1

2

I BLM

TRKMENISTAN YLYMLAR AKADEMIASYNY

. BATYROW ADYNDAKY TARYH INSTITUTY

,

OWNUK, Hangeldi Arazgeldi ogly

ERAN TRKMENLERINI MEDENIETINI TARYHY

( XIX XX asyrlar Trkmenistany garasyzlygyna enli )

(Taryh ylymlaryny kandidaty dien alymlyk derejesini almak in dissertatsion i)

Ylmy olbay :

Taryh ylymlaryny doktory professor:

Myrat ANNANEPESOW

Agabat 1995 .

3

MAZMUNLAR:

ERAN TRKMENLERINI MEDENIYETINI TARYHY(XIX-XX

aa.)

ady bilen 1995-nji yl goralan dissertasion i: Sah.

Original awtoreferaty dzndki berilen metn esasynda: sah.

GIRI ................................................................................................................... sah.

I BAP: XIX XX ASYRY BALARYNDAKY TRKMEN

EDEBIATYNY TARYHY .................................................................................

Etrek Grgen trkmenleri babatda Eran, Hywa we Russia dwletlerini

ekspansiasyny glenmegi: ............................................................................... sah

Gnorta Gnbatar trkmenlerini XIX XX asyrlary sepgidindki

edebiaty: ....................................................................................................... sah

II BAP: ERAN TRKMENLERINI 2-nji JAHAN URUNDAN SOKY

EDEBIATY ....................................................................................................... sah

1. Eran trkmenlerini syasy agday;

2. Hzirki zaman edebi protsesi;

a). Durmu bilen ylalamaan mazmunly eserler;

b). Durmu bilen ylalaan mazmunly eserler;

c). Durmuy nden mazmunly eserler)

III BAP: ERAN TRKMENLERINI EDEBIATY, DILI, AZU we SAZ-

SUNGATY MEDENIETI .................................................................................. 4

1. ahyrylyk olyny taryhy gzbay (kki); 2. Erany gadymy emelerini Magtymgulyny dredijiligine tsiri;

3. Hzirki dwr ahyrylyk olunda Ak gogy;

4. Dil we azuw medenieti ;

5. Eran trkmenlerini saz sungatyny gzbay;

Dissertasianyny ANNOTASIASY

IV: HETIJE; ........................................................................................................... 5

Edebiat we emeler ;

4

ERAN TRKMENLERINI MEDENIYETINI TARYHY(XIX-XX aa.)

ady bilen 1995-nji yl goralan dissertasion i

Dr. Ownuk, H.: u i Trkmenistan Ylymlar Akademiasyny . Batyrow

adyndaky Taryh Institutynda doktorlyk dissertasialaryny goramak bouna

riteledirilen Soweti Mejlisinde goralar. "VAK---AK (

a-da, okary Attestasson Kommissia)"-dan

berilen i hnri Kodi (ifiri): 07.00.02.

I 1991-nji yldan balanyp, 1995-njy yly Dekabr ayny II arymynda,

Trkmenistany Ylymlar Akademiasyny Taryh Institutyny, riteledirilen

okary Ylmy Sowetini agzalary, hormatly jenaplar:

- Trkmenistany akademigi professor Myrat Annanepesowi ylmy

olbaylygynda,

Tkmenistany ylymlar Akademyasyny . Batyrow adyndaky Taryh Institutyny

direktori hem Trkmenistan Ylymlar Akademasyny Habary ()

agzasy, Atamammedov Nury Weliyewiing direktorlig hem obaylygynda,

-Trkmenistany Bilim Ministery we Trkmenistan Ylymlar Akademyasyny

okary Attestatsion Komissyasyny olbay agzasy Karaew1 Erjepdurdy

Karaewii alyp barmagynda,

- Resmi opponentler:

- Uzbegistan SSR-i Ylymlar akademiasyny Taryh Institutyndan, taryh

ylylmlaryny doktory hem Trkmenistan Ylymlar akademiasyny akademigi,

professor Jykyew, Ata Jykyewi,

- Trkmenistan Ylymlar akalemiasyny Magtymguly adyndaky Dil we Edebiat

Institutynydan filologia ylymlaryny kandidaty Nurbadow, Kasym,

... we Trkmenistany Ylymlar akademiasyny okary Ylmy Sowetini agzalary

hem-de, rite syn beriji daky gurama hkmnde: Magtymguly adyndaky Trkmen

1. - [..1936 - ...] - . , .

