identitet i integracija

62

Slobodan Vukievi Filozofski fakultet Niki

FENOMEN IDENTITETA I INTEGRACIONI PROCESI BALKANA U EU

PHENOMENON OF IDENTITY AND INTEGRATIONAL PROCESSES OF BALCAN IN EU

ABSTRACT: Balkan societies are not new-immigrant societies,but old societies wich have centuries long tradition and historicaly constituted identity. Important characteristics of Balcan societies identity is existing small differences wich are affirmated in this text as richness of qualitative mediation in integrational processes of Balcan into EU, and not as curse of small differences. That principle and thoughtful base of integrational processes respects multi cultural, multi national and polietnical srructure of Balcan societies, wich should legally be constituted based on principles of inter-culturalism, consociative democracy and parlamentarism. In that way dynamics of integrational processes,with preserving not just subjectivity of Balcan states, but also preserving subjectivity of their citizens,is being assured. Development of individualism culture and colectivism culture in the frame of Balcan societies is an important assumption for breaking through contradictions made by the curse of small differences.

Key words: identity, multiculturalism, interculturalism, culture of individualism, culture of colectivism, consociative democracy.

APSTRAKT: Drutva Balkana nijesu novonastala-useljenika drutva, ve stara drutva koja imaju vjekovnu tradiciju i istorijski konstituisan identitet. Bitna karakteristika identiteta drutava Balkana jeste postojanje malih razlika koje se u ovom radu afirmiu kao bogatstvo kvalitativnog posredovanja u integracionim procesima Balkana u EU, a ne kao prokletstvo malih razlika. Ta principijelna i smisaona osnova integracionih procesa uvaava multikulturalnu, multinacionalnu i polietniku strukturu drutava Balkana koja treba institucionalno-pravno konstituisati na principi-ma interkulturalizma, konsocijativne demokratije i parlamentarizma. Na taj nain se obezbjeuje dinamika integracionih procesa sa ouvanjem subjektiviteta ne samo drava Balkana, nego i su-bjektiviteta njihovih graana. Razvitak kulture individualizma i kulture kolektivizma u okvirima drutava Balkana je bitna pretpostavka prevladavanja protivrenosti koje proizvodi prokletstvo malih razlika. Kljune rijei: identitet, multikulturalizam, interkulturalizam, kultura individualizma, kul-tura kolektivizma, konsocijativna demokratija. 1. Pojam identiteta: identitet je princip i smisao ivota Princip identifikacije neprestano prati svakog pojedinca, zajednicu i ljud-sko drutvo u cjelini i nosi sa sobom smisao ivota, odnosno postojanja. Svako negiranje, dogmatizovanje i borniranje vremenskog dinamizma identiteta zasno-vanog na saigri prolosti, sadanjosti i budunosti znai brisanje principijelne i smisaone osnove identiteta, pojedinanog, nacionalnog-etnokulturnog i uni-

63 S. Vukievi, Fenomen identiteta i integracioni procesi Balkana u EU

Socioloka lua V/1 2011

verzalno-ljudskog. Njegoeva genijalnost i ovdje dolazi do punog izraza: sveti tvorac velianstvom sjaje, u iskrama kako u suncama (Lua mikrokozma). Razumijevanju identiteta ne moe se pristupati kroz jednu komponentu, ili samo na individualnom, posebnom, optem- univerzalnom nivou, ve cjelo-vito, kroz antropoloku, socijalno-psiholoku, etno-kulturoloku, politiku i uni-verzalno-ljudsku komponentu. S obzirom na to, da su sve ove komponente jako dinamine, i sam identitet na svim nivoima je uvijek dinamian. Ili, kako neki autori kau: identitet je uvijek u raskoraku sa samim sobom. A mi, uvijek u dilemi da li smo bolji i stvarniji od identiteta, bilo da nam je nametnut, bilo da smo ga sami izabrali. To je onaj nepresuni motiv da neprestano afirmiemo identitet. Problem je to se pri tom javljaju ne samo pozitivni trendovi, nego i negativni sa izrazito loim posljedicama po ovjeka i njegovu zajednicu. Naj-znaajnija karakteristika ovog procesa koji ima univerzalni smjer progresivnog kretanja ovjeka i njegove zajednice ka ostvarivanju fundamentalnih ljudskih vrijednosti jeste otpor uniformnosti, asimilaciji, negiranju identiteta (Kad bi se glave otkotrljale niza stranu, svako bi potrao za svojom). Dinamizam identiteta prati prirodu ovjeka i njegove zajednice i sve ti-pove njegove identifikacije na individualnom, kolektivnom i ljudskom planu. Identitet na bilo kojem nivou i u bilo kojem obliku pretpostavlja postojanje i potovanje drugog identiteta, jer bez ove relacije izolovani identitet bi ostao bez principa i smisla vlastitog postojanja. Oigledno, jedino valjan metod pristupa u sociolokom razumijevanju identiteta, individualnog-linog, kolektivnog, etno-kulturnog jeste onaj koji adekvatno prati neprestanu dinamiku znaaja, znaenja i smisla etnikog, kulturnog, vjerskog, graanskog, kao egzaktnih indikatora od-reene identifikacije, jer je identitet rezultat procesa identifikacije unutar nekog odnosa. On se moe mijenjati ako se mijenja odnos. U sociolokoj operaciona-lizaciji upotrebljiviji je pojam identifikacije nego pojam identiteta. Preko pojma identifikacije egzaktnije dolazimo do znaaja, znaenja i smisla koji pojedini elementi dobijaju u konstituisanju identiteta na svim nivoima, i time izbje-gavamo neutemeljene, fiktivne, ideoloke sudove o autentinosti identiteta koji se temelje na prostom, statikom, dogmatskom nabrajanju tzv. objektivnih obi-ljeja (etnike srodnosti, porijekla, kulture, jezika, religije itd.). Drutvena stvarnost se kree na neumitnom spoju Logosa i Istorije tako da se sva objektivna obiljeja susreu u spoju esencije (nivoa /politike/ kul-ture i drutvenih odnosa) i egzistencije konkretnih pojedinaca, etnikih grupa, nacionalnih zajednica. Sopstvena istorija svake zajednice, kao kardinalna inje-nica, pokazuje koliko se njena egzistencija javlja kao realizacija esencije. Tako, etnokulturni identiteti ne trpe uniformnost i na toj osnovi univerzalnost. Etno-kulturni identiteti nijesu protiv univerzalnosti, ali one univerzalnosti koja pri-rodno proistie iz dubine prirode etnokulturnih identiteta i smisla ovjekovog postojanja u vezi s tim. Etnokulturni identiteti ne prihvataju univerzalnost kao uniformnost, to jest kao asimilaciju manjinskih kultura i brisanje prokletstva malih razlika asimilacijom bilo koga, malih ili velikih. To posebno vai za drutva Balkana koja nijesu novonastala useljenika drutva, ve stara dru-

