ibimenyetso biranga - yean - my farming storyyeanrwanda.org/images/e_library/guide for crop...
TRANSCRIPT
IMFASHANYIGISHO IGAMIJE KONGERA
UBURUMBUKE BW’UBUTAKA N’UMUSARURO
W’IBIHINGWA MU RWANDA
Kamena 2015 This publication was made possible by the generous support of the American people through the United States Agency for International Development (USAID). The opinions expressed herein are the sole responsibility of IFDC and do not necessarily reflect the views of USAID or the United States Government.
IBIMENYETSO BIRANGA
IBURA RY’INTUNGAGIHINGWA
2
IBIKUBIYEMO
Amagambo ahinnye .................................................................................................................................... 3
1. INTANGIRIRO ........................................................................................................................................ 5
2. Uko wamenya ibura ry’intungagihingwa muri rusange .................................................................... 7
2.1 Azoti (N) ............................................................................................................................................. 7
2.1.1 Azoti mu kimera ......................................................................................................................... 7 2.1.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Azoti ................................................................... 7
2.2. Fosifori (P) ....................................................................................................................................... 7
2.2.1 Fosifori mu bimera .................................................................................................................... 7 2.2.2 Ibimenyetso biranga ibihingwa bibura Fosofori .................................................................. 8
2.3 Potasiyumu (K) ................................................................................................................................. 8
2.3.1 Potasiyumu mu bimera ............................................................................................................. 8 2.3.2 Ibimenyetso biranga ibihingwa bibura Potasiyumu ............................................................ 8 2.4 Sufure (S) ....................................................................................................................................... 8 2.4.1 Sufure mu bimera ...................................................................................................................... 8 2.4.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Sufure ................................................................ 9
2.5 Boroni (B) .......................................................................................................................................... 9
2.5.1 Boroni mu bimera ...................................................................................................................... 9 2.5.2 Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni mu bihingwa ........................................................... 9
2.6. Zenke (Zn) ...................................................................................................................................... 10
2.6.1 Zenke mu bimera ..................................................................................................................... 10 2.6.2 Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke mu bihingwa .......................................................... 10
2.7. Manyeziyumu (Mg) ....................................................................................................................... 10
2.7.1 Manyeziyumu mu bimera ....................................................................................................... 10 2.7.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Manyeziyumu ................................................. 10
2.8 Umuringa (Copper: Cu)................................................................................................................... 2
2.8.1 Umuringa mu bimera ............................................................................................................... 2 2.8.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Umuringa ......................................................... 2
3. Uko wamenya ibura ry’intuganagihinga kuri buri gihingwa ........................................................ 3
3.1 Ibigori ................................................................................................................................................. 3
3.2 Ibirayi ................................................................................................................................................. 7
3.3 Ingano .............................................................................................................................................. 10
3.4 Umuceri ........................................................................................................................................... 12
3.5 Imyumbati ....................................................................................................................................... 16
3.6 Ibishyimbo ...................................................................................................................................... 19
3.7 Ibitunguru........................................................................................................................................ 22
3.8 Inyanya ............................................................................................................................................ 25
4. Imvano n’ahashobora kuboneka andi makuru ................................................................................. 28
3
Amagambo ahinnye
K: Potasiyumu
P: Fosifori
Zn: Zenke
S: Sufure
B: Boroni
Mg: Manyeziyumu
Cu: Umuringa
N: Azoti
DAP: Ifumbire igizwe na Azoti hamwe na Fosifori
NPK: Ifumbire igizwe na Azoti, Fosifori hamwe na Potasiyumu.
IFDC: Ikigo Mpuzamahanga cyita ku Iterambere ry’Amafumbire
RAB: Ikigo cy’Igihugu Gishinzwe Iterambere ry’Ubuhinzi n’Ubworozi
MINAGRI: Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi
4
IJAMBO RY’IBANZE
Binyuze muri Gahunda Mbaturabukungu mu Buhinzi yatangijwe muri 2007, Abahinzi
b’Abanyarwanda babashije kongera umusaruro w’ibihingwa bakoresha ku buryo
bukomatanyije ifumbire mvaruganda, imborera n’imbuto z’indobanure harimo iburide z’ibigori
(ibyimanyi). Mu gihe kiri imbere, umusaruro uhagije urakenewe, kandi ushobora kugerwaho;
bityo umuhinzi akihaza mu biribwa, kandi akanasagurira amasoko ndetse n’intego igihugu
cyihaye mu kuzamura ubukungu binyuze mu buhinzi zikagerwaho.
Imwe mu ngorane Abahinzi b’abanyarwanda bahura nazo mu kuzamura umusaruro, ni
ubumenyi mu bijyanye n’intungagihingwa zibura n’ibindi bibazo by’ubutaka, cyane cyane
ubusharire bw’ubutaka. Mu gice kinini cy’u Rwanda, ubutaka bubura intungagihingwa
zitandukanye. Izo ntungagihingwa zibura ku rugero rutandukanye hatagendewe gusa ku
karere k’igihugu ku kandi, ahubwo zikaba zitandukanye ku murima ku wundi ndetse no kuva
ku gihingwa ujya ku kindi.
Iyi mfashanyigisho ni intambwe ya mbere y’ingirakamaro mu kwigisha abahinzi kurebera ku
mababi ndetse no ku mbuto z’igihingwa bakamenya intungagihingwa zibura:
intungagihingwa eshatu z’ibanze zikenerwa ku rugero runini arizo Azote, Fosifore na
Potasiyumu, ebyiri zikenerwa ku rugero ruringaniye arizo Sufure na Manyeziyumu n’eshatu
zikenerwa ku rugero ruto arizo Boroni, Zenki n’Umuringa. Iyi mfashanyigisho yunganira
Imfashanyigisho ku mikoreshereze y’Amafumbire mu mirima y’ikitegererezo, itanga inama ku
muhinzi mu gukemura ikibazo cy’intungagihingwa ibura mu butaka.
Ndashishikariza Ikigo Mpuzamahanga gishinzwe guteza imbere ikoreshwa ry’Ifumbire
(IFDC) gukwirakwiza iyi mfashanyigisho. Iyi mfashanyigiho kimwe n’izindi zizakorwa
zizafasha abahinzi b’Abanyarwanda kongera ubumenyi bakeneye mu kuzamura umusaruro
w’ubuhinzi.
Professor Mbonigaba Muhinda Jean Jacques
Umuyobozi Mukuru
Ikigo cy’Igihugu Gishinzwe Iterambere ry’Ubuhinzi n’Ubworozi (RAB)
5
1. INTANGIRIRO
Ibikubiye muli aka gatabo bigamije gufasha abahinzi, abashinzwe iyamamazabuhinzi
n’abacuruzi b’inyongeramusaruro kumenya ibura ry’intungagihingwa urebeye ku mababi no ku
bindi bice by’igihingwa. Gusobanukirwa n’ibimenyetso biranga ibura ry’intungagihingwa
bifasha umuhinzi kumenya ubwoko bw’ifumbire yakongerwa mu butaka kugira ngo yongere
umusaruro w’ibihingwa.
Kubera ubutaka buto bw’u Rwanda n’imirima mito (impuzandengo y’igice cya hegitari),
abahinzi basabwa kongera umusaruro kugira ngo n’inyungu ziva mu buhinzi ziyongere.