1958 ., 1959-65. , . ,

, ., 1965-68 , -

-., 1968-72 ., 1972-81 .

"" ., 1981-88 . ., 1988-93

.., C 1993 - . -

., -. . , -. ., C 1990

., 1993 ., . . 90-

. ., . . - - (.).

http://cheloveknauka.com/istoriya-kultury-turkmen-irana-hih-hh-vvhttp://science.gov.tm/http://science.gov.tm/tm/organisations/history_institute/http://cheloveknauka.com/etnicheskaya-istoriya-naseleniya-yuzhnogo-i-yugo-vostochnogo-trukmenistana-v-xvi-xix-vvhttp://cheloveknauka.com/literaturnoe-nasledie-ahmeda-ahundova-gurgenlihttp://www.centrasia.ru/person2.php?&st=1013880111

5

Dwlet uniwersitetini Trkmenistan Taryhy kafederasy, ele hem beleki

alymlar;

-Trkmenistany filologia we edebiat ylymlaryny professory Nurmuhammet

Ayrpur Meredow,

-Eran Trkmenlerini milli-dini olbaysy Welimuhammet ahun Arzane, hem-de,

geljekde doly habaryny beriljek beleki agyrylan alymlar we mihmanlary

ykylary hem huzurlarynda;

-Trkmenistan Ylymlar akademyasyny . Batyrow adyndaky Taryh Institutyny

ylmy igri saskatel Hangeldi Ownuk Arazgeldi ogly tarapyndan ylymlary

kandidaty dien alymlyk derejesini almak in goraldy.

I Trkmenistan Ylymlar akademyasyny . Batyrow adyndaky Taryh Institutyny

doktorlyk dissertassialaryny goramak bouna riteledirilen sowetini mejlisinde

goralar.

Adresi: 744000, Agabat ., Grogly k., 15.

Dissertassia bilen Trkmenistany Ylymlar akademiasyny Merkezi ylmy

kitaphanasynda tanymak bolar.

Dissertassiny awtoreferaty 1995-nji yly 10 Noabr. da, okary Attestassion

Kommissia iberildi.2

TRKMENISTAN YLYMLAR AKADEMIASY

AGABAT 1995 yl.

2. . : 6 0

http://cheloveknauka.com/istoriya-kultury-turkmen-irana-hih-hh-vv

6

Original awtoreferaty dzndki berilen metn esasynda:

I Trkmenistan Ylymlar akademiasyny . Batyrow adyndaky Taryh Institutynda

erine etirildi.

Ylmy olbaylar:

Trkmenistan Ylymlar akademiasyny akademigi, professor Annanepesow Myrat

Annanepesowi,

Resmi opponentler:

Taryh ylymlaryny doktory, Trkmenistan ylymlar Akademiasyny Akademigi,

Jikiew Ata Jikiewi

Filologia ylymlaryny kandidaty Kasym Nurbadow

rite syn beriji daky gurama Magtymguly adyndaky Trkmen dwlet

Uniwersitetini Trkmenistan Taryhy kafederasy,

I 1995 nji yly II nji arymynda sagat 15.00 da,

Trkmenistan Ylymlar akademiasyny . Batyrow adyndaky Taryh Institutyny

doktorlyk dissertatsialaryny goramak bouna riteledirilen Sowetini mejlisinde

goralar.

Adres: 74400, Agabat ., Gogol k., 15.3

Dissertatsia bilen Trkmenistany Ylymlar akademiasyny merkezi

kitahanasynda tanymak bolar.

