İÇmesuyu kayip ve kaÇaklarinin İzlenmesİ ve kontrolÜ

İÇMESUYU KAYIP VE KAÇAKLARININ İZLENMESİ VE KONTROLÜ

Deniz Aydın1 ve Ali Fuat Aydın2

1 İSKİ Coğrafi Bilgi Sistemleri Şube Müdürlüğü, Kağıthane Tesisleri, Alibey Cad. Nurtepe Yolu, Kağıthane, İST.

2 İstanbul Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Maslak, 34469, İST.

İklim Değişikliği, Yerel Yönetimler ve Su Sorunları

İÇERİK►Giriş

► İçme Suyu Şebekelerinde Su Kayıplarının Boyutu

►Su Kayıplarını Etkileyen Temel Faktörler

►Su Kayıplarının Yönetimi

►Su Kaçakları İzleme ve Kontrol►Şebeke Boyunca Basınç Yönetimi

►Sonuçlar ve Öneriler

► Su kaynaklarının yönetimi sürekli büyüyen ve nüfusu hızla artan şehirlerde, zamanla daha da güç bir hale gelmektedir.

► Hızlı nüfus artışına ilaveten su kaynaklarının kirlenmesi ve iklim değişiklikleri bu zorlukların temel bileşenlerini oluşturmaktadır.

GİRİŞ

►İklim değişikliği, kuraklık ve su kıtlığı su kaynaklarına olan ilgiyi daha da artırmıştır.

►Yeni su kaynakları bulmak ve bu su kaynağından suyu yerleşim yerine getirerek kullanıcıların hizmetine sunmak hem ekonomik açıdan hem de teknik açıdan planlama gerektiren oldukça zor bir iştir..

► İçme suyu sisteminin bileşenleri su isale hattı, arıtma tesisi, depolama ve dağıtım şebekesi sistemleri olarak sıralanabilmektedir.

► Bu bileşenler içerisinde işletme ve ilk yatırım açısından en pahalı olan sistem su dağıtım sistemidir.

Bu sebeple içme suyu problemlerinin çözümünde yeni kaynak arayışına başlamadan önce

Şebekede su kayıplarının en düşük seviyeye indirilmesi

en uygun yol olarak tercih edilmektedir.

► Su kaybı = Arıtma tesisinden çıkan - Abonelere fatura ettirilen su miktarları

► Su kayıpları

Teknik kayıplar(boru kırılması ve çatlamaları, vanalar ve bağlantılarda oluşan kaçaklar, sayaç vb. cihazlardaki hatalar)

Teknik olmayan kayıplar(kayıtsız ve kaçak su kullanımları sebebiyle gerçekleşen kayıplar)

- Bina içi tesisat kaçakları

- Sayaç kalitesi montaj şekli ve kullanım ömrü

- Okumalardan kaynaklanan eksik sayaç değerleri bilgi işlem veri hataları

- Sayaçsız kullanımlar (Cami, Mezarlıklar, belediye tesisleri halk çeşmeleri v.b.)

- Su haznelerindeki taşkınlar, tahliyeler ile ev depolarında yapılan temizlik ve dezenfeksiyon işlemleri

- Yangın hidrantlarından yapılan kontrolsüz kullanımlar, tankerlerle yapılan su taşımaları

- İdari ve işletme hataları olarak sıralanabilir.

Fiziksel olmayan kayıplar

İçmesuyu kayıp ve kaçaklarının hesabında

Uluslararası Su Ajansı (IWA) ve Amerika Su İşleri Birliği (AWWA)

tarafından kullanılan ve standart haline gelen

“Su Bütçesi” metodolojisi

yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (Tablo 1).

Tablo 1. IWA-AWWA Tarafından Kullanılan Su Bütçesi Hesap Tablosu (IWA Report 'Performance Indicators for Water Supply Systems', 2000)

Su idareleri için veri toplama standardının oluşturulması, Farklı su idarelerinin kayıp ve kaçak oranlarını kıyaslama imkanı sağlaması, Ülke genelinde gerçek su kayıplarının ortaya çıkarılması, Su kayıp ve kaçaklarının ekonomik boyutu hakkındaki farkındalığın arttırılması, Ülke çapında içmesuyu rezervlerinin etkin bir şekilde yönetimini temin edecek merkezi bir planlamaya altlık teşkil etmesi

Dünyada yaygın olarak kullanılan Su Bütçesi yaklaşımının temel faydaları

Farklı su idarelerinin su kayıplarını önlemedeki güçlü ve zayıf yönlerinin ortaya konması, gerçek performanslarının kıyaslanabilmesi için IWA, AWWA ve Dünya Bankası tarafından kullanılan uluslararası

Altyapı Sızma İndeksi, ASİ (ILI)

yaklaşımı geliştirilmiştir.

