«II », V , 2015«I », II , 2015
1
«I », II , 2015
2


NDE ÜNVERSTES
.ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI ARATIRMALARI
20-22 Mays
NIGDE UNIVERSITY
MATERIALS OF
20-22 May
, 2015
«I », II , 2015
3
. - « »
. –
. -
. –
. –
. – -
. – -
. – -
« » -
: « » , 2015.- 548
ISBN 978-601-224-649-0 I - « » 550
20 .

, - ,
, - .
, , , , , , ,
, , ,
.
Almat; “Kzlar Üniversitesi» yaynevi, 2015-548 sayfa.
II.Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu- "Ebediyen halk " ülküsü Kazak hanliginin 550. Yili ve
Kazakistan Halk Assamblesinin 20.yl dolaysyla düzenlenmitir.
Bu kitapta Türk Dünyasnn önemli meseleleri ve Türkoloji ile ilgili yaplm olan aratrmalar üzerine bilim
adamlarnn aratrmaclarn, bu meselelere yönelik yeni görüleri, fikirleri, çözüm önerileri sunulmutur.
Sempozyum süresi boyunca Türk Dünyasndaki Dil, Edebiyat, Bilim, Tarih, Sosyoloji, Arkeoloji, Sanat tarihi
gibi onemli alanlara ilikin tartmalar, fikirler çözüm önerileri amaçlanmtr.
‘MATERIALS OF THE SECOND INTERNATIONAL RESEARCH SYMPOSIUM ON THE TURKIC
WORLD’ – Almaty, printing house “Kyzdar universitety”, 2015-548 pages.
THE SECOND INTERNATIONAL RESEARCH SYMPOSIUM ON THE TURKIC WORLD is dedicated to
the idea of «Mangilik el», the 550th anniversary of Kazakh Khanate and the 20th anniversary of the Assembly of People
of Kazakhstan.
Collection of scientific papers includes the articles of scientists and researchers, concerning the meaningful
problems of the Turkic world and Turkology, the new ways of decision of actual themes, reasonable and innovative
view and proposed conceptions.
Symposium agenda offers discussion of important problems of the Turkic world and Turkology among them
language, literature, education, history, sociology, archeology, history of art and the aim of the future development of
large researches.
ISBN 978-601-224-649-0 ©« » , 2015
4
–
– « ,
» . 300
– . ,
,
. , , -
, . , ,
, - ,
. -
, - .
, ,
. – 2009
3
IX ..
. -
« – -,
- . –
. –
» .
. –
, , ,
- ,

.
..: « – .
, , , -
.
. .
– , , , ,
, .
. », – ,
– -
. , «
- » .
, -
, .
.
, ,
, « ,
,
» , «, , » .
,
.
. « , , ,
, –
, . , , . ... –
, ! – . –
», –
.
.
, , –
.
«I », II , 2015
5
2014
– .
, .

-
. 18
10 130- ,
,
.
.
– , . , ,
. , , -,
- – .
« , » .
–
.

. ,
, , 15 500- 70
, .
.
: «
.
. .
», – .
, - ,
. –
, , ,
,
, .
,
. ,

.
, 20 6-.
, , , ,
- ,
. (Mevlana Exchange Programme)
,
. ,
,
, .
!
..,
«I », II , 2015
6
Sizleri sevgi ve saygyla selamlyorum. lk olarak, Türkiye Türklerinin kalbinde özel ve deerli bir
yeri bulunan, karde Kazakistan'da olmaktan duyduum memnuniyeti ifade etmek istiyorum. Bata
Saygdeer Rektör Prof. Dr. Dinar Nöketayeva olmak üzere Kazak Devlet Kzlar Pedagoji Üniversitesi
yetkilileri ve tüm çalanlarna, bizlere gösterdikleri misafirperverlikten dolay ükranlarm sunuyorum.
Ayrca, “II. Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu”na yaptklar katklardan dolay,
Bakurdistan M. Akmulla Bakurt Devlet Pedagoji Üniversitesinin saygdeer Rektörü Prof. Dr. Rayil
Asadullin ve O’nun ahsnda tüm üniversite mensuplarna teekkür ediyorum.
Deerli Kardelerim,
Ata diyarmz Kazakistan’a her geliimde büyük bir heyecan ve mutluluk duyuyorum. Her defa burada
siz kardelerimiz tarafndan gösterilen samimi yaklam ve scak ilgi ata ocana gelmi olmann
mutluluunu bir kez daha yaatyor. Gösterdiiniz scaklk, ilgi ve samimiyet hiç üphesiz kardelerin
birbirlerine duyduu güçlü ve derin duygularn göstergesidir. Bu duygulardan dolay kendimi burada hiçbir
zaman misafir olarak görmediimi, hep kendi evimde hissettiimi ifade etmeliyim.
Kymetli Konuklar,
Türkiye ve Kazakistan arasnda kardelik temelinde ina edilen yakn ibirlii her geçen gün her alanda
memnuniyet verici bir ilerleme göstermektedir. 2009 ylnda “stratejik ortak” olan, 2012 ylnda da “Yüksek
Düzeyli Stratejik birlii” oluturan Türkiye ile Kazakistan arasndaki siyasi, ekonomik, savunma ve
kültürel alanlardaki ilikilerin çeitlenmesi ve derinlemesi bizleri memnun etmektedir. Kazakistan’n “2050
Stratejisi” ve “Nurlu Yol Ekonomi Program” ile belirledii uzun soluklu yol haritas ve Türkiye’nin bu
dorultudaki destei ülkelerimiz arasndaki ibirliinin güçlenerek devam edeceinin en belirgin
göstergesidir.
Ülkelerimiz arasnda güçlü bir ba oluturan eitim ve kültür alanndaki ilikiler de büyük önem
tamaktadr. Kültürel ilikilerimizin artmas aramzdaki balarn daha da güçlenmesine vesile olacak, eitim
alanndaki ilikilerimizin artmas ise ortak geleceimize katk salayacaktr. Bu dorultuda önemli olan
husus, kurduumuz ilikileri karlkl yarar temelinde en iyi ekilde deerlendirmek ve sonuçta hem
Türkiye’ye hem Kazakistan’a hem de Türk Dünyas’na daha fazla hizmet etmektir.
Deerli Konuklar,
Yüzyllarca birbirimizden uzak kalmamza ramen Kazak kardelerimizin, Orta Asya’daki dier
kardelerimiz gibi, edebiyata, sanata, kültüre ve bilime önem veren aydn ve uygar bir halk olduunu çok iyi
biliyoruz. Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevi’yi yetitiren bu topraklardan tarih boyunca medeniyete önemli
katklar salayan çok sayda âlim, bilgin, air, yazar ve sanatç çkmtr. Türkiye’de, Kazakistan’da,
Bakurdistan’da, Azerbaycan’da, Krgzistan’da, Özbekistan’da, Türkmenistan’da, Kbrs’ta, Tataristan’da,
Dou Türkistan’da, Krm’da, Yakutistan’da, Tuva’da, Hakasya’da, Çuvaistan’da, Balkanlar’da ve dier
corafyalarda insanla büyük katklarda bulunan âlimleri, düünürleri, sanatçlar yetitiren ortak tarihimizi
ve kültürümüzü dünyaya tantmak ve gelecek kuaklara aktarmak tarihi sorumluluumuzdur. Bu nedenle,
ilikilerimizi güçlendirmek, ortaklklarmz çoaltmak, sk sk bir araya gelmek ve hep beraber çok çalmak
zorundayz. Binlerce yl öncesine dayal tarihimizden edindiimiz tecrübe ile “birliin dirlik getirdiini” asla
unutmamalyz. Bir olmalyz ki, diri ve güçlü olalm. Göktürk Hakan atamz Bilge Kaan’n iaret ettii
gibi milletimizi kalkndrmak, ilimizi güçlendirmek için bilgiye ve bilgeye itaat edip gündüz oturmadan, gece
uyumadan çalmalyz. te o zaman, “Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yaz yer delinmedikçe bizim
ilimizi ve töremizi kimse bozamaz”. Türk neslinin gelecei için yapacak çok fazla ilerimizin olduunu hiç
ama hiç unutmamalyz.
Nide Üniversitesi, Kazak Devlet Kzlar Pedagoji Üniversitesi ve M. Akmulla Bakurt Devlet
Pedagoji Üniversitesi ibirliiyle geçen yl ilkini Üniversitemizin ev sahipliinde Nide’de
gerçekletirdiimiz “Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu”nu bu yl, burada Kazak Devlet
Kzlar Pedagoji Üniversitesi’nin ev sahipliinde gerçekletireceiz. Üç ortak üniversite için özel anlamlar
içeren bu sempozyumun, Türk Dünyas açsndan da çok önemli olduunu düünüyoruz. Çünkü ortak tarih,
dil, kültür ve kardelik balar bugünün Türk nesline, dilini ve edebiyatn, dinini ve manevi deerlerini,
kültür ve medeniyetini aratrmak-gelitirmek-korumak misyonunu yüklemitir. Soyumuzu ve tüm
«I », II , 2015
7
srtna yüklenmi, kaçamayacamz onurlu bir görevdir.
Bu görevler kapsamnda temel amaçlarmz; Türk devlet ve topluluklarnn çeitli kurumlar arasnda
ibirlii ve dayanmay güçlendirerek yeni ibirliklerini tevik etmek, Türk Dünyas ile ilgili konularn
akademik bir anlayla ele alnp tartlmasn salamak, Türk Dünyas ile ilgili çalan bilim insanlarnn bir
araya getirilerek bilgi üretimine katk salamak, çalma ve aratrmalar paylaacak etkileim ortamnn
oluturulmasn ve yeni bak açlarnn sunulmasn salamaktr.
Ancak, tüm bunlarn yannda, tarihimizin neslimize yükledii bir evrensel görevimiz olduunu da
unutmamalyz. Bu yüzden de; küresel ekonomik krizin, açlk ve sefaletin, salgn hastalklarn kuatmas
altndaki dünyamzda uluslararas boyut kazanm olan uyuturucu ticareti, silah kaçakçl, her türlü iddet
ve teröre kar, her türlü sömürgecilie ve savalara kar çözüm araylarna yönelik bilimsel çalmalar
yapmalyz. Tarihi misyonumuz gerei, zalimlerin zulmü altndaki mazlum milletler için, güvenlik sorunu
olmayan yaanabilir bir dünya için adalet, huzur ve bar çabalarna ve bu yöndeki bilimsel çalmalara
destek vermeliyiz, akademik ibirlikleri gelitirmeliyiz.
Saygdeer Katlmclar,
Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu’nun uzun yllar devam ederek, Türk
Dünyas'ndan tarihçileri, filologlar, akademisyenleri ve düünürleri bir araya getirip büyük Türk
medeniyetini dünyaya tantmak konusunda önemli katklarda bulunacana gönülden inanyorum. En büyük
arzumuz ve gayretimiz, bu sempozyumun sürekliliinin salanmasdr. Sempozyumun üçüncüsünü gelecek
yl, saygdeer Rektör Prof. Dr. Rayil Asadullin ve M.Akmulla Bakurt Devlet Pedagoji Üniversitesi ev
sahipliinde kadim Türk yurdu Bakurdistan Özerk Cumhuriyeti’nin bakenti Ufa’da gerçekletirmeyi ümit
ediyoruz. Bata Sayn Asadullin olmak üzere, tüm Bakurt Devlet Pedagoji Üniversitesi çalanlar,
Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu’nun balatlmas noktasnda çok büyük gayret
göstermi, bu bilimsel etkinliin olumasna ciddi katklar salamlardr. Emeklerinden ve çalmalarndan
dolay kendilerine sonsuz ükranlarm sunuyorum.
Gerek bu sempozyum fikrinin ortaya çkp gerçekletirilmesinde katks olan, gerekse katlmc olarak
burada bulunan herkese Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu’nun sürdürülmesi noktasnda
önemli sorumluluklar dümektedir. Unutmamak gerekir ki; bir eyin sürdürülebilir ve kapsayc olmasn
salamak balatmaktan çok daha zordur. Bu zorluu amak için hepimizin fedakârca çalarak üzerine düen
sorumluluu yerine getirmesi gerekir. Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu’nu her yl baka bir Türk
yurdunda düzenlemeyi planlyoruz. Türk Dünyas ile ilgili her konuyu Türk Dünyas’nn her yannda
konumay ve tartmay amaçlyoruz. Sizlerden de katlmlarnzla bizleri desteklemenizi ve daha ileri
noktaya ulamak adna tevik etmenizi bekliyoruz.
Deerli konuklar,
Bugün burada hep beraber, çok geni bir corafyaya ait köklü bir tarih ve zengin bir kültürel mirasn
manevi atmosferini soluyoruz. Bu havay solumamz salayan Kazak Devlet Kzlar Pedagoji
Üniversitesi’nin saygdeer Rektörüne ve çalanlarna, sempozyum düzenleme kuruluna ve siz deerli
katlmclara teekkür ediyorum. “II. Uluslararas Türk Dünyas Aratrmalar Sempozyumu”nun hedeflenen
amaca hizmet edecek ve alana katk salayacak, Türk Dünyas’nn birliine ve dirliine vesile olacak
sonuçlar dourmasn yürekten diliyorum.
Nide Üniversitesi Rektörü
«I », II , 2015
8
!
-
.
,
. ,