Byakorwa gute? Kongera no kunoza ikoreshwa ry’amafumbire mvaruganda bifite uruhare
runini mu gusubiza iki kibazo. Muri iki gihe, abahinzi bo mu Rwanda bakoresha kuri hegitari
kimwe cya cumi (1/10) cy’ifumbire mvaruganda ugerereranyije n’ikoreshwa n’abahinzi mu
bihugu byo muri Aziya ku butaka buto nk’ubw’abahinzi bo mu Rwanda. Ariko mu by’ukuri
kongera ingano y’amafumbire asanzwe akoreshwa (Ire, DAP na NPK) ntabwo bihagije.
Ibipimo by’ubutaka mu Rwanda byerekana ko ubutaka budakeneye gusa intungagihingwa za
Azoti, Fosifori na Potasiyumu (ziboneka muri Ire, DAP na NPK). Kandi na none ibyo bipimo
byagaragaje ko akenshi ubutaka bubura imwe cyangwa nyinshi muri izi ntungagihingwa eshanu
zikurikira: Sufure (Sulfur), Boroni (Boron), Zenke (Zinc), Umuringa (Copper) na Manyeziyumu
(Magnesium).
Abahinzi bamenya bate intungagihingwa zibura mu mirima yabo kugira ngo umusaruro
wiyongere?
Amakuru mu rwego rw’Akarere (region): Intambwe ya mbere ku bahinzi ni ukureba
amakuru rusange ku butaka cyangwa ku mirima yo mu karere baherereyemo:
Ibipimo by’ubutaka: Muri 2014, IFDC yasuzumishije ibipimo 1000 by’ubutaka bivuye
hirya no hino mu Rwanda. Ibisubizo by’iryo suzuma bikubiye mu rutonde rw’amakarita
icumi yerekana aho ubutaka bukennye muri imwe muri za ntungagihingwa umunani,
bigendanye n’indi miterere itandukanye y’ubutaka (Reba mu gice cya 4). RAB na IFDC
byashyize ahagaragara aya makarita mu mfashanyigisho ku mikoreshereze y’amafumbire
mu mirima y’icyitegererezo. Iyo mfashanyigisho yahawe abacuruzi b’inyongeramusaruro
bose, abafashamyumvire b’ishuri ry’abahinzi mu murima n’abandi bantu bakorana
n’abahinzi.
Imirima y’igerageza ry’amafumbire: Muri 2013-15, RAB na IFDC byashyizeho imirima
myinshi y’igerageza mu Rwanda hose. Iyo mirima y’igerageza yerekana ko imvange
zinyuranye z’intungagihingwa zishobora kongera umusaruro cyane. Ubu bwiyongere
bw’umusaruro bukaba bushobora guhinduka bitewe n’uturere dutandukanye.
Amakuru yihariye ajyanye n’ahantu: Amakuru yavuye mu isuzuma ry’ubutaka mu
karere (region) runaka n’ayavuye mu mirima y’igerageza ry’amafumbire ntabwo ahagije
kugira ngo umuhinzi amenye intungagihingwa zikenewe ku murima we wihariye. Ubutaka
bw’u Rwanda ntibutandukanira gusa ku turere ahubwo no mu ntera ntoya usanga
bunyuranye. Ubutaka bwo ku mpinga y’imisozi muri rusange burera cyane, uburumbuke
bugenda bugabanuka uko uva ku mpinga y’umusozi umanuka, mu gihe ubutaka bwo mu
nkuka no mu gishanga bwo buba bufite uburumbuke burushijeho. Ubutaka burushaho
kugunduka uko imyaka ihita ukoresha amafumbire y’ubwoko bumwe ku gihingwa kimwe.
6
None se agendeye kuri iyi mihindagurikire y’ubutaka bw’ahantu, umuhinzi yamenya ate
intungagihingwa zidahagije bituma umusaruro uba muke mu murima we?
Arebeye ku mababi, imbuto n’ibindi bice by’igihingwa: umuhinzi ashobora kumenya
ibimenyetso biranga ibura ry’intungagihingwa. Ibihingwa bifite ikibazo cy’intungagihingwa
zidahagije byerekana ibimenyetso byihariye kuri iyo ntungagihingwa idahagije, nk’imirongo
(ingenge), ku mababi mashya cyangwa ashaje.
Imirima y’igerageza no kwigira ku makosa: umuhinzi ashobora kongera ubumenyi bwe
binyuze mu mirima y’igerageza no kwigira ku makosa, abaturanyi bagahererekanya
amakuru ku buryo bwongera umusaruro n’ubutawongera. Kubera urusobe rw’ibigize
ubutaka n’ibiberamo, kuzamura umusaruro ntibituruka ku bumenyi gusa ahubwo binajyana
n’uburyo bw’imikorere.
Gupima ubutaka: umuhinzi ashobora kujyana ubutaka bwe muri laboratwari ngo bupimwe.
Bimwe mu bipimo by’ubutaka birahendutse, nko gupima ubusharire, rero byagombye
kugezwa ku bahinzi. Ariko kubera uburyo gupima ubutaka bihenze ku ntungagihingwa
zitandukanye, umuhinzi ashobora kubikora gake cyane gashoboka.
Iyo umuhinzi amaze kumenya intungagihingwa zibura, ashobora gutekereza ku buryo yazibona
akazikoresha. Ifumbire y’imborera (ituruka ku matungo, ku byatsi n’ibisigazwa by’umusaruro)
nayo itanga zimwe mu ntungagihingwa kandi z’ingirakamaro ku butaka. Ariko ingano
y’imborerera yakenerwa kugira ngo itange intungagihingwa zose zikenewe kandi ku rugero
ruhagije ntabwo byoroshye kuyibona.
MINAGRI yasabye abatumiza hanze amafumbire mvaruganda akenerwa ku isoko kuzaba
bayazanye guhera mu ntangiriro za Nyakanga 2015. Akazagezwa ku bahinzi binyuze mu
bacuruzi b’inyongeramusaruro. Igihe aya mafumbire azaba aboneka mu maduka y’abacuruzi
b’inyongeramusaruro, abahinzi bazashobora kubona intungagihingwa zikenewe mu mafumbire
yihariye ku ntungagihingwa imwe n’imwe nka sulufate ya amoniyumu (irimo Sufure), sulufate
ya zenke (irimo zenke), n’ibindi cyangwa imvange y’ayo mafumbire. Imfashanyigisho ya RAB
ku mikoreshezereze y’amafumbire mu mirima y’icyitegererezo itanga amabwiriza ku bwoko
bw’amafumbire n’ingano yayo yakoreshwa kuri buri gihingwa. Ubushakashatsi burakomeje mu
kuvugurura amabwiriza ajyanye n’imikoreshereze y’amafumbire.
Imiterere y’iyi mfashanyigisho
Nyuma y’intangiriro, igice cya 2 kiratanga amakuru rusange ku buryo bwo kumenya
ibimenyetso biranga ibura ry’intungagihingwa umunani ku bihingwa byose. Igice cya 3
kiratanga amakuru arambuye ndetse n’amafoto yerekana ibimenyetso biranga ibura
ry’intungagihingwa kuri buri kimwe mu bihingwa umunani by’ingenzi mu Rwanda. Igice cya 4
kirerekana ahavuye amakuru n’andi mafoto aboneka ku mirongo ya interineti.
7
2. Uko wamenya ibura ry’intungagihingwa muri rusange
2.1 Azoti (N)
2.1.1 Azoti mu kimera Nubwo Azoti iba mu mwuka wo mu kirere ari nyinshi (79%), ishobora gukoreshwa n’ibihingwa
gusa iyo ibonetse mu buryo bwa Nitarati (NO3) cyangwa mu buryo bwa Amoniyumu (NH4).