ALTYAPI SIZMA İNDEKSİ (ASİ / ILI)

Altyapı Sızma İndeksi, ASİ (ILI), içmesuyu sistemindeki “Mevcut Yıllık Gerçek Kayıplar (MYGK)”ın “Önlenemeyen Yıllık Gerçek Kayıplara (ÖYGK)” oranı olarak ifade edilen bir karşılaştırma ölçütüdür.

Altyapı Sızma İndeksi (ASİ) = MYGK / ÖYGK

ASİ indeksi su idarelerinin su kayıp ve kaçaklarının yönetimindeki performansını kıyasalamak için kullanılan oldukça etkili bir göstergedir.

Mevcut Yıllık Gerçek Kayıplar (MYGK): Toplam Su Kayıp ve Kaçakları – Görünen Su Kayıp ve Kaçakları (yasal olmayan su kullanımı, sayaç ölçüm hataları, sayaç okuma ve faturalama hataları)


Su Kayıplarının Başarılı Yönetimi Gerekli İçin 4 Ana Aktivite (Lambert ve diğ., 1999, Lambert ve diğ., 2002)

POTANSİYEL OLARAK ÖNLENEBİLİR YILLIK GERÇEK KAYIPLAR

ÖNLENEMEYEN YILLIK GERÇEK

KAYIPLAR (ÖYGK) Bakım-Onarım Hızı ve Kalitesi

Aktif Sızma Kontrolü

Boru Hattı ve Altyapı

Yönetimi : İmalat, Bakım,

Yenileme

Basınç Yönetimi

MEVCUT YILLIK GERÇEK KAYIPLAR (MYGK)

Önlenemeyen yıllık gerçek kayıplar (ÖYGK), günümüzün en iyi teknolojisi uygulandığında teknik olarak ulaşılabilecek en düşük sızma miktarını göstermekte olup, Altyapı Sızma İndeksi’nin (ASİ) hesaplanmasında anahtar bir değişkendir.


Önlenemeyen yıllık gerçek kayıpların (ÖYGK) hesabı aşağıdaki gibi yapılmaktadır.

ÖYGK (litre/gün)= (18.0 Lanaboru + 0.8Nb + 25.0 Lbinabağlantısı) x P

Lanaboru = Anaboru uzunluğu (km) Nb = Bina Bağlantı sayısı

Lbinabağlantısı = Toplam Bina Bağlantısı uzunluğu (km)Lort.binabagl = Ortalama Bina Bağlantısı uzunluğu (km)

= Nb * Lort.binabagl

P = Basınç (metre)

ÖYGK’nın çok küçük veya düşük basınçlı işletilen su dağıtım sistemleri için etkinliği tam olarak ispatlanmamıştır ([Lanaboru x 20]+Nb< 3000 veya P<25m)


Altyapı Sızma İndeksi Değerlerine Göre Dünya Bankası İçmesuyu Kayıp ve Kaçak Değerlendirme Tablosu

Gelişmekte Olan

Ülkeler

Gelişmiş Ülkeler ASİ

(ILI) NOTU

AÇIKLAMA ASİ Değer

Aralığı ASİ Değer

Aralığı

< 4 <2 A

Daha ileri kayıp önleme çalışmaları su kıtlığı olmadıkça ekonomik olmayabilir. Maliyeti uygun iyileştirmelerin tespiti için dikkatli analizler gerekir

4 - 8 2 - 4 B

Farkedilebilir (kayda değer) ilerleme potansiyeli. Basınç yönetimi, daha iyi aktif sızıntı kontrol uygulamaları ve daha iyi şebeke bakım çalışmaları yapılabilir

8 - 16 4 - 8 C

Zayıf su kayıp ve kaçak kaydı. Eğer su bol ve ucuz ise tolere edilebilir; buna rağmen kayıp ve kaçakların seviyesinin, yapısının ve sızmayı azaltma çabalarının yoğunluğunun analizi yapılmalıdır

16 < 8 < D

Su kaynaklarının kullanımı çok verimsiz. Su kayıp ve kaçaklarını önleme programının uygulanması zorunlu ve yüksek önceliklidir

► Su kayıpları tüm şebeke sistemlerinde karşılaşılan bir problemdir, değişen durum sadece kayıpların miktarı şeklinde olmaktadır.

