ııı. uluslararası dünya dili türkçe sempozyumu bildiri kitabı

B A B A K A N L I K T A N I T M A F O N U N U N K A T K I L A R I Y L A

I I I . U L U S L A R A R A S I

DNYA DL TRKE

S E M P O Z Y U M U

1618 Aralk 2010 ZMR

BLDR K TABI

EDTR

Dr. lyas YAZAR

zmir 2011

II

Dokuz Eyll niversitesi III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu

1618 Aralk 2010 zmir

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu

Bildiri Kitabndaki yazlarn yasal ve bilimsel sorumluluu yazarlarna aittir.

ISBN: 978-605-89826-0-4

Editr:

Dr. lyas YAZAR

Redaktr:

Halil Melih KAHRAMAN

Kapak Tasarm:

Dr. Ekin BOZTA Dr. lyas YAZAR

Bask: Kanylmaz Matbaas-zmir

(Tel: +902324491443)

Bask: Ocak 2011

Adresler: [email protected]

www.dunyadiliturkce.info www.facebook.com/dunyadiliturkce

III

EDTRDEN

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu 16-17-18 Aralk 2010

tarihlerinde Dokuz Eyll niversitesi Rektrl DESEM Salonlarnda

gerekletirilmitir. Ylda bir yaplarak gelenekselletirilen Sempozyumun ilki 2008

ylnda Bakent niversitesinin himayesinde, kincisi 2009 ylnda Uluslararas Kbrs

niversitesinde gerekletirilmi, ncs de Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim

Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Anabilim Dal tarafndan dzenlenmitir.

Dzenleme Kurulu Bakanln Prof. Dr. erif Ali Bozkaplann, Sekreterliini

Yrd. Do. Dr. lyas Yazarn yrtt III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu,

Dnya Dili olarak Trkenin dn, bugn ve yarnna dair meselelerin akademik dzeyde

tartld bilimsel bir ortam hazrlamtr.

Sempozyuma aralarnda Almanya, Arnavutluk, Azerbaycan, Bakurdistan,

Estonya, Fransa, Grcistan, ngiltere, Japonya, Kazakistan, Krgzistan, KKTC, Kosova,

Msr, zbekistan, Romanya, Tataristan, Rusya, Trkmenistan ve Ukraynann da yer

ald 20 lkeden 57 akademisyenle lkemizin 53 niversitesi ve Milli Eitim Bakanl

merkez ve tara tekilatndan 177 bilim insanyla birlikte toplam 234 akademisyen ve

aratrmac bavurmu bunlardan 202si sempozyuma itirak etmitir.

Sempozyumun Kagarl Mahmud, Ali ir Nev, Osman Nedim Tuna ve Cengiz

Aytmatov salonlarnda gn devam eden 38 oturumunda 187 bildiri sunulmutur.

Katlmclardan bildirilerini yaynlanmak zere gnderen 157sinin bildirisi Bildiri

Kitabnda yer almtr.

Sempozyum Bildiri kitabnn hazrlanmasyla ilgili sre ilan edilen takvime gre

yrtlmtr. Bildirilerini belirtilen sre iinde Sempozyum Sekreteryasna ulatranlarn

almalar, soyadna gre alfabetik olarak dzenlenmi, ok yazarl bildirilerde ise birinci

yazar dikkate alnarak sralamaya konulmutur. Sempozyum Bildirileri Kitab Sempozyum

Al Treni Protokol Konumalar, A Oturumu Bildirileri ve Bilim Oturumlarnda

sunulan teblilerden olumaktadr.

Son olarak Sempozyumun dzenlenmesinde maddi ve manevi katklaryla

desteklerini hi eksik etmeyen zmir Valiliine, TKA ynetimine, Yunus Emre Vakfna,

Trk Dil Kurumu'na, Buca, Bornova ve Konak Belediyelerine, zellikle de sempozyumun

gereklemesinde nemli maddi destek salayan Babakanlk Tantma Fonu yetkililerine

teekkr ederiz.

V

NDEKLER

Editrden ..... III

indekiler .... V

Kurullar ..... XIII

SEMPOZYUM AILI TREN PROTOKOL KONUMALARI . XVII

zmir Valisi Sayn M. Cahit KIRA Beyefendinin Konumalar .... XIX

DE Rektr Sayn Prof. Dr. Mehmet FZN Beyefendinin Konumalar ... XXII

Buca Eitim Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. Mustafa TOPRAK Beyefendinin Konumalar ... XXIV

Trk Dil Kurumu Bakan Yardmcs Sayn Prof. Dr. A.Melek ZYETGN Hanmefendinin

Konumalar ..... XXVI

TKA Adna Sayn Dr. Mehmet KAHRAMAN Beyefendinin Konumalar ............... XXX

Yunus Emre Enstits Ynetim Kurulu yesi Sayn Prof. Dr. Abdurrahman GZEL

Beyefendinin Konumalar ... XXXII

Sempozyum Dzenleme Kurulu Bakan Sayn Prof. Dr. erif Ali BOZKAPLAN Beyefendinin

Konumalar ..... XXXV

SEMPOZYUM AI OTURUMU BLDRLER .. XXXVII

Bir Dnya Dili Olma Asndan Trkemiz zerinde Genel Bir Deerlendirme (KORKMAZ

Zeynep) ...................................... XXXIX

Trkenin Dnya Dili Oluunda Trk Devlet Adamlar - air-Mutasavvf ve Yabanc Bilim Adamlarnn Dnceleri zerine (GZEL Abdurrahman) XLVII

D lkelerde Yabanclara Grafiklerle Trke retimi zerine Bir Model (GZEL

Abdurrahman) .. LII

Trk Szlklyle lgili Dou Anadolu Azlarnda Baz Arkaik Kelimeler (ZLFKAR

Hamza) .. LXV

SEMPOZYUM BLDRLER ...... LXXI

Trkenin Yabanc Dil Olarak retimi Trke Bileik Tmcelerin zellii zerine (ABDIU

Xhemile) .... 1

Trkiye Trkesinde E Anlamllk Sinonim Olgusuna Toplumsal ve deolojik Tesir

(ABDLCELL Tark) .. 6

Trkede Ses-Anlam likisi zerine Bir nceleme (ADIYAMAN Ceyda ) 13

Kazak Destanlar ve Tarihi Kltr Miras zerindeki Fonksiyonu (ADLBEKOVA Elmira) 17

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu (16-18 Aralk 2010 zmir)

VI

Orhun-Yenisey Antlarnda Rastkelgen Zarflarn Modern Krm Tatar Dilinde letilvi. (ADZHMAMBETOVA Glnara ) ............. 27

Trke Deyimlerde Ahenk Unsurlar (AKDA Erhan) ... 31

Bulgaristan'da Trk ocuk Dergileri ve Trke (AKGN Atf) 41

Toplumsal Ayrtrma almalarna Kar Bir Szck nerisi: Aynilemek (AKI brahim) 51

Trkenin Yabanc Dil Olarak retiminde Halk Hikyelerinden Yararlanma (AKKAYA Nevin ; ZDEMR Serpil ) .. 53

Dilin Yozlamasnda Tercmelerin Rol (AKMAN Eyp ) . 56

Avrupa Dil Geliim Dosyas Balamnda, Yabanclara Trke retiminde Deyim ve Ataszlerinin renme - retme Srecine Aktarm (AKPINAR Meri; AIK Fatma ) . 61

ada Trkenin Trk Dnyas in Ortak Dil Olma Srecinde Ortak Dilbilimi Terimleri

Arama Sorunlar (ALYEVA Elnare ) .. 70

Dil renimi ve Ortak Trke (ALYEVA Glnare) ....... 75

Ortaretim Mezunlarnn Yazm ve Telaffuzunu Kartrd Szckler (ARI Gkhan;

EVAT Ylmaz) . 78

KKTCde lkretimin kinci Kademesindeki Yabanc rencilerin Yazl Anlatmlarnda

sim ve Fiil ekim Eklerini Kullanabilme Becerilerinin Deerlendirilmesi (ARI enta) ..... 88

Konuma Dilinden Yaz Diline: Bat Trkesi iir Gelenei Oluumu (ARMUTLU Sadk) ..... 94

Trkenin Ruslara ve Rus Dili zerinden Dier Kiilere retilmesi (ASKEROV Mayl).. 103

Kutadgu Biligdeki Til Erdemin Gnmz Trkesinde Yansmas (ATA Hasibe).. 110

Trkede Noktalama aretleri ile lgili Sorunlar (ATASOY Faysal Okan) ... 116

Hseyin Nihal Atszn Hikyelerinde, Milli Duygu erevesinde, Bir Milli slp Denemesi

(AVCI Yusuf ; YEKE Erkan ) .. 126

Mu Merkez Aznda Kip Eklerinin Kullanm (AYDENZ Sleyman) 136

Fransada Yaayan Trk ocuklarnn Ana Dil Eitiminin Eksikliinden Kaynaklanan Balca Sorunlar ve zm nerileri (AYDIN Cline) . 140

lkretim 6, 7, 8. Snflarda E ve Yakn Anlaml Kelimelerin retimi Yoluyla Szvarln Zenginletirme (AYDIN Mehmet) ................................. 147

lkretim 8. Snf rencilerinin Yazl Anlatm Alan Bilgisi Baar Dzeylerinin

Deerlendirilmesi (BACI Hasan) .. 151

Kafkasyann Trk Kkenli Toponimlerinin ncelenmesinde Trkeden Yararlanma

(BAHSIYEVA Tnzale) . 161


VII

Yabanclara Trke retiminde Metodoloji (BARIN Erol) . 167

Trke retimine Katklar Asndan lkretim Yz Temel Eser (BA Bayram) 171

Balkan Trk airlerinde Trke Sevdas (BAYMAK Ethem) . 182

Tarihten Bugne Yeil Renk Adnn Biim, Anlam ve Kavram Alan (BAYRAKTAR Nesrin). 128

Sadeleme Eilimlerinde Unutulmu Bir Osmanl Aydn Mehmet Nzhet Efendi ve Onun

Sadelemeye Yaklam (BELEN Maksut) . 194

Alt Yaz Dili ve Alt Yazlarda Trkenin Kullanm(BENZER Ahmet ; GRSOY Zehra

NAL) .. 201

Krm-Tatar Dilinde Sz Yapc Modeller (BERBEROVA Remziie) .. 208

Ka (Antalya) Az (BLK Ramazan) . 214

Trke Szlklerde Bat Kkenli oklu Yazml Szckler (BOZ Erdoan) 223

Trkiye Trkesi Azlarnda nsan Ad ve Cinsleriyle lgili Yaplar (BOZKAPLAN erif Ali ) ... 238

Trkedeki Yabanc Kelimelerin Anlam letimi Asndan Deerlendirilmesi (CANBULAT Tuncay) . 248

Kktcde Okul ncesi ocuklarn Dil Kazanmlarnda Masallarn Deerlendirilmesi

(CHANGR Yurdal) ... 253

retmen Adaylarnn Tartmac Metin Yazma Becerilerinin eitli Deikenler Asndan

Deerlendirilmesi (COKUN Eyyup; TRYAK Esra Nur) .. 263

Trke Eitiminde iir Ezgilendirme (COKUN Mustafa Volkan; IBIK Safiye ) 273

Tarihsel Derlem Kavram ve Eski Trke ve Karahanl Trkesinin Tarihsel Derlemi Projesi

(ETN Engin; ZKAN Blent)... 282

Esnek Yapl Deyimler zerine (ETNKAYA Bayram) 290

Bilim, Dnce ve Edebiyatn Filolojik Kava: Trke erh Gelenei (DALAR

Abdlkadir) . 295

Trkede zel Adlarn Sfat Olarak Kullanlmas ve Unvan Gruplar zerine (DEMR Celal).. 304

Yabanclara Trke retiminde levsel Kavramsal Yaklama Ynelik Uygulamalar (DENZ Kemalettin; UYSAL Baak ) .... 310

Aksaray Aznda Grlen Deyimler zerine Bir Deerlendirme (DOAN Muammer) 319

XIX. Yzylda Kaleme Alnm Bir Mneat Kitab: n-y Cedit (DOAN aban).. 327

randa Trkenin Bugnk Durumu Gereksinimler ve Yaklamlar (EBAD Gheis Ayaz) .... 336

ada Azerbaycan Romanlarnn Dili ve Ortak Trke Problemi (EL AYDI Ahmed Sami) 339


VIII

Japonyada Trkenin retimi ve Aratrlmas Meseleleri (ELTAZAROVJuliboy) . 345

Yaz Dili-Konuma Dili likisi ve Konuma Eitimi (EMNOLU Emin) ... 353

Trkenin Sz Varlnda Renk Adlarnn Zenginlii (EMNOLU Hatice) 360

Trkenin Sz Varlnn Tespitinde air ve Yazar Szlkleri (ERGZEL Mehdi ) 369

Metin Elolunun iirlerinde Mizah Dili Olarak Trke (FEDA zlem) 374

Trkenin ekilmeye Direndii Bir Vatan: Bosna-Hersek (GEER Gen Osman) .. 384

Ali ir Nevde Farsa Tepkisi (GEN lhan) ... 392

Yeni Yaklamlar Inda Trke retiminde Divan iirinin Etkisi(GEN lhan; KIYAK

zgr) ..... 396

Cumhuriyet Dnemi Dil Tartmalarnn Sosyolengistik Adan Deerlendirilmesi

(GNLAL Yasemin ZCAN)... 403

Trk Dnyasnda Ortak Trk Kodlama Sistemi (Alfabesi) Hakknda (GLSEVN Grer ).. 413

Trkenin Sz Varl (GNER Mukadder) 416

Thomas Vaughann A GRAMMAR OF TURKISH LANGUAGE Kitabna Gre 17. Yzyl

Osmanl Trkesi Ses Bilgisi (GNE smail Teoman) . 420

Trkede mek Fiili Hakknda (GNE Sezai) 429

Tatar Trkesinde ve Trkiye Trkesinde Fiil Tmcelerinde Durum Bildirme (GNEY

Fatma ahan) . 434

Bat Kkenli Szcklerin Yazm zerine Bir alma (GVEN Ahmet Zeki) ... 444

Trke Eitimi Asndan Okul Szlkleri (GZEL Abdurrahman; KARADA zay) 449

Trke retmenlii Blmlerinin Akademik Yapsna likin Bir Deerlendirme

(GZEL Abdurrahman; KURUDAYIOLU Mehmet; TZEL Sait ) 457

ada Trk Dillerinde C ve Kavuuk nszlerinin Diyalekt Variyantlar (HACYEVA Galiba ) . 466