Bagiteri za rizobiyumu ziba mu mizi y’ibinyamisogwe zishobora guhindura Azoti iba mu mwuka
wo mu kirere maze igakoreshwa n’igihingwa.
Azoti ni intungagihingwa y’ingenzi ikenerwa n`ikimera ku rugero ruri hejuru. Ni
intungagihingwa y’ingenzi iboneka muri kororofili (itangabara ry’icyatsi), mu byubaka umubiri
nka poroteyine n’ibindi bigize igihingwa. Azoti itanga ibara ry’icyatsi kibisi cyijimye ku
bihingwa kandi ikongera imikuririre y’ibihingwa. Yongera ubwiza bw’amababi, imikorere
y’amafufu aboneka mu biribwa ndetse na poroteyine ziboneka mu ntete z’ibihingwa n’ubwatsi
bw’amatungo. Ibimera bigira Azoti iri ku rugero rwa 1 - 5% mu buremere. Azoti irenze ibipimo
igihingwa gikeneye ituma igihingwa gitohagira cyane bigatuma gishobora kwibasirwa n’ ibyonyi
n’ indwara nyinshi.
2.1.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Azoti
a) Amababi yo hasi ashaje aba umuhondo.
b) Iyo ibura rya azoti rikabije, bigaragazwa
n’utudomo tuza ku isonga no mu mpande
z`ikibabi tugana hagati mu kibabi kandi
igihingwa kikagwingira.
c) Ibihingwa bidafite azoti ihagije
biragwingira, bikarabya kandi bikazana
imbuto imburagihe; bisobanura ko
igihingwa kizana imbuto kitarakura neza.
d) Ibi bituma umusaruro n’ubwiza bwawo
bugabanuka.
2.2. Fosifori (P)
2.2.1 Fosifori mu bimera Fosifori ni intungagihingwa iza ku mwanya wa kabiri nyuma ya Azoti mu ntungagihingwa
zikenerwa ku rugero ruri hejuru mu mikurire myiza y’ibihingwa. Igira akamaro mu kwiyongera
k’uturemangingo, no mu mikurire y’imbuto. Ituma imizi ya mbere ikura neza, ituma amababi
yiyongera, ituma igihingwa kibyara, ituma kirabya n’umusaruro w’impeke ukaba mwinshi kandi
mwiza. Fosifori kandi yihutisha ukwera kw’igihingwa. Fosifori ituma imizi yiyongera kandi ikaba
miremire bigatuma ivoma neza amazi n’intungagihingwa. Ituma kandi igihingwa gifata mu
butaka neza bikakirinda kugwa. Urugero rwa Fosifori mu gihingwa ruri hagati ya 0.1-0.4%.
8
2.2.2 Ibimenyetso biranga ibihingwa bibura Fosofori
a) Ibara ry’ubururu, cyangwa umwura (move)
cyangwa rijya gutukura n`umuhondo muke
ku bibabi byo hasi (ibikuze cyane);
imikurire rusange y`igihingwa iradindira
(iratinda).
b) Imizi y’igihingwa ikura nabi kandi ikaba
migufi.
2.3 Potasiyumu (K)
2.3.1 Potasiyumu mu bimera Bitandukanye n’izindi ntungagihingwa, Potasiyumu ntifatana n’izindi, ahubwo iguma yonyine
igafasha igihingwa kuringaniza imisemburo, ikoreshazuba (photosynthesis), gukoresha amazi
neza, gukora amido (amafufu) ndetse na poroteyine ku gihingwa. Ibihingwa bigira Potasiyumu
ku rugero rumwe na Azoti ariko ibihingwa bitanga umusaruro uri hejuru bikenera Potasiyumu
nyishi kurusha Azoti. Ubutaka bwinshi bugira Potasiyumu iri ku rugero rwo hejuru ariko igice
gito cyayo nicyo gishobora gukoreshwa n’igihingwa.
2.3.2 Ibimenyetso biranga ibihingwa bibura Potasiyumu
Kimwe mu bimenyetso biranga ibura rya
Potasiyumu mu gihingwa ni:
a) ugupfunyarara no kubabuka kw’impera
z’amababi y’igihingwa.
Kuko Potasiyumu yimuka mu gihingwa, ibura
ryayo rigaragarira mbere na mbere ku mababi
ashaje.
b) Ibihingwa bibura Potasiyumu bikura
buhoro kandi bikagira imizi mike itameze
neza.
c) Inkondo z’amababi zigira imbaraga nke
kandi akenshi zikagondama. Intete
n’imbuto biba bitoya kandi bikumagara;
d) ibihingwa ntibibasha kwihanganira
indwara n’ibura ry’amazi.
e) Ibihingwa bibura Potasiyumu bifatwa
n’indwara vuba kandi bikagira umusaruro
muke w’imbuto kandi utari mwiza.
2.4 Sufure (S)
2.4.1 Sufure mu bimera
Sufure ikenerwa n’igihingwa cyane cyane mu ikorwa rya poroteyine kandi ikaba ingirakamaro
muri fotosenteze . Sufure ituruka mu mborera no mu myunyu-ngugu kamere y’ubutaka. Gusa
akenshi iboneka ku rugero rudahagije kandi igihe ibihingwa bitanga umusaruro mwinshi
9
biyikeneye ntibiyibona. Sufure ni imwe mu ntungagihingwa ikenerwa mu kongera umusaruro.
Ibura rya Sufure rigaragara akenshi mu butaka bw’urusenyi, bukennye ku mborera, ahagwa
imvura nyinshi, no mu butaka bwuhirwa. Ibice bimwe na bimwe bigira Sufure kamere mu
butaka yagiye igabanuka kubera isuri n’imborera igenda igabanuka.
2.4.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Sufure
Ibura rya Sufure mu bihingwa rimwe na
rimwe rishobora kwitiranwa n’ibura rya Azoti.
Ibura rya Sufure ryigaragaza:
a) ku mababi akiri mashya (agitunguka) kandi
akajya gusa n’umuhondo.
b) Iyo ibura ryayo rikabije, igihingwa cyose
gishobora guhinduka umuhondo kandi
imbuto zigatakaza uburyohe bw’isukari
y’umwimerere.
2.5 Boroni (B)
2.5.1 Boroni mu bimera
Boroni ni ingirakamaro ku mikurire no gukora uturemangingo dushya mu bice by’igihingwa
bigikura. Ikura ry’intete, gukora uruhu rw’uturemangingo, kurabya, kuzana uduheri ku mizi no
kuzana imbuto byose bishingiye ku rugero rukwiriye rwa Boroni mu gihingwa. Boroni ikomoka
cyane ku mborera, ubushyuhe cyangwa ubukonje, ubuhehere buke akenshi bigabanya kubora
kw’ibyatsi cyangwa ibisigazwa by’umusaruro bigatuma ibihingwa bitabona Boroni ihagije.
Ubuhehere buke bugabanya imikorere y’imizi, ikaba indi mpamvu ishobora gutuma Boroni
ibura mu gihe gito ikongera kuboneka igihe habonetse imvura. Ubutaka bw’urusenyi buba
bukennye mu bishobora gufata Boroni bigatuma itwarwa n’amazi mu bujyakuzimu.