► Kayıp miktarında önemli olan unsurlar: dağıtım şebekesindeki yüksek su basıncı boru malzemesinin kalitesi küçük boru çapları bağlantı contaları kötü işçilik ve imalat borunun yaşlanarak çürümesi ve ekonomik ömrünü tamamlaması toprak özellikleri ağır trafik yükü sayaçların ve servis bağlantılarının dikkatsizce yapılmış olması

► Ülkeden ülkeye değişiklik göstermekle birlikte aynı ülkede bölgesel farklılıklar da söz konusudur.

İçme Suyu Şebekelerinde Su Kayıplarının Boyutu

Farklı ülkelerdeki su kayıp oranları (UNEP, 2006)

0 10 20 30 40 50 60

Almanya (1999)

Danimarka (1997)

Finlandiya (1999)

İsveç (2000)

İspanya (1999)

İngiltere (2000)

Slovakya (1999)

Fransa (1997)

İtalya (2001)

Romanya (1999)

Çek Cumhuriyeti (2000)

İrlanda (2000)

Macaristan (1995)

Slovenya (1999)

Bulgaristan (1996)

Su Kayıpları (%)

► Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) tarafından yapılan çalışmalarda 2003 yılında şehir merkezlerindeki ortalama yıllık su kaybı miktarının % 51 olduğu belirtilmiştir (TUİK, 2003)

► Ankara şehri yıllık 283.102.040 m3 su kaybı ile en yüksek su kaybının gerçekleştiği Büyükşehir olarak gösterilmektedir.

Büyükşehirlerdeki su kayıp miktarı ve oranları (Öztürk ve diğ., 2007)

050

100150200250300

İsta

nbul

Ank

ara

İzm

ir

Koc

aeli

Bur

sa

Ada

na

Gaz

iant

ep

Kon

ya

Ant

alya

Diy

arba

kır

İçel

Kay

seri

Su K

ayıp

Mik

tarı

(mily

on m

3 )

020406080100

Su K

ayıp

Ora

nı (%

)

Su Kayıp Miktarı (m3/yıl)Su Kayıp Oranı (%)

Farklı nüfus gruplarına göre su tüketimi ve kayıpları (L/kişi.gün)(Envest,2005)

Bölge Toplam üretim

Teknik Kayıplar

Toplam Tüketim Evsel Endüstri ve

diğerTürkiye Toplamı 188 57 131 71 601. Bölge (batı) 181 47 133 77 56

Büyükşehir Belediyeleri 218 52 166 95 71150.000-500.000 268 91 177 85 9350.000- 150.000 183 55 128 64 6410.000-50.000 138 41 96 57 392.000- 10.000 110 33 77 51 26< 2.000 92 27 64 44 20

2. Bölge (orta) 198 65 133 67 66Büyükşehir Belediyeleri 330 117 212 92 121150.000-500.000 305 102 203 80 12450.000- 150.000 182 55 127 64 6410.000-50.000 137 41 96 57 392.000- 10.000 110 33 77 51 26< 2.000 103 31 72 50 22

3. Bölge (doğu) 178 57 121 63 58Büyükşehir Belediyeleri 224 66 158 68 90150.000-500.000 293 114 179 75 10550.000- 150.000 183 55 128 64 6410.000-50.000 137 41 96 57 392.000- 10.000 110 33 77 50 26< 2.000 138 41 97 67 30

► Su kayıpları azaltma stratejisi her bir bileşenin öneminin dikkatli bir şekilde ortaya konmasına ve yapılan ölçümlerinin hassasiyetine bağlıdır.

Ancak bu şekilde uygulanacak yönetim planlarına karar verilebilir.

► Bir yerleşim bölgesindeki su ihtiyacının bileşenlerini

Evsel, Endüstriyel, Ticari, Resmi su kullanımı

temsil etmektedir.

► Bunun yanında Kayıt dışı kullanımlar veSu kayıplarıda bu bileşenlerin en önemli unsurlarıdır.

Su İdaresi içinGelir kaynağı

Su İdaresi içinEkonomik kayıp

► Türkiye için şehir merkezlerinde su kayıplarının %20 seviyelerine indirilmesinden elde edilecek kazanç yaklaşık 500.000.000 EURO civarındadır (Oztürk ve diğ., 2007).

► Su idaresinin elde edeceği yararlı kazanımlar:

• Su üretim maliyetinin düşürülmesi• Su satışından elde edilen gelirin artırılması• Dağıtım sisteminin büyütülmesi ve yatırım

projeleri maliyetlerinin ertelenmesi• Su idaresi giderlerinin azaltılarak müşteriye

en iyi hizmetin sunulması

Yüksek su arıtma ve dağıtma

maliyeti

su kayıp ve kaçak miktarlarını

minimize etme gerekliliği

► Bir şehirdeki içme suyu kaybının yıllık miktarı içme suyu şebekesinin performansı hakkında önemli bilgiler verir.