S. Vukievi, Fenomen identiteta i integracioni procesi Balkana u EU 64


tva ije su drave konstituisane na vjekovnoj tradiciji i istorijski konstituisa-nom etnokulturnom identitetu naroda koji u njima ive, i koja e prije prihvatiti da nestanu nego da budu asimilovani. Prema tome, matina drava za ove na-rode je ona u kojoj ive i u kojoj su oduvijek ivjeli, a ne bilo koja druga drava. Ovaj ivotni i smisaoni osnov identiteta u savremenom drutvu izbija na povrinu, milom ili silom, na svim takama Ekumene. Jak intezitet migracija uslovljava izrazitu dinamiku fenomena identiteta i po formi i po sadraju. On se ve od 60-ih godina XX vijeka uspostavio kao naelo meunarodnog prava po kojem zajednica predstavlja novi poredak meunarodnog prava, a subjekti su ne samo drave lanice, nego isto tako i njihovi graani. Ovim se obezbjeuje da se pitanju identiteta ne pristupa kroz jednu kom-ponentu, ve cjelovito, kroz etniku, antropoloku, socijalno-psiholoku, kultu-roloku, ekonomsku i politiku. S obzirom na to, da su sve ove komponente jako dinamine, i sam identitet u svim nivoima linom, etnokulturnom i ljudskom, je uvijek dinamian. Ili, kako neki autori kau: identitet je uvijek u raskoraku sa samim sobom. A mi, uvijek u dilemi da li smo bolji i stvarniji od identiteta, bilo da nam je nametnut, bilo da smo ga smi izabrali. To je onaj nepresuni motiv da neprestano razvijamo sebe i identitet na svim nivoima linom, etnokulturnom i ljudskom. Problem je to se pri tom javljaju ne samo pozitivni trendovi, nego i negativni sa izrazito loim posljedicama po ovjeka i njegovu zajednicu. Najznaajnija karakteristika ovog procesa koja ima univer-zalni smjer progresivnog kretanja ovjeka i njegove zajednice ka ostvarivanju fundamentalnih ljudskih vrijednosti jeste otpor stvaranju istog. Oigledno, jedino valjan metod pristupa u sociolokom razumijevanju identiteta, individualnog-linog, kolektivnog, etnokulturnog jeste onaj koji ade-kvatno prati neprestanu dinamiku znaaja, znaenja i smisla pribjegavanju odre-enoj identifikaciji, jer je identitet rezultat procesa identifikacije unutar istorijski konstituisanog drutvenog odnosa. U sociolokoj operacionalizaciji upotreblji-viji je pojam identifikacije nego pojam identiteta. Preko pojma identifikacije egzaktnije dolazimo do znaaja, znaenja i smisla koji pojedini elementi (etniki, kulturni,vjerski, graanski) dobijaju u konstituisanju identiteta na svim nivoima, i time izbjegavamo neutemeljene, fiktivne, ideoloke sudove o autentinosti identiteta.

2. Drutveni kontekst identiteta multikulturalna struktura drutva Ontologija savremenog drutva najizrazitije se ispoljava u njegovoj mul-tikulturalnoj strukturi. Od skoro 200 drava ni jedna nema homogenu etno-kulturalnu strukturu. Procjena je da danas imamo u svijetu oko 600 jezikih i oko 500 etniih grupa. To ini multikulturalizam, kako sa stanovita aktuelnih drutvenih odnosa, tako i sa stanovita istorijskih tendencija i perspektive, najznaajnijim fenomenom savremenog doba. Multikulturalna struktura dri otvorenim pitanja: jezikih prava; regio-nalne autonomije; autentinog politikog predstavnitva; obrazovnih sistema i



programa; svojinskih prava; imigracione i naturalizacione politike; korienja nacionalnih i etnikih simbola i dr.). U vezi sa ovim pitanjima Istonu Evropu i Trei svijet potresaju mnogo-brojni nacionalni konflikti, dok poloaj imigranata, domorodakih naroda, mjesto i uloga drugih kultura dovode u pitanje mnoge pretpostavke Zapadnog svijeta. Nakon Hladnog rata etnokulturni konflikti su postali najvei izvor poli-tikog nasilja u svijetu (Kimlika, 2004). Pogotovo zabrinjava injenica da ovi konflikti ne pokazuju tendenciju smirivanja. U pristupu razumijevanja ovih konflikata zanemaruje se kardinalna injenica da svaki od njih ima svoju isto-riju, a to znai da nema uniformnog ili univerzalnog rjeenja. Zapadna politika tradicija je preutkivala ove probleme, priklanjajui se teoriji kraja istorije po kojoj je demokratski sistem razvijenih kapitalistikih zemalja naao odgovor za sve kljune probleme ovjeka i drutva, pa i za pro-blem etnokulturnih konflikata. Nastojanja su bila usmjerena na ostvarenje ideala homogene dravne zajednice prema liberalnom konceptu koji polazi od toga da treba utvrditi opta-bazina graanska i politika prava svim pojedincima bez obzira na njihovo grupno pripadnitvo, i samim tim bie zatiena i prava manjina. Socioloki je ovdje bitno primijetiti da liberali zanemaruju dvije bitne injenice:

1. pojedinac nije puka apstrakcija ve konkretno drutveno bie sa svojim etnokulturnim identitetom societalnom kulturom, u emu nalazi smisao svog izbora i opredjeljenja;

2. grupni ivot je poseban realitet drutvenog ivota za koji je neraskidivo vezan svaki pojedinac.

Drutvena stvarnost se kretala drugim putem. Etnokulturni identiteti ne trpe uniformnost i na toj osnovi univerzalnost. Etnokulturni identiteti nijesu protiv univerzalnosti, ali one univerzalnosti koja prirodno proistie iz dubine prirode etnokulturnih identiteta i smisla ovjekovog postojanja u vezi s tim. Etnokulturni identiteti ne prihvataju univerzalnost kao uniformnost, to jest kao asimilaciju manjinskih kultura. Etnokulturni konflikti u savremenom drutvu su upravo otpor politikom nasilju koje praktikuju veinske kulture pozivajui se, izmeu ostalog, i na Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima. Liberali su na principu unuverzalnosti slobode pojedinca razvijali tezu benigne ravnodunosti po kojoj drava:

1) ne treba da se suprotstavlja individualnoj slobodi ljudi da izraavaju svoja etnokulturna opredeljenja;

2) ali, isto tako, ne treba da podrava takva opredjeljenja, praktino, ne treba uopte da se bavi tim pitanjima.