2.5.2 Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni mu bihingwa
Mu gihingwa Boroni ntiyimuka kandi
ibimenyetso by’ibura ryayo bigaragazwa na:
a) imikurire idasanzwe ku bibabi bito no mu
bice byo ku mpera z’igihingwa bigatuma
kigwingira hanyuma kikuma.
b) Ibura rya Boroni ku bihingwa bimwe na bimwe bigaragazwa n’ibi bimenyetso: kuri seleri, igice cyo hejuru y’ubutaka kiragondama, naho kuri beterave umutima ukabora
10
2.6. Zenke (Zn)
2.6.1 Zenke mu bimera
Zenke yabaye imwe mu ntungagihingwa zikenerwa ku rugero ruto zamenyekanye bwa mbere ko
ari ingenzi ku bimera. Igira akamaro kanini mu mikorere y’imisemburo y’ibimera. Zenke ituma
kandi igihingwa gikura neza, bityo rero kimwe mu bimenyetso bigaragaza ibura rya Zenke (Zn)
mu bihingwa ni ukugwingira.
2.6.2 Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke mu bihingwa
Ibura rya Zenke rigaragazwa cyane no:
a) gutakaza ibara ry’icyatsi hagati y’udutsi
tw’amababi mashya.
b) Uko ubukana bw’ibura rya Zenke bugenda
bwiyongera niko igihingwa kigenda
kirushaho kugwingira kugeza aho amababi
yuma agahunguka.
c) Ku mpera z’amashami ariho imbuto,
hazaho utubabi, nyuma tukuma tukaba
dushobora no gutuma iryo shami turiho
ryuma ryose.
2.7. Manyeziyumu (Mg)
2.7.1 Manyeziyumu mu bimera
Manyeziyumu ni intungagihingwa igira uruhare kurusha izindi mu gukangura imisemburo
ituma igihingwa gikura neza kandi ni imwe mu bigize kororofire (intangabara ry’icyatsi kibisi ku
gihingwa). Manyeziyumu iboneka ku rugero ruri hasi mu butaka busharira cyane. Nubwo
ubutaka buba bufite Manyeziyumu karemano, urugero rwayo rugenda rugabanuka mu bice
bitandukanye bitewe n’uburyo bw’imihingire, bukoresha amafumbire adafite iyo
ntungagihingwa cyangwa ishwagara idafite Manyeziyumu.
2.7.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Manyeziyumu
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu
byigaragaza:
a) mu ibara ry’umuhondo ku mababi yo hasi
ashaje cyangwa hagati y’udutsi tw’ikibabi
hakeruruka.
b) Uko ibura rirushaho kwiyongera, rishobora
no kugaragara ku mababi mashya
agatangira kuma.
c) Amababi arakanyarara akanyunyuka, kandi
akanihinahina areba hejuru.
d) Amasonga y’amababi ashobora guhinduka
umwura ujya gutukura iyo ibura rya
Manyeziyumu ryakabije cyane.
2
2.8 Umuringa (Copper: Cu)
2.8.1 Umuringa mu bimera
Umuringa ni kimwe mu bice by’ingenzi bigize kororofire ifite akamaro gakomeye muri
fotosenteze. Ibura ry’Umuringa rigaragara cyane ku butaka bufite imborera nyinshi na
nyiramugengeri kuko Umuringa ufatwa n’imborera bigatuma utaboneka neza ngo imizi
y’igihingwa ibashe kuwuvoma.
2.8.2 Ibimenyetso bigaragaza ibihingwa bibura Umuringa
Kimwe n’izindi ntungagihingwa zikenerwa ku
rugero ruri hasi, bishobora kutoroha kumenya
igihingwa kibura Umuringa. Ariko kandi
Umuringa ntiwimuka mu gihingwa bityo ibura
ryawo rigaragara ku bice by’igihingwa bikiri
bito.
a) Akenshi ibice bishya ku gihingwa ntibikura
neza, biragwingira cyangwa bikihinahina.
b) Ku biti, ibura ry’Umuringa rishobora gutera
ibibabi bito kweruruka hagakurikiraho
kuma.
3
3. Uko wamenya ibura ry’intuganagihinga kuri buri gihingwa
3.1 Ibigori
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) ku bigori
• Ibura rya Azoti rirangwa n’ibara ry’umuhondo ritangira kugaragara ku isonga ry’ikibabi
kandi bigakomereza hagati mu kibabi cyose;
• Ibura rya Azoti ritangirira ku mababi yo hasi bigakomereza kuyo hejuru iyo ibura rikomeje;
• Ibura ryayo ryigaragaza ku kibabi mu nyuguti ya v, uhereye ku isonga ry’ikibabi ugana aho
ikibabi gifatiye ku gihingwa;
• Ibigori bibura Azoti biradindira cyane mu mikurire yabyo, bigasambura vuba kandi bikera
imburagihe; ibi bigabanya ubwiza n’ubwinshi bw’umusaruro.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori ku bigori
a) Ibura rya Fosifori ryigaragaza ku bibabi mu ibara
ry’umwura ujya gutukura, cyane cyane ku bigori
bikiri bito;
b) Ibihingwa bibura Fosifori biragwingira kandi
bigakura buhoro buhoro ugereranije n’ibigori
bifite Fosifori ihagije;
c) Amababi agihinguka usanga atagaragaza ibura rya
Fosifori, bigaragara cyane ku mababi yo hasi aho
usanga ku isonga no ku mpande zayo hasa
n’umwura ujya gutukura.
d) Ibimenyetso by’ibura rya Fosifori akenshi birashira
iyo igihingwa gikuze kigize nka metero imwe
y’ubujyejuru.
4
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu ku bigori
• Ibura rya Potasiyumu rigaragazwa mbere na mbere n’ibara ry’umuhondo no kuma ku
mpande z’amababi bigatangirira ku mababi yo hasi y’ibigori.
• Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu ntibiba bikigaragara iyo ibigori bimaze
ibyumweru biri hejuru ya bine bimeze;
• Ibura rya Potasiyumu iyo rikomeje, ibimenyetso byigaragaza no ku mababi agihinguka
(mashya)
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure ku bigori
• Amababi mashya agitunguka ahinduka umuhondo, rimwe na rimwe bigakomereza ku
mababi ashaje.
• Ikigori cyose gihinduka umuhondo cyangwa icyatsi cyeruruka.
• Amababi mashya agitunguka areruruka hanyuma isonga rikagenda ryuma
• Amababi yo hasi ntiyerekana ibimenyetso byo kuma.
5
Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni (B) ku bigori
a) Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni mbere na mbere bigaragara cyane ku mababi akiri
mato (agihinguka);
b) Usanga ihundo ry’ikigori ritaratonze hose ;
c) Isonga ry’amababi mashya n’agihinguka ririkunja kandi rigahinduka umweru.
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke ku bigori
Ibura rya Zenke (Zn) ku bigori rigararagazwa :
a) n’imirongo yeruruka hagati y’udutsi
tw’amababi uhereye ku ndiba (aho gifatiye
ku ruti) y’ikibabi igana ku isonga ryacyo.
b) Impande z’ikibabi, mu kibabi hagati no ku
isonga hakomeza kuba icyatsi kibisi.
Ibigori biragwingira kubera ingigo zacyo
ziba ngufi.
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa (Cu) ku bigori
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa (Cu) muri rusange bigaragara:
a) ku mababi mashya agitunguka bikurikirwa no kugwingira ku ikigori.
b) Igihe ibura ry’Umuringa rikabije, amababi mashya ahinduka umuhondo werurutse
hanyuma amasonga akikunja areba hasi.
c) Amababi ashobora no guhinduka ikigina akuma.
6
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu ku bigori
• Ibura rya Manyeziyumu (Mg) rigaragarira mbere na mbere ku mababi yo hasi aho usanga
yarabaye umuhondo weruruka cyane cyane hagati y’udutsi tw’amababi.
