i urete fantag be
TRANSCRIPT
I Urete Fantag be
'I-: . p.: '1 - ( i
- I Urete Fantag be Pilipinase
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS TRANSLATORS 1980 PUBLISHERS
PUBLISHED in cooperation with the
Bureau of Elementary Education and the
Institute of National Language of the
Ministry of Education and Culture 'Manila, Philippines
Additional copies of this publications are available from:
TCP TCP P.O. Box 423 Nasuli, Malaybalay or Greenhills, Metro Bukidnon, 8201 Manila, 2801
Tiruray History 70.5-980-4.4C 66.20P-805064N
Printed in the Philippines SIL PRESS
PAUNANG SALITA
Ang isang katangiang masasabi tungkol s a P i l i p i n a s ay ang pagkakaroon n i t 0 ng i b a ' t ibang pangk,at etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man, i t o l y hindi naging balakid s a pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay
I pa nga s a pagbubuklod a t pagkakaisa ng mga i mamamayan tungo s a pagkakaroon ng isang diwang i pan 1 ahat . I Ang a k l a t na i t o ay i s a s a serye ng ganitong
u r i ng rnga babasahing inihahanda para s a h i g i t na i k a l i l i n a n g ng rnga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga a t pagmamahal s a s a r i l i n g wika ng rnga mag-aaral .
Sinikap na malakipan ang a k l a t ng rnga paksang inaaakalang magdudulot ng malaki a t makabuluhang kapakinabangan s a rnga gagamit n i t o . Sa paghahanda ng rnga i t o l y is inaalang-alang ang rnga pangkalahatang layunin ng bansa. Is inaalang- alang d in ang rnga pangkasalukuyang pangangailangan ng rnga mag-aaral s a pagpapalawak a t pagpapayaman ng kanilang t a l a s a l i t a a - , paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin a t wastong pagsulat n i t o . May i n i l a k i p ding rnga pagsasanay na inaakalang makatutulong s a mabisang pag-aaral ng wika. Mati t iyak na ganap na n i l ang natutuhan a t nauunawaan ang wika kung i t o ' y buong katalinuhan na n i l ang nata ta lakay s a k lase a t naiuugnay o nagagamit s a tunay na buhay.
Buong pagmamalaking inihahandog ng Min i s t r i ng Edukasyon a t Kultura ang a k l a t na i t o t ag lay ang matapat na hangarin a t mi th i ing l a l o pang mapataas ang u r i ng edukasyon para s a d i marunong bumasa a t sumulat s a pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. A t inaasahan din s a gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa.
ONOFRE D. CORPUZ Minis t r i ng Edukasyon a t Kultura
PREFACE
This book gives a brief history 0.f the Philippines. It also provides some guides for good citizenship. Another purpose is to provide reading material in the Tiruray language to stimulate interest in reading.
This book is one of several written at a workshop held at Nasuli, Malaybalay, Bukidnon during April of 1980. The following people participated in writing this book: 1. Ronald L. Adamat
2. Rufina Datuwata 3. Alan A. Olubalang 4. Allado Ra 5. Consuelo L. Ra 6. Andres Ruben
Also assisting were Steve Doty, Lee Hall, and Me1 Lavifia of the Summer Institute of Linguistics.
The sounds of the Tiruray alphabet closely resemble their counterparts in the National Language. The alphabet has in addition the vowel 6 which sounds like the vowel in the ~ n ~ l T s h word 'but', and f which sounds like the f in English. - -
/3 Gen. Santos,
I i
I d e 6 n g g G t a h F i l i p i n o
K l o h i n g 6 d i b 6 r 6 h e n e P i 1 i p i n a s ,
gndob medooy d e k l o h b u n g e d e n . I
k e l u h a n a y d e bungeden l a b i f i t e w n g i b u ,
a t i n f a l a n l 6 n i w 6 t i w a y 6 g e .
B e f e g a n a y o k u n , w6n i f a n t a d
s 6 m e n k a f 6 t b6 P i l i p i n a s e b r a b i n g P d i
d e I n s i k f e n d a w k t 6 n C h i n a . Endob
b e l e e w e , k 6 n a m f u l i d o g o t e n 6 n i no
f a n t a d .
1 de t o o w 6 n g g g t a h 6 t 6 w m0nang6y
b a t i d o b P i 1 i p i n a s e , m6naggw r o mang6y
b6 n o f a n t a d . Be rowey de f 6 d a w 6 t 6 n
N i g r i t o . Foko i de n i 6 t 6 w b r a b d o
\ m i t a m , a t i n k u r u t i de buk r o . Be rowey I e n g g g t a h e F i l i p i n o . B e l e e w e , d i y o . r o I
I d o b de t u d u k i de i n g 6 d f 6 d a w 6 t G n Panay, Pa lawan , Zambales , b r a b d o b de dumo
i n g P d i P i l i p i n a s e . I k a r o w e a d a t
m e g i t u , s6muka t onok kay6w amagn, a t i n
been6n i n o . Enda i m e t u r d u b a t i o
r o . Amuk 6nda6n i keuyaga r o d o b
sgbaane gonon , t g f g g a l i n r o n man.
I g n g g g t u n d u g e do 6tGw menangey
b a t i d o b P i l i p i n a s e y de I n d o n i s i a n . Do
mg langkaw 6tGw b r a b d o temangkung i de
i r u n g r o . Ternundug t i d 6 w bgnoy de 6 t 6 w
t i d e w M a l a y s i a . Been i n i y de 6 t 6 w
m6nber6h k a t u f u a y d e T e d u r a y b r a b d o
Menubu. G e t i g a n mohok-mohok b r a b
r e m i g o l a w i .
F i r o y g 6 b 6 l i n t u w a i mgnaggwe t i d e w
s 6 g e t 6 w e r 6 n a w 6 n d a t u a t i n m6dooy
Dob P i l i p i n a - s e be do n o g a i , w6n
i s 6 g 6 t 6 w e u l 6 w f e d a w e t e n L a p u l a p u .
Amun 6 n g g 6 l i n g o o n o y w6n i l 6m6nabu
s 6 g i y o n a s i y o n o 6 t 6 w d o b P i l i p i n a s e ,
t 6 n i m u 6 n i k 6 l u h a n a y de s u n d a l u no, t I i n o k d 6 n 6 d 6 l r o y d e s 6 g i y o n a s i y o n o
I 6 t 6 w rng ra rgy , non rn ika r o k 6 wen i I
s 6 g i y o n a s i y o n g g g 6 d o t b6 P i l i p i n a s e .
Endob 6nda m 6 n r a r 6 y r o , m6law m 6 n s 6 t i b o h
r o taman 6 n g g 6 f 6 1 6 h u o L a p u l a p u w e y
Magel 1 ane.