Pokuaji dopune doktrine o univerzalnim ljudskim pravima sadrani su u raznim deklaracijama o manjinskim pravima na svim nivoima do UN. Meutim, svi ovi ne daju eljene rezultate jer ne zahvataju sutinska pitanja manjinskih i etnikih prava. Dopune moraju zahvatiti:



1) kako univerzalna prava koja pripadaju pojedincima neposredno povezati sa njihovim etnokulturnim identitetom;

2) kako precizno definisati specifino grupno diferencirana prava manjin-skih i etnikih grupa i drugih diferenciranih grupa u jednom drutvu, odnosno dravi.

Jedino zahvatanjem ovih pitanja mogu se izbjei opasnosti zloupotrebe jezika, rasne segregacije, aparthejda i drugih oblika diskriminacije. Prema tome, drutvena stvarnost postavlja liberalnoj teoriji direktna pi-tanja:

1) na koji nain manjinska prava mogu koegzistirati sa ljudskim pravima, jer bez ove koegzistencije ljudska ptava predstavljaju apstrakciju sa opa-snim posljedicama za manjine;

2) na koji nain se mogu povezivati manjinska prava i individualne slobode, demokratija i socijalna pravda?

3. Multikulturalizam i modeli kulturne raznovrsnosti Pojam multikulturalizma je direktno vezan za genezu nastajanja ovog dru-tvenog fenomena. Svako multikulturalno drutvo ima svoju istoriju nastajanja. Ipak, mogu se izdvojiti dva najznaajnija modaliteta kulturne raznovrsnosti:

1) kulturna raznovrsnost nastaje iz inkorporacije prethodno samoupravlja-juih, teritorijlno koncentrisanih kultura u veu dravu (Kimlika, 2004: 21). Ovdje se radi o nacionalnim manjinama koje nastoje da se odre kao osobena drutva pored veinske kulture, odnosno nacije;

2) u drugom sluaju, kulturna raznovrsnost nastaje kao rezultat indivi-dualne i porodine imigracije (Kimlika, 2004: 21). Ovdje su u pitanju etnike grupe koje hoe da se integriu u ire drutvo, ali ne da se asimi-luju, ve da ouvaju svoj etnokulturni identitet i da se toj njihovoj potrebi prilagode institucije ireg drutva.

Na osnovu dva modaliteta kulturne raznovrsnosti Kimlika izdvaja dva tipa drave u savremenom drutvu:

1) multinacionalne drave i 2) polietnike drave

U okviru multinacionalne drave koegzistiraju vie od jedne nacije, pri emu termin nacija znai istorijsku zajednicu, manje ili vie institucionalno dovrenu, koja zauzima datu teritoriju i koja ima osobeni jezik i kulturu (Ki-mlika, 2004: 22). Ovdje se izdvajaju bitne odrednice nacije: istorijska zajednica; institucionalno dovrena; sopstvena teritorija; osobeni jezik; osobena kultura. Primarno mjesto zauzima elemenat istorijska zajednica, jer svi drugi objektivni elementi: institucionalna konstitucija, teritorija, jezik, kultura osta-ju bez vezivnog tkiva koje oblikuje svaku zajednicu, pa i nacionalnu zajednicu. U istorijskom procesu sublimacije svi objektivni elementi dobijaju svoje po-sebno, autohtono znaenje, znaaj i smisao za odreenu zajednicu. Zato svaka



nacionalna zajednica ima svoj istorijat nastajanja, postojanja i razvitka i daje smisao svom postojanju, tj. ima autohton i autonoman tip samorazumijevanja. Znai, multinacionalna drava nije nacija-drava u kojoj je izvrena asi-milacija posebnih nacionalnosti u jednu naciju, ve drava u kojoj nacije koje je sainjavaju imaju potreban nivo autonomije za ouvanje svog nacionalnog identiteta. Znai, multinacionalna drava nije nacija-drava u kojoj je izvrena asimilacija posebnih nacionalnosti u jednu naciju, ve savremeni oblik organi-zacije drutva koji omoguava naciji da se ispoljava kao istorijska kategorija. Nacija, kao tipino istorijska pojava, ne trpi neistorijska tumaenja koja ostaju na pojmu drava-nacija, ime se redukuje sama logika ideje nacije time to se drava postavlja iznad nacije i ako drava moe biti samo sredstvo nacije. Nacija, takoe, ne trpi neistorijske pristupe koji ostaju na pojmu etnike nacije ime se redukuje sama logika ideje nacije na nivo etniciteta, a logika ideje nacije je upravo u transcendiranju etnike datosti, to jest determinizma roenja, graaninom i graanskom vezom meu ljudima. To ne znai da graani multinacionalne drave ne posmatraju sebe isto-vremeno kao jedinstven narod bez obzira na kulturnu raznovrsnost unutar je-dinstvene drave. Bez ovog elementa patriotskog osjeanja svih graana multi-nacionalne drave ne bi bio mogu opstanak ove drave. vajcarci, na primjer, imaju veoma izraeno osjeanje zajednike lojalnosti bez obzira na veoma izraene kulturne i jezike razlike u njoj. Multinacionalna drava e ostvarivati ovo jedinstvo ukoliko razvija istovremeno i patriotizam i odrava nacionalni identitet nacija koje je sainjavaju. Prema tome, nezamisliva je moderna nacija kao zajednica graana koja zanemaruje posebne nacionalnosti. vajcarsku je najbolje posmatrati kao multinacionalnu dravu i oseanje lojalnosti koje ona izaziva izraz je zajednikog patriotizma, a ne zajednikog nacionalnog identi-teta (Kimlika, 2004: 267). Struktura polietnike drave je veoma raznovrsna s obzirom na karakter nastajanja etnikih grupa u njoj: imigranti, kolonisti, gastarbajteri, izbjeglice. Sve su ove grupe izvor kulturnog pluralizma polietnike drave. Pitanje je ko-liko je u odreenoj dravi doputeno da se taj kulturni pluralizam ispoljava, to jest koliko i na koji nain je doputeno pojedinim etnikim grupama da ouvaju svoje etnike posebnosti, ali istovremeno i da ouvaju cjelinu dravne zajednice? Uostalom, danas imamo situaciju, ne samo da jedna zemlja moe biti istovremeno i multinacionalna i polietnika, nego je najvei broj zemalja u svijetu upravo takav. Oigledno, pojam multikulturalizma se odnosi na dvije bazine grupe:

nacionalne manjine (osobena i potencijalno samoupravljaka drutva u iroj dravi) i

etnike grupe (imigranti koji su napustili svoju nacionalnu zajednicu da bi se prikljuili drugom drutvu).