.
, .
,
,
.
,
, ,
.
, , ,
,
.
,
,
. . . -
, , , , , ,
, -, , , ,
.
, .

- - .
,
, ,
, .
1000 , 200
, ,
-
.
2015 –
. ,
,
.
() ,
, .
,
,
,
.
-
!
,
«I », II , 2015
9
!!!
, !
, , ,
,
.
, - ,
.

550 20 –
,
. , ,
.

.
,
,
, . –

,
, - -.
, ,
.
«I », II , 2015
10

..
..
.
–

, ,
, .
– .
: , , , , .
ABSTRACT: In this article was written the influence of the religion of Islam in the traditional
Kazakh society is closely related to the policy of Russia's internal policies Islam Ivan the Terrible Starting
from a predominantly Muslim areas of Russia to become a real problem for the conquest of the results of the
measures. Since the conquest of Kazan khanate Muslims baptize policy report. Russia's policy in connection
with the Moslem vary depending on the specific historical conditions, tested political methods perfected in
practice. Of the government of the Islamic religion of the king Russian comprehensive policy will be
considered.
,
–
.
.
,
.
.
,
. ,
500 1.
– , 1862
–
.
. .
( – (.)
, .
,
», -
2.
1788

( ) .
.. – ( . , ) .. – ( . , .
Aika_1989_respect@mail.ru) 1 .. . . . 2. . 1. – 240 .
11
. 1889 –
, 100
3.
1716 « , »
.
. 1787

.
.
.

. 1789- 1798 .
. .
. 1797 3000 .
326000 823000 – 4.

.
, . 2001
« »
: «
– – .
«» , ,
»5. .
– –
.
,
. ,
1718 (
) 4 .
. ,
.
. , .
, .. . ,
.
. «
», - , «
, », -
– 6. ,
.
.

.
, 1730

. : «, , ,
, ( – .) .
, ».
,
. .
».
2 .. – . ..- .: - . ., 1960. – 556 . (458-490) 3 .. . – .: , 1984. – 302 . (50) 4 .. : , , . – : , 1989 – 176 . (89) 5 .. . . . 2. . 1. – 252
«I », II , 2015
12
. « , ,
, », - ,
. , : «
() » 7.,- . ,
–
.
8.
. 1732 1 : « ,
– , » , , – () –
, .
, ,
( – .)9.

. , 1740
. –
.
1748 ,
( – , - ),
, .
.
. ,
.
, 1755
,
. ,
.
, . 1720
10.
(), () .
.
.
200 – , 60-70 500 – 600 – .

. ,
.
,
.
. ,
(1796 ) .
– 1788 22
.

.
.

.
, .
, .
1716
6 . . .. ., . . . , 1884 –
385 . (131) 7 .. : , , . – : . 1989 – 102. 8 .. . – : « Printing Systems», 1998. – 188 . (22) 9 . . 1. – – : . . ., 1935. – 297 . (108)
«I », II , 2015
13
.
( )11 .

.
. 1740- 1764
. ,
– . –
, ()
. .

, .

. ,
. , .
.
:
, , .
.
: «
, ,
,
,
»12. – .
, .
. 1754
.
,
. ,

.
, . , 1755
, , – , ..
.
..
. : « ,
- , ....
,
».

».
– .
.

.
, .
, – .
,
, . «
. «
, » .
,
10 .. 1644. .. N 1629 11 .. . – .: , 1936. – .406. (21)
«I », II , 2015
14
. 1787
« »13. - .

. 1748 14
– .
, (18 ) 1744
.. .

. (1783 ) 20000
.
,
. ,
.
. .. 1774 52
. (60, . 1610). 1784
– .
– (
), ( ,
), ( 80
) ( ).
. 1785

.
1786 –
:
( ,
, ..)
. 1789 64
. 2007 .
, , . ,

.
.
.
. , , ,
,
.
– ( . 70-90 ) ..
. « 1818
. 12 »14.
80-
.
. , , ,
.
. ,
, ,
. ,
.
() . 3000 – 5
12 . .1. – 197. 13 . . – 1711 . – ., 1772.-
104 . (26)
«I », II , 2015
15
, 6 , .
. , 1900 446
.
.

. – ,
. ,
. , – . ,
,
. 1822 ,
.
, ,
, .
.
1823 .
, , , ,
. 90 ..
- : «
, .
, – , (
) . ,
»15 .
. , ,
. .
: «
, . – ,
. .
1802
. ,
.
– ».
.
, . , ,
.
.