Yanlış planlama, Yetersiz imalat, Düşük işletme ve bakım işlemlerinin bir göstergesi

Yüksek ve artan su kayıpları trendi

1) Boru Yaşı

Türkiye’deki içme suyu şebeke sisteminin % 50’den fazlasının yapımı 50 yıl önce gerçekleştirilmiştir (Öztürk ve diğ., 2007).

Türkiye’deki boru sistemleri % 41 düktil font, %12 asbest ve %3 çelik borulardan oluşmaktadır.

Bu tür boru malzemelerinin bakım yetersizliği, olumsuz çevre şartları, yıpranma ve kırılma koşulları şebeke sistemindeki kaçak miktarını artırmaktadır.

Dolayısıyla bu eskimiş boruların kaliteli bir işçilikle yenilenmesi şebeke sistemindeki kayıp miktarının azaltılmasına önemli derecede katkı sağlayacaktır.

Su Kayıplarını Etkileyen Temel Faktörler

Su sızması sonucu jetleme nedeni ile oluşan hasarlar (Varer, 2008)

Zemin hareketi sonucu boru contasından sızan su

Montaj hatası sonucu contadan su Montaj hatası sonucu su sızdıran vanasızdıran boru ek yeri.

Su kaçağı sonucu oluşan jetleme nedeni ile bağlantı parçalarında ve ana musluk üzerinde meydana gelen aşınmadan kaynaklanan hasarlara ait örnek resimler

Malzeme hatası sonucu boru kırılması Malzeme ve montaj hatası sonucu Oluşan Su kaçağı nedeniyle suyun Bağlantı parçasına ve boruya verdiği

hasarlar

Yeni tip bina bağlantı elemanı ve eski bina bağlantı elemanı (ana musluk-priz) (Varer, 2008)

Yeni ana musluk montaj resimleri

Yeni tip ana musluk montaj resimleri

Kullanılan bir ana muslukta meydana gelen arıza (tıkanıklık)

Bina bağlantı elemanı Ana musluk içinde Montaj hatası ile malzeme hatası sonucu suMalzeme hatası ve aşırı hız (Jetleme) nedeni kaçıran bir ana musluk üzerinde ve bağlantı

ile meydana gelen hasarlar. parçasında meydana gelen tahribat.

2) Şebekede Yetersiz Bakım

Son yıllarda özellikle İstanbul, Ankara ve Kayseri gibi Büyükşehirlerde içme suyu şebekesinin % 50’den fazlası yenilenmiştir.

Türkiye genelinde böyle geniş kapsamlı bir şebeke yenilenme çalışmasının yapılması hem maliyetli hem de teknik açıdan pek kolay bir iş değildir.

Bu yüzden diğer şehirlerdeki içme suyu şebekesinin fiziki şartlarının zayıf olması ve bakım işlemlerinin yeterince yerine getirilmemiş olması su kayıplarının artmasına neden olmaktadır.


3) Su Dağıtımının Planlanması

Su miktarının yetersizliğinden dolayı yerleşim yerlerinin bazı bölgelerinde, içme suyu şebekeye kesikli bir şekilde verilmektedir.

Bu durum şebekenin yüksek basınçlara maruz kalmasına sebep olmaktadır.

Bazen tüketimin az olduğu zamanlarda yüksek basınçta su verilmesi şebekede boru kırılmalarına, bağlantı noktalarından sızmalara ve şebekede çeşitli fiziksel tahribatlara yol açmaktadır.


3) Su Dağıtımının Planlanması

Yüksek miktarda su kaybından dolayı bu bölgelere sürekli bir şekilde su verilmesi söz konusu olmamaktadır. Bu tür yerleşim yerlerinde aslında şebekede uygun bakım programının uygulanarak kesikli bir şekilde su verilme işlemine son verilebilir.


4) Müşteri Bağlantı Noktalarından Sızma

Türkiye’deki konutlardaki su depolama sistemlerinin mevcut yapısı ve müşterilerin suya düşük miktarda ödeme yapmalarından dolayı, toplumda suyun tasarruflu kullanılmasına ve israf edilmemesine yönelik genel bir kaygı bulunmamaktadır.

Bu sebeple, konutlardaki su depolama sistemlerinin ve bağlantı noktalarının tamir ve bakımının düzenli bir şekilde yapılmaması su kayıp miktarının ciddi boyutlara çıkmasına neden olmaktadır.