Babrnamedeki Trke Kkenli ahs simleri (HACYEVA Gzeliye ) .... 474

Trke retiminde Divan iirinden Yararlanma (HAKSEVER brahim) . 477

Msrda Trke (HAMMAM Sabri) . 486

ada Dnemlerde Trk Halklarnn Edebi likilerinde Trkiye Trkesi (HAIMOVA Terane) .. 488

Alim -Yazar Yusuf Vezir emen Zeminli ve Ana Dilimiz Trkce (HMMETLI elale Ana).. 495

Emin Abid'in Ortak Trkenin Gelimesinde Rol (HSEYNOLU Ali amil) .. 498

Trkiye Trkesi Konuma Dilinde Deien Eilimler (LKER Aye) .. 503


IX

Nef Divan'nda ehnme Kaynakl Mitolojik ahslarn Sylem Zenginliinin Dile Etkisi

(NCE mer ) ... 506

Trkede Kalp, Gnl, Yrek Somatik Kelimeleri eren Deyimler (KAARAVA Nana) 516

Trke Yabanc Dill Olarak retimi; Trkede Zaman Kiplerin Anlam (KADIU Spartak ) ... 519

Trke retiminde Edebi Eserin Yeri (KAHRAMAN Mehmet) 526

Birleik Szck m Szck bei mi? (KAHRAMAN Tahir) 531

Grcistann Tsalka (Parmaksz) Rayonunda Yaayan Farkl Etniklerin Ortak Dili: Trke

(KALAYCI nal) 536

Eski Trkler ve Yeni Fars Dili (KAMOLIDDIN amsiddin) ... 545

retmen Klavuz Kitaplarndaki Dil Bilgisi Etkinliklerinin Trke retimi Dil Bilgisi

Amalarn Gerekletirmesi Bakmndan Deerlendirilmesi (KARAKA zge) 552

Kltrel Deiime Bal Olarak fadelerin Maceras (KARAKSE Saadet) ... 560

Trke retiminde Kullanlan Metinlerin Yllara Gre Deerlendirilmesi (KARAKU

Neslihan) .. 570

Yabanclara Trkenin retiminde Mustafa Kutlu Hikyesinin Yeri (KASIMOVA Lale) .. 578

Dilin Kullanm Asndan mer Seyfettinde Mizah (KAYGISIZ Cemile) 585

Trke renen Yabanc rencilerin Eilimleri ve Ders Planlama Sreci (KECHROTS

Ceyda ARSLAN; ERDEM Bilgen) .. 593

Dil Bilgisi retiminde niversitenin Yeri zerine (KERMOLU Caner) . 602

Yabanc rencilere Bakurt Dilinde Diyalog Kurmaya retme Hedefleri ve Amalar (KHABIBULLINA Zuleyha) ... 609

Trke Dersi ve Sosyal Bilgiler Dersi retim Programlarnda Deerler Eitiminin Karlatrmal Olarak ncelenmesi (KILIN Aziz; AKYOL ebnem GRLER) 611

Dilim Seni Dilim Dilim Yerim(KIRILMI lknur TATAR ) ... 619

Afi, lan, Duyuru, Yeri Adlar ve Tabelalarda Trkenin Kullanmnda Grlen Yazm Hatalar zerine Bir Aratrma (KO Rait) . 627

Trke ve Trk Kltr Dersleri in Uzaktaki Yaknlarmz Projesi Kapsamnda Hazrlanan

retim Materyallerinin (6-7. Snflar) Trke retimi ve Kltr Aktarm erevesinde Deerlendirilmesi (KORKMAZ Betl) .. 635

Trkenin Mslman Kafkasyasnda letiim Arac Olarak Rol (LATFOVA Elvira M.)... 645

Fuzulinin Trke Divannda imdiki Zamann Kullanm (MAHMUDOVA Aynura)... 653

ada Trkenin Ortak Dil Olma Srecinde Trk ve Azerbaycan Dillerinde Treme 658


X

Kelimelerin Gncel Sorunlar (MAHMUDOVA Gatibe) .

Farsa Bilimsel Eserlerde Trkenin zlerine Dair (X-Xv Yzyllar) (MAMEDOVA Nazile) 663

Safevilerin Devlet Yneticiliinde Trk Dili(MEMMEDOVA Arzu) . 667

Trkiye ve Azerbaycan Trkesinde Yardmc Fiiller (MRZELYEVA Mehebbet;

HSEYNOVA Trkan 674

Trkenin Balkan Dillerindeki Rol ve Gc (MORNA rfan) ... 682

Rus Dilli Talebelere Trk Dilinin retilmesinde Mukayeseli Metodun Rol (MUSAYEVA

Fidane) .. 690

Krgz Trkesinde Rusa Unsurlar (NURAHMETOVA Tatyana) .... 693

Eston rencilerin Trke Ediniminde Karlatklar Temel Zorluklar (OSSIPTUK nna)....... 701

lkretim (6. , 7. ve 8. Snflar) Trke retiminde Karlalan Dilbilgisi Sorunlar

(ZAKAYDIN Olcay Gntl) .. 706

Yeni Bir an Kz Destan m? Hazar Ellezi" ( ZDEMR Pnar) .... 710

iirin Okul ncesi Dnem ocuklarnn Dil Edinmesindeki Yeri (ZDEN Mehtap; GNE

Meltem) . 715

Nermi Uygurun Denemelerindeki Trke (ZER Mehmet) 722

Hakas Trkesindeki Kavram ve Gramer evirileri (ZEREN Mehmet) 727

Divanu Lugatit-Trk Arap Szlkl Asndan Deerlendirme (ZTRK Faruk).. 737

Trkede Anadil Tartmalar zerinde Bir Deerlendirme (ZTRK Nurettin) ... 747

Trkede Sz Varl zerine Yaplan Aratrmalara Dair Bir Deerlendirme (PLAV

Salim).................................................................................................................................................................................................. 754

adaln Yeni arlar Balamnda Trke (RZAYEVA Roida) .. 761

Avustralyada Trke ve Trk Edebiyat zerine Baz Tespitler (SALAM Feyyaz) ... 766

Saha Trkesinde nanlara Bal Kimlikleri ve Trenleri Karlayan Kelimeler(SALAM

Mehtap SOLAK ) 769

Anadolu ve Trkmen Sahas Edebiyatlarnda Mert ve Namert Kavramlar zerine Bir

Deerlendirme (SALAM Soner) . 779

Avrupa Dil Pasaportu ve Trke retimi (SAKALLI Erol) 785

Yabanclara Trke retiminde Video (SAMATOVA Anipa) .. 789

Trkede Birim ve l Gsterme(SARICA Bedri) ... 793

Trke ve Hint- Avrupa Dillerinde Evrensel Biimbirimler (SARICA Mustafa) . 801

Nesneleri Adlandrmada ocuk Dili rnei (SARICA Nurten) .. 810


XI

Japonya ve Trkiye Arasndaki Kltr Kprleri: Dil, Turizm ve nsani likiler (SHNDO

Satomi) ... 817

Kadnlarn Trk Dilinin Sz Varlna Katks (SAVRAN Hlya) ... 821

Argoda -c Eki zerine Bir nceleme (SIRTI Ezgi) ... 826

Amasya Merkez Az (SLAHR Ebru) .. 833

Dilsizleme Sebebi ve Dilsizlemenin Engeli: Medya (SNMEZLER zge) .. 842

Ana Dili Arnavuta Olanlara Trke sim ekimlerinin retilmesinde Yaanan Baz

Glkler (SLEVS sa) .. 847

Refik Halit Karayn Memleket Hikyeleri ve Gurbet Hikyelerinde Atasz ve

Deyimler (TEKAN Keziban; ELK Gamze) . 851

Ana Dili Trke Olmayanlara Trke retiminde Bilgilendirme ve Alkanlk (TERZ Mehmet) 860

Trkede Fiilimsi Kategorisine Bal Sfat-Fiillerin Bir Szlk Maddesi Olarak Ele Aln (TOPU idem) ... 862

retmen Adaylarnn Noktalama aretlerini Kullanabilirlik Dzeyleri (TOPUOLU

Fulya) ......... 871

lk slami Metinlerde Sinonim Alntlar ve Trkede Alnt Katmanlar zerine Deerlendirmeler (TOPRAK Funda) .. 877

Bibliyoterapi ve Trke Eitimi (TOPUZKANAMI Ersoy; UYSAL Baak) ... 884

Bknin Bir Gazeli zerinde Trkenin Kullanm Deerlerinin Tespiti (TRE Emre) .. 891

Trke retiminde Edeb Metinlerin Yeri ve nemi (TUNCER Hseyin) ... 901

Trk Dilinin Sz Diziminde Yer dnlemesi (TURAN Zikri) .. 908

Bir 16. Yzyl Anadolu Metninin Dili (TRK Vahit) .. 915

Trke Ders Kitaplarndaki Grsel- Soru likisinin levsellik Dzeyi (ULUTA Mustafa) 919

Trkiye Trkesi Azlarnn Trkenin Sz Varlna Anlamsal Ynden Salayaca

Katklar: Gelmek rnei (UYSAL dris Nebi) ... 929

lkretim Okullarnda Dzenlenen Kitap Okuma Saatlerine likin retmen Grleri: Bir

Durum almas, Sincan lesi rnei (UYSAL Pnar KANIK) .. 935

rencilerin Yazl Metne likin erik Oluturma Yeterlii (LPER Hakan) 944

Evliya elebi Seyahatnamesindeki Glb Aa Hikyesine Metinler Aras Bir Bak (NL

Osman) .. 952

Gazeli Trk-i Basit'le Yeniden Yazmak (ST Sibel) ... 958

Sanatl Nesir Metinlerinin retiminde Trkenin zini Srmek(YALINKAYA ERFE). 967


XII

Yangn-Erdoan-Erdoan Fonolojik Farkndalk lei (YANGIN Banu; ERDOAN zge; ERDOAN Tolga ) .... 971

Emrah Kolunda Yer Alan klarda Sz Varl (YARDIMCI Mehmet) .. 978

Atabey, Senirkent ve Eirdir Azlarndaki Dn, Adetler ve Yemek Adlar (YAYLAAN Nilay) ... 987

Yabanclara Trke retiminde Ebubekir Kn Modeli (YAZAR lyas) . 992

Biliim Teknolojileri Inda Trke ve Edebiyat retimi (YAZAR lyas; Orhan KAPLAN).. 998

Mizah Metinlerde ve Karikatr Yazlarnda Trkenin Kullanm (Karikatr Dergisi rnei)

(YAZAR Sevtap) .. 1006

niversitelerde Okutulan Trk Dili Dersinin lerlii zerine (YEKBA Hakan) . 1012

anakkale/Troia-Assos-Gelibolu ve Trke (YILDIZ Bayram) 1021

Halkn Dile Katksna rnek Olarak Trkede Kelime Yapmann Alternatif Yollar (YILDIZ Hseyin) .. 1026

Trke Dil Bilgisi retiminde Yaygn Yanllklar: nsz Tremesi ve nl Dmesi

zerine (YILDIZ Osman) .. 1033

retmenlerin Etkili retim-Eitim Srecinde Trkeyi Kullanabilme Becerileri (YILMAN Mustafa) ... 1043

Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinden niversitemize Gelen rencilerin Trke retiminde Karlatklar Sorunlar (YILMAZ Mehmet) .. 1047

Keklik Romannn Sz Varl ile lgili Tespitler (YORULMAZ Merve) . 1053

Bamszlktan Sonra zbek Dili (YUSUF Berdak) . 1059

Hayvan Masallarnn Trke Eitiminde Atasz renimine Katks (ZENGN Elif) .. 1066

Sempozyumdan Yansmalar....................................................... 1072


XIII

KURULLAR

ONUR KURULU

Prof. Dr. Mustafa SEN Cumhurbakanl Genel Sekreteri

Prof. Dr. Mehmet FZN Dokuz Eyll niversitesi Rektr

DANIMA KURULU

Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kurumu Bakan

Prof. Dr. kr Haluk AKALIN Trk Dil Kurumu Bakan

Prof. Dr. Abdurrahman GZEL Bakent niversitesi

Prof. Dr. Mustafa TOPRAK Buca Eitim Fakltesi Dekan

Prof. Dr. Fikret TRKMEN E.. Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Mdr

DZENLEME KURULU

Prof. Dr. erif Ali BOZKAPLAN Buca Eitim Fakltesi Ortaretim Sosyal Al. Et. Blm Bakan

Prof. Dr. lhan GEN Buca Eitim Fakltesi Dekan Yardmcs

Prof. Dr. V. Doan GNAY DE Dil Eitimi Aratrma ve Uygulama Merkezi Mdr

Yrd. Do. Dr. Sabahattin AIN Buca Eitim Fak. Trk Dili ve Edebiyat Et. Anabilim Dal Bakan

Yrd. Do. Dr. Mehmet YARDIMCI Buca Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm Bakan

Yrd. Do. Dr. Hseyin TUNCER Buca Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm

Yrd. Do. Dr. lyas YAZAR Buca Eitim Fakltesi Snf retmenlii Eitimi Anabilim Dal

Yrd. Do. Dr. Mehmet ZER Buca Eitim Fakltesi Snf retmenlii Eitimi Anabilim Dal

Yrd. Do. Dr. zlem FEDA Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Anabilim Dal

r. Gr. Yusuf YANARTA Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Anabilim Dal

SEKRETERYA

Yrd. Do. Dr. lyas YAZAR Buca Eitim Fakltesi Snf retmenlii Eitimi Anabilim Dal

Yrd. Do. Dr. zlem FEDA Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Anabilim Dal

r. Gr. Yusuf YANARTA Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Anabilim Dal

BLM KURULU (Unvan ve Soyad Alfabetik)

Prof. Dr. Mustafa ARGUNAH Erciyes niversitesi

Prof. Dr. Mehmet AYDIN Ondokuz Mays niversitesi

Prof. Dr. Erdoan BOZ Osmangazi niversitesi

Prof. Dr. Uwe BLESING Hollanda

Prof. Dr. Ahmet BURAN Frat niversitesi

Prof. Dr. Firidun CELLOV Azerbaycan

Prof. Dr. M.Volkan COKUN Mula niversitesi

Prof. Dr. Robert DANKOFF Amerika Birleik Devletleri

Prof. Dr. Nurettin DEMR Bakent niversitesi

Prof. Dr. Hayati DEVEL stanbul Kltr niversitesi


XIV

Prof. Dr. Muhammet Nur DOAN stanbul niversitesi

Prof. Dr. Musa DUMAN stanbul niversitesi

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN Gazi niversitesi

Prof. Dr. Marcel ERDAL Almanya

Prof. Dr. Mehdi ERGZEL Sakarya niversitesi

Prof. Dr. Metin EKC Ege niversitesi

Prof. Dr. Rza FLZOK Ege niversitesi

Prof. Dr. Fazl GKEK Ege niversitesi

Prof. Dr. Tuncer GLENSOY Emekli retim yesi

Prof. Dr. Grer GLSEVN Ege niversitesi

Prof. Dr. V. Doan GNAY Dokuz Eyll niversitesi

Prof. Dr. Abdurrahman GZEL Bakent niversitesi

Prof. Dr. Aye LKER Celal Bayar niversitesi

Prof. Dr. Mustafa S. KAALN Marmara niversitesi

Prof. Dr. Mahmut KAPLAN Celal Bayar niversitesi

Prof. Dr. Leyla KARAHAN Gazi niversitesi

Prof. Dr. Metin KARARS Beykent niversitesi

Prof. Dr. mer KARPUZ Pamukkale niversitesi

Prof. Dr. Zeki KAYMAZ Ege niversitesi

Prof. Dr. Atabey KILI Erciyes niversitesi

Prof. Dr. Hyo Jung KIM Gney Kore

Prof. Dr. Fatih KRCOLU Gazi niversitesi

Prof.Dr. rfan MORNA Kosova

Prof. Dr. Emine Grsoy NASKAL Marmara niversitesi

Prof. Dr. Mustafa NER Ege niversitesi

Prof. Dr. Mustafa ZKAN stanbul niversitesi

Prof. Dr. Nevzat ZKAN Erciyes niversitesi

Prof. Dr. smail PARLATIR Emekli retim yesi

Prof.Dr. Myrat PENJYEW Trkmenistan

Prof. Dr. Nazm H. POLAT Gazi niversitesi

Prof. Dr. Mukim SAIR Erzincan niversitesi

Prof. Dr. O. Fikri SERTKAYA stanbul niversitesi

Prof. Dr. Vagif SULTANLI Azerbaycan

Prof. Dr. Hatice AHN Uluda niversitesi

Prof. Dr. Recep TOPARLI Cumhuriyet niversitesi

Prof. Dr. Zikri TURAN Sakarya niversitesi

Prof. Dr. Vahit TRK Sakarya niversitesi

Prof.Dr. Layli UKUBAYEVA Krgzistan

Prof. Dr. oban ULUHAN Irak

Prof. Dr. Halil brahim USTA Ankara niversitesi


XV

Prof. Dr. Dimitri VASILIEV Rusya

Prof. Dr. Muhammet YELTEN Arel niversitesi

Prof. Dr. Osman YILDIZ Sleyman Demirel niversitesi

Prof. Dr. Kemal YCE Onsekiz Mart niversitesi

Prof. Dr. Bilal YCEL Cumhuriyet niversitesi

Prof. Dr. Hamza ZLFKAR Emekli retim yesi

Do. Dr. Oktay AHMED Makedonya

Do. Dr. Ahmet AKATA Kocatepe niversitesi

Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ Erzurum niversitesi

Do. Dr. Nesrin BAYRAKTAR Onsekiz Mart niversitesi

Do. Dr. Celal DEMR Kocatepe niversitesi

Do. Dr. Mehmet Dursun ERDEM Erzincan niversitesi

Do. Dr. Bilgehan A. GKDA Krkkale niversitesi

Do. Dr. Ahmet GNEN Trakya niversitesi

Do.Dr. Zuhal KLTRAL Gazi niversitesi

Do.Dr. Shoira USMANOVA Gney Kore

Do.Dr. Cabbar UENKUL zbekistan

Do.Dr. Erturul YAMAN Gazi niversitesi


XVI


XVII


XVIII


XIX

M. Cahit KIRA

zmir Valisi

Sayn,

Yurtiinden ve Yurtdndan gelen Saygdeer Bilim nsanlarmz,

Hocalarmz,

Hanmefendiler,

Beyefendiler,

Deerli Basn Mensuplar,

Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Ana Bilim

Dal tarafndan dzenlenen III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu mnasebetiyle bir

araya gelmi bulunuyoruz.

Gnmz dnyasnda yaanan kreselleme srecinde Trkenin tantlmas, sorunlarnn ele alnmas, eitimine ilikin teorik ve uygulamal almalarn bilimsel yntemlerle ele alnmas

amacyla dzenlenen bu Sempozyuma katlmaktan, bu vesileyle aranzda bulunmaktan byk bir

memnuniyet duyduumu ifade etmek istiyorum.

ncellikle bu amala lkemize, ilimize gelen saygdeer konuklarmza tekrar ho

geldiniz diyor sizleri sevgi ve sayglarmla selamlyorum.

Dnya dili olarak; bilim, kltr ve sanat dili olarak Trke konularnda, Trkenin hem

anadili olarak hem de yabanc dil olarak retimi konularnda ve Trke ile alakal dier konularda

bildirilerin sunulaca Sempozyumun baarl ve verimli gemesini diliyorum.

Sempozyum mnasebetiyle konu ile alakal bilgi birikimlerini bizlerle paylaacak saygdeer

bilim insanlarmza ve konunun uzmanlarna kranlarm sunuyorum.

Dokuz Eyll niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve

Edebiyat Eitimi Ana Bilim Dalnn deerli ynetici ve alanlar bata olmak zere

Sempozyumu organize eden ve organizasyonda emei geenlere teekkr ediyorum.

Saygdeer Hanmefendiler, Beyefendiler,

Bildiiniz gibi iletiim; duygu, dnce, bilgi, haber ve becerilerin alverii, aktarm ve

paylam olarak tanmlanmaktadr.

letiim bu fonksiyonellii ile bir milleti birletiren, dier milletler arasnda ayakta tutan, ona

canlln, srekliliini veren temel unsurlardan biri olarak da bilinmektedir.

Dil ise iletiimin en temel arac, bu paylamn en canl esidir.

Kltrn nesilden nesile aktarlmas, dier milletlere tesir etmesi, yaamas ve gelimesi dil sayesinde mmkn olabilmektedir.

Bu nedenle dil bir milletin kimliidir. O milletin tarihinde meydana gelen madd ve manev

deerlerin anlatm aracdr.

Var olduumuz dnyay anlama, anlatma, evreyi, toplumu ve toplumun gelitirdii kltrel

birikimi anlamlandrma ise anadil vastasyla gereklemektedir.


XX

Kiinin hayatnda ilk rendii, kendisini btnyle ifade edebildii ve kimlikletirebildii

dil olan ana dil; milletleri meydana getiren unsurlarn banda gelmekte, ayn zamanda kltrn

olumas ve yaamasnda da en byk grevler stlenmektedir.

Cemil MERin de ifade ettii gibi, kamus bir milletin namusudur.

Bizler; yaklak 8500 yllk bir tarihe sahip, bugn dnyada konuulan 4000 dil arasnda en

fazla konuulan 7. dil olma zelliine haiz ve 220 milyondan fazla insann konutuu bir ana dile,

Trkeye sahip olmann hakl gururunu tayoruz.

Bu gurur ayn zamanda; milli birlik ve beraberliimizin temel unsurlarndan biri olan

Trkenin kurallarna uygun kullanlmas, gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas konusunda bizlere

nemli sorumluluklar da yklemektedir.

Trkenin zenginlemesi, kullanmna gsterilecek zen ve duyarllk ile salanabilir.

Dili, doru ve gzel konumamzn ncelikle okullarda retilmesi gerekmektedir.

Ancak, yazl ve grsel medyann da dilde iyi veya kt alkanlklar oluturmada nemli rol

oynadklarn hepimiz biliyoruz.

Bu nedenle basnmzn sorumluluklarnn bilinciyle, dil kullanmna zen gstermesi, dil

yanllarndan saknmas gerekmektedir.

Yaplan yanllarn sreklilik kazanmas, bireylerin zamanla bu yanllar doru gibi

alglayarak kullanmasna yol amakta, dilin zne zarar vermektedir.

zellikle kk yalardan balayarak, Trkenin anlatm gc, ataszleri ve

deyimlerle zenginleen renkli ynlerinin retilmesi, klasik ve ada Trk yaznnn

yetkin yaptlarnn okutulmas ocuklarmzn szck daarcnn gelimesine katkda

bulunacaktr.

Saygdeer Hanmefendiler, Beyefendiler,

Bildiiniz gibi bilimsel ve teknolojik alanlar ile sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel

alanlarda hzl gelimelerin yaand gnmz dnyasn daha yaabilir klmak adna

farkl kltrlere, farkl dinlere mensup toplumlar arasnda kltrel ortaklk, kltrleraras

ve dinler aras diyalog tesisine ynelik araylarn younlat bir sreten geiyoruz.

Bu srete ortak karlara dayal, kapsamlar farkl eitli birliktelikler

oluturulmakta, karlkl etkileimlerin artrlmasna nem verilmektedir.

Avrasya corafyasnda farkl noktalara dalm Trk Devlet ve Topluluklarnn da;

dnyann en kkl tarihsel gemie sahip milletlerinden biri olan Yce Trk Milletinin de; bu

gelimelere kaytsz kalmamas, birlikteliini pekitirecek i dinamiklerini daha da zenginletirmesi

byk nem tamaktadr.

Bunlarn banda da dilimiz, ortak kltrmz, zengin kltrel deerlerimiz gelmektedir.

Zira kltr; bireylerin geliiminde ve kimliini, benliini gelitirmesinde en nemli dsal

aralardan biri; milletleri birbirine balayan en salam ba olarak grlmektedir.

Kltr ayn zamanda, toplumu oluturan bireylerin birbirleriyle olan ban, toplumlarn

birbirleriyle olan ilikilerini glendirebilecek bir zemin olarak da deerlendirilmektedir.


XXI

Bu anlamda kltr her toplumun iinde kendine zg yollarla gelise bile bir toplumu toplum

yapan temel deerleri iermektedir.

Kltrn birletirici gcnn, salt karlara dayal ekonomik ilikilerden daha fazla olduu

bilinmektedir.

Bu bakmdan dil, edebiyat, tarih gibi kltrel bileenlerimizin Trk Dnyasn gelecee

tayacak en salam dinamikler olarak deerlendirmemiz gerekmektedir.

Biliyoruz ki kltrmz; kltrel deerlerimiz bizleri bugnlere getiren, yce Trk

Milletinin anl varoluunun en nemli faktrleridir.

Orta Asya'dan Balkanlara uzanan geni bir corafyada yaamamza ve farkl inan ve

dncelere sahip olmamza ramen kltrmzn i dinamiklerini koruduumuz,

koruyabildiimiz iin bir btnn paralar olarak kalabilmiiz.

Kardelik balarmzn tarih ve kltr temeli zerinde daha da gelitirilmesi Trk Dnyasnn

ortak ama ve hedefi olmaldr.

Bununla birlikte, Trk Dnyasnn ortak dil, kltr ve tarih paydanda yarataca g birlii

ve paylam Balkanlardan in Seddine kadar geni bir corafyada, barn, demokrasi kltrnn, hogr ortamnn, huzurun, kardeliin gelimesine ok eyler katacan dnyorum.

Bu duygu ve dncelerle szlerimi tamamlarken bata Dokuz Eyll niversitesi Buca

Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Ana Bilim Dalnn deerli ynetici ve alanlar

olmak zere, bu organizasyonun gerekletirilmesinde emei geen btn kii ve kurululara

huzurunuzda teekkr ediyorum.

Hepinizi bir kez daha sevgi ve sayg ile selamlyorum.


XXII

Prof. Dr. Mehmet FZN

Dokuz Eyll niversitesi Rektr

Sayn Valim,

Sempozyumun dzenlenmesine katkda bulunan Trk Dil Kurumu, TKA (Trkiye birlii

ve Kalknma daresi) ve Yunus Emre Vakfnn Deerli Bakanlar,

Deerli Akademisyenler,

Sevgili renciler,

Deerli Basn Mensuplar

Saygdeer Konuklar,

Bilindii zere bir iaretler sistemi olan dil, ayn toplulukta yaayan veya ayn milletten olan

insanlarn anlaabilmelerini salayan en gelimi iletiim aracdr. Kayna ok eskilere dayanr ve

kendine has kurallar vardr. Dil, toplumun ortaklaa meydana getirdii ve kulland canl bir

varlk, sosyal bir kurumdur. Bu canl varlk, sosyal kurum; tarih iinde trl nedenlerle toplumlarn

birbirleri ile kurduklar (ticar, siyas, asker, bilimsel, kltrel) ilikilerle serpilir, glenir ve

dnyann her kesine bir izini brakr. Bu izler, kimi zaman devasa bir eser olur, kimi zaman

bilimsel bir terim, kavram, adlandrma, sembol olarak yaylr.