. ,
, , .
, ,
. ()


.
1800 15
. 1802
. 1802- 1806 41200 3500 –
.
. 1833 – 600 , 1843 -1852 23600 , 1853 – 1859
14 . – – . .. – : , 1996. – 656 .
(314)
«I », II , 2015
16
– 1859 .
– , , , 16.
70
. – 1871 , ,
, ,
..
. ,
.. 1878
. 1894 1907
.

. .., .., ..,
.., ., ..
,
.
.
, , , , , , –
- ,
1912
.

.
, , , ,
– .
– .
.
. «
, » .
. :
. ,
.
,
.
.
– , ,
,
. .
,
. ,


. :
; , , ,
(
);
(, );
;
,
.
.
( ) ,
15 .. . . – : , 1989. -.20-35(25).
«I », II , 2015
17
.
, –
– .

« »
. – , ,
.
.
.
.
, .

, , , , ,
. ,
.
.


. 500 18.

, .
, , ,
.

:
;
. )
; ) –
; )
. 1893 1
.
3 50 7 ,
.
. , –
.
«
, ,


» .
»
. ,
16 . . 2 . - : , 1985. – 560 . (197)
17 . . //
. .. – , 1891.
«I », II , 2015
18
:
,
; ;
, ,
;
,
; , «
» ;
19.

,
.
1893 19 –
,
, –
. -
,
. ,
20 .
1893 – –
. :
) , ,
;
) ;
) ,
.
, – –
: « : 100
,
,
. , ,
.
. , .
,
, ».

,
21.
,
.

() .

– . –
, . –
, , . 1869
.
1887 10 26 –
.
,
18 .. , . – -: , 1989. -.10-25(14-15). 19 . . – : , 1955.- 408 .(270) 20 . .- 190 .
«I », II , 2015
19
( - ) ,
,
.
( ) 22.
–
, .
, .

.
1891 289
23.
. ,
«» .
,
.
.

.
. ,
24.

1900 15/16

.


. , , ,

25.
1900 10
,
, , -
, , ,
.
,
:
- ,
;
- , (, )
;
- , ;
- , ,
;
- , ,
;
-
- ;
21 . , . – : , 1988. – 104 . (61) 22 . . – 279. 23 . 2- . – : , 1986. .2. – 200.(173) 24 . 2- .- 297 .
«I », II , 2015
20
,

. ,
, .
1900 8
.

. , ,
.
.
.
.
.
–
. .
– , -,
, . , , ,
, - .
, -
, . –
,
.

. ,
, -
,

.
.
’’
. ,
, , - , .
. , ,
. ...
– , , ,
, , .
, .
. ,
. ,
, ... .
. , ...
, ,
’’- ’’ ’’
26.
1893 – 25 , 1897 – 34, 1900 – 22, 1902 – 38, 1913
– 143 27.
- ,
,
, .
25 . . – : – , 1994. – 200 (146)
26 . // . – : , 1987. – 365. (324)
«I », II , 2015
21
.
, -
. ,
’’ – ’’ , ’’
.
) ,
. , 1900 31
2414 .
’’ ’’ ( )
.
1876-1878
- .
1878 15 2 ,
28.
1888-1893 : 1889 –
, , , , ,
, , , , , 1905 –
, 1906 – , , ,
, , , , ,
, 1907 – , ,
.
.
. . ’’
’’ : ’’
. (1901 .)
188- . -,
, ( 62 )
( – ..)
. , 126 ,
20 . ,
.
.
’ ’’ – .
//../
’’- , ,
.
.
’’ ’’ .
“ ” :

,
, -
29.
, (1804-1885) 1879
, , “” ( )
.
, ,
, ,
.
, .
27 . . –195 . 28 . . – . . – : , 1996. 192 – . (115)
«I », II , 2015
22
,
, ,
.
- , ,
, , .

. ,
, (
)
.
.
. ,
- .
,
, , -
, , -
, , ,
. 1871
. 1876
. 1894
. 1900 “ ” (
) .
,
,
. ,
, -
, . ,
, ,
.
. , .
. , -
, ,
, .
. –
. –
.

;

. (, , , ..)
– ;

,
;

;
) , .
, ,
,
.

1. .. . . . 2. . 1. – 240 .
«I », II , 2015
23
2. .. . – .: , 1984. – 302 . (50)
3. . . .. ., . . .
, 1884 – 385 . (131)
4. .. : , , . – : . 1989 – 102.
5. . . 1. – – : . . ., 1935. – 297 .
(108)
6. .. 1644. .. N 16292.
7. .. . – .: , 1936. – .406. (21)
8. . – – . .. – : ,
1996. – 656 . (314)
9. . . 2 . - : , 1985. –
560 . (197)
10. . . – : , 1955.- 408 .(270)
11. . 2- . – : , 1986. .2. – 200.(173)
12. . . – : – , 1994. – 200 (146)
13. () . 369.
. . . 3696. . 13- 14.
1920- .
..
:
.
,
, , , .
: , , , - ,
, , , ,
, .
ABSTRACT: There is no doubt that the language policy is an integral and important part of the
national policy of the state as a whole. The transition to a new alphabet deprived younger generation of
Tatars possibilities of using the experience of previous generations, to break away from centuries of
accumulated knowledge, traditions, culture, the consequences of which we see in the modern Tatar society
Key Words: native-born, the introduction of an new ideology, younger generation, analif - only the
alphabet, literacy of rural residents, innovations in the language, the language sphere, a double change of
Tatar writing, secondary position of women, the Tatar women equal rights.
:
.
,
, , ,
.
, , , ,
, ,
.
.
29 () . 369.
. . . 3696. . 13- 14.
«I », II , 2015
24
, , «»,
, ,
.
..
.. ,

, –
« . , «
» () ,
,
1.

, . ,
,
, 2.
, «»
. ()
,
, -
. ,
«
»3 .

, , ,
,
, 4. 1920- .
, ,
,
5.
, 1920- .
.
, «
, », ,
, « »
, 2.
, 1920-
., , ,
. ,
, 1917
: « , .
1927 . ().
. , ,
. . ,
.. - . . , (. , . .
) 1 : , . 1905-1938 . . 2- . – .II.
1917-1938 . – ., 2002. (104 ) 2 . :
. – , 1923. (41-42) 3 ( - ).
. 15. . 1. . 1373. (39 ) 4 .. 1920- . // . Philology
and Culture. – 2012. – 3 (29). – . 249-236. 5 . 1920–1930- . / - . . . –
, 2009.
«I », II , 2015
25
. ,
. , !
, , . ,
. - « ,
!» . .
, , ».
,
. ,
.
, , ..
: «
.
»6.
I .
, , -
, , ,
, ,
..
, 8 – ,
7.
,
, .
.
.
, 1929
,
8. , ,
, ,
,
.
,
- , –
, ,
. , -
, .
.
,
9. , .. ,
. 1930- . 13
. , « ,
», .
. , ,
.
,
, ,
.
2 . :
. – , 1923. (41-42) 6 // . . . . – ,
2000. – . 38-42.
7 ... I //
. – 1928. – 3. 8 : / . .. . – , 1998. (174-
185 )
«I », II , 2015
26
.
,
, , , .