• Ibibabi bishaje bihinduka umwura ujya gutukura ugasanga ku isonga no ku mpande z’ikibabi
hasa n’ahumye uko Manyeziyumu irushaho kubura.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice
Ibigori IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Corn. Kansas State University, no date. Available at:
http://www.agronomy.k-state.edu/extension/crop-production/corn/ (accessed 18 April 2015).
Ruiz Diaz DA, Martin KL, Mengel DB. Diagnosing Nutrient Deficiencies in the Field. Kansas
State University, 2011. Available at: http://www.ksre.ksu.edu/bookstore/pubs/MF3028.pdf
(accessed 18 April 2015).
Roozenboom KL, Ruiz Diaz D, Jardine DJ, et al. Diagnosing Corn Production Problems in
Kansas. Kansas State University, 2013. Available at:
http://www.ksre.ksu.edu/bookstore/pubs/S54.pdf (accessed 18 April 2015).
Wallace T. The Diagnosis of Mineral Deficiencies in Plants by Visual Symptoms. London: His
Majesty’s Stationary Office, 1943. Available at: http://customers.hbci.com/~wenonah/min-
def/part2.htm (accessed 18 April 2015).
7
3.2 Ibirayi
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) ku birayi
a) Ibirayi biragwingira,
b) amababi akeruruka cyangwa akaba
umuhondo.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori (P) ku birayi
a) Amashami n’amababi y’ibirayi
azamuka yemye ananutse agahinduka
icyatsi kibisi cyijimye.
b) Impera z’amababi yikunja agana
hejuru kandi igihingwa kikagwingira.
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu (K) ku birayi
a) Impera n’isonga by’amababi yo hasi
bihinduka umuhondo ndetse nyuma
bikuma.
b) Ibara ry’umuhondo rikwirakwira
hagati y’udutsi tw’ikibabi uko
Potasiyumu irushaho kugenda ibura
kandi igihingwa kikagwingira.
8
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure (S) ku birayi
a) Amababi aba mato agahinduka icyatsi
cyerurutse cyangwa umuhondo kandi
igihingwa kikagwingira.
b) Ibi bimenyetso akenshi bigaragara ku
mababi mashya.
Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni (B) ku birayi
a) Amababi mashya arabyimba akikunja, ku
muzenguruko w’ikibabi hakazaho ibara
ry’ikigina cyerurutse, iryo bara rikagenda
rikwira ikibabi. Ibice by’igihingwa bigikura
bikaba byakuma.
b) Igihe ibura rya Boroni rikabije, amababi
yikunja areba hejuru.
Ibura rya Boroni ku birayi rishobora kwitiranywa n’ibura rya Karisiyumu kubera ko naryo
ryigaragariza ku bice by’igihingwa bigikura bikuma. Ibirayi bikenera Boroni nkeya bityo
ibimenyetso by’ibura ryayo bikagaragara mu butaka bukennye cyane kuri yo (ubutaka
bw’urusenyi bwagundutse).
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke (Zn) ku birayi
a) Amababi mashya areruruka cyangwa akaba umuhondo kandi ibice bimwe na bimwe
by’ibibabi bikaba byakuma.
b) Aho amababi yumye usanga harajeho utudomo tweruruka.
c) Ibi bimenyetso kandi bishobora no gutangirira ku mababi yo hasi akuze.
9
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa (Cu) ku birayi
Ibura ry’Umuringa (Copper) rituma habaho:
a) kurabirana kw’igihingwa.
b) By’umwihariko, amababi mashya arizinga,
c) umuzenguruko n’isonga by’amababi
bishobora guhita byuma bitabanje
guhindura ibara.
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu (Mg) ku birayi
Ibimenyetso bitangirana no:
a) guhinduka umuhondo hagati y’udutsi
tw’amababi ku ndiba cyangwa ku
muzenguruko. Ibyo bigenda bikwira
ikibabi cyose uko ibura rya Manyeziyumu
ryiyongera.
b) Akenshi umuzenguruko w’ikibabi ukomeza
kuba icyatsi. Ahabaye umuhondo hagenda
huma.
c) Akenshi bigaragarira ku mababi yo hasi
akuze.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice
Ibirayi IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Potassium Deficiency – Potato. Yara, no date. Available at:
http://www.yara.us/agriculture/crops/potato/crop-nutrition/deficiencies/k/01-4761-
potassium-deficiency---potato/ (accessed 18 April 2015).
10
3.3 Ingano
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) ku ngano
a) Amababi ashaje ahinduka icyatsi
cyerurutse akaba n’umuhondo uhereye
ku isonga ry’amababi ugana aho
atereye.
b) Iyo ibura rya Azoti rikomeje, amababi
yose ashaje ahinduka umuhondo
ndetse akuma.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori (P) ku ngano
a) Ingano ziragwingira,
b) amababi agahinduka umwura wijimye
n’utudomo tw’umuhondo ku mababi
ashaje kandi ibyo bigahera ku isonga
bigana ku nkondo y’amababi.
c) Amababi arigoronzora, ashaje
agatwikira amashya kandi aya mababi
mashya akanyunyuka akanafatana.
d) Ingano zera zitinze kandi amahundo
akaba mato.
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu (K) ku ngano
Ibimemenyetso byihariye biranga ibura rya
Potasiyumu bigaragara:
a) ku mababi ashaje y’ingano aho
ahinduka umuhondo.
b) Na none ingano zikura nabi mbere yo
kunanuka kw’amababi yose. Iyo ibura
rya Potasiyumu rikomeje amababi
ashaje aruma uhereye ku isonga.
11
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure (S) ku ngano
Igihingwa cyose kireruruka bikagaragarira cyane ku mababi mashyashya. Ibura rikabije rya
Sufure rituma amahundo atirema bityo bikagabanya umusaruro cyane.
Ibimenyetso bigaragaza ibura rya Boroni (B) ku ngano
Ikimenyetso cya mbere kiranga ibura rya Boroni (B) ni: a) ugucagagurika kw’amababi mashya hagati.
b) Ibi bikurikirwa no kugira ibihanga bimeze
nk’amenyo y’urukero ku mpande z’ikibabi.
c) Kandi amahundo y’ingano aba ibihuhwe.
Ibimenyetso biranga ibura rya zenke (Zn) ku ngano
Ibimenyemetso biranga
ibura rya Zenke byigaragaza:
a) mbere na mbere ku
mababi yo hagati
(adashaje kandi atari
mashya).
b) Ibi bimenyetso by’ibanze
bigaragazwa n’uko
ingano zigenda zita ibara
ry’icyatsi zigahinduka
ikijuju kijimye muri
rusange hagati mu
kibabi.
c) Ibi bice by’ikibabi
bigaragara nk’ibyabuze
amazi cyangwa byumye,
bigatangirana
n’utudomo tugenda
twiyongera twegera ku
mpande z’ikibabi.
12
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa (Cu) ku ngano
a) Igihingwa cyose kirarabirana kigitangira
kubyara kabone n’iyo ubutaka bwaba
bufite amazi ahagije.
b) Iyo ibura ry’Umuringa rikabije bigira
ingaruka ku kubyara kw’ingano. I
c) bura ry’Umuringa rigaragarira ku
mababi mashya bikerekanwa no kuma
no kwizinga kw’isonga ry’ikibabi rimwe
na rimwe bigakomeza kugera muri
kimwe cya kabiri cy’ikibabi.
d) N’ubwo ibura ry’Umuringa ryaba
ridakabije rishobora kugabanya
umusaruro w’intete kandi ntizibe nziza
(zihombanye cyangwa zihwinyigiye).