Socioloki pogled na cjelinu strukture savremenih drutava pojmom mul-tikulturalizma obuhvata i druge drutvene grupe koje se svojim kulturnim potrebama izdvajaju i zahtijevaju od drutva da iskae interes za te potrebe i



institucionalno ih sankcionie. Takve drutvene grupe su: prema polnoj strukturi ene i mukarci; prema starosnoj strukturi djeca, omladina, srednjovjeni ljudi, ostarjeli; hendikepirani; homoseksualci; siromani i dr. Sve ove grupe imaju svoju subkulturu koju treba uvaavati i time potovati njihov identitet. 4. Multikulturalizam i pravna struktura drutva Multinacionalna, polietnika i multikulturalna struktura drutva, pored optih graanskih i politikih prava pojedinaca, zahtijeva institucionalizaciju i grupnospecifinih prava. U spoju multikulturalne strukture i prava izdvajaju se tri oblika grupno-specifinih prava:

1) pravo na samoupravu, 2) polietnika prava i 3) reprezentaciona prava.

Pravo na samoupravu se vee za prirodu nacionalnih manjina koje ele da ouvaju potreban nivo autonomije u multinacionalnoj dravi. Nacionalne ma-njine ele punu slobodu u razvoju svoje kulture, obrazovanja, jezika, obezbje-enje interesa svojih pripadnika, teritorijalnu definisanost, jasan odnos sa centralnim vlastima. Zahtjevi za samoupravu, dakle, po pravilu uzimaju oblik zahtjeva za prenoenje politike vlasti na politiku jedinicu koju kontroliu lanovi konkretne nacionalne manjine i koja korespondira sa njihovom istorijskom postojbinom i teritorijom (Kimlika, 2004: 50). Nacionalna manjina zahtijeva prava na samoupravu kao trajna prava ustavom potvrena, ak do prava na odcepljenje ako ona ocjenjuje da se njihovo samodreenje dovodi u pitanje u okviru postojee drave. Polietnika prava su vezana za etnike grupe, a predstavljaju zatitu od anglokonformistikog modela integracije, to jest asimilacije. Polietnika pra-va moemo posmatrati na dva nivoa:

1) na individualnom planu slobodnog izraavanja svoje etninosti i religio-znosti na graanski nain, a to znai uvaavanja i potovanja svih drugih etninosti i religioznosti;

2) na nivou drutvenog i institucionalnog uvaavanja etnokulturalnih potre-ba etnike grupe kao grupe u domenu: javnog finansiranja, radnih uslova i oslobaanje obaveza na radu koje su u suprotnosti sa etnikom kulturom grupe, obrazovanja, etnikih, kulturnih, umjetnikih sadraja znaajnih za ouvanje njenog etnokulturnog identiteta i ponosa grupe. Etnike grupe nastoje da se sva ova prava utvrde na nain koji nee osporavati njihovo efikasno ukljuivanje u ekonomske, politike, kulturne i druge institucije dominantnog drutva.

Reprezentaciona prava su poseban vid prava kojima se pokriva multi-kulturalna struktura drutva. Ona se odnose ne samo na nacionalne manjine i etnike grupe, nego i na druge strukturalne grupe (ene, siromani, seljaci,



hendikepirani) koje imaju svoje posebne potrebe i interese, a time i zahtjev da neposredno budu zastupljene u institucijama sistema. Smatra se da je demo-kratski proces u jednom drutvu nereprezentativan ukoliko ne izraava razno-vrsnost populacije. Naravno, reprezentaciona prava ne podrazumijevaju samo kvantitativnu zastupljenost pojedinih struktura, ve, jo znaajnije kvalitativno predstavljanje i ostvarivanje njihovih sutinskih interesa i njihove subkulture. Teorijsko tipiziranje ova tri oblika prava ne znai njihovo potpuno meu-sobno izolovanje. Ova tri prava su veoma povezana, esto se preklapaju, postoje mnoge izomorfne linije, tako da se jedna grupa ne ograniava na korienje samo jednog od ovih prava. Grupno diferencirana prava se bitno razlikuju od kolektivistikih prava. Kolektivistika prava vre kolektivi, a veinu grupno diferenciranih prava vre pojedinci, pored toga to se ona dodjeljuju i grupi kao cjelini i irem drutvu, odnosno dravi. Grupno diferencirana prava ne postavljaju pitanje primata indi-vidue ili zajednice ona se zasnivaju na ideji da postizanje pravednog odnosa izmeu grupa zahteva da se lanovima razliitih grupa dodele razliita prava (Kimlika, 2004:756). Jednostavno, priznaje se realitet drutvenog ivota u kojem je svaki pojedinac istovremeno autonoman subjekt i lan odreene grupe, i jedino kao takav moe realno ostvarivati svoja bazina prava. Bez grupno diferenciranih prava multinacionalna drava moe institucio-nalizacijom univerzalnih prava svojim graanima obezbjeivati monopol ve-inske nacije. Ona moe obrazovnim sistemom, obrazovnim programima, jezikom u kolama i javnim ustanovama, organizacijom i podjelom centralne i lokalne vlasti ignorisati prava nacionalnih manjina, etnikih grupa, ena, hendikepiranih i drugih posebnih grupa. Jasno je da pripadnici ovih grupa ne mogu ostvarivati individualnu slobodu ako su u pravno-institucionalnom siste-mu drutva zanemareni sadraji njihove etnokulture, obrazovanja, jezika, speci-finih uslova na radu i slino. Znai, bez priznavanja specifinogrupnih prava ne moe se obezbijediti elementarna jednakost izmeu manjina i veine, ravno-pravnost graana u bitnim sadrajima njihovog individualnog i kolektivnog identiteta. 6. Konsocijativna demokratija i parlamentarizam Savremena demokratija nije vladavina veine, ve vladavina koja vodi progresu u pogledu ostvarivanja fundamentalnih vrijednosti svih struktura multikulturalne zajednice. Fundamentalne vrijednosti se mogu ostvarivati posti-zanjem kvaliteta na svim nivoima i u svim oblastima rada i ivota i ostvari-vanjem solidarnosti u drutvu. Konsocijativna demokratija je u tom smislu vrenje vlasti adekvatnim ueem svih podstruktura multikulturalnog drutva na bazi zajednikog politikog projekta. Konsocijativna demokratija uva identitet svakog sastavnog elementa i zajedniki identitet zajednice kao cjeline. Bitno je da svaki elemenat, pored svoje autonomije, bude u funkciji integracije zajednice. Konstituisano pravo