1. . . . – : - «» , 2014.
2. . 1930- . // . XXI . – 2014. –
2 (45).
3. : , . 1905-1938 .
. 2- . – .II. 1917-1938 . – ., 2002.
4. . 1920–1930- . / -
. . . – , 2009.
5. . :
. – , 1923.
6. .. . – ,
2000.
7. .. 1920- . //
. Philology and Culture. – 2012. – 3 (29). – . 249-236.
V. YÜZYIL AK HUN- SASAN MÜCADELELERNE GENEL BR BAKI
Müslüme Melis ÇELKTA
: Y YI
.
- ,
.
, ,
. Y
- .
: , , , , .
ABSTRACT: The White Huns whose existence dates back to the around 1st and 2nd century,
appeared on the stage of the history in the 5th and 6th century. With the disintegration of the Huns in the
Central Asia, the White Huns who is one of the political formations, progressive westward , combatted with
Bahram, Firuz and Kavad are which of Sausanid Shahs in the mentioned period in the eastern Iran. In the
wake of the fight with Skandagupta one of the most powerful emperor of the Guptas which is the second
largest Indian empire, the White Huns were able to hit their mark on the history by taking under the
domination of the regions from the northern India to the middle India. In our study, I will analysed the fights
between the White Huns and Sausanid Shahs in the 5th century.
Key Words: White Hun, Sasanian, Firuz, Hurmuz, Aksungur.
ÖZET: Var olular tahminen 1-2. asra dayanan Ak Hunlar’n tarih sahnesinde görünmeleri 5. ve 6.
asrlardr. Orta Asya’daki Hun devletinin parçalanmas ile batya doru ilerleyen siyasi teekküllerden biri
olan Ak Hunlar, söz konusu dönemlerde Dou ran’da Sasani ahlarndan Bahram, Firuz ve Kavad ile
mücadelelerde bulunurlar. Hindistan’da ise ikinci büyük Hint mparatorluu olan Guptalarn en güçlü
hükümdarlarndan Skandagupta ile yapt mücadelelerin sonucunda Kuzey Hindistan’dan Orta Hindistan’a
kadar olan bölgeleri hâkimiyetleri altna alarak tarihe damgalarn vurmay baarrlar. Bu dorultuda
9 . 1930- . // . XXI . – 2014. – 2 (45). (136
)
«I », II , 2015
27
çalmamzda 5. yüzylda ran ve Kuzey Hindistan corafyasnda hüküm sürmü olan Ak Hunlarn özellikle
Sasani ahlar ile yapm olduklar mücadeleleri ele alp bir deerlendirme yapacaz.
Anahtar Kelimeler: Ak Hun, Kuzey Hindistan, Sasani, Firuz, Hürmüz, Aksungur
Var olular M.Ö. 4000’lere kadar gitse de ortaya çklar IV. ve VI. yüzyllar olan, çeitli vesikalarda
Eftalit, Hõa, Haytal, I-ta, Ye-ta gibi isimlerle anlan Ak Hunlar, batya ilerleyen soydalar gibi ilk balarda
küçük kabilelerden olumaktadr (Kafesolu, 1986: 82; Chavannes, 2006: 224). Çin yazarlar, Ak Hunlarn
ilk defa VI. yüzyln balangcnda Amu Derya civarlarnda, Juan Juan anyüsünün olu Shelun’un kardei
ile birlikte batya çekildii esnada ortaya çktklarn söylerken ( Konukçu, 1973: 54); ünlü ilim adam Enoki
ise onlarn ilk çk yerleri olarak Toharistan’ göstermekte ve daha sonra Amu Derya’y geçerek
Bakteria’dan Belh’e geldiklerini ifade eder. Ayrca bu ilim adamna göre Ak Hunlar, Bakteria’da oturmakta
olan Kuan-Kidariteleri’ni güneye sürüp 456/457 senesinde Toba /Wei sarayna elçi göndermeleri ile Çin
kaynaklarnda yer alr (Enoki, 1955: 231-236). Çin Hanedan Tarihlerinden biri olan Liang Shu’da Ak
Hunlarn Turfan bölgesine giren kabilelerden olduklar, Çin Hanlarnn kuzey harpleri srasnda onlara destek
verdikleri ve Yüan Wei’ler zamannda Sang-Chien yöresinde oturduklar yazmaktadr.
Çin kaynaklarndan Liang Shu’dan baka T’o-ba Wei Shu’da Ak Hunlar hakknda onlarn bir süre
Çin Seddi’nin kuzeyinde oturduklar sonra Kin Shan yolu ile Hotan’n dousuna ardndan da Sogdiana’y
yurt olarak seçtikleri tarih kaynaklarnda yer almakta ve söz konusu corafyada dier Hun boylar ile birlikte
varlklarn sürdükleri bilinmektedir ( Konukçu, 1973: 73).
M.S. 400 yllarnda Juan Juanlarn basks altnda, Cungarya steplerinde bulunan Ak Hunlar 425’lerde
güçlenerek bir ksm Kidara bölgesini içine alan Yüeh-chi topraklarn nüfuzlar altna alr (Gömeç, 2012:
363). Bu srada Sasani yönetiminin banda sadece zaferleriyle deil, cesurluu ile de adndan söz ettiren
Bahram Gur (420–438) vardr. Batllarn barbar olarak adlandrd Büyük Hun soyundan olan Ak Hunlar,
ran Platosuna girerek günümüzdeki Tahran yaknlarndaki Rey’e kadar ilerler (McGovern, 1939: 410).
Böylece Ak Hun ve Sasaniler kar karya gelir. Söz konusu dönemde Sasani ah olan Bahram Gur,
yaplacak olan istilaya kar koyamayacan düünür ve istiladan vazgeçmeleri için Ak Hunlara yüklü
miktarda para teklif eder. Bu fikir Ak Hun hükümdarnn da aklna yatar Aksungur, Firuz’un ayaklarna
kapanmasndan çok memnun olur. Behram Gur, ani bir darbe vurarak Ak Hun ordusunu bozguna uratr
(Gömeç, 2012: 364). Bu bozgun srasnda Ak Hun hükümdar ölür, kars esir alnr ve daha önce yaplan
anlama gerei alnan paralarn hepsi geri verilir (Biswas, 1973: 21-22; Mc Govern, 1939: 410). Bu savan
en önemli sonucu iki ülke arasndaki snrn Amu Derya (Ceyhun) olmasdr (Gömeç, 2012: 364).i
Bahram Gur öldükten sonra tahta Yezgird ( 438–457) çkar ve Ak Hunlarn 454 ylnda Yezgird’e
kar üstün gelmesine kadar (Gömeç, 2013: 13) Ak Hun ve Sasaniler arasndaki mücadeleler devam eder
(Aradi, 2001: 40). Bu baarszlk Yezgird’in o güne kadar elde ettii baarlarn bir anda silinmesine neden
olur (McGovern, 1939: 410).
Yezgird’in ölümüyle 457 ylnda Sasani yönetiminde iç karklklar ba gösterir. Söz konusu
karkln temel sebebi her devlette olduu gibi taht kavgasdr. Hürmüz ve Firuz adnda iki olu olan
Yezgird, ölmeden önce tahta küçük olu Hürmüz’ün geçmesini vasiyet eder. Firuz’u ise Sicistan’n valisi
olarak atar(Konukçu, 1973: 77; Aradi, 2001: 40; Mc Govern, 1939: 411). Kardeinin tahta geçtiini örenen
Firuz ileri gelenlerin desteini alr ve Amu Derya’ya hücum edip amacna ulamak için de Ak Hun hakan
Aksungur’dan yardm ister. Aksungur önce Firuz’un hakl olup olmadn aratrr. Ak Hun Hakan
Aksungur (Kun Kan) Firuz’a baz artlar öne sürerek (Konukçu, 1973: 77; Gömeç, 2012: 365) ona yardm
etmeyi kabul eder ve otuz bin kiilik güçlü bir ordu gönderir. Bu katlmla Firuz sava meydannda kardeini
yenerek 458 ylnda Sasani tahtna çkar (Skrine- Ross, 1899: 130-138; Burry, 1889: 306; Biswas,1973: 22;
Mesdi, 2011: 232). Pek çok hediyelerle mükâfatlandrlan Ak Hun kuvvetleri Firuz’un tahta çkn
saladktan sonra memleketlerine geri döner. Firuz, Aksungur’a verdii söz gereince Ceyhun üzerindeki
Tirmiz’i Ak Hunlara brakr (Gömeç, 2012: 366; Burry,1889: 18-22; De Guignes, 1923: 202; Litvinsky,
1996: 143). Böylece Türkler douda Tarm Havzas’nn bat bölümüne, kuzeyde Amu Derya - Sr Derya
arasndaki Maveraünnehir ve Tanr Dalar’na kadar olan yerlerde hüküm sürmeye balar (Gömeç, 2012:
366; Gömeç, 2013; 13)ii.
müzakerelerinden birinde Firuz’un, kendi kznn veya kardeinin Aksungur ile evlenmesi hakknda söz
vermi olmasdr. Aksungur, Firuz’dan bu art yerine getirmesini ister. Firuz bu evlilie taraftar deildir
çünkü kznn veya kardeinin bir Türk ile evlenmesini istemez. Bu yüzden Firuz bir hile düünür ve kz ya
«I », II , 2015
28
da kz kardeinin yerine saraynda bulunan bir cariyeyi prenses olarak yollamaya karar verir. Cariyeyi bir
heyet ile Aksungur’a gönderir. Fakat söz konusu sahtekârln bir gün ortaya çktnda hayatna mal
olacan düünen cariye Ak Hun hükümdarna her eyi anlatr. Aksungur, cariyeyi affeder ancak Firuz’un
gerçek kiiyi göndermemesine çok kzar. Bunun üzerine Firuz’a kendi silah ile karlk vermek ister. Sasani
sarayna gönderdii elçisi, Firuz’dan Ak Hunlar’a yardm etmesi için kuvvet yollamasn söyler. Firuz birkaç
komutan gönderir. Onlar, Ak Hun ülkesine vardklar zaman pusuya düürülür. Komutanlarn bir ksm ölür
ve bir ksm da sakat olarak Firuz’a geri gönderilir. Firuz, Aksungur’un neden böyle bir sahtekârlk yaptn
hemen anlar ve böylece sahte prenses göndermenin cezasn subaylarnn öldürülmesiyle ile ödemi olur.
Firuz, Ak Hunlar karsnda krlan gururunu onarmak ve onlara bir ders vermek için sefer hazrlklarna
giriir. Ordusu ile beraber Türkmenistan’a doru ilerler. De Guignes’n bahsettii Ak Hunlar’n snr
kasabas olan Balâm’ ele geçirir. Muhtemelen buras daha önce ikamet ettii Talekan’dr (De Guignes,
1923: 204). Fakat Firuz, Aksungur ile karlama imkân bulamadan kendi topraklarna dönmek zorunda
kalr. Yaklak on yl kadar bir süre içinde Ak Hunlar ve Sasaniler arasnda çok önemli gelimeler yaanmaz.