Adeta bir canl varl andran dilin bir de psikolojik boyutu vardr. nk bir milleti ayakta

tutan, onun varln ve devamn salayan, bir millete ait olma hazzn veren dinamiklerin banda

dil gelmektedir. Bu sebeple dil, bir milleti yaratt gibi, bireylerini birbirine yaklatrarak onlar

arasnda birlik de salar. Bu adan bakldnda millet hayatndaki yeri ok nemlidir. Grlyor

ki dil, ortak uurun ortaya kmasna hizmet eder. Atatrkn aada alntlayacam szleri, bu

uuru yanstmas asndan kymetlidir:

Trkiye Cumhuriyetini kuran; Trk halk, Trk milletidir. Trk milleti demek, Trk dili

demektir. Trk dili Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti, geirdii nihayetsiz

felketler iinde ahlknn, ananelerinin, hatralarnn, menfaatlerinin, ksacas, bugn kendi

milliyetini yapan her eyinin dili sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili, Trk

milletinin kalbidir, zihnidir.

iirlerinde dil konusundaki hassalyla bilinen nl air Yahya Kemal'in dedii gibi "Bu dil

azmzda annemizin st gibidir Ana st nasl kutsalsa, ba tac edilirse, dil de ba tac edilmeli,

konua ve yaz dilinde kullanlrken bilinli olunmaldr.

Dil, kelimeleriyle ayn zamanda bir milletin; yaay tarznn da ifadesidir. ''Dil bir ulusun

aynasdr. Bu aynaya baktmzda orada kendimizin en gerek yanksn buluruz.'' diyen Alman

airi Schiller ile ''Dil aralarn aracdr. Dil olmadan hibir bilgiyi kullanmak, onu bakalar iin

yararl klmak olas deildir diyen John Dewey, dilin ilevlerini farkl toplum ve yzyllardan

seslendirmilerdir. nk dil, bir milletin, kltrn ve sanatn her kolunda, bilimde, felsefede,


XXIII

siyasette ve sosyal yaamda geldii noktay, trettii kelimelerle dnyaya haykrma vastasdr.

rnein, Alaturka kavram, bir Trk tarznn, zevkinin gelenek, grenek, tre ve hayatnn

dnyadaki dillere, kltrlere ne ekilde yansdnn ifadesidir.

Yine bugn istesek de istemesek de hayatmza giren Facebook, Twitter gibi kavramlar,

bir yandan internetin dnyay nasl kk bir ky haline getirdiini, bilgiyi, iletiimi dnyann tm

noktalarna nasl paylatrdn gzler nne sererken bir yandan da bilgiyi, teknolojiyi retenlerin

o teknolojiye ad verme, bu adlar tm dnyaya yayma ansna sahip olduklarnn tipik bir

gstergesidir. Ayn ekilde, Yunanca cce anlamna gelen ve herhangi bir lnn milyarda

birini gsteren nano kavram, teknolojinin hzla gelimesi, trl deney ve aratrmalar yapan

bilim dnyasnn geldii mesafe ile dil dnyasna nano-teknoloji gibi yeni kavramlar hediye

etmitir. Bilim dnyasnda yerini bulan kavram ve adlandrmalar, sosyal yaamda giderek ilikileri

de mikrolaan insann dnyasna da girmitir.

Siz Deerli Akademisyenlerin Sempozyum sresince yaptnz aratrmalarda deineceiniz

gibi, kullanm asndan dnyadaki be byk dilden biri olan Trkenin, tarih boyunca

Bulgarcadan inceye, Ermeniceden, Finceye, Yunancadan, Srpaya, Macarca ve

Romenceden, Farsa, Arapa, Urduca ve Rusaya kadar yaylan geni bir etki alan olmutur. Bu

etkiler, siyas, ticar, kltrel ilikiler sebebiyle farkl dillerin sz varlklarn, (deyimlerini,

isimlerini) etkilemi; hem Trke bu dillerden kelimeler alm hem de kelimeleriyle yaam

biimini onlara aktarmtr.

Saygdeer Katlmclar, Mevlna, Gnl ve sz bir olmayan kiinin yz dili bile olsa, o

gene dilsiz saylr der. zbekistandan Krgzistana, Kazakistana, ngiltereden, Azerbaycana,

Kosovadan Arnavutluka, ine ve Japonyaya, Estonyadan Grcistana ve Trkiyenin her

yanndaki niversitelere kadar dnyann birok lkesinden bu sempozyuma gelerek katk salayan

siz deerli konuklarmzn gnlnzn ve sznzn birlii ile ayn dili konumak ve tartmak

iin burada olmanzdan dolay duyduum sevinci ifade etmek istiyor, sizlere tekrar ho geldiniz

diyorum.

Ayrca Trkenin edeb eserleriyle farkl corafya ve alardan nasl szlerek bugnlere

geldiinin de yanstlaca; bir dnya dili olarak retimi konusunda izlenecek yntemlerin, yeni

aratrmalarn, tecrbelerin paylalaca bu sempozyumun amacna ulaacana inanyorum. Bu

vesile ile niversitemizde ev sahiplii yapmaktan kvan duyduum III. Uluslar aras Dnya Dili

Trke Sempozyumunu dzenleyen bata Buca Eitim Fakltesi Dekanlna, Orta retim

Sosyal Alanlar Eitimi Blm Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dalna ve rencilerine teekkr

ediyorum.


XXIV

Prof. Dr. Mustafa TOPRAK

Buca Eitim Fakltesi Dekan

Sayn Valim,

Sayn Rektrm,

Sempozyumun dzenlenmesine katkda bulunan Trk Dil Kurumu, TKA (Trkiye birlii

ve Kalknma daresi) ve Yunus Emre Vakfnn Deerli Bakanlar,

Deerli Akademisyenler,

Sevgili renciler,

Deerli Basn Mensuplar

Saygdeer Konuklar,

Gzel Trkemizin dnyada hak ettii saygn bir yer gelmesi iin gerek lkemizde ve

gerekse dnyann bir ok lkesinde szel ve teorik boyutta aba gsteren Bilim insanlarn bir

araya getirmekten dolay ok mutluyum. Fakltemin Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dalnn

dzenlemi olduu III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumuna katldklar iin kendilerine

teekkrlerimi sunarm.

Dil zerine ok eyler sylenebilir elbette.. Ancak bu Sempozyum araclyla hedefimiz

Trkemizi dnyann eitli lkelerinde daha ok konuulan, yazlan, dnlen bir dil haline

getirmek istiyoruz. Kreselleen dnyada lkeler artk birbirleri ile her an iletiim ierisinde

olmaktadr. Bir lkenin dilinin dier milletler tarafndan renilmesi o lke iin de bir itibar

kaynadr. Srekli olarak dnyaya alan, d ticaret hacmini artran lkemiz artk kendi dilini de

yurt dnda retme hamlesini balatmtr. 1960l yllardan itibaren Avrupa lkelerine giden

iilerimiz sayesinde bugn Bat Avrupada be milyona yakn insann Trke konutuunu

biliyoruz. Dier ktalarda da Amerika, Avustralya bata olmak zere Trke konuan insanlarn

says ykselmektedir. zellikle Avrupa Birliinin ilikileri erevesinde Trke baz lkelerin

mfredat programna alnma aamasna gelmitir.

Esasen Atatrkn kltr sahasnda ok deer verdii iki konu vard: Tarih ve Dil. Bu

itibarla o, bu konulara bilimsel yaklam gstermek zere Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlarn,

ayrca Dil Tarih Corafya Fakltesini kurmutu. Gerekten de bu stratejik karar gnmz

dnyasnda yeniden anlam kazanmtr. u anda aramzda bulunan ve sempozyumumuza da madd

destekte bulunan devletimizin himayelerinde kurulan Yunus Emre Vakf Bakanl, Trk Kltr

Merkezleri aarak Trkeyi yurt dnda bilinli ve bilimsel olarak retmektedir.. Ayrca ok

sayda dernek, kltr merkezi, niversitelerdeki Trkoloji krsleri bu paralelde hizmet

vermektedir. Bu bakmdan Trkeyi reten btn kurum ve kurulular, bilim insanlar ok nemli

ve deerli bir faaliyeti yrtmektedir. Onlara kran borluyuz.

Deerli konuklar asl nemli bir husussa dikkat ekmek istiyorum:


XXV

Kreselleen dnyamzda binlerce bilimsel terim, iktisad ve felsef kavram, edeb imaj

arlkl olarak ngilizce olup dilimizde de srekli yer edinmektedir. nk her bilimsel bulu onu

bulan mucidin adlandrmas ile olmakta ve o dilin kelimesi olarak yaygnlamaktadr. Ayn ekilde

her iktisad kavram, her mzik bestesi, her film senaryosu, her moda bir sylem olarak gnlk

konuma dilimizde yerini almaktadr. Televizyon kanallarnda, internet ortamlarnda ve dier btn

medya organlarnda bu durumu yasaklamak, engellemek mmkn olamamaktadr. Her yeni bulu

ve kavram bizleri bir yandan sevindirirken bir yandan da kskandryor ve gpta ediyoruz. nk

her bulu, her beste, her moda onu bulann adyla anlyor.

Biz de niversitemizin Eitim Fakltesi olarak Trkeyi sadece konuulan bir dil olmas

dnda bilim, edebiyat, sanat, teknoloji dili olarak da grmek istiyoruz. Bu itibarla kimya fizik,

biyoloji alannda bilim dili olabilmesinin, roman, film, tiyatro gibi alanlarda edebiyat, dili

olabilmesinin yn ve yntemlerini bulmak istiyoruz. Bu sempozyum bu nedenlerden dolay ok

nemlidir. Eer bu soruna bir az da olsa katkmz olursa kvan duyacaz.

Bu vesile ile Sempozyumumuza terif eden devlet byklerimize, katlmc

akademisyenlerimize kranlarm sunuyorum. Emei geen btn mesai arkadalarm ve

rencilerimi tebrik ediyorum.


XXVI

Prof. Dr. A. Melek ZYETGN

Trk Dil Kurumu Bakan Yardmcs

Sayn Rektr,

Sayn Dekan

Deerli Konuklar ve

Sevgili renciler,

Sizleri saygyla selamlyorum. Trk Dil Kurumunu temsilen bu krsden sizlere

hitap ediyorum. Kurum Bakan sayn Prof. Dr. . Halk Akalnn bu toplant iin olan

baar ve iyi dileklerini de size ayrca ileterek konumama balamak istiyorum. Dokuz Eyll niversitesi, Buca Eitim Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Eitimi blm

tarafndan dzenlenen Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumunun bu sene ncs

yaplyor. Gelenekselleen bu Sempozyuma Trk Dil Kurumu olarak destek vermekten dolay memnuniyet duyduumuzu burada ifade etmek istiyorum.

Kkleri tarihin ok eski dnemlerine kadar uzanan, bin yl akn bir yazl tarihle

Asyadan Avrasyaya uzanan Trk dili bugn dnyada geni bir corafya parasnda

konuulmaktadr. Trk dili, hem tarih ak iinde dilin kendi doasndan kaynaklanan

deimeler hem de corafya, farkl sosyo-kltrel evrelerle iliki vb. d faktrlerle, btn dillerde olduu gibi bir yandan deimi, bir yandan da kollara, lehelere ayrlmtr.

Bugn olduka geni bir alana yaylm olan Trk lehelerinin byk bir ksm devlet dili,

yaz dili, edeb dil, edebiyat dili, vb. statsnde kullanlmaktadr. Yirmiyi akn lehesiyle birlikte dnya genelinde yaklak 220 milyon konuuru bulunan Trk dili, kkl tarih

gemii, sahip olduu zengin birikimiyle evrensel bir dil konumuna gelmitir. Trke,

dnya zerinde bilinen yaklak be bin dil arasnda en ok konuulan 7. dildir. Bugn iki

yz yirmi milyon civarnda konuura sahip olan Trke, Batda zellikle Avrupa lkelerinde anadili olarak konuulmas yannda, o lkelerin vatandalar tarafndan

yabanc dil olarak tercih edilmekte ve renilmek istenmektedir. Ayrca, Trk televizyon

kanallarnn birok lkede izlenebilir olmas, Trk eitim sisteminin yabanc lke

rencileri tarafndan tercih edilir nitelie ulam olmas, ERASMUS, SOCRATES vb.

deiim programlarnn yaygnlamas gibi nedenlerle Trke renmek isteyenlerin says

gittike artmaktadr.

Yine Avrupa Birlii Programlar dil eitliliini artrarak dil retim sistem ve

yaplarndaki geliimleri tevik etmektedir. Birlie ye lkelerin vatandalar kltrler

aras iletiimin salanmas iin dier dillerin yannda Trke renmeye

ynlendirilmektedir.

Bugn, Asya ve Avrupa'y birbirine balayan Anadolu corafyasnda ve civarnda

konuulan Trkiye Trkesinin ayn zamanda Dnyann birok lkesinde ikinci dil veya

yabanc dil statsnde de konuulduunu grmekteyiz. Trke, Trkiye'nin ekonomik,


XXVII

siyas ve kltrel alanlarda gsterdii gelimelerin bir sonucu olarak her geen gn daha

yaygn hle gelmeye balam ve ortak iletiim dili zellii kazanr olmutur. Trke, bu

btnletirici deeri ve etki alan dolaysyla uzunca bir sredir pekok yabanc lkede

retilmektedir. lkelerin Trk nfusunun younluuna ve isteme gore ortaretim kurumlarnda Trkenin retildii seksen yedi lke bulunmaktadr. Baz lkelerde

ortaretim kurumlarnda Trkenin retilmesinin yan sra zel kurslarda da talebe gre

Trke retilmektedir. Kurslarnda Trkenin retildii krk alt lke tespit edilmitir.