jedne nacionalne manjine ili etnike grupe da natjera druge da potuju njene ivotne interese jeste sutinski u funkciji integracije. Bez potovanja ivotnog interesa svake grupacije nema demokratske zajednice. Ontoloka sigurnost svake etnokulturalne grupe mora biti kvantitativno i kvalitativno obezbijeena. U kvantitativnom smislu svaka etnokulturalna grupacija i druge posebne grupe (ene, siromani, hendikepirani) treba da bude adekvatno zastupljena u strukturi vlasti, a u kvalitativnom smislu svaka etnokulturalna grupacija treba da bude u poziciji ouvanja svog etnokulturnog identiteta i stabilnosti svog materijalnog i drutvenog okruenja. Konsocijativna demokratija upravo podrazumijeva dravnu zajednicu u kojoj se politiko i kulturno ne poklapaju, zajednicu politiki jedinstvenu i isto-vremeno dovoljno prostranu za ispoljavanje etnokulturnih identiteta na pojedi-nanom i grupnom nivou. Na toj osnovi funkcioniu savremene multinacio-nalne i polietnike drave. Graanska veza kao sutina nacije svugdje je rezultat istorijskog procesa i zavisno od konkretnih okolnosti, negdje u sutini endogenog karaktera, a negdje mogu spoljne sile odigrati presudnu ulogu. To ne znai da moemo rei da su nacije negdje prirodne, a negdje vjetake tvorevine. Ono po emu se razlikuju nacije Sjeverne Amerike i Zapadne Evrope od nekih zemalja u ostatku sveta koje su se nedavno konstituisale u nacije-politike jedinice, nije suprotnost pri-rodno-vjetako, nego broj formalnih graana koji su istinski interiorizovali ideju da postoji jedno opte dobro i nunost da se potuju njegova pravila funkcionisanja, koja ga sainjavaju (naper, 1996: 142). Prema tome, moderna nacija nije vjetaka tvorevina (kako neki kau sin-tetika nacija), ve na odreenom stupnju razvitka ovjeka i drutva, prirodnija nego etnija sa stanovita cjeline ljudskog bia i potrebe koju ono ima kao bie zajednice za sve savrenijom i savremenijom zajednicom. Naravno, to automatski pretpostavlja i istorijsku prolaznost same nacije, to jest njenu promjenljivost. U tom smislu moemo i nacionalizam oznaiti samo u odreenom isto-rijskom kontekstu u kojem protivno logici graanske veze odreena etnika skupina ili vjerska grupa hoe da to svoje obiljeje izdigne na nivo nacije, to jest da redukuje graansko pravo na etniko pravo, ire posmatrano da redukuje graansko bie na etniko bie i na osnovu toga uspostavlja odnose sa drugim graanima i etnikim grupama. Radi se o nepotovanju opteg dobra, razbijanju politikog prostora, u krajnjem razbijanju jedne multinacionalne drave. Uspostavljanje konsocijativne demokratije u multinacionalnoj dravi je upravo sutinska pretpostavka da do toga ne doe. Oigledno, konsocijativna demokratija i parlamentarizam se nalaze u sve-stranoj i veoma dinamikoj korelaciji. To je sasvim logino kada parlamenta-rizam shvatimo kao cjelovit sistem odnosa vlasti u jednoj zajednici u kojem se izraava sutina drutvenog sistema u njegovoj esencijalnoj i egzistencijalnoj odreenosti. Parlamentarizam se ne smije shvatiti kao apsolutizacija vlasti par-lamenta pozivajui se na argument da je on neposredno izabran od naroda. To bi izazvalo nestabilnost drugih oblika vlasti, a same graane ostavilo u pasivnu



poziciju kontrole vlasti, pa i samog parlamenta. Konsocijativna demokratija, kroz graanska i politika prava pojedinaca, specifino grupna prava-pravo na samoupravu, polietnika prava i reprezentaciona prava, obezbjeuje pretpo-stavku izbora s povjerenjem. Na bazi ovih pretpostavki, svaka vlast zakono-davna, izvrna i sudska, se bira sa apriornim povjerenjem da e svoju dunost obavlajti odgovorno i savjesno, jer logika konsocijativne demokratije iskljuuje drugaiji pristup. Pored toga, konsocijativna demokratija pretpostavlja globalnu organizaciju drutva na principu aktivnog drutva kojim se obezbjeuje bla-govremena kontrola svih oblika vlasti, ne ekajui da se dese negativne poslje-dice vrenja neke vlasti, pa da se tek nakon toga djeluje. Ali, za profesionalno i odgovorno vrenje vlasti, bez birokratskog, politikanskog i ideolokog uticaja, sve tri vlasti zakonodavna, izvrna i sudska, moraju imati ustavno konstitu-isanu autonomiju, jer jedino na taj nain mogu ispoljavati svoje profesionalne mogunosti i sposobnosti. Autonomija pojedinih vlasti ne znai ni jednog momenta njihovu mo-nopolsku poziciju, njihovu zatvorenost i nemogunost njihove kontrole. Princip podjele vlasti upravo pretpostavlja kvalitativno posredovanje svih oblika vlasti i svestranu kontrolu vrenja vlasti. Kvalitativno posredovanje znai neprestanu saradnju svih oblika vlasti, u svim domenima koji obezbjeuju ostvarivanje fundamentalnih vrijednosti sa stanovita multinacionalne i polietnike strukture odreenog drutva. Taj proces kvalitativnog posredovanja obezbjeuje i nepo-srednu meusobnu kontrolu svih oblika vlasti. Sasvim je logino da iskustvo vrenja sudske vlasti moe i treba, da doprinese podizanju kvaliteta zakono-davne vlasti. Izvrna vlast kao kreator i realizator politike jedne zajednice tako-e. Meutim, kvalitativno posredovanje nikada ne smije da bude jednosmjerno, jer bi ono proizvodilo monopolsku poziciju pojedinih oblika vlasti. To znai, da ne treba ekati izbore da bi birai na njima dali ocjenu kako je parlament vrio zakonodavnu vlast, jer stranka, ili stranke, koje na izborima osvoje veinsku vlast mogu u svakom momentu vriti zakonodavnu vlast na principu monopola svojih partijskih programa, a to znai ne u interesu svih graana i nacionalnih i etnikih grupa. Adekvatna veza konsocijativne demokratije i parlamentarizma u njego-vom irem znaenju najbolja je garancija da konkretizacija principa podjele vlasti u jednoj dravi prati logiku naroda (populus-a), a ne logiku vlasti.Ustav kao konstituitivni akt e tako predstavljati osnivaki akt koji graani daju sebi, a ne vladarima.