IV. yüzyln sonlarnda Hindiku’u geçip Gandhra’ya ulaan Ak Hunlar burada Hindistan’n ikinci
büyük imparatorluu olan Gupta mparatorluuiii ile karlar. Bu imparatorluun bana yeni geçmi olan
Skandagupta (454) Ak Hunlarn Gupta mparatorluunun topraklarna girdiini fark eder ve hemen
savunmaya geçer (455-470)(Basham, 1955: 366-369). Hunlarn yapt bu akn Gupta mparatorluuna ait
Bhitari yaztlarnda kaytldr.iv Buna benzer bir metin Cunagadh yaztlarnda da vardr ancak burada
Skandagupta’nn dümanlar Ak Hunlar- Hõa olarak deil de Mlecchav olarak anlr. Mleccha’larn Hõalar
ile ayn kabile olduu Cunagadh yaztnda u ekilde ifade edilir (Biswas,1973: 49).
nçpati-guõa-niketaþ skandaguptaþ pçithurãþ pitari sura-sakhitvam prptavaty tma-akty// api ca
citameva tena prathaya§ti ya§si yasya ripavo-api mlabhagna-darpniva… Mlecchadeeshu.
(Babas tanrlarn bir arkada pozisyonuna geldiinde (öldüünde) Skandagupta krallk makamnda
büyük bir onur kazand; - Mlecchalarn ülkesinden olan dümanlar onun büyüklüünü gördü… zafer
kazand.)
Bahsi geçen yaztlar nda Skadagupta’nn döneminin balarnda ya da 454 ylnda yenilgiye
uratmas konusu ile Mlecchalar, Hõalar yani Ak Hunlar olduu oldukça açktr (Thaplyal, 2012: 259;
Majumdar- Altekar, 2007: 177)vi. Onlarn 454–465 yllar arasndaki Hindistan’daki varl bu döneme ait
Sasani tarz paralarda da görülür. Söz konusu tarihlerde Gupta ve Ak Hunlar barçl bir ekilde
yaar.(Biswas, 1973, 50,52) McGovern’a göre Skandagupta Hõalar birçok kez yenilgiye uratr ve Gupta
imparatorluu onlarn saldrsndan neredeyse hiç etkilenmez. Ancak baz ilim adamlarna göre yaklak 465
yllarnda Skandagupta Hõalar ile yapt savata onlara kar koyamaz (Smith, 1924: 328) yenilir ve orada
hayatn kaybeder (467) (Thaplyal, 2012: 261; Smith, 1924: 310; Bayur, 1987: 86)vii. Bu mücadeleyi
Håõlarn kazand konusunda elimizde kesin kantlar olmasa da söz konusu dönemde paralarn ekonomik
duruma göre yorumlanmasndan bu sonuca varlmaktadr (Thaplyal, 2012: 261; K.Majumdar, 1992: 246)viii.
Upendra Thakur, Aitreyi Biswas, Ramend Chandra Thakur, Vincet, A. Smith gibi Hintli yazarlarn
eserleri nda bu dönemlerde Gupta – Ak Hun ilikisinden hiçbir yerde bahsedilmemesinden vardmz
sonuca göre V. yüzyln son çeyreine doru Ak Hunlar Sasani topraklarn ele geçirmek için Dou
Malva’ya doru yola koyulur. (Majumdar, 1954: 27; Dutt, 2000: 53)
Ak Hunlarn içilerine karmasna daha fazla dayanamayan Firuz 475 senesinde Aksungur’a kar
yeni bir sefer düzenler ve Sasani- Ak Hun arasndaki savalar yeniden balar. Aksungur bu kez gerçekten
Firuz’a iyi bir ders daha vermek ister. Türklerin sava usullerinden olan “Turan taktii”’ ile ona bir sürpriz
hazrlar. Sonuç olarak da Ak Hunlar, Firuz’la bir ovada kar karya gelir. Aksungur’un emri ile Ak Hun
kuvvetleri geri çekilmeye balar. Ovann gerilerinde bulunan dalk bölgeye doru çekiliyor gibi gözükürler.
Geçitler geride brakldkça birkaç Ak Hun kuvveti de kendilerini gizler. Firuz, Aksungur’a kar kolay bir
zafer kazanaca hevesi ile geçitlere hiç emniyet tedbiri almadan girer. Adamlar kendisinin hatal olduunu
söylemeye bile cesaret edemez. Bu srada Sasani ordusunda Bizans mparatoru Zenon’un (474 – 491) elçisi
de bulunur.ix Herkes Firuz’un düman üzerine tedbirsiz olarak gidiine arr ve Sasani büyükleri ve
kumandanlarnn da destei ile nihayet Zenon Firuz’a yapt hatay söylemeye cesaret eder. Ancak her ey
için çok geçtir. Sasani ordusu çember içine alnmaktan kurtulamaz.
Firuz’un bu durumda Aksungur’a giderek aman dilemesi gerekir. Aksungur Firuz’u bizzat kendi
ayaklarna kapanmas art ile balayacaktr. Büyük Sasani ahnn yere kapand görülmü ey deildir.
Karaszlk içinde skntl anlar geçiren Firuz, din adamlar ile görüür. Onlar bir ahn ancak Zerdüt önünde
eilebileceini söyler. Bu srada Firuz’un aklna parlak bir fikir gelir. ayet güne doarken Aksungur’un
ayaklarna kapanrsa, bu hareketi dolayl olarak kendisini küçük düürmez. Din adamlarna fikrini anlatr,
«I », II , 2015
29
onlar da uygun bulur. Firuz, Sasani elçilerini Aksungur’a göndererek ayaklarna kapanmay kabul ettiini
bildirir. Yalnz merasim sabaha kar icra edilecektir. Aksungur bu teklifi onaylar. Firuz, Aksungur’un
yanna gelir. Sabah vakti, güne klarn dünya üzerine gönderirken, Firuz yüzünü ona çevirerek
Aksungurun ayaklarna kapanr. Sasani ve Ak Hun askerleri bu manzaray ibret içinde izler. Aksungur,
Firuz’un ayaklarna kapanmasndan çok memnun olur (Gömeç, 2012: 366-367; Konukçu, 1973: 80; Ögel,
1987: 77-78).
Bunun ardndan Firuz 475 senesinde Ermenistan taraflarnda çkan karklklar için o bölgeye gider.
Firuz, Ermenistan dönüünde Ak Hun meselesini kesin olarak neticelendirmeye karar verir. Kendi
kumandanlarndan Suhra’y Sicistan’a vali olarak gönderir. Firuz, Ak Hunlara kar sefer hazrlklar yapt
srada Sasani saraynn ileri gelenleri ondan böyle bir giriimde bulunmamasn söyler. Firuz içindeki
intikam atei yüzünden onlar dinleyecek durumda deildir. O, krlm gururunu tekrar kazanmak ister.
Firuz Aksungur’a verdii sözü bozma taraftar gibi görünmeden baz hilelere bavurur. Vaktiyle iki
devlet arasnda snr tespit edilen sütunu filler yardm ile Ak Hun arazisinin içlerine doru çektirir. Ak Hun
hükümdar, Firuz’un akllanmadn anlar. Bu defa ona gerçekten iyi bir ders vermesi gerekir. Firuz’a snrn
çekilmesinden dolay sava ilan eder. Sasani ordusu sava alanna gelmeden önce Aksungur derin hendekler
kazdrtr. Üstlerini dallarla ve toprakla örttürür. Sadece kendi askerlerinin bildii küçük geçitler braktrr.
Kuvvetleriyle sava alanna gelerek mevzilenir. Harp balar balamaz Aksungur geri çekilme iareti verir.
Firuz, Aksungur’un malubiyetinden kurtulmak için gerilediini sanar. Ordusunu saldrya geçirir. Üstü
dallarla örtülü hendeklerin üzerlerinden yürürken arla dayanamayan aaçlar çöker. Süvariler ve dier bir
ksm Sasani askeri dütükleri tuzaktan çok geç haberdar olur. Pek çok Sasani askeri ölür ve Firuz da
bunlarn içindedir. Karargâhtaki birçok din adam ve Firuz’un kz da ele geçirilir. Sicistan valisi Suhra,
yanndaki Sasani kuvvetleri ile süratle Ak Hunlar’a saldrr. Bu ordunun 100.000 kiiden ibaret olduu
söylenir. Suhra, Merv’e doru hareket eder ve buradan Aksungur’a tehdit dolu bir mektup yazar. Aksungur,
ona savan kendisi tarafndan deil, Firuz tarafndan balatldn bildirir. Merv’den Kumihan’a gelen
Suhra, Ceyhun Nehri’ni de geçmi ve Beykend önlerine kadar ilerler. Sonunda Aksungur’la bir bar
anlamas yaparak memleketine döner (Gömeç, 2012: 369; De Guignes, 1923: 208; Konukçu, 197: 80-81).
Suhra’nn yardm ile Firuz’un en küçük olu Kavad (488 -531) Sasani tahtna oturur (Gömeç, 2012:
368; Ross- Skrine, 1899: 26; Aradi, 2001: 41). Kavad devrinde (488 -531) devlet içten sosyal çöküntüler
içinde çalkalanmaya balar (Darjee, 2009: 26). M.S. 488’de Mazdek isimli biri Mani inancndaki ikili telâkki
(aydnlk-karanlk, iyilik-kötülük mücadelesi) üzerine sosyal huzursuzluklar da ekleyerek, o tarihlerde
yorulan ve iktisadi darlk içine düen topluluu kurtarmak iddias ile düüncelerini yaymaya balar. Buna
göre insanlarn huzurunu bozan iki ey vardr: biri servet, dieri kadn. (Pourshariata, 2008: 82; Gömeç,
2012: 370) Bunlarn her ikisi de herkesin ortak mal olduu takdirde yeryüzünden kötülük kalkacaktr.
Neticede arazi ve servet sahiplerine kar kkrtlan halk, Mazdek ve müritleri tarafndan ayaklandrlr. Din
adamlar ve asîller öldürülür, kadnlar tecavüze urar, evler ve konaklar yamalanr. Devletin daha iyiye
gidecei konusunda Mazdek’e inanma gafletinde bulunan Kavad zindana atlsa da (488-496 ve 498 531) kz
kardeinin yardm ile kurtulur ve Ak Hunlara snr ve bir Türk kz ile evlenir (Gömeç, 2012: 370; Darjee,
2009: 27; Kafesolu, 1986: 83; Frye, 1962: 228)x. Ak Hunlarn 30.000 kiilik Türk gücü ile Kavad bu isyan
bastrr ve Mazdek taraftarlarn ortadan kaldrr (502) (Gömeç, 2012: 370). Son derece ansl Kavad Ak
Hunlar’n yardm ile üç yl aradan sonra yeniden tahtna sahip olur bir Ak Hun prensesi ile evlenerek
ordusunda da bu kavimden oluan birlikler kurar (Konukçu, 1973: 97-98; Gömeç, 2009: 50; Garrthwaite,
2007: 96-97).
Kavad, Ak Hunlarn yardmna karlk oldukça yüklü bir mebla ödemi olmaldr (Konukçu, 1973:
82) ki verilen bu paradan dolay da Sasani maliyesi büyük bir skntya girmekle beraber en önemli iki ehri