Amun m 6 n l 6 h u 6 n i u l 6 w i d e K a s t i l a
f g d a w 6 t e n M a g e l l a n , m 6 n r a r 6 y m u l e i d e
dumo d e . A t i n f g n a n a n g g u w i t i s 6 g 6 t 6 w e
u l e w r o y s6baane be d e b a r k o m e n t a u s
mang6y f i n g k l e d o n taman 6ngg6gumah
r o d o b d e u l e o r o . Beeney f g d a w e t g n e
S e b a s t i a n d e l Cano. A t i n i n o 6nggemaana
r o , 6ngg6s6 tumbuk b6 be rowey t o o w e
e n g g g t a h e n g g 6 l i w 6 t b6 d u n i y a e , b r a b
b6no s o y 6 n g g e t i g a n a tome de be i
I d u n i y a e m g t i w g r a t i n beken d 6 f a y a .
I Menag6w i f i r o y e g g b g l i n t u w a t i d 6 w
! beno, w6n man i do 6ngg6gumah K a s t i l a , 6ndob 6nda 6 n g g 6 t a n a r o non d 6 n 6 d e l i
de F i l i p i n o b e r o m 6 r a r 6 y . G i d o l o o , i
h a r i i S p a i n e t 6 m 6 n a f a y t e m i m u m6doo
s u n d a l u a t i n f 6 n - u w i t 6 n d o b P i l i p i n a s e .
N i u l 6 w r u w e be k g a n g g y r u w e d o b
P i l i p i n a s e y f 6 d a w e t e n L e g a s p i . Amun
Enggegumah r o n , 6nda m e n s 6 t i b o h i
d e F i l i p i n o b e r o non k u l a n g i s i n a f a n g
r u w e b r a b f e n g 6 l u . Me law, m 6 n b a t i i
de K a s t i l a d o b i n g 6 d tome. A t i n m6nangsy
m e r u g a y g a i f e n d a w e t r o P i l i p i n a s n o n
f e n g g 6 d a y e G be h a r i r u w e d o b S p a i n
f e d a w g t e n F i l i p i .
Toow f o m e f a s a n g i k 6 g 6 t e w o n e b6
r a s 6 n a y de K a s t i l a . I h a r i i S p a i n e
senbaad-baaden i f a n t a d i d e F i l i p i n o
d o b d e kawasa 6 tEw6n . T i d e w beno,
n u s a r o s o y d e F i l i p i n o g e f e d e dgmadu
b6 de n i f a n t a d . K l o h sa f o y baad i
d e F i l i p i n o k 6 ternbas r o . Enda t 6 g 6 b 6 n
b6 kPuyag r u w e melaw m6doo.y u t o n g r u w e
d e . N i n a y r e n i g o y de K a s t i l a i n u w i t
r o y d e dumo F i l i p i n o m6nangEy s e g i y o
i n g 6 d i n o k g e t a b a n g r o g e m a l b 6 k d i y o .
A t i n f i y o n i de f i y o t g b a s g y P i l i p i n a s e
l o o be de b6 lowor1 , kayew, b r a b d o dumo
e n t i n g a y e n , n u w i t r o d o b d e k a r o i n g 6 d
a t i n d i y o f 6 n b 6 1 6 y .
Jose ~ i z a l
G i d o l o o , wen s o y r n e k 6 f i y o n u w i t
r o d o b P i l i p i n a s e . Been i k e u y o t r u w e
m e n f e w a l 6 y K r i s t i y a n u be d e F i l i p i n o
l o o b6 be rowe . M e n u w i t r o do f a d i
t e m e n o r o b6 de F i l i p i n o munur b6 J e s u s
K r i s t o w e . T i d e w me law b 6 n o y k g f e g a n a y
i s i m b a a y d e K a t o l i k o . M e n i n u t rn6doo
a t i n m g n b 6 r a g a r d o b i n g e d i P i l i p i n a s e .
Been i n i y t o o w e 6mbag6r s i m b a a n d o b
P i 1 i p i n a s e b e l e e w e . S a l i y u t i d e w
b6n0, m 6 n u w i t r o s o do s e k u w e l a h a n
b r a b d o ft5uwaan ( h o s p i t a l ) . Endob i
d o no G n t i n g a y 6 n n u w i t r o enda i t o o w
m e n f i y o 6 n g g 6 r i g o n o r o d o b P i l i p i n a s e .
I sEg6tEwe be d e m 6 t i l e d t e d nga
F i l i p i n o f 6 d a w 6 t 6 n J o s e R i z a l , arnun
6 n g g 6 f 6 g i l i d i kes6-kuw6lah n e , s e r n e n u l a t
l i b r o . Dob s e n u l a t n e l i b r o , 6 n t e y 6 n
n u r e t i k e l u h a n a y k e t e t e o n e r e ' n i g o y
de K a s t i l e d o b de F i l i p i n o . F e n - g i t o
n o be f e r i s u y d e F i l i p i n o b r a b t o o w
r o f o m6k6g6daw-g6daw b6 k e f a n a n g g u w i t
i de K a s t i l a b e r o . Arnu men ta k 6 f a k a y
s a 6 n f 6 g 6 s 6 no d6d616n t e k e d a n i d e
K a s t i l a d o b P i l i p i n a s e . M e n k e g i l a k a n
i d e K a s t i l a be rnaanay de s e n u l a t J o s e
R i z a l . MPlaw, f 6 n r i s u r o a t i n f P n l 6 h u
r o . Tgn imbak r o d o b M a n i l a , d o b f e d a w e t 6 n e
L u n e t a . Bangnoor rnen16hu 6ndob i de
s e n u l a t g n , b 6 n o y kemenarae be de dumo
ult5w i d e F i l i p i n o . M6dooy de u l 6 w
m e n a n a n g g u w i t b6 d e F i l i p i n o s e t i b o h
be de K a s t i l a . N i d e daw6t r o y
B o n i f a c i o , ~ $ ; i n a l d o , b r a b M a b i n i .
T i n t u 1 1 1 P t i l 6 d t 6 d b r a b 6rnbaraw do 6 t 6 w
i de n i . MGlaw, s a b a f be de r 6 n i g o
r'o k 6 s 6 t i boh be k e g u l a a r u w e be P i l i e p i n a s e
men lehu r o a t i n rngnwalgy r o t o o w f o
mgnban tug . Endob b6 k g l u h a n a 'ruwe,
J o s e R i z a l e na f o y t o o w e d e menban tug
s a b a f beeney toowe medo0 6ngg6 towongon
dob i n g e d ne P i l i p i n a s e .