Kltrler ve diller aras ilikilerin byk bir hz kazand amzda Trkenin etki

alan her geen gn genilemekte; internet, televizyon ya da radyo gibi kitle iletiim

aralarnn salad imknlar sayesinde ise Trk dili dnyann drt bir tarafnda

dinlenebilir ve kullanlr olmaktadr. Dolaysyla Trkeye, Trke renmeye olan ilgi de

gn getike artmaktadr.

Bugn gerek Trkiyede gerekse dnyada Trkeyle ilgilenen temel kurumlarn banda kukusuz Trk Dil Kurumu gelmektedir. Bilindii gibi Trk dilinin z gzelliini ve zenginliini

ortaya karmak, onu dnya dilleri arasnda deerine yarar ykseklie eritirmek amacyla yce

Atatrkn talimat dorultusunda kurulan ve bugn 78. yln kutladmz Trk Dil Kurumu bu

ama dorultusunda zellikle son yllarda nemli atlmlar yapmtr. Trk Dil Kurumunun en

temel amalarndan biri Trkeyi bilim, kltr, edebiyat ve retim dili olarak gelitirmek, ilemek

ve yaygnlatrmaktr. Bu erevede Kurumumuzda yaplan faaliyetlerin banda da dzenli olarak

ulusal ve uluslararas kongre, seminer, bilgi leni (sempozyum) vb. bilimsel etkinlikler dzenlenmek, yurt ii ve yurt dnda yaplacak toplantlara katlmn salanarak bu tr etkinlikleri desteklemek gelmektedir. Trk Dil Kurumu, son yllarda yurt iinde birok niversiteyle ibirlii

iinde ortak bilimsel etkinlikler yapm; Trk Dili ve Edebiyat Blmlerinin gerekletirdikleri

etkinliklere eitli alanlarda destek vererek bu alandaki kurumsal desteini, katksn ortaya

koymutur. Yurt iinde verdii bu destei Trk Dil Kurumu, burada olduu gibi yurtdnda

dzenlenen ortak bilimsel etkinliklere de vermektedir. Bu anlamda ortaya koyduu kurumsal

destekle Trk Dil Kurumu, hem yurt iinde hem de yurt dnda Genel Trkolojinin merkezi olma

noktasnda nemli bir ilev grmekte, bu alanda zerine den sorumluluklar etkin bir ekilde

yapmaktadr.

nceki yllarda belirli sayda yelerle almalarn yrten Trk Dil Kurumu 2002

ylndan itibaren bnyesinde oluturduu bilimsel alma gruplaryla kurumsal bilgi retimini

gerekletirmi ve bu almalar yayna, bilimsel etkinliklere dnmeye balamtr. Bilimsel

alma gruplarndaki aratrmac says 117ye ulaan Trk Dil Kurumu, yalnzca dil bilimi ve dil

bilgisi ile deil hemen her bilim dalnda terimlerin Trkeletirilmesi, terim szlklerinin

hazrlanmas grevini yerine getirmektedir. Kurumsal bilgi retimiyle ortaya kan bilginin, verinin

ilenmesi ve saysallatrlp sanal ortama aktarlarak halkmzn, dnyann drt bir kesindeki

insanlarn, herkesin paylamna cretsiz sunulmas ilevi de yine Trk Dil Kurumu bnyesinde

kurulan ve bilgi ilemcilerden oluan kurullar araclyla gerekletirilmektedir.

Kurumumuz 2011 ylndan itibaren deien proje mevzuat erevesinde gerek kendi yrtecei proje almalaryla gerekse dardan sunulacak Trk dilinin eitli alanlarndaki

projelere verecei destekle bilimsel hayatn iinde giderek artan bir ivme ile yoluna devam

edecektir. Bu anlamda Trkoloji aratrmalarna Trk Dil Kurumunun gereken kurumsal desteini


XXVIII

verme konusunda etkin rol oynayacan ifade etmek istiyorum. zellikle tm Kamu kurumlarnda

olduu gibi gelecek be yllk dnemi tasarlayan Trk Dil Kurumu; 2012 2016 yllar arasndaki almalarn, etkinliklerini, yaynlarn ieren Stratejik Plann, yani zlem Tasarmn geni

katlml ve paylamc bir anlayla hazrlamtr. Bu erevede 2011 yl; mali desteklerinin DPT

yatrm projeleri erevesinde saland 5 nemli projenin hayata geirilmesinde balang yl olacaktr. Bu projelerin balklarn; Trkiye Trkesinin Kken Bilgisi (Etimolojik) Szl, Trk

aret Dili Sisteminin Oluturulmas, Szlnn ve Dil Bilgisinin Hazrlanmas, Uzaktan retim

Yntemiyle Yabanclara Trke retimi Yazlm, Farkl Kltrlerin Temel Dnce ve Bilim

Eserlerinin Trkeye evrilmesi Projeleri olarak zikredebiliriz.

Trkiye Trkesinin etimolojik (kken bilgisi) szl projesinden ok ksa bahsetmek

istiyorum. Bugn iin Trk dillerinin balangcndan gnmze eksiksiz, tam bir kken bilgisi szl yaymlanamam olsa da bu konuda bir hayli yol alndn gsteren bilimsel almalar

hem dnya Trkolojisinde hem de Trkiye Trkolojisinde yaplmtr. Kurumumuzda 2011 yl

bandan itibaren balanacak bu proje, yurt ii ve yurt dndan konusunda uzman bir akademik

kadronun yardmyla, gerek dilcilerin gerekse Trk dilinin ilikili olduu tm yabanc dil

uzmanlarnn da danmanlnda, an gerektirdii bilimsel yntemlerle ortak bir almann

rn olarak ortaya konulacaktr. Bugn Trkiye Trkesinin tam bir kken bilgisi szl

hazrlanabilmi deildir. Bugne kadar ok sayda mevcut olan aratrmalar da bu alma

erevesinde deerlendirilecektir. Yine yntemle ilgili n almalar yaplacak, konuyla ilgili

mevcut veri taban bir araya getirilecektir. Bu erevede Trk Dil Kurumu tarafndan hazrlatlan

Trkiye Trkesinin Tarihsel Szl filerinin tasnifinin de bitirilerek veri tabannn girilmesi ve yaplmas ngrlen dier admlar etimolojik szlk almamza nemli katklar salayacaktr. Trk Dil Kurumundan yllardr beklenen bu eser, 2013 ylnda tamamlanacaktr.

Bugne kadar ihmal edildii gibi bir dnem de yasaklanan Trk aret Dilinin szlnn

ve dil bilgisinin hazrlanmas grevi ilgili yasadaki maddeyle Trk Dil Kurumuna verilmi olup,

ayn ekilde Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn yatrm projeleri erevesinde aldmz

nemli bir destekle bu sahann yurt iinden ve yurt dndan oluturulacak uzman bilim kadrosuyla

almalar gerekletirilecektir. lgintir ki Trk aret dilinin tarihesi, dnyada rnekleri iinde

bir dnem ilk olmasna ramen (Dnyada bilinen ilk iitme engelliler okulu, Osmanllarda, II.

Abdlhamit Dneminde almtr, Yldz sarlar okulu bu anlamda dnya tarihinde sarlar iin

eitim veren ilk resmi eitim kurumu olma zellii tamaktadr), bugn 1950l yllardan sonraki

ihmal ve yasaklamalar nedeniyle bugn dnyadaki rneklerinden neredeyse 50 yl geridedir. Trk

Dil Kurumumun uzman bir kadroyla yrtt bu proje sayesinde Trk iaret dili de gereken yeri

ve nemi bulacaktr.

Dier bir projemiz ise, burada gerekletirilen bu sempozyumun ismiyle ve

ieriiyle yakndan ilikili. 2011 yl itibariyle balanacak bu alma; Uzaktan Trke

retim yazlm ise Trkiye Trkesinin ncelikle Trk dnyasnda sonra da dnyada

Trkenin evrensel dil konumuna gelmesini salayacak bir alma olacaktr. Bu

projemizin temel amac Trkenin dnyann herhangi bir yerinde ve istenilen zamanda renilmesini salayacak ileri teknolojik altyapya sahip ve ada eitim ve dilbilim

yntemleri ile gelitirilmi bir yazlm hazrlamaktr. Trkeyi ok daha geni kitlelerin

renmesini salayarak etkili bir iletiim dili olmasna yardmc olmak ve Trkenin


XXIX

yabanc dil olarak retilmesinde zaman ve mekn snrlamalarn aarak daha rahat ve

yaygn retim salamak olacaktr. Gnmzde Trkeyi yabanc dil olarak renmek

isteyenler ile yurtdnda yaayan Trkler ve Trke konuan topluluklarn yelerine

sunulan retim sistemi daha ok rgn retim olup, gittike artan talebi karlamaya

yetecek nitelikte deildir. Trke, Trkiyede sayl dil retim merkezlerinde; yurt dnda

ise eitim dili Trke olan baz okullarda, niversitelerin Trkoloji merkezleri ile gnll

kurulularda retilmektedir. Yukardaki nedenlerden dolay Trke arzu edilen yaygnla

ulaacak nitelikte retilememektedir. Projenin temel gerekesi uzaktan retim yntemi

kullanlarak, Trkenin artan talep dorultusunda daha geni kitlelere retilmesinin

salanmasdr.

Sonu olarak bu sempozyumun dzenlenmesine arac olan tm ilgili kurum ve

akademisyenlere tekrar iten teekkr ediyorum. Sempozyumun tm katlmclar iin baarl ve

verimli bir alma ortam iinde gemesi dileimle sayglarm sunuyorum.


XXX

Dr. Mehmet KAHRAMAN

TKA Adna

Saygdeer katlmclar ve davetliler hepinizi saygyla selamlyorum.

Bendeniz TKAnn Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanlnn karmakta olduu

Avrasya Etdleri adl akademik bir yaynn editrln yrtyorum. Kurum Bakanmz Sayn

Musa Kulaklkaya beyefendinin selamlarn takdim ediyorum.

Dnya giderek klyor. Hem ulaabilmek hem de bilgisine sahip olmak bakmndan

klyor. Dnyann en uzak blgesine uakla bir gn iinde ulaabiliyorsunuz. nternet ortamnda

her ey elinizin altndadr. Masanzn banda otururken istediiniz bilgiye, bulguya, habere,

yoruma yerinizden kalkmadan ve hatta grntl olarak ulaabiliyorsunuz. Dnyann en uzak

noktasndaki kiiye telefonla annda ulaabiliyorsunuz. Herkes ve her ey bu kadar yaknnzdadr.

Ama bu nimetlerin ve imknlarn bir bedeli var, bize getirdii bir yk var. Yani bu arada

sorumluluklarmz da artyor. Haberimiz yoktu, duymadk diyemiyoruz.

Bir air Biricik selamet yolu tarihte / Sormayn, grmeyin geinden gelir diyordu ya,

bunu sylemeye hakkmz yok artk. Sormamz, grmemiz ve gemememiz gerekiyor.

Bu kritik noktada sevinelim ki lkemiz de giderek byyor. Yalnzca yaknlarna deil

uzaklara da ulayor; bydke de daha kolay ulayor. Veya ulatka da byyor. Ticari olarak,

snai olarak, nfuz olarak, TKA diliyle sylemek gerekirse yardm etmek ve yardmc olarak

byyor. Asyada, Avrupada ve Afrikada en yaknmzdan balayarak gittike yaylan bir kurum

olan TKA 2002de 85 Milyon dolar olan kalknma yardm miktarn 2010 yl itibariyle on kat

artrarak 800 milyon dolarn zerine karmtr. alma alanndaki lkelerde kurulan 25e ulaan

koordinasyon ofisiyle Asya, Avrupa ve Afrikada bir o kadar lkeye de ulaarak milletimize yakr

tarzda ve kalknma yardmlar dnda insani ve acil durumlarda da yardma koabilmektedir.

lkemizin bymekte oluunun bir gstergesi de Trkenin yaygnlamasdr. 28 Kasm

tarihli gazetelerde kan Berlinde dzenlenen Dnya Perakende Kongresi ile ilgili bir haberde

konumalarn ngilizce dnda sadece ince ve Trkeye tercme edildii yazyordu.

Trkenin konuulduu corafyann bykl tartma gtrmez bir gerektir. Bu

anlamda Trkenin dnyas da byktr. Ama benim asl vurgulamak istediim Trke dnyann

da dili olmaya doru ciddi admlar atyor. ster meraktan ister ihtiyatan diyelim Trke konumak

talep ediliyor. Ve bizim bu talebe kar kaytsz kalmamamz gerekiyor. Dnya Dili Trke

Sempozyumunun adn bu konudaki gayretimizin bir gstergesi olarak alglyorum. Trkenin iyi

kavranmasna, erevelenmesine, tahlil edilmesine ynelik almalar yannda yaygnlamasna,

retilmesine ynelik ciddi almalarn yaplmas gerektii kanaatindeyim. Bu anlamda Yunus

Emre Vakfnn kurulmasn ve yurt dnda Yunus Emre Kltr Merkezlerinin aln fevkalade

bir gelime olarak deerlendiriyorum. Ama burada asl ihtiyac grmek lazm. Trkenin daha

kolay ve hzl bir biimde retilebilecei konusuna hep birlikte eilmeliyiz. Trkeye gnl ve

emek verdiine inandm bu sempozyum katlmclarnn bu hassasiyet zerinde nemle


XXXI

durmalarnn, teorik ve pratik bilgileri gz nne alarak younlamalarnn gerekliliini, sahada

bizzat 5 yl alm bir kii olarak vurgulamak istiyorum.