5) Kayıt Dışı Bağlantılar ve Sayaç Hataları

Türkiye’deki şehirlerde içme suyu şebekesine kanuna aykırı şekilde bağlantı yaparak su alan önemli miktarda kaçak kullanıcı söz konusudur.

Ücretini ödemeden bu şekilde su alan konut sayısının su idareleri tarafından tespit edilmesi hem zor hem de zahmetli bir iştir.



Bu durumun sonucu olarak bu tür kayıt dışı kullanımlar hem teknik olmayan kayıpları artırmakta hem de su idarelerinin sudan elde ettikleri gelirleri azaltmaktadır.

Kayıt dışı bağlantılar genelde yüzeye yakın yerlerden yapılmakta ve bağlantı noktalarının fiziksel bir yük altında kolayca kırılması söz konusu olmaktadır.

Bu kırılmalar şebekedeki su kayıp miktarını ciddi anlamda arttırmaktadır.


Kayıt Dışı Bağlantılar


(WATER 21, June 2008)



Bina içi su kaçakları genellikle sayaçla ölçülemeyecek kadar küçük kaçaklar olup (Örn.damlatan bir musluk, kaçak yapan bir rezervuar 4-10 lt/saat su akıtır) kaliteli malzeme ile bina içi tesisatlarının yapılması kullanılan armatürlerin kaliteli olması ile önlenebilir.



Sayaç kalitesi montaj şekli ve sayaç kullanım ömrü ölçülebilir kullanımların doğru hesaplanması açısından önemlidir.

Sayaçların su kalitesine göre en az B sınıfı sayaçlar olması sayaç montajlarının kolon sistemine dik 90 derece olacak şekilde yere paralel montajının yapılması gerekir (Varer, 2008).

(Örn: kolon sistemine dik ve 70 derecelik bir açı ile bağlanan B sınıfı sayaç %9, 80 derecelik açı ile bağlanan sayaç %8, 60 derecelik bir açı ile bağlanan sayaç ise %13 eksik kayıt yapmaktadır)



Sayaçlar tesisata bağlanırken sayaç giriş kısmında sayaç çapının 10 katı kadar çıkış kısmında sayaç çapının 5 katı kadar düz boru bulunmalıdır.

Ayrıca sayaçların hemen giriş ve çıkışlarında vana dirsek veya boru çaplarında değişmeler olması hız esaslı sayaçların hatalı ölçüm yapmasına sebep olabilmektedir (Varer, 2008).


Hatalı sayaç montajına ait görüntüler (Varer, 2008)

Mevcut şebekede bulunan hatalı tesisat ve montajlı sayaç görüntüleri

Hatalı sayaç montajına ait görüntüler (Varer, 2008)

Mevcut şebekede bulunan hatalı montaj tesisat ve muhafazasız sayaçlar ve sayaç odaları


Eksik sayaç değerleri ve sayaç kayıpları sayaçlardaki hata dağılımlarının yüksek olması sayaçların kullanım ömrüne bağlı olarak korozyona uğramaları duran sayaçlardaki kıyas tahakkuklar, uzun aralıklarla sayaç okumaları su kayıplarına neden olabilmekte olup, seçilen sayaç kategorisinin önemi ve sayaç kalitesi burada önemli rol oynamaktadır.

Gelişmiş ülkelerin büyük bir kısmında çok huzmeli kuru tip hız esasına dayalı ve volumetrik sayaçlar kullanılmaktadır.

(Örn. Fransa’da %70 İngiltere’de % 90 C sınıfı sayaçlar, İtalya’da %50, Almanya’da %85, Danimarka’da %90, Belçika ve Hollanda’da %70 B sınıfı sayaçlar kullanılmaktadır.)

Su Kaçakları İzleme ve Kontrol

Günümüzde su kayıpların en az seviyeye indirilebilmesi için düzenli izleme aktivitelerinin yanısıra sızma bölgelerinin tespiti için modern teknikler de yaygın olarak kullanılmaktadır.

Şebekedeki sızma kayıplarının kontrolü:

1) Aktif sızma kontrolü2) Pasif sızma kontrolü

olarak iki şekilde yapılmaktadır.