Awtoreferat 1995-nji yly 10 noabr iberildi.

riteledirilen soweti alym sekertary,

Taryh ylymlaryny kandidaty gol(K...) G. A. GARAJAEWA

3. u kmizi ady Sowet dwrde Gogol so Grogly, Trkmenistan Bitaraplyk statusyny alynandan belk,

Bitaraplyk 15 bolup galdy.

7

G I R I

z gzbayny asyrlary jmmnden we taryhy wakalary iinden alyp

gadan dp-dessurlar her halky durmuynda, gylyk-hsietine psihologiasyna

gr, emele gelipdir. ele aratynlyk eran trkmenlerine hem zboluly

hsietde degili bolup, bu trkmenleri hem zne mahsus bolan ruhy medenieti

bardyr.

XIX asyr trkmen halkyny ruhy medenieti we edebiaty ondan ki trkmen

medenietini dowamydyr. Onu mazmunydyr formasyndaky ary-ary alamatlar

bu asyrda drp kemala geldi. XIX asyrdaky trkmen halkyny ruhy medeniet we

edebiat zni taryhlygy hem anyklygy bilen tapawutlanar. Jemgyetde,

durmuda bolan zgeriler ruhy medenietde zboluly aratynlyga ee boldy.

Ruhy medeniete anyk gz etirmek in, ilkinji nobatda ol dwrdki

trkmenleri aan erlerine, dwletara araklerine gysga ekskurs etmek gerek.

XIX asyrda trkmenleri eeln urt-medanlary gnbatarda: Hazar deizi,

gnortada: Grgen derasyny ileri medanlary ele hem Kpetdag hem

Parapamyz dag gerileri, gndogarda: Amyderany sag kenaryndaky llkler we

shralar, ele hem Horezm traplary, garagalpak we zbek raonlary,

Demirgazykda: st urt we onu demirgazyk kerti bilen klenrdi.4

Etregi gndogar territoriasynda erleen Dedi Grgen (Trkmenshra)

ilerde Elbrus daglyklaryny jeellik eteklerine enli (Elbrus daglaryny gndogar

ujy) dowam edip, gndogar serhedi bolsa Horasany daglyklaryna enli baryp

etr. Erandaky trkmen welaatlary bolsa Horasan welaatyny Goan,

Binurt we Sarahs raonlaryndaky gnbatar-demirgazyk daglyk we dzlklerinde

ele hem Mazenderan welaatyny gndogarynda erleen Deti Grgeni

(Trkmenshra) territorialarynda erler. Munu medany 20 m kwadrat

kilometre barabardyr. Eranda esasan omutlar, gkleler, tekeler we nohurlar

aaarlar. omutlar, esasan, Trkmenshrada, agny Kaspi dezini gndogar

kenaryndan balap, Kmmetkowus we onu demirgazyk etraby bolan Marawdepe

we Gazangaa enli aralykda aaarlar. omutlar Japarba we ataba dien iki

1.Trkmenistan SSR-ni taryhy, I tom,2-k., A.: 1960, 7 sah.

8

blege blnrler.5 Bizi elimizdki maglumatlara gr, hzirki dwrde

Eranda 1,5 million trkmen aaar.6

1871-nji, 1881-nji yllarda Rus-Eran aknyyklaryny netijesine Eranda

Gajarlar dinastiasyny patyalary bilen russiya patyalaryny arasynda serhet

ekmek meselesinde ertnamalar emele gelr. ol esasda Trkmena,

Glistan, Ahal-Teke, we Gljemal han ady bilen atlandyrylan ertnamalarda

Eran patyalygy bilen rus patyalygyny arasyndaky serhetleri anyklamak we

ekmek taar edilr. Hzirki zbadak trkmenistan bilen serhetden ayrky

Trkmenshrany demirgazyk serhetleri hem ol ertnama esasynda taar edilen

arak bolup galar. So rus patyalygy ykylyp, SSSR dredilenden sora hem

bu arak kliginde galypdyr.