M e n l a b i t 616w r a t u g 6 b 6 l i n t u w a i . 8
k e k e f a s a n g a y P i 1 i p i n a s e b6 r a s e n a y
k 6 f a n a n g g u w i t i de K a s t i l a de . T i d e w
beno, gnda menrugaygn 6nggt5gurnah i d e
M e r i k a n u a t i n tenowongo r o y d e F i l i p i n o
s g t i b o h b e d e K a s t i l a . S a b a f ne
rn6ns6towong i b a g 6 r i d e F i l i p i n o
b r a b d e M e r i k a n u , t6menaban r o s e t i b o h .
T i d 6 w beno, mgnkgdan i d e K a s t i l a
a t i n i d e durno d e m e n u l e r o mangey
d o b d e k a r o i n g 6 d .
Be r a s 6 n a y d e M e r i k a n u
Amun 6 n g g i l i d i k 6 s 6 t i bohe, n o n g o t
i d e F i l i p i n o b6 m u l e s o y d e M e r i k a n u
mang6y d o b d e k a r o i n g e d n o n temayan
r o k 6 b e r o say m a n a n g g u w i t e b6 ka rowe
i n g 6 d . Endob 6nda m6n t6k6dan i de
M e r i k a n u , non t6rnayan r o b a t i d o b
P i l i p i n a s e i n o k b a n t a y a r o y d e F i l i p i n o
k 6 w6n i t 6 m i b a b a b e r o . B r a b t a b a n g a
r o b e r o b6 a t i f a t u t e k 6 f a g u y a g b r a b
k 6 f E f i y o b6 k 6 g e t 6 w o n e .
G i d o l o o , i d e 6mbaraw f o b6 d e
F i l i p i n o m c n s 6 t i b o h r o b6 d e M e r i k a n u
non rnen ika r o m u l e . N i d e u l 6 w r o y
r o A g u i n a l d o , A n t o n i o Luna, M a b i n i ,
D e l P i l a r , b r a b w6n n a y do s e g i y o d e . '
Endob 6nda s o y f i y o r 6 n i g o y d e F i l i p i n o
n o n k u l a n g i s i n a f a n g ruwe b r a b f e n g 6 l u .
G i d o l o o , 6 n t 6 y r o tamay g6naga r u w e de
b6 k e s e t i b o h r u w e . Amun 6 n g g 6 k 6 f o o y
d e M e r i k a n u n6n i A g u i n a l d o w e , rn6namfun
i k c l u h a n a y d e F i l i p i n o .
B6 r a s 6 n a y de M e r i k a n u d o b
P i l i p i n a s e , r n 6 n f i y o y 6ngg6rnaanay d e
F i l i p i n o non t 6 n o r o i de M e r i k a n u b e r o
be f a t u t e k6g6 t6won b r a b k g f a g u y a g .
F P n f i y o r o y de sPkuwelaha r o , de
h o s p i t a l r o b r a b de k a l s a d a . Menuwi t
r o so do s 6 g i y o r e l i h i y o n l o o b6 de
fGdaw6ten A n g g l i k a n ( E p i s c o p a l ) . A t i n
i de s u n d a l u y de M e r i k a n u b6no b e n r a g a r
r o . W6n i dob Bagu io de, wen i dob
C a v i t e de, w6n i dob Pampanga de, b r a b
w6n nay dob de s 6 g i y o de i n g 6 d . I k 6 l u h a n a y de ends 6 n g g 6 r i g o noy de
K a s t i l a d i n i b6 l a l a i k 6 r u g a y ruwe,
magad say k e n r i g o y de M e r i k a n u de .
M 6 n i n u t mag ins6g i P i l i p i n a s e
b6 no a t i n mgdooy de 6 t6w 6 n g g C f e g i l i d
b6 de kesekuwe lah r o . Mglaw, m6nsar
t i d 6 w b6noy k e g g f g g i t u n g i de F i l i p i n o
b6 a t i f a t u t e k e f a n a n g g u w i t b r a b
k 6 f 6 i n s 6 g be i n g 6 d ruwe b r a b gobe rno
ruwe moso6n kg t gkedan6n i de M e r i k a n u .
I de 6 t6w 6ngg6 fGg i t ung b6 de n i y r o
Manuel L . Quezon, OsmeRa, b r a b Q u i r i n o .
N i k G g 6 f 6 g i t u n g ruwe b6 de n i y k6ongo t
ruwe man s 6 g u l e be t e k g d a n i d e
M e r i k a n u . Endob b6n r6h i de M e r i k a n u
b e 6nda sdna gagangy de F i l i p i n o y
manangguwi te b6 i n g 6 d . r u w e . A t i n
b 6 n r 6 h r o so b6 o n g o t - o n g o t r o na
taman f o l o g6bE l i n t u w a , a t i n S6no
na g e f e t i n d g g a t u r a n i i n g e d ruwe . B6
l u u b i men fo l oe g 6 b 6 l i n t u w a Y n i toowe
6 n g g g t a h r e n i g o y de F i l i p i n o y Kukumay
( C o n s t i t u t i o n ) k E g 6 f 6 t i n d e g e a t u r a n be
i n g e d e . A t i n b6noy toowe g e r o t o r k i t a b
dob P i l i p i n a s e . S a l i y u na t i d 6 w beno,
r g m e n i g o r o K e f i y o n o y Kgdoonone
(Commonweal th) . A t i n r e n i g o r o
g o b e r n a y P i l i p i n a s e b6 l u u b i men fo l oe
g e b e l i n t u w a semasang r o fak imama b6
k e g g f e t i n d e g e a t u r a n ( K a l a y a a n ) . BE
Septembre 17, 1935, n i bgnu tuno ruwe
m6gul6w ( p r e s i d e n t ) dey Manuel L .
Quezone. A t i n tgmundug i Osmeniawe.
I de M e r i k a n u b6 no, wen say s e n a r i g o
r o t6mowong be kefaaggwe be gobernowe.
A t i n i de mgnber6h g a l b e k i de M e r i k a n u ,
f 6 n t a u s r o b r a b m6ntuman i de dumo de
be do no g a i .
B6 r a s g n a y de A f u n
B6 b g l i n t u w a 1940, men-ganay
m6n tay s e t i b o h dob Europe . I de
M e r i k a n u b6 no, t6mowong r o dob d e
s e g b a l a , Endob i de A f u n temowong r o
dob de k u n t r a . Endob i de M e r i k a n o
w6n i t 6 n a f a y r o s u n d a l u , s i n a f a n g
b r a b f e n g 6 l u dob P i 1 i p i n a s e . Enda
miSnrugay6n been i kgbumbay de A f u n
be P i l i p i n a s e , dob gonoy de M e r i k a n u .