olan Merv ve Herat’ da kaybeder. Ak Hunlar, ran’da kazandklar bu zaferlerden sonra Gndhra’y
topraklarna katarak Hindistan’a kar yeni bir sefer hazrlna balar (Aradi, 2001: 41; Biswas, 1973: 25;
Mc Govern, 1939: 415).
Sasani topraklarn ele geçirerek yeniden güçlenen Ak Hunlar bu kez daha güçlü bir ekilde
Hindistan’a gelir ve 5.asrn sonlarnda taht kavgalar ile mücadele halinde brakt Gupta mparatorluuna
yeniden aknlar düzenler. 6. Asrda Toraman ve Mihiragula gibi çok güçlü hükümdarlara sahip olan Ak
Hunlar söz konusu dönemde buxi büyük Hint mparatorluunun yklmasnda çok önemli bir yer tekil eder
ve Hindistan corafyasnda derin izler brakr.
SONUÇ
Bizans, Çin, Hint, ran, Arap ve slam vesikalarnda farkl isimlerle anlan ve ortaya çklar tahminen
5. ve 6. asr olarak kabul edilen Ak Hunlar, Büyük Hun Devletinin dalmas ile oluan siyasi teekküllerden
«I », II , 2015
30
biridir. V. yüzyln ilk çeyreinde Yüeh-chi topraklarnn büyük bir ksmn oluturan Kidara bölgesini ele
geçiren Ak Hunlar söz konusu bölgeye geldiklerinde Sasani hükümdarlar ile karlar. Tirmiz bölgesinden
Sasani topraklarna giren Ak Hunlar, Horasan’dan ilerleyerek Rey’e kadar ularlar. Batda Bizans ile
mücadele etmek zorunda kalan Sasaniler douda da Ak Hun ve Kuan ittifakna kar mücadeleler verir.
Yaplan mücadeleler sonucunda Ak Hunlara kar koyamayacan anlayan Sasani hükümdarlarndan
Bahram, Yezgird, Firuz ve Kavad Ak Hun hükümdarlar ile birçok kez bar anlamas imzalar. ki devlet
arasnda yaplan anlamalara ramen Sasani ahlarnn anlamay bozmalar sebebiyle mücadeleler devam
eder. Söz konusu dönemde Ak Hunlar, Sasani ahlarna kar direnir. Birkaç yenilgiye ramen Ak Hun
devleti Sasani devletine üstünlüünü kantlar. Ak Hun devletinin ordusu ve hükümdarlarnn gücünü anlayan
Sasani devleti artk onlara tek bana kar koyamayacan anlar. Dier bir taraftan Ak Hun devletinin sahip
olduu topraklar ve ipek yolu üzerindeki ticaret yollarn elle geçirmeye çalan Kök Türk Devleti de Ak
Hun devletine kar koyamaz ve VIII. yüzylda Kök Türk devleti Sasani devleti bir ittifak kurar. Kurulan
ittifak sonucunda Ak Hunlar ortadan kaldrlr ve söz konusu topraklar Kök Türk ve Sasani devleti tarafndan
paylalr. NOTLAR
1 Söz konusu sava 427Kumihan Sava’dr.( bkz. Konukçu, 1973: 75). 2 Tabarî bu snrlar Gürcistan’dan Belh (Bakteria) ve Badahan’ içinde alan Toharistan’a kadar eklinde
tanmlarken Dinaveri de bu snrlara Zabulistan’n da tabii olduunu ifade eder. (bkz. Biswas, 1973: 23). 3 Kushn mparatorluunun dalmas ile 4.asrn balarnda da siyasi dalma devam etmitir. Bu dönemde
Kushõlar Bat Penjap’a, Sakalar ise Gucerat ve Malva’nn bir ksmna hükmediyorlard. Kuzey Hindistan’n geriye
kalan dier bölgeleri de küçük devletler tarafndan yönetilmekte idi. (bkz. Majumdar, 1954: 1) Bu srada Magadha
ülkesinde askeri niteliklere sahip olan Çandragupta adnda bir lider tahminen M.S. 275 (320-321) yllarnda devletinin
snrlarn Magadha’dan Allahabad’a kadar geniletti. (bkz. Bayur, 1987: 83) Bu dönemde Hindistan’ki küçük beylikleri
de kendilerine tabi tutan Guptalar Hindistan’n kuzeyinin yönetimini ele geçirmi ve Maurya mparatorluundan sonra
gelen ikinci büyük mparatorluk olmutur. Bilim, sanat ve dini açdan pek çok konuda kendilerini Gelitiren Gupta
mparatorluu döneme ilim adamlarnn da kulland “Altn Ça” yaatmlardr. (bkz. Majumdar, 1954:112-153) 4 Hintli ilim adamlarnn aratrmalarna göre Gupta mparatorluuna kar ilk Hõa akn Bhitari ta stünuna
kaydedilmitir. Burada bahsi geçen akndan sonra Gandhra’y Mihirakula’nn dedesinin yönettii bilinir ki onun da
Bhitari sütunundaki Hõalar ile ayn kavimden olmas oldukça muhtemeldir.(bkz. Biswas, 1973: 48). 5 Mleccha: yabanc, barbar, Ari olmayan rk, Sanskrit konumayan ve Hindu olmayan rk, tarm ve silah yapm
ile geçinen kii. ( bkz.Williams, 2004: 837) 6 Ayrca baz ilim adamlarna göre Skandagupta’nn Hnalara kar elde ettii zafer Somadeva’ya ait bir Hint
eseri olan Kathsaritsgara’da yer alan kral Vikramditya hikâyesinde de geçmektedir. (Majumdar- Altekar, 2007: 177) 7 Baz kaynaklara göre Ak Hunlar 470 ylnda Skandagupta’nn ölümünden sonra çkan taht anlamazlklarndan
dolay Gupta mparatorluu zayf düer ve Ak Hunlar da bu zayf durumdan yararlanp Gupta mparatorluunun
topraklarn ele geçirmeye balaralar. (Roux, 2004: 81) 8 Baz ilim adamlarna göre Ak Hunlar Skandagupta’taya kar koymak için söz konusu dönemde Hindistan’da
bulunan Nga devleti ile ittifak yaparlar. (bkz. Thaplyal, 2012: 261–262) Nga Sanskrit dilinde ylan anlamna
gelmektedir (bkz. Williams, 2004: 532) Ünlü Hint destanlarndan olan Mahbhrata Destann’da da Ngalar Ylan
Tanrlardr. Ayrca Purnalar ve baka efsanelerde de Sri Lanka’nn Moriyan krallnn ikinci kral Kayapa’ nn
Kemir vadisini insanlarla doldurduundan söz edilir. Kayapa’nn üç karsndan ilkinden Ngalar, ikincisinden
Piçalar ve üçüncüsünden de Yakshasalar ve Rkshasalar domutur. Ngalar’n gerçekte de yaam olan bir toplum
olduu güçlü bir ihtimaldir ki Hindistan’n yedi büyük bölgesinin adndan biri de Ngadvipa’dr. Bugünkü Ngpur
kenti de o dönemlerden kalm olsa gerektir. Bu rk büyük olaslkla Hint olmayan bir rktr ve tarihi özellikleri
efsaneleerek mitoloji içindeki yerini almtr. Tabiî ki bu özelliklerinin en banda da ylana tapmaklar gelmektedir. (
bkz. Kaya 2002: 130), ( Ayrca Nga Devleti için bkz. Jayaswal, 1933: 53-55). 9 Procopius bu elçinin isminin Eusibios olduunu söyler. (bkz. Dewing, Procopius, 2005: 13). 10 Baz kaynaklar Kavad’a yardm eden kiinin kars olduunu yamaktadr.( bkz, Biswas, 1973: 24).
KAYNAKÇA
1. ARADI, Eva, “The History of White Huns”, Mikes International, Den Haag 2001.
2. BASHAM, Arthur Llewellyn, “The Date of The End of The Reign of Kumra Gupta I And The Succession
After His Death”, Bulletin of the School of Oriental and Africa Studies, Say. 17, Bask 2, Haziran, 1955.
3. BISWAS, Atreyi, The Political History of Hnas, in India, New Delhi 1973.
Ara. Gör. Müslüme Melis ÇELKTA – Karadeniz Teknik Üniversitesi,Trabzon, Türkiye, melis644@hotmail.com
«I », II , 2015
31
4. BURRY, John Bagnell, A History Of The Later Roman Empire From Arcadius to Irene, Vol. I, London
1889.
5. CHAVANNES, E., Documents sur Les Tou-kiui (Turcs) Occidentaux, Quebes 2006.
6. DARYEE, T., Sasanian Persia The Rise and Fall of an Empire, New York 2009.
7. DEGUIGNES, Joseph, Hunlarn, Moollarn ve Daha Sair Tatarlarn Tarih-i Umumisi, stanbul 1923..
8. DUTT, Romesh Chunder, A History of Civilization in Ancient India, New Delhi 2000.
9. ENOK, K., “The Origine of The Ephthalit or White Huns”, East and West 3, Bellinghom/ Wahington 1955.
10. FRYE, Richard, N., The Heritage of Persia, Great Britain 1962.
11. GARRTHWAITE, Gene.R., ran Tarihi, Çev. F.Aytuna, stanbul, 2007.
12. GÖMEÇ, Saadettin, Türk-Hun Tarihi, Ankara 2012.
13. GÖMEÇ, Saadettin, Kök Türk Tarihi, Ankara 2009.
14. GÖMEÇ, Saadettin, Hindistan’da Türkler, Ankara 2013.
15. JAYASWAL, K.P., History of India, Lahore 1933.
16. KAFESOLU, ., Türk Milli Kültürü, stanbul 1986.
17. KAYA, Korhan, Hint Mitoloji Sözlüü, Ankara 2002.
18. KONUKÇU, Enver, Kuan ve Ak Hunlar Tarihi, Ankara 1973.
19. LITVINSKY, Boris Abramovich, The Hephthalite Empire,History of Civilization of Central Asia, vol 3,
Paris 1996.
20. MESÛD, Murc Ez-Zeheb, Çev. D.Ahsen BATUR, stanbul, 2011.
21. MAJUMDAR, Arun Kumar, Concise History of Ancient Asia, Delhi 1992.
22. MAJUMDAR, Ramesh Chandra, The Classical Age, Bombay 1954.
23. MAJUMDAR, Ramesh Chandra –ALTEKAR,Anant Sadashiv, The Vktaka-Gupta Age, New Delhi 2007.
24. MCGOVERN, William Montgomery, The Early Empire of Central Asia, New York 1939.
25. ÖGEL, Bahaeddin, “Ak Hun Devleti” Tarihte Türk Devletleri, Ankara 1987.
26. POURSHARAT, Parvaneh, Decline Fall of The Sasania Empire, New York 2008.
27. PROCOPIUS, History of Wars, Book 1,Trans. H.B.Dewing, London 2005.
28. ROUX, John Paul, Türklerin Tarihi, stanbul 2004.
29. SKHRINE, Francis Henry, ROSS, Edward Denison, The Hearth of Asia, London 1894.
30. SMITH, Vincet A., The Early History of India, London, 1924.
31. THOPLYAL, Kiran Kumar, The Imperial Guptas, New Delhi 2012.
32. WILLIAMS, Sir M. Monier, A Sanskrit- English Dictionary, New Delhi 2004.
–
..
: ,
-, . «-»
, , , , , , - , ,
, .