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu (Mg) ku ngano
a) Amababi mashya ku ngano
zibura Manyeziyumu
areruruka agahita ahisha,
ntiyibumbure bigatuma asa
n’ayizinze. Ibi byose bituma
igihingwa cyose gita ingufu
kigasa nk’aho cyabuze
amazi.
b) Iyo ibura rya
Manyeziyumu rikabije,
kibabi cyose gikomeza
kwibumba cyangwa
kikizingazinga.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice
Ingano
Adopt a Wheat Field: nitrogen deficiency. Kansas State University, no date. Available at: http://www.ksre.ksu.edu/aawf/March/nitrogen_deficiency.htm (accessed 18 April 2015). IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
McGrath S. Nutrition: Deficiency symptoms and nutrients. Agriculture & Horticulture
Development Board, no date. Available at:
http://archive.hgca.com/publications/documents/events/Crop_Nutrition.pdf (accessed 18
April 2015).
Snowball K, Robson AD. Nutrient deficiencies and toxicities in wheat: a guide for field
identification. CIMMYT, no date. Available at:
http://repository.cimmyt.org/xmlui/bitstream/handle/10883/1141/26347.pdf (accessed 18
April 2015).
Zinc Nutrient Initiative. International Zinc Association, 2011: Available at: http://www.zinc.org/crops (accessed 2 April 2015).
13
3.4 Umuceri Ibimenyetso biranga ibura ry’Azoti (N) ku muceri
Ibura ry’Azoti (N) ku muceri rigaragazwa no:
a) guhinduka umuhondo kw’amababi ashaje
nyuma bikagera no ku mababi
mashyashya.
b) Uko umuceri ugenda ukura amasonga
y’amababi aruma.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori (P) ku muceri
Ibura rya Fosifori (P) ku muceri rigaragazwa
n’ibara ry’umwura ku masonga y’amababi
ashaje rigenda rigana aho ikibabi gitereye.
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu (K) ku muceri
Kimwe mu bimenyetso by’ingenzi biranga
ibura rya Potasiyumu ku muceri ni:
a) ukwikunja kw’amababi no kubabuka ku
mpera z’amababi. Ibi bigaragara mbere na
mbere ku mababi ashaje.
b) Umuceri ntukura neza kandi n’imizi yawo
ntikura neza.
c) Uruti rw’umuceri ntirukomera; bigatuma
umuceri ugwa.
d) Umuceri ubura Potasiyumu wibasirwa
n’indwara.
14
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure ku muceri
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure ku
muceri bigaragara ku mababi mashya
agitunguka.
a) Ibibabi agitunguka ahita ahinduka
umuhondo, kandi ugasanga ahita
agwingira, rimwe na rimwe usanga
n’ayameze mbere yarabaye nayo
umuhondo;
b) Amasonga y’ibibabi mashya agenda
yuma kandi muri rusange n’ umuceri
uragwingira;
c) Ibibabi yo hasi ugatungurwa n’uko
akiri mazima (ataruma!!)
d) Umusaruro uragabanuka cyane igihe
ibura rya Sufure ryabayeho igihe
igihingwa gikura;
Ibimenyetso biraranga ibura rya Boroni (B) ku muceri
Ibimenyetso bibanza kugaragara:
a) ku mababi mashya, isonga ryayo riba
umweru kandi rikikunja.
a) Umuceri uba mugufi kandi ibice bikura
bikuma.
15
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke ku muceri
a) Igice cy’ibibabi cyo hasi cyegereye uruti
(indiba y’ibibabi) gihinduka umuhondo
ariko amasonga y’ibibabi akagumya kuba
icyatsi kibisi cyijimye;
b) Ayo mababi mashya usanga afite utudomo
tw’ikigina, mbese agasa n’ayaguye
umugese
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa (Cu) ku muceri
Ibura ry’Umuringa (Cu) rigaragazwa na:
a) imirongo yeruruka ku mpande zombi
z’ikibabi,
b) isonga ry’ikibabi riruma cyangwa
rikaba icyatsi kirimo ubururu kandi
amababi mashya akikunja.
c) Amababi mashya ntabwo yibumbura
kandi igice cyo hejuru ugasanga
gisongoye nk’urushinge mu gihe igice
cyo hasi kiba ari kizima.
16
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu (Mg) ku muceri
Ibura rya Manyeziyumu (Mg) rirangwa na:
a) imirongo isa n’icunga rihishije hagati
y’udutsi tw’amababi ashaje.
b) Uko ibura rya Manyeziyumu rikomeza
kwiyongera. Ibi bimenyetso biboneka no ku
mababi mashya.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice
Umuceri IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit. (accessed 21st April, 2015) http://www.rkmp.co.in/sites/default/files/Boron%20deficiency.jpg (accessed 21st April, 2015) http://www.rkmp.co.in/sites/default/files/Copper%20deficiency.jpg (accessed 21st April, 2015) http://www.rkmp.co.in/sites/default/files/Magnesium%20deficiency.jpg (accessed 21st April, 2015) https://lariceman.files.wordpress.com/2010/07/k-def-late1.jpg (accessed 21st April, 2015)
17
3.5 Imyumbati
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) mu gihingwa cy’imyumbati
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N)
ribanza kugaragara:
a) ku mababi yo hasi ashaje, kandi
b) rikarangwa n’ibara ry’icyatsi ryeruruka
rigenda rihinduka umuhondo;
c) hanyuma bikagaragara no kubishibu bikiri
bito.
d) Imyumbati iragwingira, uruti rukananuka
cyane, umusaruro ukagabanuka mu
bwinshi no mu bwiza.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori (P) ku gihingwa cy’ imyumbati
Ibura rya Fosifori mu
myumbati ryerekanwa n’uko
imyumbati iba:
a) idakura ikaba migufi
kandi uruti rukananuka
cyane,
b) amababi akaba matoya
mu burebure no mu
bugari ndetse n’inkondo
z’amababi zikagwingira.
c) Iyo imvura ibuze cyangwa
ikaba nkeya amababi yo
hejuru arahunguka.
d) Ubusanzwe amababi yo
hasi ahinduka
umuhondo, cyangwa
ikijuju ku moko amwe
n’amwe y’imyumbati.
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu ku gihingwa cy’imyumbati
Ibura rya Potasiyumu rigaragazwa no
kugwingira, ibara ry’icyatsi cyijimye
kigenda cyeruruka, amababi akuma
uhereye ku isonga no mu mpande.
18
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure mu myumbati
a) Amababi mashya agitunguka ahinduka
umuhondo
b) Amababi aba mato kandi n’igihingwa
kikagwingira. Imyumbati rero niimwe mu
bihingwa bikenera Sufure cyane mu
mikurire yabyo.
Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni ku gihingwa cy’imyumbati
Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni (B) ku myumbati bigaragarira ku bice bigikura
by’umwumbati. Iyo uranduye umwumbati usanga:
a) imizi irandaranda yerekeza hirya no hino itarakuze kandi n’imitwe yayo yarumagaye.
b) Umwumbati uragwingira, ugasanga n’ingingo ari ngufi cyane.
c) Usanga ku mashami yo hejuru, agikura, amababi ari mato, akikunja n’inkondo zayo
zikaba ngufi.
d) Ibikomere bifite ibara ry’ikigina ku ruti rw’umwumbati rugikura, byerekana ibura rya
Boroni.