T i d e w melaw b6n0, m6n-ganay i
k g s g t i b o h e . M6nangey i de A f u n dob
P i l i p i n a s e . A t i n i de M e r i k a n u b r a b
de F i l i p i n o m 6 n s 6 t 6 r e a m f i l r o a t i n
m 6 n s 6 t i b o h r o y d e A fun . At in i
p reseden tewe dob Amer i ca f 6nang6ygn
A u s t r a l i a i M a c A r t h u r i n o k g e g 6 d o t - b r a b g e t o r o mCdoo s u n d a l u . Amun
m 6 d a l u f 6 g 6 n i P i 1 ip ;nase b6 k 6 s 6 t i bohe,
f 4 n - g a l i P r e s e d e n t e Quezone b r a b
b a y s - p r e s e d e n t e nuwe Osmenia i gobe rnoy
P i l i p i n a s e m6nang6y Amer i ca k i s a k 1
namfuno r o y de A fun . Endob be
b e l i n t u w a e 1944, b6 l a l a i k g s G t i b o h e ,
mCnl6hu i Quezone dob Amer ica . A t i n
t i d g w beno, m6nwal6y P r e s e d e n t e y
Osmeniawe. Enda mGnrugay6n been i
k 6 s 6 f u l e ruwe b e r o M a c A r t h u r m6nang4y
dob P i l i p i n a s e . A t i n 6nda toowen
mgnrugay been 4 k e t a b a n a y de Afun b6
b 6 l i n t u w a e 1945.
Amun p r e s e d e n t e nen i Osmeniawe
t oow f o m6nk6fesangan non m6doo f o y
g n t i n g a y g n e mgnbinasa b r a b demenruun i
kedoo noy 6 tewe. K u l a n g i ama6 ruwe .
A t i n 6nda nay b616yon k e g a l . Endob I
amun 6nda6n f o y 6 t6we de, been i
ke tabang6y de M e r i k a n u so b e r o . N i r a y a
r o b e r o k u r t a , amagn, k g g a l , b r a b do
uwa f 6 g f e b a g g r l owoh i n o k wen i b a g e r r o
mggimu b6 de m6nb inasa .
M6ns6gtSb61 i n t u w a t i d g w be
k e s e t i b o h e , mgntaman i s6nfagayunone
f o l o g 6 b 6 l i n t u w a kgfa imama b6 k e g e f e t i n d e g e a t u r a n ( i n d e p e n d e n c e ) .
Amun enggumahan i g a i H u l y o 4, 1946, *
t gnungkas i de M e r i k a n u y de F i l i p i n o
manangguwi t b6 karowe i n g e d . T i dew
beno, m0nwal6y Republ i ka ng P i 1 i p i n a s .
A t i n i de F i l i p i n o n@n i menanangguwi te
b6 karowe gobe rno . Amun 6nggumdhanen
man i g a i y kes6bu tuwe b6 1946, b e n u t u
noy de 6 t6w i Manuel Roxase, melaw
m6nwal&y beeney p r e s e d e n t e y P i l i p i n a s e . ,
B r a b t h e n a b a n b a y s - p r e s e n d e n t e y 0
E l p i d i o Q u i r i n o w e . Endob ruwo
g 6 b 6 l i n t u w a t i d 6 w beno, m6nl16nu i
Roxase, a t i n i mCnwal6ye p r e s e d e n t e ,
Q u i r i n o .
Be rasPna r o Roxase b r a b Q u i r i n o w e
p r e s e d e n t e , t a f a y s6nay kekamarasayay
de 6 t 6 w b6 nukasay k e s g t i b o h e . Enda f o
mensuwat i de 6 t 6 w b6 k g f a n a n g g u w i t i
gobernowe be k g t a b a n g ne i n o k w a l 6 y
f i y o y i n g 6 d e . Saba f b6 no, m6nk6dan i
s a r i g ruwe dob gobernowe, a t i n mgdooy , m6nwalgye t u l i s a n (Huks, r e b e l , d e ) b6
de 6 t 6 w non Cnda rnguyot r o be kefaagewe
b6 gobernowe. Saba f n i k 6 t a y a ruwe
f e w a l e y e n k o m o n i s t a y (Communism)
d e m o k r a t i k e gobe rno ( d e m o c r a t i c
g o v e r n m e n t ) .
Amun rn6nwalgy p r e s e d e n t e y Magsaysaye
b6 b e l i n t u w a e 1953, f 6n -amfunoy k e l u h a n a y
de t u l i s a n a t i n n i r a y a no b e r o f a n t a d
f aguyagan . S a l i y u t i d g w b6n0, n i r a y a
no so b e r o do g n t i n g a y e n k a i l a n g a r o dob
gobernowe.
M6dooy B n t i n g a y g n e f i y o g n g g 6 r i g o n o
Magsaysaye b6 r a s 6 n a nuwe. N i r a y a no
f a n t a d i de.mGsk inan . A t i n t i d e w rn6law
benoy f u n a y de 6 tew m 6 n t g b e r a g a r mang6y
Mindanao, V i s c a y a , Cagayan, b r a b dob de
dumo i n g 6 d wen i do buka d e f a n t a d . Enda
m g n f u f u s i l u u b i g a i w e k g p r e s e d e n t e
Magsaysaye . Endob b6 1957, m6nlawu i .
r i f l a n o w e 6ndaa r o d o b Cebu a t i n f u n a
no rn6n l6hu. 1 Amun rn6nl6hu, i mgnwalgye p r e s e d e n t e
C a r l o s P . G a r c i a . A t i n tgrnenaban so b6 I
tPm6nunduge k 6 s P b u t u . Endob b6 r a s 6 n a
nuwe, medooy m i k a e d e d o P t 6 w n o n s 6 g i l 6 w
be k g f a a g e w r o Roxas b r a b Q u i r i n o y {
k e f a n a n g g u w i t ne be gobernowe. Medooy
m e n i k a e non m6nwal6y m e s k i n a n i
gobernowe d e . A t i n m 6 n - g 6 r o t o r i
k g l u h a n a y l a g a i de b616ygn . A t i n
mgdooy 6ndae g a l b e k e n do 6 t 6 w . T i d 4 w
man beno, m6nwal6y rn6dooy d e t u l i s a n .
Amun 6nggumahan6n man i k e s 6 b u t u w e
bt5 1961 , t e n a b a n a M a k a p a g a l e y G a r c i a w e .
M6law t i d e w beno m6nwa14y D i o s d a d o
Macapaga l i p r e s e d e n t e w e be P i l i p i n a s e .
M 6 n k u l a n g a n d a f o y k 6 d a w 6 t i u l e w i d e
' 6 t 6 w b6 k 6 f a a g 6 w i gobernowe be
P i l i p i n a s e , Gndob ends s o f o m6taman
r o de non m6doo s6nay d e g e s i f a t a r o
de t e t e . Amun t 6 m 6 n i n d 6 g i F e r d i n a n d
M a r c o s e p r e s e d e n t e , t e n a b a n a n o y
Makapaga le , be 1965 .