SU KAYIPLARININ YÖNETİMİ

İçmesuyu Şebekelerinde Oluşan Kaçak Tipleri ve Kontrol Yöntemleri(Doğuş , 2008)

Su Kaçakları İzleme ve Kontrol

Aktif Sızma Kontrolü (Active Leakage Control, ALC):

Kullanıcılar tarafından rapor edilen kayıplardan ziyade, bizzat su idaresi elemanları tarafından düzenli aralıklarla yapılan su kaybı kontrolleridir. ALC, iki yöntemle uygulanmaktadır:

a) Düzenli Gözden Geçirmeler (Regular Survey)b) Sızma Kaybının İzlenmesi (Leakage Monitoring)



a) Düzenli Gözden Geçirmeler (Regular Survey)

Dağıtım sisteminin bir ucundan başlayıp diğer ucuna doğru, aşağıda verilen teknikler yardımıyla uygulanmaktadır:

- Boru hattı boyunca borularda ve bağlantı yerlerindeki sızmaların dinlenmesi,

- Geçici olarak sınırlandırılmış bölgelerde, gece saatlerindeki yüksek debilerin okunması

- “Noise logger” cihazları yardımıyla, sızmanın yerel olarak belirlenmesi


“Noise logger” cihazları yardımıyla, sızmanın yerel olarak belirlenmesi

Korelatör çalışması sonucunda kaçak net bir şekilde tespit edilebilmektedir.

Kaçağa ait korelatör sinyali.Ölçümde 2.3 milisaniye sinyal gecikmesi gözleniyor.Kaçak bölgesi mavi sensörden 60.6 m, kırmızı sensörden 63.4 m uzakta algılanıyor.

Kaçağın bulunduğu yer. Yaklaşık kaçak miktarı 1.5 lt/sn.

Günde ~130 m3 kayıp su.Yılda ~50 000 m3 kayıp su.

Korelatörle yaklaşık yeri belirlenen kaçak bölgesinde kazılacakyerin konumu, dar alanda daha yüksek performans gösteren“Yer Mikrofonu” ile yapılan tarama ile kesinleştiriliyor.


b) Sızma Kaybının İzlenmesi (Leakage Monitoring)

Sızma kayıplarının izlenmesi çalışmalarının başında, sızmanın yerel olarak belirlenebilmesi ve sızma mertebesinin tayin edilebilmesi için, sınırlandırılmış bölgeler dâhilinde gerçekleşen akımın izlenmesi hedeflenir. Bu yöntem, maliyet tasarrufu çalışmalarının ilk adımını oluşturmaktadır.




En uygun sızma kontrolü politikası, şebekenin karakteristik özellikleri ve bölgesel şartlar (kullanılacak donanım ve diğer kaynaklarla ilgili finansal sınırlamalar) göz önüne alınarak belirlenir.

Jeolojik yapının sızmanın yüzeyde belirmesine imkân tanıdığı bölgelerde, düzenli kontrol ve akabinde hızlı onarım yeterli olmaktadır. Aksi halde daha etkin izleme politikalarının hayata geçirilmesi gerekmektedir.




En uygun sızma yönetimi stratejisinin belirlenmesi, suyun reel değeri ile hedeflenen kontrol yönteminin maliyeti arasında detaylı bir ekonomik analiz yapılmasıyla mümkündür.

Buna göre, düşük aktiviteli yöntemler (sadece görünen sızmaların onarımı), su maliyetinin düşük olduğu bölgeler için yeterli olabilir.




Suyun yüksek maliyetle elde edilebildiği bölgelerde, daha yüksek seviyede bir izleme aktivitesi (sürekli olarak akımların izlenmesi veya akustik ve elektronik cihazlar yardımıyla sızmanın yersel olarak belirlenmesi) uygulanmalıdır.

Günümüzde birçok gelişmiş ülkede sızma kontrolü halen, pasif yöntemle veya düşük aktiviteli olarak yapılmaktadır (Farley ve Trow, 2003).




Bir sızmada kaybolan suyun hacmi, sızan debi ile birlikte, sızmanın fark edilme süresi, sızmanın yersel olarak belirlenmesi ve onarımı için geçen sürelerin bir kombinasyonudur ve bu sürelerin en aza indirilmesi, aktif sızma kontrolünün temel hedefini oluşturmaktadır.

Fark edilme süresi (Avareness time) Yer Belirleme Süresi (Location time) Onarım Süresi (Repair time)




Fark edilme süresi (Avareness time): Sızmanın başlangıcından itibaren, olayın öğrenilmesine kadar geçen ortalama süredir.

Yer Belirleme Süresi (Location time): Sızma bölgesinin keşfedilmesi için harcanan ortalama süredir.

Onarım Süresi (Repair time): Su idaresinin şebekedeki sızma bölgesini onarması ile sızmanın tamamen ortadan kaldırılması için geçen ortalama süredir.