Biz TKA olarak bu alandaki almalara her zaman destek vermeye hazrz. Bu

Sempozyuma destek verdiimiz gibi daha baka oluumlara ve giriimlere de destek vermekteyiz.

Kurumsal ve bireysel bazda her trl destee hazrz.

Yeter ki dnyann Trkeye doru eilimini gren ve aradaki buluma kprlerini ina

etmeye karar veren kiiler olsun ve bu konuda doru projeler retsinler. Projelerini bizimle

paylasnlar. Projelerini bilgi ve becerileri ile zenginletirsinler. TKA sonuta bir yardm

kuruluudur. Yetmeyeni yetirmeye alr. Trkenin bir dnya dili olmas konusunda da

yetmeyeni yetirmeye gayret edecektir.

Hepinizi bu duygularla kurumum adna ve ahsm adna hrmetle selamlyor, almalarn

verimli gemesini diliyorum.


XXXII

Prof. Dr. Abdurrahman GZEL

Yunus Emre Enstits Ynetim Kurulu yesi

Sayn Vali,

Sayn Rektr,

Sayn Bilim Adamlar,

Sevgili renciler ve

Basnmzn kymetli temsilcileri

5653 sayl Kanunla kurulan; Mtevelli Heyet Bakan Dileri Bakan, Mtevelli Heyet yeleri de farkl Kurum ve Kurulularndan oluan Yunus Emre Vakf, 7 Mays 2009da Ulustaki

tarih binasnda faaliyetlerine balamtr. Vakfn kurulu amacn ksa balklar halinde yle

sralayabiliriz:

* Yurt dnda Trkiyeyi, Trk kltrn, Trk dilini, Trk edebiyatn, Trk tarihini,

Trk sanatn, Trk mirasn tantmak ve bu konularda cretli veya cretsiz, eitim-retim

kurslar amak veya atrmak, uluslararas alanlarda geerlilii olan Trke sertifika-dil

programlar amak.

* Trkiye'nin dier lkeler ile dostluunu gelitirmek, kltrel alveriini artrmak,

bununla ilgili yurt ii ve yurt dndaki bilgi ve belgeleri dnyann istifadesine sunmak, Trk dili,

kltr ve sanat alanlarnda eitim almak isteyenlere yurt dnda hizmet vermek, Trkiye'de

Yunus Emre Aratrma Enstits ve yurt dnda da Yunus Emre Trk Kltr Merkezleri aarak

faaliyetlerine devam etmek. 1

* Yurt iinde ve yurt dndaki niversite ve sivil toplum rgtleri, ilgili dier

gerek ve tzel kiiler ile ortak projeler yrtmek ve yazl ve grsel medyada sreli veya

sresiz yaynlar yapmak veya yaptrmak.

* Yurt dnda benzer ve uluslararas kurulularla ile bilgi bankalaryla da ibirlii

yapmak, toplanan bilgileri dnyann istifadesine sunmak, tantma brolar, enstit ve

dokmantasyon merkezleri kurmak.

* Trk dilinin, kltrnn ve sanatnn tantmna ilikin yarmalar dzenlemek ve

dller vermek.2

* Trke Seviye Snav; Vakf, Avrupa Konseyinin belirlemi olduu Avrupa Dilleri

retimi Ortak ereve Metni dorultusunda alt aamal seviye tespit snav hazrlanacak ve Trke

renmek isteyen yabanclara uygulanacaktr. Bu uygulamann iki dilli Trk ocuklar iin de

uygulanabilecek hle getirilmesiyle yurt dndaki Trk ocuklar iin de seviye snflar

oluturulabilecei dnlmektedir.

* Dnyada Trke Envanteri; Gemiten gnmze Trke, Trk kltr, tarihi, modern ve

geleneksel Trk sanat gibi alanlar zerine bilimsel aratrmalar yapan yabanc bilim adamlarnn

1 Yunus Emre Blteni, Yl 1, Say 2, Aralk 2009 2 Resm Gazete, Mart 2009


XXXIII

almalarn tantacak bir belgesel meydana getirmektir. Proje sayesinde, bu alanlara dair

faaliyetlerin yrtld lkelerdeki almalarn karakterleri ve gelenekleri ortaya konulacak; bu

hususta bilgi ve belgelere dayanan kapsaml bir dkm ortaya karlacaktr. Proje kapsamnda u

ana kadar yedi lke (Macaristan, Fransa, Belika, Almanya, ngiltere, Avusturya, Bosna-Hersek)

ziyaret edilmi ve bu lkelerdeki almalar tespit edilip derlenmitir. Ayrca yine bu proje

sayesinde Trkenin snrlarnn yeniden izilmesi ve yaylma alanlarnn belirlenmesi amalanmtr.1

* Trkenin retimi Konusunda Program Gelitirme ve Ders Materyalleri

Oluturma; Dil retiminin temel araclarndan biri, uzun zamandr ders kitab olarak kabul

edilmektedir. Yenilenen bilgi teknolojileri ile eitim materyali kavramnn ierisine ders kitaplarnn

yan sra yardmc kitaplar, grsel ve iitsel gelerses kaytlar, resim ve fotoraflar vb.-, szlkler ve

okuma kitaplar da girmektedir. Bu amaca hizmet etmek iin de vakfn projelerinden birisi de Trke

retimine ynelik kaynak hazrlamaktr.

Sayn Bilim adamlar,

Biraz evvel ksa balklar halinde Vakfn amacn belirlemeye altk. Bilindii gibi bu Vakfn asl hedef kitlesi de yurt dndaki hem kendi insanmz, hem de yabanclara Trkn Kltr balamnda hizmet vermektir. Bu Vakf, Yunus Emrenin Hayat ve Eserlerini aratrmaz. Herkes

tarafndan ortak olarak kabullenilen Onun gzel ismi ile Trk Kltrn Yurt dnda yaymaktr. Tpk Almanlarn Goethe Instittsnn yapt hizmeti yapmaktr.

Vakf, ilk olarak kendi bnyesinde Yurt Dnda Eitim-retim Hizmeti verebilmek iin Yunus Emre Enstitsnn kuruluunu gerekletirmitir. Bylece yurt dnda Yunus Emre Trk Kltr Merkezleri vastasyla Trk dili, Trk kltr ve Trk

sanatna dair faaliyetler yrtecek olan Yunus Emre Enstits, bu alanlarda eitim almak

isteyenlere yurt dnda hizmet vermek, Trkiyenin dier lkeler ile kltrel alveriini

artrp dostluunu gelitirmek gibi amalarla, geni bir corafyalarda faaliyetlerini

younlatracaktr

Bu Enstitnn Genel Mdr Sayn Prof. Dr. Ali Fuat Bilkandr. Kendileri bu konuda gece-gndz, k-yaz, uzak-yakn demeden canla bala almaktadr. Aslnda Sayn Ali Fuat Bilkan, bu almalarnda devlete bile zaman zaman yk olmadan, ahsi gayretleri ve evresindeki i verenleri de

harekete geirerek dnyann her kesinde Trk Kltr- Trkenin retim Merkezleri amaktadr. Bu cmleden olarak, on iki ay gibi ksa bir zamanda; Saraybosna, Tiran, Kahire, skp, Astana, Londra, am ve Brkselde Trk Kltr Merkezleri kurmu ve bu kurumlarda Trke retimi ile Trk sanat ve Trk kltr faaliyetlerini balatmtr. Bu merkezlerde Trke renen yabanc uyruklu kursiyerlerin says iki bin civarndadr.

Yunus Emre Enstits, 2011 ylnda da faaliyetlerine ayn hzla devam ederek, Berlin, Pekin,

Tokyo, Lefkoa, Budapete ve Bkrete Yunus Emre Trk Kltr Merkezlerini aacaktr. Bu merkezlerde, dil retimi faaliyetlerinin yan sra, resim sergileri, konserler, konferans, sinema gsterileri ve kitap tantmlar gerekletirilecektir. Bu almalar vastasyla, esas olarak kltrel

mirasmzn yaatlmas ve yaygnlatrlmas amalanmaktadr.

1 Yunus Emre Blteni, Y. 1, S. 1, Eyll 2009, s. 13


XXXIV

Sayn Misafirler,

almalarmz yine ayn hzla devam etmektedir. Hedefimiz, Trkn dilini, edebiyatn,

kltrn, mimarisini, btn dnyaya tantmak ve yaatmaktr. Bu konuda D leri Bakanl, Kltr ve Turizm Bakanl, Milli Eitim Bakanl ile de mterek allmaktadr. Bu konuda yardm olan her kuruma, her ahsa ve sizlere candan teekkrler ederim. Asl derdim udur ki,

bylesine gzel bir gaye ve hedef iin balam olan bu kurumun gelecekte de yine ayn hzla devam

etmesi ve durmamasdr. nanyorum ki, 21. asr Trk asr olacaktr.

Sonu olarak ifade edebiliriz ki, bu toplantnn birincisi, 2022 Kasm 2008de Bakent niversitesinde Sayn Prof. Dr. Mehmet Haberaln himayelerinde; kincisi Yavru Vatan KKTCnin Uluslararas Kbrs niversitesinde ve bu. ncs de bylece Dokuz Eyll niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Mehmet Fznn himyelerinde, Eitim Fakltesi Dekan

Sayn Prof. Dr. Mustafa Toprak, TDK Bakan Sayn Prof. Dr. kr Haluk Akaln, Sayn Prof. Dr. erifali Bozkaplan, Sayn Prof. Dr. lhan Gen, Sayn Yard. Do. Dr. lyas Yazar, T.C. Babakanlk ve zmirin ilgili Kurumlarnn himayelerinde sizlerin de yardm, destek ve tevikleriyle bugn burada gerekleiyor. IV. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumunun

Atatrk Kltr Yksek Kurulu Trk Dil Kurumu tarafndan Yurtdnda yapmasn dilerken, beni sabrla dinlediiniz iin de hepinizi en iten sevgi ve sayglarm sunarm.


XXXV

Prof. Dr. erif Ali BOZKAPLAN

Sempozyum Dzenleme Kurulu Bakan

Sayn Valimiz,

Sayn Vali Yardmcmz, Sayn Rektrmz,

Sayn Dekanmz, III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumunun Deerli Katlmclar,

Sayn rencilerimiz,

III. Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumunun al trenine ho geldiniz. Kimi

Avrupal bilim adamlarnca bozkrda drt nala giden ata benzetilen, kimilerince de adeta

laboratuvarda yaratlm bir dil olarak tavsif edilen Trke, asrlardr Trkln ifade vastas

olmutur. Franszlarn nl edibi Moliere de Trkenin bysne iaret etmitir. Yabanclar dilimiz

iin bunlar ifade ederken biz neler syledik. Neler sylediimizi az ok hepimiz medya vastas ile

rendik. Baz makamlarn sahipleri ksaca Trke ile bilim yaplmaz deyip kverdiler. Halbuki

tarihin muhtelif devirlerinde mesela Araplar, Moollar, Trke renmek iin aba ve enerji harcamlardr.

Demek ki Trke zaman ve aba harcamaya deermi. Zaten Unesco da yapt tasnifte

Dilimizi amzn ilk be dili arasnda gstermitir. Dolaysyla Trke Dnya Dili olmutur.

te bu noktadan hareketle ilki 2008 ylnda Bakent niversitesinde, ikincisi de Kuzey

Kbrs Trk Cumhuriyetinde Uluslararas Kbrs niversitesince Lefkoada geen yl yaplm

olan Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumunun III. s zmirde Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dalnca dzenlenmitir.

Sempozyumumuza yurt dndan 57 yurt iinden 183 olmak zere 240 katlmc itirak

edecektir. Yurt dndan katlan misafirlerimiz:

Almanya: 1, Arnavutluk: 2, Azerbaycan:24, Bakurdistan: 1, Estonya: 1, Fransa: 1,

Grcistan: 1, ngiltere: 1, in Halk Cumhuriyeti:1, Kazakistan: 2, Krgzistan: 4, KKTC: 2,

Kosova: 3, Msr: 3, zbekistan: 2, Romanya: 1, Tataristan: 1, Trkmenistan: 1 ve Ukrayna:5 olmak zere 57 katlmc itirak edecektir.

Trkiyeden sempozyuma 183 bilim adam katlacaktr. Trkiyeden sempozyuma

katlacaklarn illere gre dalm ise yledir: Adana: 3, Afyon: 8, Aksaray: 3, Ankara: 22,

Ardahan:1, Artvin: 1, Balkesir: 3, Bolu: 5, Burdur: 2, anakkale:9, ankr: 1, Denizli: 5,

Diyarbakr: 1, Dzce: 1, Elaz:1, Erzincan: 4, Erzurum:4, Eskiehir:2, Hatay:2, Isparta:1, stanbul:

15, zmir: 40, Kahramanmara: 1, Karaman: 1, Kastamonu: 1, Kayseri: 1, Kilis: 1, Konya: 2, Ktahya: 2, Malatya: 4, Manisa: 2, Mersin: 1, Mula: 9, Mu: 2, Nide: 1, Ordu: 4, Sakarya: 4,

Samsun: 1, Sivas: 5, Tokat: 1, Uak: 3, Van: 4 tr.

Unvanlara gre bavurular deerlendirildiinde ve akademik dalm asndan

sempozyum portresine bakldnda 26 Profesr, 23 Doent, 54 Yrd. Do.Dr, 31 Dr., 23 Ara.