Amun M a r c o s e n 6 n i p r e s e d e n t e w e ,
f a l a n f o f i y o y r e n i g o nuwe b6 sunguwe.
M6dooy f e n f i y o nuwe d o s e k u w e l a h a n b r a b
d o m o n i s i f i y o . A t i n m6dooy r 6 n i g o nuwe
do k a l s a d a . Melaw beno k e e y i funa nuwe
tt5m6naban b6 s6baane d e k e s 6 b u t u . A t i n
beene s 6 n a y p r e s e d e n t e y P i l i p i n a s e
t6m6naban r u w o g u l e .
Endob d o b e n g g e t u n d u g e k e f a n a n g g - u w i t 6 n
de, m6ndooy r i k l a m o w e d e non m6nwal6y kun
t e t e . M e n - g 6 r o t o r i k g l u h a n a y l a g a i de
b616yEn, a t i n 6nda gaganey de 6 t 6 w d e n o n
t o o w f o m e r a s a y 5 k g k u r t a e . B r a b i d e
dumo 6 t 6 w m6nk6dan r o dob d e g a l b 6 k r o .
F i y o n i d e g s t u d i y a n t e b r a b d o s e g i y o
6 t 6 w d o b P i l i p i n a s e r i k l a m o r o be Markose .
Tidew beno I d e tulisan m6nwal6y ro medoo. Toow fo m6ndooy gusue, m6law
rgnigo Presedente Marcosey 'Martial L a w t ,
be 1972. Amuk w6n i martial law, i de
sundalu brab de police sa6n i fakaye i . \
gggamak sinafang. Bgleewe 6ndaEn i toow + gusu. Endob w6n s6nay do sgkloh-kloh 14
s6tiboh brab lidue na. I funay Mantuwe
Kefaginged (New Society) menrigo, non
mgirayan melaw adi-adi kgfaguyag i
k6lhhanay de Filipino brab magumfung
ro setabang kisak setiboh.
I m e t u l a n g e d e F i l i p i n o
K6 luhana tom F i l i p i n o . S4baan
say n a s i y o n e b a t f o tom a t i n k g l u h a n a y
Gt6we manangguwi t be gobe rno tome
F i l i p i n o . Enda i do 6tGw t i d ' 6w s e g i y o
i n g e d dusa betom. F a t u t m6o ro r tom
non 6nda6n i s 6 g i y o 6 i 6 w dumo tom
s 6 t i b o h i n o k getGk6dan r o sa6n t i d e w
dob i n g 6 d tome. Beleewe, i n a s i y o tome,
been i R e p u b l i k a ny P i l i p i n a s e , 6nda6n
s6mar i g6n non g e f g t i n d 6 g e n kaan a t u r a n
( i n d e p e n d e n t n a t i o n ) .
K a i l a n g a n m 6 t u l a n g g d tam F i l i p i n o ,
non i rne tu langede F i l i p i n o . m g t i n t u 6 t6w .
Modor be k i t a b i i n g 6 d ne. Mutu k6 g a i
s e b u t u . Fagada ta noy bande ray i n g 4 d ne .
Tgmabang demiyaga b6 i n g 4 d ne kg w6n i
t e t e t i d e w s e g i y o i n g 6 d .
I m e t u l a n g 6 d e F i l i p i n o k a i l a n g a no
m6ganad. K a i l a n g a no masa s6nga fuweh
i n o k g 6 t i g a noy f a n t a g e b6 i n g 6 d ne.
K a i l a n g a no soy mayade b u w i s b r a b
temabang dob gobernowe i n o k w a l 6 y f i y o .
Non i f i y o w e gobe rno t abanga no soy
6 t 6 w ne.
Kanta b e I n g 6 d Tome
I n g g d f 6ndoyog
B ' l o w o n dob s6bangane
.' ,.f R6ndaw i f u s u n g
# Dob be'rney umule .
'a F a n t a d f e n ' m i l i
Fuyu i de embantug
Dob de dgmufang
Kago amfunon de.
Dob d o g o t e b r a b t u d u k
D e m f i ne b r a b l a w a y ne gadung
F i y o f o y bayuk ne
B r a b l i n g g g n g ne b r a b f i y o w e k g b a t i .
I s 6 l i n a n g i bandera
Muwe f u n a tom ternaban
G i t o o n b r a b t e r 6 s a n g me
Enda f o y ayo no d616mon. 't
f Fan tad , t e r e s a n g m6o ro r b r a b m6imu I Enda i l e h u o n dob beeme
Ban tuga key k 6 w6n i do demusa
M616hu gey s a b a f be beeme.
Pambansang A w i t
Bayang magi 1 i w
Per1 as ng S i 1 anganan
A l a b ng pus0 I , ? Sa d i b d i b m o l y buhay
Lupang h i n i r a n g
Duyan ka ng m a g i t i n g
Sa m a n l u l u p i g
D i ka p ' a s i s i i l
Sa d a g a t a t bundok I
Sa s imoy , a t sa l a n g i t mong bughaw
May d i l a g ang t u l a
A t a w i t sa p a g l a y a n g minamahal
Ang k i s l a p ng watawat mo l y
Tagumpay na n a g n i n i n g n i n g
Ang b i t u i n a t araw n i y a ' y
K a i l a n pa ma'y d i m a g d i d i l - i m . !j
Lupa ng a raw ng l u w a l h a t i ' t p a g s i n t a .I
Buhay ay l a n g i t sa p i l i n g mo 4 Aming l i g a y a na pbg may mang-aapi
Ang marnatay ng d a h i l sa i y o .
magtanim a t magtayo ng bahay. Ang rnga Tiruray a t
inga Manobo raw ay rnga inapo ng rnga Tndones.
Sumunod s a mga Indones ang rnga taga-Malaysia. 1
Ang mga Muslim
Makalipas ang maraming rnga taon, noong mag-
iika-1300 taon, dumating d i t o s a P i l i p i n a s ang
isang datung Muslim. Marami ang kanyang nahikayat
na maging Muslim. Ang mga Muslim s a kasalukuyang
panahon ang rnga inapo n i l a .
Ang Pamahalaang Kast i la
Noong mag-iika 1500 taon, ang rnga may kaya
a t may pinag-aralang mga t a o ay matatagpuan lamang
s a lugar na tinatawag na Espanya. Ang Espanya ay
napakalayo s a P i l ip inas . Ang rnga Kast i la nn siyang
nlga taong naninirahan s a Espanya ang unang rnga taong
sumakop s a rnga bansa sa mundo.