7. Balkanski identiteti: prokletstvo malih razlika ili bogatstvo kva-litativnog posredovanja

Savremena drutva su u osnovi multikulturalna, multinacionalna i po-lietnika. Uz to, strukture svih savremenih drutava su u nezapamenoj i sva-kovrsnoj dinamici (migracionoj, demografskoj, ekonomskoj, tehniko-tehno-lokoj, kulturolokoj, konfesionalnoj, postsekularistikoj itd.). U takvoj situaciji



treba pronai znaaj i smisao bivstvovanja na individualnom i kolektivnom planu. Dilema se bitno presijeca na odnosu veine i manjine sa ostvarivanjem potrebnog nivoa interkulturalizma. Odnos veine i manjine se relativizira u mnogim dimenzijama. Kako uspostaviti ovaj odnos bez monopolske pozicije, bilo veine, bilo manjine? Kako manjina da se integrie u dominantnu kulturu, ali da ouva svoj etnokulturni identitet? Kako veina (npr. ene) da se oslobodi svoje podreene pozicije u drutvu? Kakav odnos manjina treba da odrava sa svojom tkz. maticom? Kako dinamizirati multikulturalnu strukturu drutva na principima interkulturalizma koji obezbjeuje da etnokulturalne grupacije kvalitativno po-sreduju jedne sa drugima, a ne da ive jedne pored drugih? Pitanja se, naravno, odnose i na proces integracija Balkana u EU. Kad kaemo proces, to znai da ne moe biti govora u jednom usposta-vljenom stanju, ve on predstavlja ivotnu dinamiku neposrednog i svakodne-vnog ponaanja pojedinaca, kolektiva i institucija jednog drutva. Naravno, ova ivotna dinamika mora biti zasnovana na drutvenim pretpostavkama na kojima se izgrauje kultura individualizma i kultura kolektivizma, adekvatna multi-kulturalnoj, multinacionalnoj i polietnikoj strukturi savremenih drutava. Kultura individualizma se ispoljava kao kultura pojedinca-graanina za-snovana na njegovim motivima, potrebama, interesima, eljama, nivou kulture i ponaanju i kao koncept drutva koji uzima pojedinca kao primarnu jedinicu institucinalno-pravne strukture. Kultura kolektivizma, takoe, ima dva nivoa: kolektivistiki elementi sa-drani u kulturi pojedinca-graanina, a posebno, koncept drutva u kojem je ko-lektivitet primaran u odnosu na pojedinca. Kakva struktura moi se konstituie u uslovima kulture individualizma ili kulture kolektivizma je centralno pitanje za odnos veine i manjine u jednom drutvu. Najlake je rei da treba uspostaviti situaciju jednake moi u kojoj i ma-njine mogu imati kontrolu nad tempom i smjerom kulturnih i uopte drutvenih promjena. Ali, pitanje je na ta se odnosi jednaka mo? Prije svega na onto-loku sigurnost manjina u pogledu stabilnosti i socijalne sigurnosti i ouvanja svog etnokulturnog identiteta. Sve to ne smije prevazilaziti mo zajednike drave, a to znai mora imati predmetnu razumnost u zasjednikoj dravi. Pro-sto reeno, manjine ne mogu zahtijevati ostvarivanje onih prava koja prevazila-ze objektivne mogunosti zajednike drave i njenu ukupnu racionalnost odrivog razvoja. Naravno, predmetna razumnost se mora iskazivati i od strane zajednice, drave, veinske nacije i svih struktura drutva. Ouvanje ontoloke sigurnosti manjina ne smije znaiti nastojanje za kuturnom ili bilo kakvim vidom izolacije, jer izolacija iskljuuje komunikaciju, a to rui multikulturalnu i polietniku zajednicu iz temelja.Ouvanje etnokultur-nog identiteta manjina ne smije znaiti zatvaranje i izolaciju niti sa stanovita prirode njihovog kulturnog identiteta, koji je dinamian, a ne statian, a to znai spreman i sposoban za interkulturalna susretanja.



Tako faktor autohtonosti, i pozivanje na njega, u savremenim uslovima dobija poseban znaaj, pogotovo smislenost. Danas sve strukture multikultu-ralnih i polietnikih drutava: veina i manjina, etnike grupe, imigranti jednako polau pravo na ouvanje svog etnokulturnog identiteta. Svi oni nose sa sobom svoju autohtonost. Dinamizam savremenih drutava, poveanje migracionih kretanja, jaanje straha od gubljenja identiteta usled globalizacije savremenog drutva relativizira faktor autohtonosti. Svi ele drutvo u kojem vlada situacija jednake moi, institucionalizovana na principu konsocijativne demokratije. Ka-ko veina ima mogunost da zatiti svoju societalnu kulturu, to treba da imaju i nacionalne manjine, etnike grupe, imigranti i druge grupe posebnog socio-de-mografskog identiteta. Sve to ne znai da veinska kultura gubi svoje veinsko znaenje, znaaj i smisao. Njeno posredovanje sa manjinskim kulturama ima sublimirajuu refleksivnost u znaku obogaivanja i uzvienosti jednih i drugih. Istinska jednakost se sadri u razliitom tretmanu svih ovih grupa. Me-utim, pogreno bi bilo ovu razliitost tretirati na principu getoizacije u cilju ouvanja autohtonosti odreene grupe. Osnovni cilj posebnih prava jeste da se svim grupama omogui da meusobno komuniciraju na ravnopravnoj osnovi. Poznati je primjer Brazilske vlade koja nastoji da indijanska zemljina prava reinterpretira tako da mogu biti primjerena samo na stvarne Indijance, a to znai na one koji nijesu usvojili bilo koji proizvod industrijskog svijeta. To bi rezultiralo time da na kraju ne bi bio ni jedan korisnik indijanskih prava, a to znai da bi indijanska zemlja bila na raspolaganju. Oigledan primjer kako se autohtonost dovodi do besmisla. Isto moemo rei za nacionalne manjine u multinacionalnoj dravi i nji-hovu autohtonost u sluaju da veina priznaje prava samo onim nacionalnim manjinama koje su ouvale svoju autohtonost kao da su u dravi u kojoj ivi veina pripadnika njihove nacionalnosti, ili, u sluaju da nacionalne manjine zahtijevaju ostvarivanje svojih prava kao da ive u dravi u kojoj ivi veina pripadnika njihove nacionalnosti. U oba sluaja radi se o ponaanju van svake razumne predmetnosti kao osnovnog ljudskog dobra. Autohtonost ne smije biti izraz potrebe za izolacijom, jer bi time postala besmislena. Autohtonost moe imati smisla samo u vidu kvalitativnog posre-dovanja sa drugim segmentima multikulturalne i polietnike strukture odre-enog drutva i u tom kontekstu vlastitog razvoja i usavravanja nosioca auto-htonosti. U tom posredovanju dolazi do sublimiranja svih komponenti strukture drutva i subjekata koji ispoljavaju njenu ivotnu dinamiku. Ako imamo drutvenu situaciju u kojoj postignuti nivo interkulturalizma obezbjeuje obo-gaivanje svih multikulturalnih i polietnikih grupacija, onda istovremeno snana nacionalna svijest i osjeanje patriotizma nee biti u sukobu. Naprotiv, imaemo prirodnu vezu ova dva elementa u funkciji vrste vezanosti za svoju iru zajednicu (primjer vajcarske). U osnovi neprestanog odravanja prirodne veze nacionalnog i patrio-tskog mora stajati izgraen i prihvaen sistem zajednikih vrijednosti koji ine: vjera u jednakost i pravinost; vjera u konsultacije i dijalog; znaaj prilago-