,
.
: , , , ,
, , , , .
ABSTRAST: Translation of the Koran into Kazakh was prepared and published for the first time in
Turkey by a known and respected in the Turkic world scientist-theologian and writer Khalifa Altai.
Translation of the book «Kuran Kerim» was preceded by Khalifa Altai’s painstaking work on study of
religious literature in Arabic, Turkish, Tatar, Uzbek, Uighur, Chagatai language, as well as Urdu, Hindi,
Farsi and its writing and publishing.
Repatriation of Khalifa Altai in Kazakhstan marked the beginning of a new period in the knowledge of
Islam as a religion and spiritual faith teaching, it restored continuity link in the history of religious education
of our people.
(, ) E-mail: Kulgazira_777@mail.ru
«I », II , 2015
32
Key Words: Koran, Islam, Khalifa Altai, a thinker of the Turkic world, Translation of the Koran into
Kazakh language, Kazakh diaspora of Turkey, repatriate, Kazakhstan, Association of the World Kazakhs.
– .
, , , , .
– ,
, , .
, ,
.
.

, .
, ,
« » (« ») .
.. , ,
.
, .

-, . 1986 ,
, ,
. « :
» («: »)
1988 -
, 1989 1990 .
5 000 .
( ) 1990 1.
1991 500
2.
50 1993 . 5 000
.
1994 : «1994
,
»1.
170 « » .
10 –
. . : « e,
. 10 »3. ,
340 , 1.
- .. -,
,
. «
- » 4.

. ,
1515-1980
2 668
1 / . –: , 1995. – 132 . (129
) 2 : / . , . , . . . – :
h « » , 1412/1991. – 604 . 1 / . –: , 1995. – (130-132 .) 3 . . – : , 2011. – 280 .(217 ) 1 / . –: , 1995. – 132 . 4 - . – // . – 1993. – 2. – 22-24 .
«I », II , 2015
33
5. .
.
.
,
1912 , . ,
, .
. 30- .
( )
. , ,
, .
1960-1970- ,
. ( . ) 1990
35 000 . ,
1988 .
.
. 1991
.
.
. 1995
1.
, , ,
, « ,
, », – ,
. , 1967
, ,
.
.. (. ) ,
,
,
. «,
. ,
. .
, ,
–
»6 .

, – ,
, : «
. ,
»3.
, .

«», 1933 .
1991
7. ,
5 . // . – 2007. – 51 (121).
1 / . –: , 1995. – 132 .(129
) 6 . //
: : .-.. . ., 6
2007 . –: , 2008 – 168 . (56-59) 3 . . – : , 2011. – 280 . (3 ) 7 . : / . . – ,
1991. – 144 .
«I », II , 2015
34
. 1994
« » (« »)8 50
.
.

1995 « » (a
h ).
, « »9.
1994 50 2001 5 000
. 90- , ,
.
, . , (),
()
. ()
, , ,
. . –
.
– ,
.
, , , .
, ,
, . , ,
, .
, , ,
, , , ,
, , .
, 10 . 22 1995
15
« ». ,
, : « »? (« ,
?»). : « .
. . »3.
«
», : «
..- .
. .
. ,
() , . , ,
.
, .
,
. , ». , « »
, . , 1980
8 / / . . . – : «»
, 1994. – 112 . 9 . . – : «» , 1994. – 128 . 3 . . – : , 2011. – 280 . 10 . .., .. // : .
. .-. . , 23-24 1998 . – : «», 1998. – 312 . (298-299). 3 . . – : , 2011. – 280 . (327 )
«I », II , 2015
35

« ». ,
1983 1990 – .
, , 1990
« » 10
. – ,
1992 .
1995 20 .
, .
: « 20 .
11 . »1. ,
« 200», . ,
.
1980 1883 « »
. 1897
, , 1981 . 1991
.
« », 1907-1911
. 1034 .
, 1984 , 1987 –
, 1988 –
, . , ,
, , . «
», 1913 . 1989-1992
. .
.
, ,
. – ,
,
, . 1917
. ,
1931
, . .
,
,
.
1933 -
, . 1940
- 1941
. ,
1947 .
, ,
. : «
. , « »
, , .
»11. 1951 «
» («- -») ,
, ,
1 / . –: , 1995. – 132 . (129
) 11 . //
: . – : ,
2008. – 168 . (8-15).
«I », II , 2015
36
.
(. )
1953-1954 .
, ,
. , ,
, , , , , , .
,
, , ,
.