Noong unang panahon, h indi alam ng mga Kast i la
na may isang bansang tinatawag na P i l i p i n a s . Nguni't
nahal i taan n i l ang may isang bansang malapit sa
r'i l i p i n a s na mayaman sa mga pagkaing maaanghang gaya l
ng s i l i , bahang, luya a t i b a pang rnga halaman. '! Dahil d i t o , ip inadala ng pamahalaang Kasti l a
s i Magallanes upang hanapin ang nasabing bansa. c 4
Rinigyan ng pamahalaan si Magallanes ng limang
bangka a t maraming rnga tauhan. Naglayag sa
knragatan si Magallanes sampu ng kanyang rnga
tauhan hanggang s a makatanaw s i l a ng i s ang lupain.
" I t o ang lupaing a t i n g hinahanap," a n i l a nang
makadaong s i l a s a baybay-dagat.
Ngunl't naligaw p a l a s i l a sapagka ' t ang lupa in
palang kani lang natanaw a t dinaungan ay walang i b a
' kundi ang P i l i p i n a s . I
4 Noone panahong iyon, may i s ang pinuno s a
'6 P i l i p i n a s na nagngangalang Lapulapu. Nang mabal i taan
n i Lapulapung may mga taga- ibang bansang dumaong d i t o
s a P i l i p i n a s , t i n i p o n n iya ang kanyang mga tauhan.
I t i naboy n i l a ang mg? dayuhan s a ~ a g k a ' t h i n d i n i y a
n a i s na sakupin ng mga taga- ibang bansa ang P i l i p i n a s .
Nang h ind i umalis ang mga dayuhan, naglaban s i n a
Lapulapu a t Magallanes hanggang s a mapatay noong una
- i t o n g h u l i . '
Nang mamatay ang pinunong Espanyol n a si
Magallanes, nags i t akas na pauwi ang kanyang mga
tauhan. Napadpad patungong kanluran ang i s a sa
kani lang rnga bangka na pinamumunuan n i Sebas t ian d e l
Cano. D i s inasadya 'y naba l ik s i l a n g muli s a Espanya.
S i l a ang kauna-unahang mga t aong nakapagl ibol sa
buong da igd ig , Pah i l sa pangyayaring iyon,
i t i n u t u r i n g n a t i n ngayong ang mundo ay b i l o g a t
, h ind i lapad.
Makalipns ang i l a n pang t aon , dumating ang
napakararning Kas t i l a d i t o s a P i l i p i n a s ngun i ' t - h ind i
5 i l a n a n a t i l i r i t o s a dahi lang p ina l ayas s i l a ng rnga
I ' i 1 i p ino . Datapuwa't naghanda ang h a r i ng Espallya
Irg marming rnga a lnda lo a t i p i n a d a l a s i l a sa Pi1 i p i n a s .
Legaspi ang pangalan ng kani lang pinuno. Nang
dumating s i l a , kulang s a rnga sanda ta ang rnga P i l i p i n o
kaya h i n d i n i l a nakuhang labanan ang mga dayuhang r 1 )
Kas t i l a . Makalipas ang i l a n pang t a o n , pinanganl an r i
n i l a n g P i l i p i n a s ang a t i n g bansa s a karangalan ng
11ari ng Espanya na nagngangalang Felipe. Tuluyan
1 nang sinakop ng mga K a s t i l a ang P i l i p i n a s ,
I Naging napakahirap ng buhay ng mga Pi1 i p i n o
sn i l a l i m ng pamahalaang K a s t i l a . Einaha-bahagi
ng Hari ng Espanya ang mga lupa in ng mga P i l i p i n o
s a mayayamang K a s t i l a . Pagkatapos, any, niga P i l i p i n o
ang pinagsaka n i l a ng kani lang mga lupa . Kakaurlti
lang anp naging pakinabang ng mga P i l i p i n o sa kani lang
s a r i l i n g a n i . Hindi iyon sapa t upang s i l a ay mabuhay
kaya nabaon s i l a s a utang. Tpinagsama ng rnga Kas t i l n
, nng i l a n g rnga P i l i p i n o s a kani lang bansa uFang
rnaging ka tu lang n i l a sa kani lang banaphuhay o gawain
doon. Dinala n i l a kah i t ang z t i n g mga g i n t o , kahoy
a t iba pang mga bagay sa kani lang bansa upang donra 4 I
ka laka l in ang mga iyon.
Nguni ' t may i sang mal~ut ing bagay na ipinamana
nng rnga K a s t i l a s a rnga P i l i p i n o . Sa pamamagitan n i l a , I
~ i ag ing Kris t iyanong t u l a d n i l a ang rnga P i l i p i n o .
Nagpadala s i l a ng mga p a r i upang turuan ang rnga
Pili.pino na maniwala kay JesuCris to . Doon nagsimula
ang paniniwalnng Katoliko Romano. Dumami ang mga
kaanib a t lumaganap ang Katoli.sismo sa i b a q t ibang
dako ng P i l i p i n a s . I t o ang p inakmata tag na sirnbahan
sa P i l i p i n a s s a kasaluxuyan. Bukod sa r i t o , nagtayo
r i n s i l a ng rnga paaralan a t pagamutan. Nguni't pawang
naging walang kabuluhan d in ang rnga iyon dahilan sa
hindi maganda n i lang pamamahala s a P i l i p i n a s .
Nang makatapos ng pag-aaral s i Jose Rizal na i s a
s a mga matatalinong anak na P i l ip ino , sumulat s i y a ng
isang a k l a t . S inu la t niya s a kanyang a k l a t ang h indi
magandang ginagawa ng rnga Kast i la sd rnga P i l ip ino .
Isinasaad sa ak la t ang pagiging rnga bilanggo ng rnga
P i l ip ino gayundin ang kaawa-awa n i l ang kalagayan
dahilan sa ginagawa ng mga' Kast i la . Kung maaari lang
sana 'y s a p i l i t a n niyang maitaboy ang rnga Kast i la
na nasa P i l i p i n a s . Natakot ang rnga Kast i la s a rnga
s i n u l a t n l Dr. Jose Rizal . Kaya, ibini langgo n i l a
s i y a a t pagkatapos ay pinatay. B ina r i l n i l a s i y a
s a Maynila s a lugar na tinatawag na Luneta. Namatay i
nga s iya nugni ' t ang s i n u l a t naman niya ang pumukaw , , sa iba pang mga Pil ipinong pinuno s a P i l i p i n a s . I
Kabilang s a maraming lnga Pil ipinong namuno sa ~ pakikipaglnl~an s a rnga Kast i la s i n a Bonifacio, Aguinaldo
a t Mahini . Mga l a l a k i s i l a n g tunay na matatal ino a t
magigiting. Dahilan s a kanilang pakikipaglaban alang-
alang s a Inang Bayan, namatay s i l a a t natanyag. Ngunitt
s i Jose Rizal ang pinakatanyag s a kanilang l aha t
sapagkalt pinakamalaki ang kanyang nai tu long s a
a t i n g bansang P i l ip inas .