Grnp duran faktlar bouna trkmenler (Trkmenistan) bilen Eran

patyalygyny aragi hzirki Etrek derasy dl-de, esem ondan 70 kilometr

ilerde Grgen derasyndan-da ayrdaky Garasuw derasyny ary kleridir.

azyjy Walentin Rybin Horezmi edi li atly eserinde: Eran bilen

trkmenleri serhedi bolan Garasuw derasyny gyralarynda uly dera

drpdir diip, trkmenleri tebigy serhedi dogrusynda anyk maglumat berr.7

Rus syahatysy G.S.Karelin 1839-njy ylda bu barada ele azdy:

Trkmenleri omut tapasy Garasuw, Grgen we Etrek deralaryny suwlary

bilen suwarylan hasylly erlerde oturarlar. Garasuw derasy omutlary

Erandan blr, astrabatlylar hem ony hakyky arak hasap edrler. Sebbi

Garasuwy sag kenarynda ekeje-de pars obasy ok.8 Emma Eran patyalary

ilisleri goldamagy bilen serhedi Etrekden ekmegi baardy.

2. Ksrayan N. w Ari Z., Eran trkmenleri , Sekge neriaty, Thran 1991 . 25 sah.

. . / . " " " " . .

3. ., , , 3, 1992 . ().

* (Bibi Rabia Logashova, The author of the book "Iranian Turkmens" translated Quiros (Sayros) Izadi; Hussein Tahvili- Original: Russian language - Publication of "knowledge", Moscow - 1976. During the occupation, the author of these lines

(1992), during their presence of the Institute, she had met for some time in the lectures, and the latest in the company's

achievements were the subject of his research notes (years 1990-1994).). 4. ., , , -1991 .,...., .7

5. XVIII XIX ., . ., , 1963 .,. 304

9

1924-nji ylda ilkinji gezek Eran trkmenlerini hli tapa-tireleri ygnanyp,

Omaly herinde ulug gurulta geirrler.ol gurultada Osman ahuny hli

trkmenleri birinji prezidenti edip salaarlar.

ondan so Osman Ahun Eran bilen Trkmenleri arasyndaky serhet

meselesine aratyn ns berr. Ol arak meselesinde Eran patyasy bilen

ylalayga gelipdir we ol ertnama Eran patyalygy tarapyndan gol ekilipdir.

(ol ertnama esasyndaky serhet klerini bellik edilen protokolyny bir

nusgasyny Grgen trkmenlerini ayulylaryny birisini elinde saklanyp

galanlygy hakynda maglumat bar).

ne, ki rus imperiasy bilen ilis imperiasyny arasyndaky swda

gatnayklaryny hli trkmenleri ik blmegi bu hayrly ii kkne palta urar.

Eran patyasy ilisleri goldaw bermegi bilen glenip, serhet baradaky karary

aakaaga salarlar.

Gurultadan so, birinji yly dowamynda trkmenleri erkin garasyz

guramasyny stne ozulyp, bu tze dredilen we ugrugyp balan hkimiet

dargadylar. Onu halk tarapyndan salanan olbaylary yzarlanyp, urdy terk

etmge mejbur bolupdyrlar. Olar pena islp, garaky Trkmenistana zlerini

atarlar.

1978-nji ylda Eranda aaan halklar imperializme gary, azatlyk we

demokratia in gree galkynarlar. Muhammet Rza Phlewini merkezleen

hkmetine gary drli demostrasialaryny mw urmagy bilen, Eran

trkmenlerini arasynda hem depelenen hukugy gataryp almak ugrunda

hereketler we syasy gler ze ykar.

1979-njy nylda Eranda Phlewiler patyalygyny asy ykylyp, Eran

Amerikany imperialistik kolonial ekspluatiasyndan azat bolar. ol dwrde

trkmenleri z ykbalyy z zmek, elden giden hukugyy (er, suw, medeni-

syasy ) gataryp almak hakdaky pikirleri we hereketleri taryhda ene bir gezek

galkynyp ze ykar. onu bilen birlikde, halky trkmen dilinde sowatly etmek

ileri hem r bouna galar. Oba uralaryny, dahan uralaryny dretmeli!,

Okuw gerek, hat gerek, trkmene mekdep gerek,elden giden erleri gatadan

10

almak gerek! dilen ygyrlar bilen kelerde demonstrasia hereketleri emele

gelr.