19
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke ku gihingwa cy’imyumbati
Ibura rya Zenke rigaragazwa no:
a) kuma uhereye hagati y’udutsi tw’amababi
mashya bigatuma amababi azaho imirongo
yeruruka.
b) Amababi n’umwumbati biragwingira ;
c) uko ibura rya Zenke rikomeza kwiyongera,
amababi aruma agahunguka.
d) Ku mitwe y’amashami ariho imbuto hazaho
udushami twinshi tugahita twuma.
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa ku myumbati
a) Amababi agihinguka (mashya)
ahinduka icyatsi kerurutse cyangwa
umuhondo, akikunja kandi amasonga
y’ibibabi akuma;
b) Amababi yo hagati no hasi
y’imyumbati aba maremare kandi
inkondo y’amababi ikaba ndende
noneho ugasanga yirigonze ireba hasi.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice Imyumbati Imran M, Gurmani ZA. Role of Macro and Micro Nutrients in the Plant Growth. Science, Technology & Development 2011: vol. 30 pp 36-40. Available at: http://www.pcst.org.pk/journal/JN/2011/STD%20vol%2030%283%292011/ole%20of%20Macro%20and%20Micro%20Nutrients.pdf (accessed 18 April 2015). IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit. Site Specific Nutrient Disorders. Kerala: Central Tuber Crops Research Institute, no date. Available at: http://www.ctcri.in/cassnum/SSNBoronDeficiency.aspx (accessed 18 April 2015).
20
3.6 Ibishyimbo
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) ku bishyimbo
a) Ibura rya Azoti (N) ku bishyimbo rirangwa
n’ibara ry’umuhondo ku mababi ashaje.
b) Ibura ry’Azoti rikabije rituma ibishyimbo
bigwingira maze amababi akuma.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori (P) ku bishyimbo
Ibura rya Fosifori rigaragara mu buryo
bukurikira:
a) ibara ry’icyatsi kibisi kijya kuba ubururu
akenshi riza hagati y’udutsi tw’ikibabi,
b) amababi arikunja kandi akagira
udukomere duto.
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu (K) ku bishyimbo
Ibura rya Potasiyumu ku bishyimbo rihera:
a) ku mababi ashaje agahinduka umuhondo,
ibyo bigahera ku mpera z’amababi bigana
mu kibabi hagati.
b) Ingingo z’uruti rw’ibishyimbo ziba ngufiya
bigatuma igihingwa kigwingira.
21
Ibimenyetso biranga ibura rya Sufure (S) ku bishyimbo
Ibara ry’icyatsi cyerurutse rijya kuba
umuhondo. Aha nta kubyimba k’udutsi
cyangwa kuma kw’ikibabi kugaragara.
Ibimenyetso biranga ibura rya Boroni (B) ku bishyimbo
Ibura rya Boroni (B) rirangwa no kweruruka
hagati y’udutsi tw’ikibabi kandi ibice bigikura
biruma.
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke (Zn) ku bishyimbo
Ibura rya Zenke ku bishyimbo rigaragazwa
n’utudomo tw’umuhondo weruruka tuza
hagati y’udutsi tw’ikibabi cy’igishyimbo.
Udushami duhunguka hakiri kare, impande
z’amababi zirikunja kandi akaba mato.
Ibimenyetso biranga ibura ry’Umuringa (Cu) ku bishyimbo
a) Ibishyimbo bibura Umuringa (copper)
biragwingira mu mikurire yabyo
b) Amababi agitunguka arizinga kandi
amasonga yayo akuma.
22
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu (Mg) mu bishyimbo
Ibura rya Manyeziyumu ku bishyimbo
rigaragara cyane:
c) hagati mu kibabi;
d) hagati y’udutsi tw’ikibabi hahinduka
umuhondo kandi impera zacyo
zikagumana ibara ry’icyatsi kibisi
Imvano y’ibikubiye muli iki gice
Ibishyimbo
IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Nutrient Deficiency and Toxicity Symptoms in Common Bean. Available at http://www.personal.psu.edu/users/k/x/kxe5019/denseinfo.html (accessed 21st April, 2015)
http://pnwhandbooks.org/plantdisease/sites/default/files/images/snapbeanspotass (accessed 21st April, 2015)
http://www.personal.psu.edu/users/k/x/kxe5019/denseinfo.html (accessed 21st April, 2015)
http://www.omafra.gov.on.ca/IPM/images/soil/micronutrients/nutrient-deficiency_zoom.jpg (accessed 21st April, 2015)
http://www.personal.psu.edu/users/k/x/kxe5019/IMG_5630.JPG (accessed 21st April, 2015)
23
3.7 Ibitunguru
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) ku bitunguru
Amababi yo hasi agenda aba umuhondo, maze
ibijumba bikagwingira, bikaba bito cyane ku
buryo bitacuruzwa. Ibi biboneka no kuri
tungurusumu.
Ibimenyetso biranga ibura rya Fosifori (P) ku bitunguru
Kimwe no kubura Azoti, ibura rya Fosifori
rituma amababi ashaje aba umuhondo,
amababi y’imbere yo akomeza kuba icyatsi.
Ibitunguru ntibibyibuha, imizi iba migufi, nta
kijumba gikura, bityo umusaruro wabyo
ukaba muke. Ibi biboneka no kuri
tungurusumu.
Ibimenyetso biranga ibura rya Potasiyumu (K) ku bitunguru
Amababi aruma maze akagwa. Amababi yuma
ahereye ku mitwe, maze igihingwa cyose
kigashanguka, umusaruro ukabura. Ibi
biboneka no kuri tungurusumu.
Ibimenyetso biranga ibura rya Boron (B) ku bitunguru
Ibura rya Boroni ryerekanwa n’uko:
a) nta mitwe mishya yongera kuzamuka,
b) iyo mitwe iruma maze igitunguru
kikagwingira cyane ndetse
c) nta n’ibijumba bizaho.
24
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke (Zn) ku bitunguru
Ibura rya zenke (Zn) ku bitunguru
ryerekanwa n’uko amababi mashya
yumagara. Amababi agihinguka aba
umuhondo kandi akuma imitwe. Ibi
bigaragara no kuri tungurusumu.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice Igitunguru IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
25
3.8 Inyanya
Ibimenyetso biranga ibura rya Azoti (N) ku nyanya
Ku nkondo no ku dutsi tw’amababi
hazamo ibara ry’umutuku werurutse.
Ibibabi bishaje bigenda bihinduka
icyatsi cyerurutse aho kuba icyatsi
kibisi. Uko azoti (N) ikomeza kubura,
amababi ashaje yose ahinduka
umuhondo. Amababi mashya aguma
ari icyatsi ariko cyerurutse kandi
akaba mato. Amashami aba mato
kandi make ku buryo ubona igihingwa
kidakomeye.
Ibimenyetso by’ibura rya fosifori (P) ku nyanya
Ikimenyetso cya mbere cyerekana ko
inyanya zibura Fosifori (P) ni:
a) utudomo tuza ku mababi, aho tuje
hakuma.
b) Iyo Fosifori ikabije kubura, amababi
agenda azana umugese urimo ibara
ry’umwura n’ubururu kandi udutsi
tw’amababi tukagira ibara ry’ikigina.
Ibimenyetso by’ibura rya Potasiyumu (K) ku nyanya
a) Amababi agenda aba umuhondo
b) akazaho utudomo twangiza amababi
(akuma)
c) ku mpande z’amababi ashaje. Imbuto
zitakaza ishusho (form) n’uburyohe.