Tatlong daang taong naghirap ang mga P i l ip ino 1 s a kamay ng mga Kast i la . Pagkatapos, dumating ang I
v i mga Amerikano upang tumulong s a rnga P i l ip ino s a
pakikipaglaban s a mga Kast i la . Dahilan s a magkasanib
na lakas ng P i l i p i n o a t Amerikano, nagtagumpay s i l a
sa pakikipaglaban. Doon nagwakas ang kalupitan ng
mga Kast i la . Hindi nagtagal , n i l i s a n na n i l a ang
P i l ip inas .
Ang Pamahalaang Amerikano
Pagkatapos ng digmaang Kast i la , ang rnga
Amerikano naman ang namahala sa rnga P i l ip ino .
Nanirahan s i l a s a P i l i p i n a s upang bantayan iyon s a
sinumang nagtatangkang sakupin iyong muli. Tinulungan
ni lang magkaroon ng mabuting u r i ng pamumuhay ang
mga P i l ip ino . Ngunilt h indi naibigan ng rnga P i l ip ino
ang p a n a n a t i l i ng rnga Amerikano s a kanilang bansa I
sapagka't n a i s na n i l ang magsar i l i . I
Kabilang s a rnga magigiting na rnga Pil ipinong I namuno. s a pakikipaglaban s a rnga Amerikano s i n a Antonio
<
Luna, Mabini, Del P i l a r , a tbp . . Bagama1t ginawa n i l a
ang lahat ng kanilang magagawa sa pakikihamok, wala
r i n s i l a n g nagawa sapagka f t kulang s i l a s a rnga armas
a t rr~un i syon . Saka lamarkg sumuko ang mga P i l i p i n o
sang bi.hagi.n ng rnga Amerikano s i Aguinaldo.
Noong nasa i l a l i m pa ng pamahalaang Amerikano .
! ang rnga P i l i p i n o , n a g i n p ~naunlad ang kani lang
pamumuhay dah i l an s a rnga i t i n u r o s a k a n i l a ng rnga
! Amerikano. Tnayos n i l a ang rnga paa rz l an , pagamutan
. ' a t mga daan. Nngtatag d i n siln ng i b a ? iibang
r e l i h i y o n t u l a d ng t ina tawag na Anglican (Episcopal) .
. Dumilting sa Pi l i p i n a s ang napakaraniing rnga sundalong
Amerikano. May mga nagtungo s a Baguio, Cav i t e ,
Pampangn a t s a i h a f t ibang panig ng P i l i p i n a s . 1
Anupa' t. wnl nng sang-i lang nagawa ng mga Amerikano '
' ang lahat ng Ijagay na h ind i nagalrra ng rnga K a s t i l a . , . Maunlad na ang P i l i p i n a s . Marami sa mga
I r
P i l i p i n o ang nakapagtapos ng pag-aara l . Dahil d i t o ' y . , ' ' biglang nabuksan ang kani lang i s i p kung paano n i l a
pamamahalaan a t pauunlar in ang bansa pagkaa l i s ng
mga Amerik:lno. Kabilang s a mga taong nagkaroon ng
bukas na i s i p a n s i n a Manuel L. Quezon, Manuel Roxas
a t E lp id io Quir ino. Iyan ang dah i l an kaya n a i s I.
n i l a n g rnagkaroon ng kasar inlar l ang bansa. Nguni i t
ayon sa mgn Amcrikano, h ind i pa raw maaaring magsa r i l i
ang rnga P i l i p i n o . Sampung taon pa raw ang kai langan
n i l a n g h i n t a y i n bago s i l a tuluyang makapagsar i l i . Ang paghuo ng isang sa l i gang -ba t a s ang kauna-unahang
xinawa ng rnga P i l i p i n o . Sa loob ng sampung t aon ,
nnpa i la l im tayo s a Komonwelt na u r i ng pamahalaan.
Ido~ig Septiyembre 17, 1935, naha l a l na pangulo ng
P i l i p i n a s s i Quezon. Samantala, i s ang f l
mapagkakatiwalaang pinunong Amerikano naman ang r
i p i n a d a l a ng pangulo ng Amerika s a P i l i p i n a s upang )
tu~nulong s a pamamalakad s a pamahalaan. Ang l a h a t Y
ng mga adhikain ngmga Amerikano p a r a s a P i l i p i n a s
ay naipagpatuloy noong panahong iyon.
Ang Pamahalaang Hapon
Nong 1940, nagsimula ang digmaan s a Europe.
Noong pan-ahong iyon, t inutulungan ng mga Amerikano ang
i s ang panig a t ng rnga Hapones naman ang kabi lang panig.
Naghanda naman ng rnga sundalo, armas a t munisyon ang
Amerika p a r a s a P i l i p i n a s . Hindi nag t aga l , binomba
ng rnga Hapones ang kuta ng rnga Amerikano s a P i l i p i n a s .
Nagsimula ang digmaan s a P i l i p i n a s nang
dumating ang mga Hapones. Nagtulong ang rnga P i l i p i n o
a t rnga Amerikano s a pakikipaglaban s a mga Hapones.
Il.>inadala ng pangulo ng Estados l lnidos s i MacArthur
sa Awstralya upang magsanay a t mangalap ng marami
pang mga sundalo. Noong kasalukuyang k a i n i t a n ang
digmaan s a P i l i p i n a s , i n i l i p a t n i Pangulong Quezon
ang pamamahala s a Estados Unidos uyang h ind i n a s i y a
sumuko pa s a rnga Hapon. Noong 1944, habang pa tu loy
pa r i n ang digmaan, namatay s i Quezon s a Estados
Unidos. S i Osmena ang sumunod n a naging pangulo.
Nagtungo s i Osmena s a Estados Unidos. Pagbalik n i y a
s a P i l i p i n a s , kasama n i y a s i MacArthur. Hindi
nag t aga l , n a t a l o ang rnga Hapones noong 1945.
Noong maging pangulo s i Osmena, naging mahirap
para sa kanya krlng paano pamamahalaan ang bansa s a
dahi lang maraming a r i - a r i a n ang nawasak a t maraming
t a o ang may s n k i t . Walang mabil ing damit. Wala.
r i n g matirhan. Dahil d i t o ' y nagbigay ng tu long ang
mga Ameri kano upang mai saayos ang rnga a r i - a r i a n g
n a s i r a a t gumiiling ang rnga maysakit . Namigay s i l a
ng pe ra , pagkain, damit a t rnga gamot.
Isang taon matapos ang digmaan, sumapit ang
araw ng kasa r in l an . Nong FIulyo 4 , 1946, ipinagkaloob
ng Amerika ang kalayaan s a P i l i p i n a s . Pagkatapos,
t inawag n a Republika ng P i l i p i n a s i t o n g a t i n g bansa.