Gr., 45i de dier unvanlarda (Uzman, Okutman, retim Grevlisi vb.) olmak zere,

sempozyuma toplam 202 aratrmac itirak edecektir. Ayrca 2 Yksekrenim, 8 Yksek Lisans,

11 Doktora aamasnda olan toplam 21 renci de sempozyuma katlacaktr.


XXXVI

Sunulacak bildiriler tasnif edildiinde; tek yazarl bildiri says yurt ii 129, yurt d 55; iki

yazarl bildiri says yurt ii 23, yurt d 24; yazarl bildiri says 1 olmak zere 210 dur.

Sayn Dinleyiciler, Sevgili Misafirler, Bu sempozyumun zmirde Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Trk Dili ve

Edebiyat Eitimi Ana Bilim Dalnca yaplmasna vesile olan, ayn zamanda Uluslararas Dnya

Dili Trke sempozyumunu ilk defa 2008de Bakent niversitesinde dzenleyen Sayn Prof. Dr. Abdurrahman Gzel Hocamza teekkr ederim.

Deerli Misafirler,

Sempozyum salonlarna verdiimiz isimlere de dikkatinizi ekmek isterim. inde

bulunduumuz salonun ad Kagarl Mahmud salonudur. Dierinin ad Ali ir Neva, bir dierinin

ad Osman Nedim TUNA ve nihayet sonuncu salonun ad ise Cengiz Aytmatovdur. Kagarl

Mahmudun kim olduunu aa yukar hepimiz biliriz. lk Trk dilcisidir, ilk Trk haritacsdr,

v.s. Ali ir Neva de aatay Trkesinin en nde gelen simasdr. Onun da ilkleri var Trk Dili

tarihi iinde. Osman Nedim TUNA ise Trkoloji camiasnca yeterince tannsa da birka cmle de

ben sylemek isterim. Prof. Dr Osman Nedim Tuna, benim de rencisi olmakla ok byk bir

ans yakaladm sonradan fark ettiim mstesna bir TRKLK BLMCSYD. Burada baka

rencilerini de grdm yani arkadalarm Hocamz, yapt almalar ile Trkolojiyi

Amerikada ve dolaysyla Dnyada lyk ile temsil etmi bir bilim adamyd. Trkenin ya

Hocamzn almalaryla milattan nce 3500lere uzanmtr. Hocamzn hakkn bir nebze olsun

deyebilmek ve Ona olan vefamz gsterebilmek iin bir salona da Onun adn verdik. Ebediyete

intikl etmi btn Trkologlarmzn ruhlar ad olsun.

Bu tr organizasyonlarn kolay olmadn u an aramzda bulunan hocalarmz takdir eder.

Bu sempozyumda da inann bu vakte ok kolay ulalmad. stemeden kalbini krdklarmz olduu

gibi, bizim kalbimizin krld anlar oldu. Bunun iin kendilerinden af diliyoruz, biz de kendilerini affediyoruz.

Deerli Misafirlerimiz, Tabii ki teekkr borlu olduumuz kurumlar ve kiiler var, msaade ederseniz onlar da

mmkn mertebe saymak isterim.

Bata Babakanlk Tantma Fonundan madd destek salanmasna imkn veren Devlet

Bakanmz Sayn Hayati Yazc Beyefendiye; Babakanlk Tantma Fonundaki kimi skntlar

amamzda nemli yardmlarn grdmz zmir Milletvekilimiz Sayn Mehmet Tekeliolu

Beyefendiye; al yemeini lutfeden sayn Valimiz Cahit KIRA Beyefendiye;

niversitemizin Sayn Rektr Mehmet FZN Beyefendiye; yurt dndan gelen

katlmclarmzn yol masraflarn karlayan Yunus Emre Enstits Bakan Dostum Ali Fuat

BLKAN Beyefendiye; Trk Dil Kurumu Bakan Sayn kr Haluk AKALIN Beyefendiye; Trk birlii ve Kalknma Ajans Bakan Sayn Musa KULAKLIKAYA Beyefendiye;

Fakltemiz Dekan Sayn Mustafa TOPRAK Beyefendiye; kimi madd konularda bizden

desteklerini esirgemeyen Buca Belediye Bakanmz Sayn Ercan TATI Beyefendiye, Konak Belediye Bakanmz Sayn Hakan TARTAN Beyefendiye; Bornova Belediye Bakanmz Sayn

Kamil Okyay SINDIR Beyefendiye, Sempozyum Dzenleme Kurulu Bakan olarak huzurlarnzda

ok teekkr ederim.

Sevgili Misafirler, Deerli Katlmclar, Hepimiz iin yararl ve seviyeli bir sempozyum olmasn diliyor, btn ekibimiz adna sizi

sayg ve sevgi ile selamlyoruz. Ho geldiniz, safalar getirdiniz..


XXXVII


XXXVIII


XXXIX

BR DNYA DL OLMA AISINDAN TRKEMZ ZERNDE

GENEL BR DEERLENDRME

Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ Emekli retim yesi

I. zerinde duracamz konuya, dnya dili ne demektir? sorusuna verilecek bir yantla balamak istiyorum.

Bir dile dnya dili denebilmesi iin o dilin sradan teki dillere bakarak stn bir nitelie ve birtakm ayrcalkl zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zellikleri, ksaca o dilin tarih bir

derinlie, yani eskilie ve zenginlie, ok geni bir coraf yaygnla, bu yaygnlkla orantl bir

kltr ortaklna; ayrca sistem yapsndaki gelimeye elverili mkemmellie, tarih boyunca

tad kltrel deerlere, sz varlndaki dolgunluk ve zenginlie, kavram ve anlam deerleri

asndan ulat yap mkemmelliinin sonucu olan geni bir kavramlar alanna ve sz varlna

sahip olmas ve btn bu zelliklerin birlekesi olarak da kkl ve gl bir kltr, sanat, bilim ve

felsefe dili olabilme niteliklerine sahip bulunmas diye tanmlanabilir.

II. zmir Dokuz Eyll niversitesince dzenlenen III. Uluslararas Sempozyumun ana bal Dnya Dili Trke olduuna gre, acaba Trkemiz bir dnya dili olabilme asndan

yukarda sralanan nitelik ve zelliklerden hangilerine sahip bulunmakta ve nasl bir durum

sergilemektedir? Bu soruyu, Trk dili zerinde imdiye kadar yaplagelen eitli bilimsel aratrmalara dayanarak yantlamaya almak uygun olacaktr.

III. Trk dilinin tarih aknda, coraf yaylnda, yap ve ileyiinde, sz varlnda ve

kltrel deerlerinde var olan temel zellikler ana izgileri ile u noktalarda toplanabilir:

1. Trke, ok eski bir tarih varla, dolaysyla teki nemli dillere kyaslannca zengin bir tarih derinlie sahiptir. Trkenin tarih derinlik ve eskilii, elbette onu konuan Trklerin

tarihteki varlklar ve eskilii ile orantldr.

Bugn elimizde arkeolojik kazlarla elde edilen belgelerin ve bu kazlardan karlan

tabletlerin ortaya koyduu sonulara gre, Trklerin tarihteki varlklar, zaman asndan Trk

dilinin btn kollarna kaynaklk eden ve M birka yzyl ncesine kadar uzanan Byk Hun Devletini oluturan Trk kavimlerinin varlndan ok daha eskilere, en az milattan 3500-4000 yl ncelerine (Ercilasun, 2004:36) kadar uzanmaktadr. Smerce zerinde alan bilim adamlarnn ortaya koyduu verilere gre, Smerler ile Trklerin atalar arasnda sz varl al veriinin

bulunmas, bu konuda her iki dil arasnda 168 Trke kelimenin ortaklamas ve baz ek

benzemelerinin bulunmas (Tuna, 1997:5-15; Tosun-Yalva, 1981), Trklerin daha M 3500 yllarnda Yakn Douda muhtemelen Dou Anadoluda yaadklarn ve bu iki dil arasndaki sz

varl al veriinin de bu dneme rastladn ortaya koymutur. Bu konuda Afif Erzen, Dou

Anadolu ve Urartular (1986) adl eserinde M 4000lerde balayan ok gl bir kltr birliinin varlna iaret ederek bu kltr yaratanlarn Asyal bir kavim olan ve dilleri Altay diline

benzeyen Hurriler olduunu, bu kltre de Erken Hurri Kltr dendiini bildiriyor. Hurrilerin torunlar da Dou Anadoluda yurt tutmu olan Urartulardr. A. Ercilasun da Avrupallar;

Anadolu, ran ve Hindistana uzanmadan nce Anadoludan ta Kuzey Hindistana kadar uzanan bir

eklemeli dil kuann varlna iaret etmitir (2004:33). Bu konuda M. Erdal ise, Trkenin

Hurrice le Paylat Ayrntlar adl bildirisinde, arkeolojik verilere dayanarak Hurrilerin Yakn

Douya M 2000 yllarnda Orta Asyann batsndan geldiklerini ve dillerinin eklemeli ve


XL

Ouzca ile akraba bir dil olduu, hatta Tibet kaynaklarnda Tibetlilerin Bat Trkistandaki Ouzlara Hor dediklerini dikkate alarak Hurriler ile Ouzlar arasnda ayniyet balants kuran bir teori de ortaya atm (2004:929-937) bulunmaktadr.

te yandan Mezopotamyadaki Sumerler ile Dou Anadoluda yurt tutmu Trkler arasndaki ilikiyi aydnlatacak bir baka belge de Eski a tarihi ile ilgili kaynaklarda yer almtr.

Anadoluda yaplan arkeoloji kazlarnda, Hititlerin merkezi olan Hattua(Boazky)ta ele

geirilen bir arivde, Akkad kral Naram-sine ait artamhari Metinleri diye bilinen ivi yazl

metinler elde edilmitir. Bu metinlerden renildiine gre, imparator Naram-sin M 3000

yllarnda Dou ve Gney Dou Anadolu blgesini ele geirmitir. O zaman bu blgede, ehir

devletleri hlinde yurt tutan 17 krallk vard. Bunlardan biri de ad 15. srada yer alan Trk kral lu-Naildir (ayrntlar iin Korkmaz 2010:33-37). Bu bilgilere daha baka kaynaklarda yer alan veri ve bilgiler de eklenebilir. Grlyor ki, Trkler ve konutuklar dil olan Trke, bugn elde

var olan verilere gre Orta Asyadan nce Yakn Dou ve Anadoluya kadar uzanan bir eskilie

sahiptir. Ancak, ne yazk ki, bugn elimizde bu dnemlere ait Trke bir metin yoktur.

Milattan birka yzyl ncesini iine alan Byk Hun Devleti dnemi ile onun paralanmasndan sonra oluan dnem ve alanlar, genellikle in kaynaklarndaki kaytlardan

izlenebilmektedir. Halen elimizde mevcut en eski Trke metin, Esik kurgan buluntular arasnda

ele geen ve M 4. yzyla ait olduu bilinen, Orhun yazsna benzer harflerle yazlm olan iki

satrlk bir metindir. Ayrca, in kaynaklarnda MS IV. yzyla ait tek beyitlik bir metin de

bilinmektedir (Tekin, 1993).

Trkeye ait dzenli ve salam metinler, bilindii zere, ancak milattan sonraki yzyllar iine alan Trk devletleri dnemlerine girmektedir. Nitekim VI. yzyldan balayarak Kktrk,

Uygur, Karahanl, Harezm, Altnordu, Kpak, aatay, Osmanl dnemlerini iine alan tarih ak

ise, dorudan doruya belgelerle izlenebilmektedir. Elimizde artk bu dnemlere ait yzlerce eser

ve yazl metinler vardr. Bu eserler, bir yaz ve edebiyat dili olarak, Trkenin ok ynl

deerlerini sergilemektedir. Bu zengin tarih dnemlerin devam da biraz sonra zerinde durulaca

zere, ok geni bir corafyay iine alan gnmz Trk yaz dilleri ve leheleri ile varln

srdre gelmektedir.

2. Burada Trklerin tarihteki eskilii dolaysyla, Trkenin milattan nceki tarih dnem-leri ile ilgili bir soruna da parmak basarak akla kavuturma durumu ortaya kyor.

Yukarda iaret edildii zere, yaplan arkeoloji kazlarndan elde edilen veri ve bilgiler,

Trklerin tarihini M 3000-3500 yllarna kadar gtrebildii hlde, elde bu dnemleri aydnlatacak metinlerin bulunmamas, Trkenin bu tarih derinlie kout bir eskiliinin ve gelimiliinin var olup olmad hususunu tartma konusu yapabilir ve yapmtr da Bu

noktada dm zecek yntem, Trk dilinin ya konusundaki aratrmalarn ortaya koyduu

sonulardr.

Bilindii gibi, bugn iin bizim en eski yazl metinlerimiz MS VI-VIII. yzyllar arasna giren Kktrk Yaztlardr. Bu yaztlarn dil yaps zerinde yaplan aratrma ve almalar, yaztlardaki dilin gerek sz varl, gerek ierdii kavramlar, kavram alanlar ve zellikleri

asndan hayli gelimi, sanatl ve edeb bir dil yapsna sahip olduunu ortaya koymaktadr. Bu

dilin byle gelimi bir dzeye ulaabilmesi iin ne kadar zaman gemesi gerektiini dikkate alan

dil bilimci ve dilciler, Eski Trkenin yann 2000 yl daha gerilere gtrlebileceini

belirtmilerdir (Aksan, 1975-76:133-141; 1987:45-48). Biz bu konudaki bir makalemizde, Eski Trkeden gnmze uzanan yazl dnemlerdeki gelimeleri dikkate alarak Eski Trkenin

yann 2500-3000 yl daha gerilere ekilebilecei grne ulatk (Korkmaz, 1989, 1994:353-370; 2005/I, 217-231). Hatta bu ya 4000, 5000 ve 6000 yl eskilie gtren aratrma ve grler


XLI

de vardr (Sertkaya, Kormuin, 2006). Demek oluyor ki, Trk dili de gelime koullar asndan ok eski bir tarih derinlie sahip bulunmaktadr.

