iman ·edip··güzer~:gü-· ~el . dayranışlarda bulunan ve Allah'darı çekinmesine devam ed~n kimsele­rin tattıkları haram yiyecek ve içece.klerde.n dolayı . bir sorumluluk altında

· ~4Juıjmadı.klarını . ima . eder dur~mdadır. Halbuki bu ayet, . iÇkinin 'kesin o!a-. r~k ' yasaklEindığın ı bi idiren il il hi hüküm. gelmeden önce _vefat .etmiş ·bui u~ nan mümlümanlarııi, eskiden iÇtikleri içkiler yGzünden sorumlu t'ut'-llm~ya- ·· diklarını ·ıfa'de · etmektedir. · · · ·

.Riv~yet. e~ilir. ki , Osman ibn MazQn ve Amr ı~n Ma'dlkerlb, -~u ._ayetln ne ' hak~ıryda inmiş bulun~uğunu bilemedi kleriliden dQlayıdı·r ki, _ IÇkiniri mu~ bah - .o~duğunu .. 'ddia etmişler .ve delil olarak da sözü edilen ayetl göster-

' m)şıe:rdir:22. . . , · · · • · • .. • . i ~ : .. . .

·:söz•:konusu· ·bu -·ayetin · yanlış ·anlaşılmalara .meydan · ver-Ici 'nitelikte -ol-duğunu gösteren diğer· b.ir delil de Halife H:i:. Ömer ile onun Bahryn:!va-. lisi Kudame lbn .Maz'Qn arasında geçen hadlseqir. Şöyleki : Hz. Ömer_ Ku­

·'dame'yi·: Bahr,eyn'e ·vali ararak t~yln ·eder. Ancak. aradan bir müddet. geçt,k· :t~n· ·:sqnra, · Ça~Od ibnu'I~Mu'alla (veya :ibnu'I"A'In ismlndeki' bl.r sahabi; Hı:.

'·'önier'in huzuruna çıkarak "Kud~me Içki içip sarhoş oldu" .diye .. Şikayette ·.bulununca Hz. 'ömer · hemen atıiarak : "Bu söyl~diklerine şahit · gÖsterebl·

· ıı,: :misin?;: diye sordu; o da · : "E~et, bu sÖY.iedikl.erime ·ebo ·Hür.eyre ·de ~ahi~lr" katŞıl;ğını verdi. .

,.,Bilahare Kudanie'yi huzuruna · çağıran Hz. ömer ile-· omi.ıi,- ı aras·ında: 'şu ··~ karşı·lıkh ; konuşmatarigeÇer : .

·.-ız. · Ömer: - "Saıia, dirilmizde içki. içenler. için uygulanan . had~r (kırbaç c~zasinı) uygulayacağım". · ·

'Kudame: - ·~onların:.:söyleôiklerL gibi ··ben ·içki · içmiş ... alsam·:blle, yemin 'ederjm· ki,"Senin yine :de :baria'·sopa rvurdlırfmayaı·hakkın·.·yoktur".

. 22) -ez-Zerkeşt, eı:..Burhan .fi •ınümi'l:.Ku:r'an, I, ·28 ; .-subht ,es-Şallh , MebAhis :n •ınümi'l-Kur'An,_ s. 131.

. 125

1 ·'• j

• 1

' ı

,.1 '1

'•, 1 i 1

. ı· ı ı ! .

. ı

' j 1 j

. ı

i 1

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 69 (1, 1)

i '.

1.

Hi. Ömet: - .: .. : 1'Niçin?1;

. Kudame ·= -: '~Çünkü, Allah Teala: " lmMı edip gÖzei gÜ~ef davranışlarda nu ILinan kimselere, ... tatmış· . oldukları ş~ylerden dolayı bir günah (sorum-luluk) yo~tur" buyuruyor". ,

Hz. Ümer: _..:_ "Ey Kudame! . SEm ·ayeti yanlış yorumluyorsun. Bir kere ·· Allah!da.n . korkup.: çekin.din mi, O'nun bütün yasçıklar.indan da kaçınacak-· Stnl11 . .

. Başka bir 1-ivayette i~e onlar arasında şöyle bir konuşma geçtiği ifa-de .edilmektedir : . · · · ·

KucUiine: . ..:._ · ;,Ban~ niçin sopa · vurduracaksın? . Be·nirrlie, senin arandaki 'ha.kem Allahın kitabı'dır". · Hz. Ömer: ·:._ "Allahın Kitabı'nda -sana sopa vuramay·acağıma da.ir :hangi hükmü 'buluyorsuri?" · · · · . ' ·

Kud~me :· - "Allah Teala, Kitabında: ,;iman edip güzel güzel. davranışlar­.da · b!Jiunan· -kimselere, ... tatmış oldukları şeylerden . dolayı bir günah ·(so·

. rumlul~kl yoktur'' diye buyurmaktadir. Hem· ben de guzei güz'el' davranış· · 1ard~·· bı.iluna·n. sonra· Allah'tan korkup ç'ekl_iıe_n ve yine inancında sebat

· .eden;· sonra tekrar Allah'tan korkup çekinmesin.e devam edEni. ve iyilikler­de bulunan klmselerdenim. Ayrıca ben, Hazreti . ResOluilah la birlikte Bedir, U hud, Handak gibi pekçok gazalarda ve birçok. önemli toplantılarda bulun~ duin .... ·:

· ı-iz: _Ömer·( ....:... .('tanında bulunim . di~er sahabiie·re hitaben) "Ona .bir ~e~ . \tap .vermeyecek misiniz?;, diye · sorunca lbn' Abbas şu · açıklamayı yaptı :