avanja i tolerancije, podravanje raznovrsnosti; saosjeanje i velikodunost; visoki nivo solidarnosti; vezanost za prirodnu okolinu; opredijeljenost za slo-bodne, mirne i nenasilne promjene. Sve su ovo elementi ivotne dinamike koji se ne mogu preuzeti ni od koga sa strane, koji ne mogu predstavljati uvozni artikal, koji se moraju neprestano izgraivati i odravati u zajednikoj istoriji svake multikulturalne i polietnike zajednice savremenog drutva. Ovu dinami-ku mora neprestano pratiti razvoj kulture individualizma i kulture kolektivizma u njihovim sociolokim dimenzijama kako smo ve istakli. Za uspostavljanje demokratije na ovim osnovama nema univerzalnih rjeenja ni maginih i trajnih formula. Manjine i veine se u velikoj mjeri su-kobljavaju sa pitanjima kao to su: jezika prava; regionalne autonomije; poli-tiko predstavnitvo; obrazovni sistem i nastavni programi, zemljina svojina; imigraciona i naturalizaciona politika; nacionalni simboli izbor himne, dravni praznici i dr. Svaki spor ima svoju istoriju, a to znai svoju specifinost sa stanovita prolosti, sadanjosti i budunosti. Specifinost ne iskljuuje, ve podrazumijeva potovanje osnovnih ljudskih prava i principa konsocijativne demokratije. Ali, nepobitna je injenica da nema izgleda za pozitivno prevla-davanje napetosti na relaciji veina manjina, kada neka manjina posmatra sebe, ili je posmatrana, kao neko ko pripada nekoj drugoj dravi, proglaavajui je matinom dravom i zatitnikom manjine. To bi znailo da svaki pripadnik manjine hoe da svoj etnokulturni identitet i svoju statinu autohtonost, ispo-ljava kao da je u zemlji u kojoj ivi njegova veinska nacija, a to dalje znai da ne eli da se integrie u zemlju u kojoj ivi. Krajnja kosekvenca takvog nasto-janja bila bi ruenje multikulturalne i polietnike strukture kakvu imaju sva savremena drutva, bez izuzetka. Sutina i perspektiva savremenih drutava jeste ouvanje i dalji razvoj njihovih multikulturalnih i polietnikih struktura na bazi interkulturalizma, a to znai emancipaciju svijesti i emancipaciju senzibi-liteta njihovih graana u smislu pihvatanja drave u kojoj ive kao matine drave, a ne bilo koje druge. injenica je da sama drutvena zbilja, sadrana u multikulturalnoj i polietnikoj strukturi savremenih drutava, iz temelja mijenja pojam matine zemlje. ivotna dinamika i predmetna razumnost upuuje svakog graanina da prihvata kao matinu zemlju, onu u kojoj ostvaruje svoje ivotne potrebe i interese i svoj etnokulturni identitet. Ovo stanovite ima pose-ban znaaj za uspostavljanje trajnog mira na Balkanu, a to znai i progresivno usmjeravanje integracionih procesa Balkana u EU. Konkretno govorei, multikulturalna i polietnika struktura crnogorskog drutva je odriva i ima perspektivu ako svi graani, bez obzira da li je neko Cr-nogorac, Srbin, Bonjak-Musliman, Albanac, Hrvat, pripadnik RAE populacije, prihvata Crnu Goru kao matinu zemlju. To znai, da niko posebno ili pojedini kolektiviteti ne mogu zahtijevati da svoj drutveni status imaju kao da ive i rade u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Albaniji, Hrvatskoj ili bilo kojoj zemlji izvan Crne Gore i pod njihovom spoljanjom zatitom. Istovremeno to ne znai zatvorenost za sve oblike saradnje sa ovim zemljama, koji doprinose kvalitetu i progresu uz ouvanje cjelovite drutveno-politike strukture Crne Gore kao



moderne zajednice graana. Na tim principima Crna Gora moe, sa punim dra-vnim subjektivitetom i subjektivitetom svakog njenog graanina, ii u evropske integracije.

L i t e r a t u r a Altermat, Urs (1997), Etnonacionalizmi u Evropi, Sarajevo: Svetionik. Amartja, Sen (2002), Razvoj kao sloboda, Beograd: Filip Vinji. Arent, Hana (1991), O revoluciji odbrana javne slobode, Beograd: Filip Vinji. Bauman, Zigmunt (1984), Kultura i drutvo, Beograd: Prosveta. Bek, U. (2001), Rizino drutvo, Beograd: Filip Vinji. Berlin, I. (1992), etiri ogleda o slobodi, Beograd: Nolit. Bojani, D. (1983), Verski i etniki sastav stanovnitva, u: Istorija Nia, Ni: Gradina

i Prosveta. Bull, Hedley and Adam Watson (ed.) (1984), The Expansion of the International

Society, Oxford: Oxford University Press. Bull, Hedley (1977), The Anarchical Society. A Study of Order in World Politics,

London: McMillan. Buzan, Barry (1991), People, States and Fear, 2nd ed., Hemel-Hempstead, U.K.: Har-

vester Wheatsheaf. Castells, M. (2000), Uspon umreenog drutva, Zagreb: Golden marketing. Checkel, Jeffrey T. (1998), The Constructivist Turn in International Relations Theory,