3. Coraf genilik konusuna gelince:

Tarih adan ok eskilere uzanan Trk dili, coraf bakmdan da kapsaml bir genilik ve

yaygnla sahiptir. Nitekim, yine arkeoloji kazlarna dayanan buluntularn ortaya koyduu

verilere gre, Trklerin Orta Asyadaki yaygnl ta ta devrinden balayp demir ve tun devirleri

ile bozkr kltrn iine alan bir coraf genilie dayanmaktadr (Kafesolu, 1996:48, 210-211; Koca, 2003:13-15; Esin, 1978:11-12; Ercilasun, 2004:39-42). Her ne kadar in kaynaklarnda Hun ad Hiyungnu biimiyle ilk kez M 318 tarihli bir anlamada kayda gemise de yine bu

kaynaklarda, Trklerin indeki ve Asyadaki yaylma alanlarn M 1700 yllarna kadar indiren

bilgiler yer almaktadr (Kafesolu, 1996:58; gel, 1981:117-121; Ercilasun, 2004:51-52). inin bat kesimine doru uzanan ve Asya Hunlar diye adlandrlan bu byk Hun Devletinin iinde Trk ya da Trk olmayan birok kavim yer almaktayd. Zaman iinde eitli efsaneler ile de karp

kaynaarak mitolojik unsurlar ve farkl katmanlar iine alan Ouz Kaan Destan da aslnda Hun

devrinin ve Hun corafyasnn destandr (Ercilasun, 2004:55-59). Zamanla Hun tarihinin siyas yapsnda kendini gsteren deime ve paralanmalar dolaysyla, bir yandan Asyann dousundan

batsna uzanan g dalgalar ile Trkler, Bat Trkistan, Afganistan ve Hindistana kadar

uzanrken (M 170), bir yandan da milattan sonraki IV. yzylda (374), Hunlarn dil Irman

geerek Karadeniz kuzeyindeki Germen kavimlerini yerinden oynatp Dou ve Bat Roma snrlarna dayanmas, Avrupa tarihinde bir dnm noktas oluturmutur. Bu g dalgas, Roma

mparatorluunu ikiye ayrd gibi, Bat Roma mparatorluunun yklna (MS 476), dolaysyla

Eski an kapanp Orta an balamasna da yol amtr (Ercilasun, 2004:69).

Byk Hun Devletinin dalmasndan sonra tarih sahnesine kan ve birbirini izleyen

Kktrk, Uygur, Karahanl, Harezm, Altnordu, aatay, Seluklu, Osmanl gibi Trk devletlerinin coraf alanlar, douda Moolistan ve in snrndan balayp Orta ve Bat Asyay aarak

Balkanlara kadar uzanan bir genilik ve yaygnlk kazanmtr. Ayrca, Karadenizin kuzeyinden

Batya doru yol alan Peenek, Kpak, Kuman vb. Trk gleri de corafya alanlarn Macaristan

ilerine kadar geniletmitir. Bugn Macaristann Kumanova diye anlan blgesi ve bu blgeye ait

Kumanca yer adlar o dnemin yadigrdr. Ayn genilik kuzeyde Sibirya ilerinden gneyde Hint

Okyanusuna ve Afrikaya kadar uzanmtr. 1453 ylnda Fatihin stanbulu zapt ile de yine

Trkler araclnda tarihin Orta a dnemi kapanm ve Yeni a dnemi balamtr. Bundan sonraki coraf yaylmlar gnmze kadar uzanm bulunmaktadr.

Grlyor ki ok eski alardan balayp gnmze kadar uzanan farkl zaman

dilimlerinde; Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnda ok geni bir corafyaya yaylm olan Trklerin

elbette bu yaylla orantl olarak dil corafyalarnda da ayn genilik sz konusudur.

Gnmz Trk dnyasna gelince:

Dil snflamas bakmndan Mool, Manu, Kore ve Japon dillerini de iine alan Altay dil

ailesinin nfus younluu asndan en nemli kolunu oluturan Trke, kendi iinde Gneybat,

Kuzeybat, Gneydou ve Kuzeydou Leheleri diye adlandrlan drt byk lehe grubunu

oluturmakta; bunlarn her birinde nemli yaz dilleri, lehe ve azlar yer almaktadr. Bylece,

Trk dili bugn yine douda in Halk Cumhuriyeti ierisinden balayp batda Atlas Okyanusuna;

kuzeyde Kuzey Buz denizinden Hindistan kuzeyine kadar uzanan blgelerde, birbirlerine oranla temel yapy deitirmeyen ancak, baz ses bilgisi, ekil bilgisi ve sz varl ayrlklaryla 12

milyon kilometrelik bir corafya alannda 220 milyon insan tarafndan konuulan ve yaplan

hesaplamalara gre, yalnz Trkiye Trkesinde bile konuma dilini, yaz dilini, edebiyat ve bilim


XLII

dili ile azlar iine alan 600 binden fazla sz varlna sahip olan (Akaln, 2009:196-204) bir dnya dili durumundadr. Byklk asndan da dnyada 5. srada yer almaktadr.

Genel olarak Trk Dili bal altnda topladmz bu dil, bugn Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Trkmen, zbek, Kazak, Krgz, Yeni Uygur Trkesi gibi, her biri

bamsz birer yaz dili oluturan kollar dnda, Rusya Federasyonunun dou ve bat kesimleri ile

Kafkas ve Balkanlara yaylm olan Altay, Hakas, Tuva, Bakurt, Gagavuz, Karakalpak, Balkar,

Kumuk, Karaay, Nogay Trkeleri ile uva ve Yakut Trkeleri sralanabilir. Trk dilinin

corafyas asndan bunlara bugn Kuzey Kbrs, Suriye, Irak, ran, Romanya, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova gibi lkelerde yaayan Trk nfusu ve konutuklar Trke de eklenebilir.

Ayrca, 1960l yllardan balayarak i bulma, eitim grme, dil renme, ticar ve teknik alanlara

alma gibi eitli nedenlerle dnyann be ktasna yaylan Trk nfusu da alt milyonun zerindedir. Bu konuda yaplan aratrma ve incelemelere gre, gnmzde Trkiye dnda 34

lkede daha Trkiye Trkesi konuanlar tespit edilmitir (Akaln, 2009:202). amzn ortaya

koyduu gelimeler ve Trk nfusunun yaygnl dolaysyla ihtiyaca gre, orta ortaretim

kurumlarnda Trkenin retildii 87 lke vardr (Akaln, 2009:202).

Sonu olarak Trkenin coraf snrlar Asya dnda, Avrupada Atlas Okyanusuna, Amerika ktasnda Kanada ve Birleik Amerika ile Avustralya ktasna kadar uzanan bir yaylma da

gstermitir. Ben 2005 ylnda Gney Amerikadaki Kolombiyann 3. byk ili olan

Cali(Kali)nin da turizmine alan bir blgesinde ihtiaml bir tabela ile Hotel Ankara yazsn

grnce heyecanl bir sevin duygusuna kaplmaktan kendimi alamamtm. Ayn blgede

yemyeil dalar arasna serpitirilmi bir iftlik evinin Villa Antalya diye adlandrlmasna da tank

oldum.

Dnelim kendi lkemize Cumhuriyet dneminde Trk kltrne, Trk dil ve edebiyatna verilen byk nem dolaysyla, nce stanbul ve Ankara niversitelerinde balayan Trklk bilimi

almalar bugn Trkiye apnda btn niversitelerimize yaylm; ok verimli alma rnleri

ortaya konmu bulunmaktadr. Hele Trk Dil Kurumunun bu alandaki ok ynl ve kapsaml almalar bal bana bir dnm noktas oluturmaktadr.

20. yzyln ilk yllarndan balayarak Rusya, Almanya, Macaristan gibi lkelerde sistemli

Trkoloji almalarnn yaplmas ve yaygnlamas sonunda bugn dnyann 28 lkesinde

kurulmu olan Trkoloji blmlerinde Trk dili, Trk edebiyat ve Trk kltr alma ve

aratrmalar yaplmakta, deerli yaynlar ortaya konmaktadr.

4. Trk dilinin sistem yapsndaki zelliklere gelince:

Zaman darl dolaysyla bu konuda fazla ayrntya girmeden rnek olarak Trkiye

Trkesini ele alp zet halinde aklama ve deerlendirmeler yapmak gerekirse, u hususlar dile

getirilebilir:

a- Dilimiz ses yaps asndan nller ile nller ve nszler ile nszler arasndaki benzeme kurallar dolaysyla uyumlu ve mkemmel bir grnm sergilemektedir. Aacn

dallarndan tutacaksnz; bizim ilimizin evresindeki ileler rneklerinde grlen ve nlleri

nller ile dengeleyen nl benzemesi ile; keskin, yaprak, dizgin, tutsak, gzc rneklerinde

grld zere nszlerle nszler arasnda boumlanma (articulation) zellikleri asndan var

olan nsz benzemesi kurallar bu dilin ses yapsna uyumlu bir akclk kazandrmtr (Korkmaz, 2010/1:38-39). Ayn dzenli durum Trkenin hece yapsnda da ortaya kar. Trke szlerin tek doruklu birer hece yapsna sahip olmas, ona uyumlu bir zellik kazandrmtr. Dilin uyarlama

gc, bu zellie uymayan yabanc szleri de kurala uydurmutur. Skumbri>uskumru, scala/iskele, film>film, vasf>vasf rneklerinde grld (Banguolu, 1990:123 ve t.) gibi. Dilimizde ayrca,


XLIII

konumay baz dalgalanmalara uratarak cmleleri trl ses perdesinden geirmek yoluyla onlara

eitli duygu ve anlam incelikleri katan bir tonlama zellii de vardr. Konuma dilinde kendini

gsteren bu tonlar ykselen ve alalan tonlar biimindedir. Yanma gelir misiniz? soru cmlesinde sz ykselen bir tonla sonulanrken Artk dar kmaynz gibi bir yarg cmlesinde

alalan bir ton yer almtr. Bu tonlara elbette szckler zerindeki vurgular da eklenmelidir. Vurgu

ve tonda dilin anlam yapsna gre ayarlanan ini ve klar, dilde bir mzikalite ortaya koymutur.

Yabanclarn Trkeyi kulakta mzik etkisi brakan bir dil olarak deerlendirmeleri, bu dilin nice

yzyllarn szgecinden geerek durulmu uyumlu ve mzikal bir nitelik kazanm olmasndan

kaynaklanan nemli bir zelliidir. Trkenin bu uyumlu yaps yalnz gnlk konumalarda

kalmam; birer halk bilimi rn olan maniler, trkler, ninniler, ataszleri ve destanlara da

yansyarak dile uyumlu bir deer ve zenginlik katmtr.

b- Bir dilin, an gereksinimlerini karlayabilecek dzeyde bir geliim gsterebilmesi, o dilin yapsnn ve tretme olanaklarnn ilek ve yaratc olmasna baldr. Bilindii zere, Trke,

ok eitli tretme olanaklarna sahip bir dildir. Addan ad, addan fiil, fiilden ad, fiilden fiil tretme

yolu ile ortaya koyduu binlerce sz varl dnda, iki ayr szcn birletirilmesi ile ortaya kan gecekondu, imambayld, deyaz-, brakver- gibi birleik kelimeler ve yine dilin kendi

kendine oluturduu aka para, dolmu, gzde sevgili, tandk ahbap, yazn, kn gibi rneklerde gze arpan ek kalplamas yolu ile ortaya koyduu szckler, dilin yaratclndan kaynaklanan ve yeni yeni kavramlar elde etmek iin bavurduu deiik bir tretme yoludur.

Dilimizin kk sabit tutan ve yeni tretmeleri kke eklenen ok eitli yapm ve szleri birbirine

balayan ekim ile karlayan eklemeli (iltisakl, agglutinative) bir dil olmas, ona gerekten sitemli

ve mantkl bir matematik deer kazandrmtr.

5. Dilimizin sz varl, anlam bilimi zellikleri asndan da zerinde durulmaya deer bir zenginlik gsterir. Trk dili, coraf yaygnl, tarih derinlii ve eskilii, geirdii eitli kltrel

srelerle orantl olarak zengin bir kavramlar dnyasna da sahip bulunmaktadr. Bu konuyu bir

bildiri erevesinde birka rnekle deerlendirmek gerekirse, unlar syleyebiliriz: Trk dili, onu konuanlarn d ve i dnyasndaki binlerce kavram anlaml birer sz varlna dntrebilmek

iin, biim bilgisi kurallar dnda, anlam bilimi asndan da birtakm yollara bavurmutur. Sz

gelii aslanaz, ate iei ballbaba, keiboynuzu, devetaban bir bitki tr gibi sz varlklar,

anlam bilimi asndan eitli nesneleri doadaki nesnelere benzetme ve somutlatrma yoluyla

ortaya konmu szlerdir. Benzetme ve somutlatrma yolunun daha zengin rneklerini ceviz yeili,

dede yeili, deve ty, kahverengi, glkurusu, kavunii, viner gibi baka dillerde rneklerine pek rastlanmayan ve renklere ton incelikleri katan eitli renk adlarnda da grmekteyiz. Bunlara

dilberduda, hnkrbeendi, imambayld, kadnbudu kfte, kalburabasma gibi ince nktelerle bezenmi yemek ve tatl adlar da eklenebilir (Aksan, 1987:55-57).

Bunlar dnda, insan vcudundaki baz organlarn d dnyadaki baz nesnelere

kaydrlmas yoluyla yaplan adlandrmalar da vardr: Boazii, anakkale Boaz, stanbul

Boaz, dolap gz, drt yol az, Beparmak dalar, kap kolu, masa a

ııı. uluslararası dünya dili türkçe sempozyumu bildiri kitabı

Documents