. "Söz :konusu o ayet, içkinin kesin olarak yasaklan-masından önce, içki Içip,

. de ölmüş' b~lun~n kimselerin mazur .sayıla~aklar~na dair indii'ilmh~ bir hO· ·

. kOm ··olup, onların dışında kalan .kimseler için ·sorumlu olacaklarıni ifade eden bi;r delildlr~ Allahın;· öncek.ileri ·sorumlu· tutinamasuiın sebebi ise, on­

: larıiı, içkiniri haram kıiınmasından önce .ölüp Rableriı:ıe kavuşmuş olma-:, .larından dolayıdJr. Onların dışında kalan ·kimseler için bu ayati n sorumlu· , · luk ifade etmesi meselesine ·gelince: Şüphe yok ki Allah ,;Ey im~n eden·

IE;)r! . içki, kumar, t~pınmaya mahsus. dikili taşlar (putlar için sunulan kur­·. ban) ve 'Ji.llah'tan başk_ası adına kesilen (hayvan) an.cak ve ancak şeytan ın ·

· ·murdar (çirkin) işinden biı· iştir. Ondan sakının ız . Umulu~ ki kurtuluşa 'Emir~ ... sinlz"23 diye buyurmaktadır. Söz .konusu · ayeti sonuna kadar· okuyan lbn .Ab- .

bas, spzüne· devam· ederek : "Hem o içkiyi' içen kimse, ~ğer gerçekteri de im~n edip gQz~J güzel davranışlarda bulunan, sonra da · Allahın yasakların- .

. . dan (haraml~rından) sakınan ve ayn,ı şekilde ima.nda sebat edip sonra yine sakınmasına devam eden ve iyiilklerde bulunan kimselerden . olmuŞ olsa

126

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 69 (1, 2)

ı . ı.

f

1

ı

.· . ı

. l_di; ·şur~sıhı unutmamak gerek ·ki ·. Ailah oiıa içki içmeğl. de zaten ya·sak­l~mıştı" diye .Ilave .etti: Bumin üzerine Hz. ömer, lbn·. Abbas'a: dönOp "çok . . doğru söyledin!" diyerek onu takdir etti.24

Aynı ayetin yan.lıŞ yorumlandıgını gösteren ikinci . bir haber ··de i smail ei-Kadi'den nakledilmiştir. O der ki : !'Şam . ahalisinden· bir:·grup insan içki

· ;içtiler. lbn Ebi Süfyan da onlara karşı çıkınca .-'bunu iÇmek .bize mubahtır'_' dediler ve yukarıda söz konuşu edilen -ay.eti .bu ·şekilde te'vil ettiler. lbn Ebi Süfyan .da bu durumu · bilahare mektupla Hz. Ömer'e bildirdi. Halife

-Hz: Ömer> cevabi mektubunda ona "bu suçu işleyenleri, simden~ sonra ge­. lecek olan kimselerin imt'n"ç . ve. düŞüncelerini bozmainal~rı içi ri "derhal be-nim yanıina gÖnder" eml-irii verdi. . . . · · .

. ' . ' . ' ..

B~ - kişiler bilahare huzura · ç;kt;klarında Halife · Hz. Ömer, yanında bul u·· . nan bazı sahabileri e · istişar~ edip içki Içen · ·bu adamlarm tutumları :hak­

· . kında fikir ve düşüncelerinin ne olduğunu sorduğunda; Halife Hz. Ömer'In huzurunda bulunan bu sahabiler iki değişik görüş ileri sürdüler . .Bir · kısmı dedi ki : "Ey Müminlerin Emiri! Bizim kanaatimiz odur ki, bu adamlar ade· ta, açıktan açiğa Alla~'a yalan ve iftirada bultinmakt~ ye O~nu_n · dlı11. konu· · .

· ···sunda, hakkında .. asla ruhsat . verilmeye'n birtakım yeni :pren~lpler ortaYa ·koymaktadırlar". ·. , · ·, · · ;· · · · · .. · · ·. ·

. . . . . ' •' .

Orada bulu~an sahabilerden b_azısı ise yaptıkları . açıklamalarında . bu · klşiler.i , -ayetiıi mana ve. yorumunu, ilahi. maksat ve me~~Omun dışına "çı- ·

. kartmaya yöneiten; dolayisiyie o ri ları .. böyle bir hararnı . işlemeye sevked~n ·. asıl sebebin, onları h ayetlarin · nüzQI sebepleri· konusunda. yeterli bl_lglye . . sahip olamayışlarıdır ·dedlh~r..25 . . . . . . . . ' ' • • • . . . . : 1'

· .. '

c - . NOZOL SEBEPLERINI BILMEK BiR HÜKMON SADECE BELLI BIR· KONUYA TAHSiS iEDILDIÖI Ş0PH~SiNI. ORTADAN KALDlRlR:

Örnek 1 ....:.... ei-En'am, 145 : "De ki : Bana vahyedlleıiler arasında yi· ·yeni n yiyeceğine dair · haram o i ara k ölüden, ·akan kandan, · domuz etinden -ki o, zaten murdardı·r-. bir de dini emirlere ·riayats.izlik olmak: üzere Allah'- · tan · başkası · adına kesilen (boğazlanan hayvan) dan · başka bir şey bul mu·

·. yorum. Kim de istemeyerek ·bunları yemş mecb!Jriyeti ile karşı karşıya . . . ' . . .

23). Bkz. e~-Mdlde (6), 90 . . 24) eş-ŞA.tibi, el-Muva.fak~t, . III, .227.

25): eş-Şa.tıbt, a.g.e., IIİ, 227.:228. ."

.127

., ı

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 70 (1, 1)