«» 1978 . 25
1990 70- .
– ,
. , , -
,
,
. ,
, ,
. I
..
. . .
,
,
. ,
« » (« »).
, .
, ,
.
1995 «»
, . , «»
– .
, , ,
. : «
. ,
– « » « » ,
. , 8 , 23 , .. .
h -
»12.
, , .
1998 « », «
» « » (« ») «
», « ».
«-» h
. : «
, –
. , , ,
, , , ,
. , ,
12 . // . – .44-48.
«I », II , 2015
37
. .
11.
,
.

.
16 ( -
). ,
,
.
.. ,
.
, . « ,
, ,
, .
, - ,
, . ,
, , ,
.
»13.
, , , ; ,
; (); ; ,
, ;
: , , .

«» («»), « », « », «
» (« »), « », «
» (« »), « » («
»), « », « » («
»), – « » «
».
, , , ,
. ,
.

«»14, 1988
. – ,
, ,
, ,
, .
, . ,
, «Türk eli» (« ») –
.
, : Türkistan Milliy Azatlik
Komyte organi. Review of the National Committee for the Liberation of Turkestan. Das Organ des
Nationalen Befreinngs Komitees Turkestans.
11 . //
: . – : ,
2008. – 168 . (8-15). 13 .. // . – 2003. – 2. – 12-14 . 14 . . – : - , 2003. – 116 .
«I », II , 2015
38
1952 .
, . ,
. « » («
»), : 17.6.1952. ,
, , ,
-
, ,
. .
– .
20 1997
..
80- . ..
,
: « ! – ,
, , –
80 ,
!
, ,
– , , , –
, ,
,
, , , ,

. , .
– ,
. , ,
?!
« »
. «» «»
.
, ! ,
.
! , .
»3 .
15 2003 .
,
.
. «
. ,
. « » ,
- . «
», « », «», «», «», ..
. « » « »,
« », « » .
»15.

, , , , ,
, , , .
«, -» 90-
, .
3 . . – : , 2011. – 280 . 15 // . – 2003. – 209-212.
«I », II , 2015
39
« ».
) , , ,
. ,
.
,
,
.
.
, .

. .
. ,

-. . ,
, , , ,
. , , – .
.

1. / . –:
, 1995. – 132 . (339-340)
2. : / . , . , . . .
– : h « » ,
1412/1991. – 604 .
3. . . – : , 2011. – 280 .
4. . : / .
. – , 1991. – 144 .
5. / / . .
. – : «» , 1994. – 112 .
6. . . – : «» , 1994. – 128 .
7. . // . – .44-48.
:
«
».
:
. «» ,
- .
.
,
20- -: , , , , ,
, , , , , , , , , , , ,
.
, , , - .
: , , .
.. – ( . , ,
kasimbekova1978@mail.ru)
«I », II , 2015
40
ABSTRACT: In this article was written one of the most important stages in the Kazakh history of
medieval Turkic period. "Turkish" creation of the Turkic khanate and the history of the Turkic peoples of VI
century XII century are analysed. There are given information about Turkish tribes’ origin. The basis of
Turkic ethnic tribes and peoples and Guns, 20 members of the Turkic tribes: Pechenegs, Kipchaks, Oguz,
Yemeks, Bashkirs, Basmyls, Qais,Tatars, Kyrgyzs, Shigils, Tukhsis, Yagmas, Sharukhs, Uighur, Tangut,
Kidand and other tribes. In addition, in the article was written foreign policy, trade of Turkic Kaganates with
China, Iran, Byzantine.
Key Words: Turkic Kaganates, Turkic empires, Middle Ages.
— ,
. VI "" , , , (
, ) . ,
.
III ,
, IX .
— ,
. , III XI
, — ,
.
, X—XIV
. ,
- 20- -
, : , , , , , , , ,
, , , , , , , , , , , . . /1/
, ,
, —
, , , .
- , ,
, ,
.
-, -
. — VI
, , (,
551—630 ) . — ,
, , ,
. — —
- . VII 60- — ,
- - .
, - — VII .
.
.
, , .
, 50 (630— 679 ) . /2/
-
. ,
. .. V
. V , : "
, ?" .
. .. V—VIII ,
.
1 . 542
. .
.
.
«I », II , 2015
41
. VIII
.
(, , -, , , ) .
X . , ()
.
.
. —
, .
— .
- .
15 ./3/
. 552
. , ,
. - .
, , - ,
, .
, , ,
. VI ,
, . 582—603
. 603
.
, " "
— " " . , ,
711 .
716 .
. 588
, ,
.VII
. VI
. : , .
VII ( ) , ,
. VIII -
. ,
. ,
.
. , ,
. — , ,
. /4/
,
. . 751
, . ,
.
. , -
- . ,
. - ,
.
VIII
. , , , , -
. ,
. ,
- (, ) .
, , ,
, , . IX , ,
, , , ,
«I », II , 2015
42
.
, - . /5/
, , ,

.. ,
" ...
.

1. .. . 1- . ( XIV
). – : “”, 2002.
2. .. . . “”, 1994.
3. . . 5 . 1-. . 2001.
4. . , . – , 1999
5. . . //
. 2003
..
: ,
- . «»
V .
« » ( )

. V -
- , () .
, ,
,
.
ABSTRACT: In the article was comprehensively discussed information about the Karluks history,
based on the study of the works of Arabic, Chinese and Persian authors. Based on the data sources known as
the "Bulak" since V century. In the ancient runic monuments written that "the Karluk" widespread nomadic
tribes who lived between the Altai Mountains and the East coast of Balkhash lake. In the middle of V
century three tribes- Bulak, Shigil, Tashlyk were in the Association of the Karluks. Also in this article was
written the internal and external policies of the Karluk state.
Key Words: Karluk tribes, ancient Turks, the Great Silk Road.
.

.
, ..
.. - ..., ..( . , )
«I », II , 2015
43
. ,
, , .
.
,
-. , , , , , , ,
, , , , , , ,
.
. ,
,
.

. – -
« » - .
.. , , .
– , , ,
IX
. /1/
(: ) 766—940
. . ..
«» .
. ()
— ,
. ,

. - ( ) 9 . /2/

.
. 766
. , , ,
, () . , .
, ,
.
. ,
-, .
. , , ,
. « »
, , .
, 170
940 .
, ./3/
«» V . .
« » ( )

. V . - - , ()
. . /4/
742 .
- , .
, .
. 744 . -
. - (744 - 840 ..) .
, () .
.
V . ,
, -
44
. ,
.
766 . - ,
. .
. 766-775 ..
, V . .
: , , ,
, ,
.
, ,
.
.
V-.. ,
.
, , - ,
- . (.)
, « 30 »
.
V . . -
,
. . .
- . 810 .
, ( ) .
812 . , ,
. . 20 ..
, ./5/
840 . :
, .
, ,
, .
,
,
. 893 . .
, ,
. ,
.
, . 904 .
, .

. , , -
,
. -
, , ,
.
,
.- , - ,
.
- - -
.
, - .
, .
« - » 25 , : , ,
«I », II , 2015
45
, , , , , , , , .. .
,
- ,
.
,
. , - . ,
- . 940
. , .

2. .., ... : .-., 1992
3. . --.,. 1999
4. .. ., 2005
5. . . «» , 1994

..
ABSTRACT: The transformation of the Tatar ASSR during the Soviet period was a powerful process
of industrialization and urbanization, and the formation of post-industrialism, as well as establishment of
socio-cultural position of "modernity", but depressed by archaic political and ideological system. During this
period the ideological conditions, socio-cultural life, and social “consciousness” have evolved dramatically.
The educational level of the population was steadily growing; the material basis of culture developed; and
social and professional cultural groups drastically expanded, Tatars actively involved as well. However, the
state system concerns regarded solely about the formation of culture in order to "stuff" a person with certain
knowledge to "build socialism". The Soviet period in the history of the Tatar people was the period of total
violent detatarisation of its culture. Neglect of the available ethno-cultural trends in society, ignoring the
objectively existing mental structures has led to immense waste of the cultural resources of the Tatar nation.
Key Words: Tatar people, the Soviet ideology of the twentieth century, Soviet culture, cultural
genesis Tatar, Tatar ASSR.
, -
«», - .
, - ,
. ,
, -
, .
«»
« » .
, .
,
.. , . . ., , (. , )
«I », II , 2015
46
.
, .

,
,
.
.
,
«» .
, 25 1921 .,