26
Ibimenyetso by’ibura rya Sufure (S) ku nyanya
a) Igihingwa gita ibara ry’icyatsi hagasigara ibara
ry’icyatsi hamwe na hamwe.
b) Udutsi n’inkondo z’amababi bigira ibara
ritukura.
c) Ibimenyetso by’ibura rya Sufure n’ibya Azoti
bijya gusa ariko ku ibura rya Sufure, igihingwa
cyose kiba umuhondo ndetse no ku mababi
mashya.
Ibimenyetso by’ibura rya Boroni (B) ku nyanya
Ibura rya Boroni rigaragazwa
no:
a) kweruruka kw’amababi
b) kukigaragaza cyane ku
bihingwa bikiri bito no mu
gihe cyo kuzana imbuto.
c) Uruti n’amababi
birakanyarara bikaba
byanavunagurika.
d) Imbuto zirabyimba zigata
ishusho (shape).
Ibimenyetso biranga ibura rya Zenke (Zn) ku nyanya
Ibura rya zenke (Zn) ritangira
rigaragazwa n’uko:
a) amababi mato (mashya) ahinduka
umuhondo,
b) amababi ashaje akuma hagati
y’udutsi.
c) Uko Zenke irushaho kubura,
amababi arumagara ariko udutsi
two tugakomeza kuba icyatsi kibisi.
27
Ibimenyetso by’ibura ry’Umuringa (Cu) ku nyanya
a) Amababi arizinga n’inkondo zayo zikigonda
zigana hasi.
b) Amababi arahisha hose kandi amababi
mashya akagaragara nk’ayabuze amazi.
c) Amababi amwe n’amwe azaho utudomo
tuyangiza kandi ugasanga yenda kwigonda
agana hasi.
Ibimenyetso biranga ibura rya Manyeziyumu (Mg) ku nyanya.
Ibura rya Manyeziyumu rigaragazwa no:
a) guta ibara ry’icyatsi hagati y’udutsi
tw’amababi no kuma kw’ibice by’ikibabi
byakabije guta ibara ry’icyatsi.
b) Iyo ibura rya Manyeziyumu ryakabije risa
n’ibura rya Potasiyumu ariko ku ibura rya
Manyeziyumu, ibimenyetso bitangirana no
c) kugira amabara asa n’amagaragamba
hagati y’udutsi tw’amababi. Icyo gihe
buhoro buhoro hagati mu kibabi haruma.
Imvano y’ibikubiye muli iki gice Inyanya IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit. Tomato Crop Guide: Nutrients deficiency symptoms. Haifa, no date: Available at: http://www.haifa-group.com/knowledge_center/crop_guides/tomato /plant_nutrition/nutrient_deficiency_symptoms/ (accessed 18 April 2015).
28
4. Imvano n’ahashobora kuboneka andi makuru
Imvano y’ibikubiye mu gice cya 2
International Plant Nutrient Institute (IPNI). IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection.
No date. You can order the Image Collection on a USB Flash Drive for US$40 at
http://store.ipni.net/products/crop-nutrient-deficiency-image-collection. If you know someone
who already has it, you can get if from their flash drive or computer. It is too heavy to send by
email.
Imvano y’ibikubiye mu gice cya 3
Ibigori IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Corn. Kansas State University, no date. Available at:
http://www.agronomy.k-state.edu/extension/crop-production/corn/ (accessed 18 April 2015).
Ruiz Diaz DA, Martin KL, Mengel DB. Diagnosing Nutrient Deficiencies in the Field. Kansas State
University, 2011. Available at: http://www.ksre.ksu.edu/bookstore/pubs/MF3028.pdf (accessed
18 April 2015).
Roozenboom KL, Ruiz Diaz D, Jardine DJ, et al. Diagnosing Corn Production Problems in Kansas.
Kansas State University, 2013. Available at: http://www.ksre.ksu.edu/bookstore/pubs/S54.pdf
(accessed 18 April 2015).
Wallace T. The Diagnosis of Mineral Deficiencies in Plants by Visual Symptoms. London: His
Majesty’s Stationary Office, 1943. Available at: http://customers.hbci.com/~wenonah/min-
def/part2.htm (accessed 18 April 2015).
Ibirayi IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Potassium Deficiency – Potato. Yara, no date. Available at:
http://www.yara.us/agriculture/crops/potato/crop-nutrition/deficiencies/k/01-4761-potassium-
deficiency---potato/ (accessed 18 April 2015).
Ingano
Adopt a Wheat Field: nitrogen deficiency. Kansas State University, no date. Available at: http://www.ksre.ksu.edu/aawf/March/nitrogen_deficiency.htm (accessed 18 April 2015).
IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
McGrath S. Nutrition: Deficiency symptoms and nutrients. Agriculture & Horticulture
Development Board, no date. Available at:
http://archive.hgca.com/publications/documents/events/Crop_Nutrition.pdf (accessed 18 April
2015).
29
Snowball K, Robson AD. Nutrient deficiencies and toxicities in wheat: a guide for field
identification. CIMMYT, no date. Available at:
http://repository.cimmyt.org/xmlui/bitstream/handle/10883/1141/26347.pdf (accessed 18 April
2015).
Zinc Nutrient Initiative. International Zinc Association, 2011: Available at:
http://www.zinc.org/crops (accessed 2 April 2015).
Umuceri IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit. (accessed 21st April, 2015)
http://www.rkmp.co.in/sites/default/files/Boron%20deficiency.jpg (accessed 21st April, 2015)
http://www.rkmp.co.in/sites/default/files/Copper%20deficiency.jpg (accessed 21st April, 2015)
http://www.rkmp.co.in/sites/default/files/Magnesium%20deficiency.jpg (accessed 21st April,
2015)
https://lariceman.files.wordpress.com/2010/07/k-def-late1.jpg (accessed 21st April, 2015)
Imyumbati
Imran M, Gurmani ZA. Role of Macro and Micro Nutrients in the Plant Growth. Science, Technology & Development 2011: vol. 30 pp 36-40. Available at: http://www.pcst.org.pk/journal/JN/2011/STD%20vol%2030%283%292011/ole%20of%20Macro%20and%20Micro%20Nutrients.pdf (accessed 18 April 2015).
IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Site Specific Nutrient Disorders. Kerala: Central Tuber Crops Research Institute, no date. Available
at: http://www.ctcri.in/cassnum/SSNBoronDeficiency.aspx (accessed 18 April 2015).
Ibishyimbo
IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Nutrient Deficiency and Toxicity Symptoms in Common Bean. Available at
http://www.personal.psu.edu/users/k/x/kxe5019/denseinfo.html (accessed 21st April, 2015)
http://pnwhandbooks.org/plantdisease/sites/default/files/images/snapbeanspotass (accessed 21st
April, 2015)
http://www.personal.psu.edu/users/k/x/kxe5019/denseinfo.html (accessed 21st April, 2015)
http://www.omafra.gov.on.ca/IPM/images/soil/micronutrients/nutrient-deficiency_zoom.jpg
(accessed 21st April, 2015)
http://www.personal.psu.edu/users/k/x/kxe5019/IMG_5630.JPG (accessed 21st April, 2015)
30
Igitunguru
IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Inyanya
IPNI Crop Nutrient Deficiency Image Collection, op cit.
Tomato Crop Guide: Nutrients deficiency symptoms. Haifa, no date: Available at:
http://www.haifa-group.com/knowledge_center/crop_guides/tomato
/plant_nutrition/nutrient_deficiency_symptoms/ (accessed 18 April 2015).
Abagize uruhare mu kuyitegura
Celestin MUSONI
Cyprien UWITIJE
David GISSELQUIST
Jean Nepomuscene UKOZEHASI
Landouard SEMUKERA
Pascal TWIZERIMANA
Thomas HATANGIMANA