1980-nji yly bayndaky trkmenler bilen tzeden g alan fundamental

guramalar arasynda bolup geen Kmmetkowus herindki aknyykda ene bir

gezek zbadak awtonomia berilmegi talap edildi.

ki geirilen serhet ertnamasy goldalynyp, serhedi tzeden dikeltmek barada

karara gelmegi halk we onu syasy guramasy tarapyndan talap edildi. ol

dwrde Eran trkmenlerini alan awtonomiasy bir yldan gowrak wagt dowam

etdi. hli er, suw, ekeranylyk (umuman ykdysadyet), medeni reformalar

trkmenleri merkezledirilen Sytad9 guramasyny tagallasy bilen

riteledirildi.

1981-nji ylda eri palanan kbir gagak balar Eranda tze forma tapan

hkmeti kmegi bilen halka gary tze bir aknyyk guraarlar. elelikde

trkmenleri merkezi bolan Kmmet-kowus herinde geip duran ylalaykly

metingi hkmeti riteledirilen (pasdar) atly harby gji, oka tutup, erkinlik

ene-de bir wagylara basylyp atyrylar. ele agdada, serhet meselesi ene-

de yzarlanman galar.

u erde terretoria babatda XVIII-XIX asyrlarda drn kbir agdalary

nygtap gemek zerurlygy ze ykar. ol dwrlerde trkmen halkyny belli bir

merkezleen hkimeti bolandygy zerarly, olar etrapdaky uly dwletleri

tabynlygynda bolupdyr. Meselem: Maylak, a-da Horezm trkmenleri Hywa

hkimietine, rjew, Kerki, trkmenleri Buhara hkimine, Pendi, Mary, Tejen,

Saragt, Ahal, Gyzylarbat trkmenleri Eran, Hywa, Buhara hanlyklaryna, Etrek

Grgen trkmenleri bolsa Eran, Hywa hkimlerine tabyn bolmagy mejbur

edilipdir.10

Syasy galkyny esasynda ol dwrde hli trkmenleri arasynda zbadaklyk,

milli, ruhy medenietleri garasyzlygy baradaky pikirleri rejeli redipdirler.

9. ol dwrde Eran trkmenlerini ura awtonomia hkmetini we Dahanlar hem obalar urasyny

merkezi edarasy ele atlandyrylardy. 10. Durdyew K., XIX XX asyry bayndaky trkmen edebiatyny taryhy, Agabat 7,

11

ol dwrde hli trkmen halkyny arasynda boly aly, Eran trkmenlerini

arasynda hem kne azuwda her kim zi in wrenip-azypdyr. Emma esasy

okuw gurply magalalar in bolupdyr.Hzirki dwrde okuw-azuw die pars

dilindedir.