IWA/WLTF tarafından yapılan tarifi ile:

“Su şebekesinin gereksiz olarak su kaybına yol açmasına ve

patlamasına neden olan ani basınç artışı/değişimlerini, hatalı

seviye kontrolünü ve gereksiz veya fazla basınç değerlerini

ortadan kaldırarak veya azaltarak, kayıt altındaki müşterilere

yeterli ve verimli su kaynağı yaratmak için yapılan ve

şebeke basıncını optimum seviyelere çeken yönetim biçimi”

olarak tanımlanabilir.

Şebekede Basınç Yönetimi

Pasif Sızma Kontrolü (Reactive Leakage Control):

Kullanıcılar veya su idaresi tarafından rapor edilen boru kırılma ya da çatlamaları veya beklenmeyen bir basınç düşmesi (beklenmeyen basınç düşüşü o noktada cereyan eden bir su kaybına işaret eder) halinde ortaya konan reaksiyondur.

Bu yöntem, suyun düşük maliyetle elde edilebildiği bölgeler için uygundur.


Pasif Sızma Kontrolü (Reactive Leakage Control):

Yeraltına sızmaların daha az fark edilebildiği şebeke denetiminin az olduğu su dağıtım sistemlerinde pasif kontrol yöntemi sızma kontrolü çalışmalarının ilk adımını oluşturur.

Pasif kontrol altındaki bu tip bölgelerde, büyük oranda belirlenemeyen sızma kayıplarının zamanla daha da artması söz konusudur.


Sızmanın takibi için tüm şebeke boyunca kritik noktalarda akım-ölçerlerin döşenmesi gerekmektedir.

Akım-ölçerler, her bir bölgesel ölçüm alanındaki akımları kaydeder ve genellikle basınç düşürücü vanalarla birlikte kullanılır.


Sızma takibi çalışmaları kapsamında şebeke sistemi düzenli bir sınır oluşturacak şekilde izole ölçüm bölgelerine ayrılır. Böylece her bir bölgedeki gece akımlarının düzenli olarak izlenmesi ve kaydedilmemiş boru çatlamaları ve sızmaların teşhisi ve yerlerinin belirlenmesi mümkün olur.

Bu sınırlandırılmış bölgelerdeki basınçların yönetimi suretiyle şebekenin en uygun (optimum) basınç altında çalışması sağlanmaya çalışılır.


İzole Ölçüm Bölgeleri (DMA)

Bir su dağıtım sistemindeki akım ölçümleri, kaynaktan/arıtma tesisinden itibaren toplam akımların ölçülmesi ile birlikte, İzole Ölçüm Bölgelerindeki (İÖB) (District Meter Areas, DMA) akımların ölçülmesini de kapsamalıdır.

Bu yöntem işletmeciye, sistemi daha küçük bölgeler halinde ele alıp, daha kesin talep tahminleri, sızma yönetimi ve kontrolü için daha verimli bir işletme politikasının izlenmesi için imkan tanımaktadır.


İzole Ölçüm Bölgeleri (DMA)

Sistem başlıca şu bileşenlerden oluşmaktadır:

- Kaynak veya arıtma tesisinden alınan su hacminin belirlenmesi- Suyun arz edildiği bölgeler içinde akımların ölçülmesi (10.000

ila 50.000 bağlantılı)- İzole ölçüm bölgelerinde akımın izlenmesi (1.000 ila 3.000

bağlantılı)- İÖB dahilinde küçük sızma bölgelerindeki (500 ila 1.000

bağlantılı) akım ölçümleri- Evsel ve ticari tüketim bölgelerindeki bireysel kullanımların

ölçülmesi


Şebekedeki izole ölçüm bölgelerinin teşkili

Tesis çıkışı ölçüm

Ana hat

Ana hat

Tesis çıkışı ölçüm

Ana hat

Ana hat

1000-3000 bağlantılı

İzole Ölçüm Bölgesi

Su Kaynağı

Tesis çıkışında ölçüm

Şebeke girişinde

ölçümAna hat

Su Alma ve

Arıtma Tesisi

Ana hat

500-1000 bağlantılı

Alt İzole Ölçüm bölgesi

İzole Ölçüm Bölgesi(DMA)

Şebeke Boyunca Basınç Yönetimi

Şebekede basınç yönetimi dağıtım sistemi boyunca en uygun basınç değerini temin ederek kullanıcılara yeterli su miktarını temin etmek olarak tanımlanmaktadır.

Bu tip bir basınç yönetimi ile dağıtım sistemindeki boruların patlamasına yol açan gereksiz yüksek basınç değerlerinin oluşması da engellenmiş olacaktır.