World Politics, 50(2): 324348. Cox, R. (1981), Social Forces, States, and World Orders: Beyond International

Relations Theory, Millennium: Journal of International Studies, 10(2): 126155. Cutler, Claire (1991), The Grotian Tradition in International Relations, Review of

International Studies, 17(1991): 4165. Cvetkovi, V. (1997), Moderna Srbija: potraga za nacionalnim identitetom, Beograd:

Gledita br. 1. Czaputowicz, Jacek (2003), The English School of International Relations and Its

Approach to European Integration, Studies & Analyses, 2(2): 355. Dal, R. (1997), Poliarhija: participacija i opozicija, Beograd: Filip Vinji. Drakovi, V. (2002), Kontrasti globalizacije, Beograd, Kotor: Ekonomika, Fakultet za

pomorstvo. Deri M., Edvard Goldsmit (2003), Globalizacija, Beograd: CLIO. uri, M. (1987), Sociologija Maksa Webera, Zagreb: Naprijed. Elijas, N. (2001), Procesi civilizacije, Sremski Karlovci: Izdavaka knjiarnica Zorana

Stojanovia. Ernest, G. (1991), Nationalismus und Moderne, Berlin. From, E. (1998), Imati ili biti, Beograd: Narodna knjiga ALFA. Fuko, M. (1996), Zato prouavati mo pitanje subjekta, Podgorica: Ovdje, br. 325 Fuko, M. (1998), Treba braniti drutvo, Novi Sad: Svetovi. Fukojama, F. (2007), Graenje drave, Beograd: Filip Vinji. Gardos, I. (1998), Multikulturalno obrazovanje prema interkulturalnom obrazovanju,

Beograd: Drutvo za unapreenje romskih naselja i SANU. Gelner, E. (1997), Nacija i nacionalizam, Novi Sad: Matica srpska. Gidens, E. (1998), Posledice modernosti, Beograd: Filip Vinji.



Grupa autora (2003), Vrijeme i progres, Podgorica: CANU. Habermas, Jirgen, Racinger, Jozef (2006), Dijalektika sekularizacije, Beograd: Dosije. Hajdeger, Martin (1985), Bitak i vrijeme, Zagreb: Naprijed. Harding, S. (2005), Multikulturalnost i nauka, Podgorica: CID. Held, D. (1997), Demokratija i moderni poredak, Beograd: Filip Vinji. Heler, Agne (1978), Svakodnevni ivot, Beograd: Nolit. Heler, Agne (1984), Teorija istorije, Beograd: Rad. Hirman, A. (1999), Strasti i interesi, Beograd: Filip Vinji. Hollitscher, W. (1985), Natur und Mensch im Weltbild der Wissenschaft, Berlin:

Akademie-Verlag Hubert, M. (1986), Natur als Kulturaufgabe, Stuttgart: Deutsche Verlags-Astalt. Inaldik, H. (2003), Osmansko carstvo, Beograd: Utopija. Jaki, B. (1998), Rasizam i ksenofobija, Beograd: Forum za etnike odnose. Johanes, F. (2001), Vrijeme i Drugi, Niki: Jasen. Johnston, S., McGregor, H., Taylor, E. (2000), Practice-Focused Ethics in Australian

Engineering Education, European Journal of Engineering Education, 25, 4, 315324.

Kazija, N. (2008), Implementacija Nacionalnog programa za Rome, Zagreb: Levijatan 2.

Kimlika, Vil (2004), Multikulturalizam-multikulturno graanstvo, Podgorica: CID. Lazi, M. (2005), Promene i otpori, Beograd: Filip Vinji. Lazi, M. (2008), Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja, Niki:

Socioloka lua, II/2, 315. Lekovi, D. (ur.), Progres i vrijeme, Podgorica: CANU. Liotar, J. E. (1988), Postmoderno stanje, Novi Sad: Bratstvo jedinstvo. Mander, D. Goldsmit, E. (2003), Globalizacija, Beograd: CLIO. Matsura, K. (2008), Moe li ovjeanstvo da se sauva, Beograd: Politika. Nirenberg, D. R. (2006), Stanje sveta 2006, Beograd: Politika. Petar II Petrovi Njego, Lua mikrokozma Poper, K. (1993), Otvoreno drutvo i njegovi neprijatelji, I i II, Beograd: BIGZ. Pui, Ljubinko i dr. (2003), Urbana kultura, Novi Sad: Filozofski fakultet. Radovanovi, V. (2007), Politika i metodi regionalnog razvoja, Beograd: Institut dru-

tvenih nauka. Radovanovi, V. (2007), Umreena ekonomija i marginalizacija nekih drutvenih gru-

pa i geografskih prostora u procesima globalizacije, u zborniku: Ekonomija i so-ciologija, Beograd: Institut drutvenih nauka.

Radulovi, J. (2006), Procesi globalizacije i welfare state, Podgorica: Mediteran. Rankovi, M. (1998), Sociologija i futurologija, Beograd: Institut za sociologiju. Schwarz, B. (1996), Mit o raznolikosti: ameriki vodei izvozni kapital, Beograd: So-

cioloki pregled, vol. 30, br. 1, 103113. Sekuli, N. (2002), Postmodernizam i kraj antropologije, Beograd: Sociologija, vol. 44,

br. 4, 343366. Semprini, A. (2004), Multikulturalizam, Beograd: CLIO. Simunovi, M. (2007), Sigmund Frojd tvorac sredinje imaginacije naeg doba,

Niki: Socioloka lua, I/2, 37. Smit, A. (2010), Nacionalni identitet, Beograd: Biblioteka XX vek. naper, Dominik (1996), Zajednica graana, Novi Sad-Sremski Karlovci, Izdavaka

knjiarnica Zorana Stojanovia. Tamir, J. (2002), Liberalni nacionalizam, Beograd: Filip Vinji.



Tibi, Bassom (1995), Krieg der Zivilisationen, Politik und Religion zwischen Vernunft und Fundamentalismus, Hamburg: Hoffmann und Campe.

Valertajn, I. (2005), Posle liberalizma, Beograd: Slubeni glasnik. Vukievi, Slobodan (2003), Crna Gora na prelazu milenijuma, Cetinje: Centralna

biblioteka ure Crnojevi. Vukievi, Slobodan (2007), Menadment slobodnog vremena u turizmu, Podgorica:

CID. Vukievi, Slobodan (2005), Sociologija filozofske pretpostavke i temeljni pojmovi,

Beograd: PLATO.

identitet i integracija

Documents