N;lng dumating eng ha l a l an noong Abr i l 2 3 , 1946, n a h a l a l
na maging pangulo ng P i l i p i n a s s i Manuel Roxas. S i
E lp id io Qu i r ino naman ang naging pangalawang-pangulo.
Makaraan ang dalawang t a m , namatay si Roxas a t si
Quirino naman ang naging pangulo..
Noong panahon ng panunungkulan n i n a Roxas a t
Quir ino, pa tu loy pa r i n ang paghih i rap ng rnga t a o
d:ihi!an s a bunga ng digma. Hindi na ib igan ng aga t a o
:~ng ginagawing pamamalakad ng pamahal aan tungo sa
ikauunlad ng bansa. Dahil d i t o , nawalan s i l a ng
t ~ w a l a sa pamahalaan. Ninais n i lang mapalitan ng
kumunismo ang pamahalaang demokrasya.
Nang maging pangulo si Magsaysay noong 1953, P
pinasuko niya ang mga magnanakaw. Pagkatapos, binigyan )
niya s i l a ng lupang mapagtatayuan ng kanilang bahay. Y
Bukod s a roon, binigyan pa s i l a ng pamahalaan ng
anumang bagay na kailangan n i l a .
Maraming mabubuting bagay ang nagawa n i
Magsaysay noong panahon ng kanyang panunungkulan.,
Rinigyan niya ng lupa ang mga mahihirap. Iyan ang
dahilan kaya maraming mga t a o sa Mindanaw, Kabisayaan,
Kagayan a t s a iba pang lugar na malawak ang lupa.
Hindi natapos n i Magsaysay ang kanyang taning o -
t akdang panahon ng panunungkulan b i lang pangulo.
Noong Marso 17, 1957, bumagsak ang eroplanong
kinalululanan niya sampu ng ibang mga pasahero s a
Cebu. Iyon ang kanyang ikinamatay.
Nang mamatay s i Magsaysay, sulnilnod namang
nahalal na maging pangulo s i Carlos P. Garcia. Noong
panahon ng kanyang pagli l ingkod, marami ang salungat I
I sa kanyang pamamalakad sa dahilang katulad iyon ng
pamamalakad nina Roxas a t Quirino. Lalong naghirap
ang pamahalaan noong panahon n i l a . Tumaas ang halaga
ng lahat ng bagay. Marami sa mga mamamayan ang
walang hanapbuhay. Pagkatapos, marami ang natutong
magnakaw . Nang dumating naman ang hala lan noong 1961,
na ta lo n i Macapagal s i Garcia. Samakatwid, nzging
Pangulo s i Diosdado Macapagal . Nabawasan ang s h k i t
ng u l o ng rnga mamamayan nguni ' t marami pa r i n ang
gumagawa ng masama. Nata1.0 s i Macapagal s a ha la lan P
noong 1965. Nahalal na pangulo s i Ferdinand Marcos.
Nang maging pangulo s i Marcos, mahusay ang
ginawa niyang panimula. Ipinaayos n iya ang m,ga
paaralan a t rnga bahay-pamahalaan. Nagpagawa s i y a
ng maraming rnga daan. Noong sumunod na hala lan ,
nahalal siyang muli dahilan s a kanyang rnga nagawa.
Siya pa lamang ang kaisa-isang naging pangulo ng
bansa na nahala l nang dalawang beses.
Sa ikalawa niyang panunungkulan, marami raw
ang dumaraing sa dahilang sumama ang kanyang '
I I pamamalakad. Tumaas ang halaga ng mga b i l i h i n . f
Nagtaghirap s a pera. May rnga natiwalag s a t rabaho.
Lumaganap ang rnga nakawan a t kaguluhan . Idinadaing
s i Marcos ng rnga estudyante a t ng i b a pang rnga t a o .
s a Pi1 ip inas .
Kaya, noong 1972, id inek la ra n i Pangulong
Marcos ang Mart ial Law. Kapag may mar t i a l law, ang t L
rnga sundalo a t rnga p u l i s lamang ang nakapagdadala ng
baril. Ngayon, wala nang masyadong kaguluhan. ?
Ngunilt mayroon pa r i n g kaunting a l i t a n a t
pagkabahala. Nilikha ang Bagong Lipunan upang
~napabuting l a l o ang pamumuhay ng laliat ng rnga
P i l ip ino s a pamamagitan ng pagtutulungan sa h a l i p
na pag-aal i tan.
Ang Mabuting P i l ip ino
P i l ip ino tayong l aha t . Maging ang l aha t na
pinuno ng a t i n g bansa ay rnga P i l ip ino . Nakatira
tayo s a i i s a n g bansa. Walang sinumang dayuhang
makapagmamalupit sa a t i n . Dapat tayong matuwa
sapagka't wala nang rnga dayuhang nagtatangkang
sumakop sa a t i n g bansa. Ngayon, tinatawag na
Republika ng P i l i p i n a s ang a t i n g bansa, isang bansang
n a g s a s a r i l i , walang umaalipin.
Kailangan nat ing naging mabubut ing p i l i p i n o
sapagkaIt ang isang mabuting P i l ip ino ay isang taong
matuwid. Sinusunod niya ang rnga batas na ipinatutupad
ng pamahalaan. Bumuboto s i y a s a tuwing may hala lan .
Iginagalang niya ang watawat . Ipinagsasanggalang
niya ang kanyang bansa laban s a rnga kaaway.
Kailangang malawak ang kaalaman ng tunay na
P i l ip ino . Kailangan niyang magbasa araw-araw upang
magkaroon s iya ng kabatiran s a rnga nangyayari s a loob
a t labas ng bansa araw-araw. Kailangan din niyang
magbayad ng buwis a t tumulong sa ikabubuti ng
pamahalaan. Bilang gant i , ang mabut ing pamahalaan
naman ay tumutulong s a mga mamamayan.
Ang Pambansang A w i t ng P i l i p i n a s -
Bayang inagiliw
P e r l a s ng Silan.ganan,
Alab ng puso
Sa d i b d i b moly buhay.
Lupang h in i r ang
Duyan ka ng magit ing,
Sa ~ a n l u l u p i ' g
D i ka p a s i s i i l .
Sa dagat a t bundok
Sa simoy a t s a l a n g i t mong bughaw, .
May d i l a g ang t u l a a t awit
Sa paglayang minamahal.
Ang k i s l a p ng watawat moly
Tagurnpay na nagniningning , Ang b i t u i n a t araw n i y a ' y
Kailan pa maly d i magdidilim.
Lupa ng araw ng l u w a l h a t i l t pags in t a
Buhay ay l a n g i t s a p i l i n g mo,
bning l i gaya na pag may mang-aapi
Ay mamatay nang d a h i l s a Iyo.