İçme suyu dağıtım sisteminde basınç kontrolü pompalar, vanalar ve yükselti kontrol cihazları ile gerçekleştirilebilmektedir.

Son yıllarda birçok ülkede su idareleri basınç yönetim programını başarı ile içme suyu dağıtım sisteminde uygulamaktadırlar.

Çoğu durumda basınç yönetim programı ile şebeke sistemindeki boru kırık ve çatlak sayısında ciddi anlamda düşüşler meydana gelmektedir.

Avustralya, Kanada ve İtalya gibi gelişmiş ülkelerde şebekede yapılan izleme programı çalışmaları boru kırılma sayılarındaki azalma basınç yönetimi programı uygulanarak günümüze dek başarı ile sürdürülebildiğini göstermiştir (Lambert ve diğ., 1999).


Dünya genelinde farklı su idareleri tarafından uygulanan basınç yönetim programı ile elde edilen faydalar aşağıda özetlenmiştir:

• Yıllık bakım giderlerinin azalması• Bakım çalışmalarından kaynaklanan su kesme

sıklığının azalması• Planlı bakım ve onarım çalışmaları ile aciliyet arz eden

bakım çalışmalarının azalması• Müşteri memnuniyetinin artması


Basınç yönetimi programının ekonomik kazanımlarının hesaplanmasında sızan su debisindeki azalma miktarı ile kazanılan su hacmi göz önünde tutulur.

Diğer yandan eğer bu programın uygulanması ile sızma miktarında yıllık % 28 ile % 80 arasında bir azalma söz konusu ise yıllık bakım ve onarım masraflarından elde edilen tasarruf miktarının ekonomik değeri sızmanın önlemesi ile kazanılan suyun ekonomik değerinden kat kat daha fazladır.


SCADA sistemi ile basınç yönetimi


İçmesuyu Kayıp, Kaçaklarının takibi ve kontrolünde

- Coğrafi Bilgi Sistemleri(GIS), - Merkezi Kontrol-Kumanda ve Veri Toplama Sistemi (SCADA) ve

- Hidrolik Modelleme teknolojilerinin birlikte ve bütünleşik çalıştığı sistemler ön plana çıkmaktadır.

SU KAYIP VE KAÇAKLARININ YÖNETİMİNDE BİLGİ TEKNOLOJİLERİNİN

KULLANIMI

İÇMESUYU SİSTEMİ

(Nokta, Boru, Donatı)

BİNALAR

DEBİMETRE BESLEME ALANLARI

(İzole Ölçüm Bölgeleri-İÖB/DMA)

Debimetre Ölçüm Değerleri

CBS

S C A D A

Hidrolik Model

Entegrasyonu

MODE L

İÇMESUYU KAYIP VE KAÇAKLARI İZLEME VE KONTROL SİSTEMİ

(GEOWEB)

Y B S

Müşteri

Sözleşme ve

Fatura Bilgileri

Kayıp, Kaçakları İzleme ve Kontrol Sistemi Bileşenleri

İçmesuyu Kayıp, Kaçakları İzleme ve Kontrol Sistemi CBS Arayüzü

İçmesuyu Kayıp, Kaçakları İzleme ve Kontrol Sistemi GeoWEB Arayüzü

► Bu çalışmada ülkemizde büyükşehirlerde içme suyu şebeke sisteminde meydana gelen su kayıplarının teknik analizi ve gerekli kontrol yöntemlerinin uygulanabilirliği ele alınmıştır.

► Diğer yandan uluslararası ölçekte su kayıpları yönetiminde uygulanan en efektif yöntemlerden Su Kaçaklarını İzleme ve Kontrol yöntemi ile Şebeke Boyunca Basınç Yönetimiprogramının etkinliği ortaya konmuştur.

SONUÇ ve ÖNERİLER

► İçme suyu şebekesi boyunca bu iki yöntemin uygulanacak olması teknik ve teknik olmayan kayıpların boyutunu ortaya konması ve bu kayıpların azaltılması işleminde önemli rol oynamaktadır.

► Bu iki kontrol yönteminin ülkemizdeki bütün şehirlere uygulanabilecek olması su kayıplarının azaltılmasında önem arz etmektedir.

► Bu çalışmanın su kayıpları konusunda ülkemizdeki su idareleri için bir katalizör görev görmesi ve bu konudaki kamuoyu duyarlılığını artırılması noktasında etkili olacağı umulmaktadır.

SONUÇ ve ÖNERİLER

Teşekkürler

İÇmesuyu kayip ve kaÇaklarinin İzlenmesİ ve kontrolÜ

Documents