XIX asyrdaky medeni-edebi esaslar barada adylanda, magaryf agdalaryna

aratyn ser salmak gerek. ol dwrde-de okuwlar arap-pars dilinde alnyp

barylypdyr. Trkmen dili nsden drilipdir. Mekdeplerde Kuran arap dilinde

at tutulypdyr, harplar wredilenden so, yslam dilini taglymatlary, dp-

dessurlary ndelipdir. Esasan Sopy Allaar, Rownakyl yslam we dini hukuklar

hakyndaky ar kitab wredilipdir. Maglumat we taglymat esasynda dl-de,

esem pars we arap dillerine trgenlemegi hatyrasyna Nowayny, Fuzulyny,

Hafyzy we Bidili kbir eserleri-de okalypdyr. Bele okuw dzgni 2-nji jahan

urundan so Eran patyalygyny rite dzgnne wrlr. Ikinji jahan

uryndaky soky bolan zgeriikler, umuman dn mberinde boly aly,

Erany klerinde-de dpli we esasy syasy reformalar AB-ny prezidenti

Jenap Niksony Erany asyna grkezmesi bilen erine etirilr. Terbie we

okuw dzgni bolsa ol syasaty esasynda redilip balanar.11-12

Soky 20 yllykda okuw dzgni Fransiany okuw sistemasy bouna

dzlr. Emma Phlewiler dinastiasynda boly aly hzirki dwre enli hem

trkmen dilinde hi hili okuw ola goulmaar. onda-da Eran trkmenleri

zamany ylyrymly wrmlerine garamazdan, ruhy medenieti z hakyky

hsietini saklajak bolup alada edr.

Orta Aziada yslam dini agalyk ediji ideologia bolan dwri kbir grnkli

alymlar we azyjylar drp, mehur ylmy merkezlerde z dwrni progresiw

bilimini alyp, trkmen shralaryna dini taglymatlary tsirini hem yzygiderli

etirip durupdyr.

11. Jzni Bin, taryh-e si sale-e Iran, ap-e Fedaian , Tehran bedun-e sal,

) .( ... " " : . 12 . Hezb-e Tud-e Iran, ehel sal dr sngr-e mobareze, Iran- Tehran 16 azr- mehr mah-e 1360 .,

omare-e 68 sfhe-e 355.

. . " " .

12

Emma taryhy we ykdysady ertlere gr, halky kp blegi bele zatlary kabul

etmge taar bolmandyr. onu in kbir agdalarda die biperwa

garalypdyr. Bu agda ewropa syahatylaryny tiz gzne ilipdir.

XIX asyry birinji arymynda bu barada, A. Biorns ele azar:

Trkmenlerde metjit ok. Olar z namazlaryny garade a-da ayk alazy erde

okaarlar. Olary mollasyny sany kp dl, ruhanylara, umuman, az hormat

goular13

XIX asyry ikinji arymynda A. Wamberi hem bu agda barada ele azar:

Trkmenlerde dini tsiri die aratyn agdalarda ze ykar. Fanatik

Buharadan geen din, kpleri pikir edii aly, olarda (trkmenlerde ) onakly

tsirli dl.14

Soky dwrlerde halky ruhy balyklaryny uly blegi bolan eper dredijilik

(edebiat, sungat) dilen zady her hili ollar bilen aradan ayryp, assimillediriljek

bolunsa-da, owunistik syasatlar bu maksadyna etip bilmn gelr. Gatam,

1979-njy yldan belk halk edil zni itirip tapan aly agdada, syasy-medeni

hereketleri glendirip ugrady. Soky 30 yldan bri Eran trkmenlerini

arasynda, her nme-de bolsa trkmen dilinde azylan kbir kitaplar ykyp balady.

Magtymgulyny gogy diwany hzir nji gezek ap edildi. ele hem soky

yllary dowamynda usup-Zleha, Saat-Hemra, Zhre-Tahyr,

Misgingylyjy diwany, Emir Hemze, Zenelarap, Mtjini diwany,

Grogly, Sedi Hoja, Gl-Bilbil, Trkmen dilini gysga szlgi,

Hrlukga-Hemra, Mirhadar Hoja we Mirsn Hoja aly kitaplar ykyp,

halk arasynda hwes bilen okalyp gelr.

Umuman adanymyzda, her hili kynylyklara garamazdan, Eran

trkmenlerini ruhy medenieti zni s etaplaryny badan geirr. ol ruhy

medenieti ary-ary ugurlaryny s basganaklary bolsa birsydyrgyn dldir.

Bu hakda geljekki baplarda barlag ederis.

13 . , , .. , 1849 .,83 14 . , 1863 ., -, 1865 ., 154 .

13

XVIII-XX asyr trkmen edebiatyny we sungatyny taryhy barada shbet

ayljak bolsa, hkmn Erany hzirki terretoriasynda aaan trkmenleri

edebiatyny, halk dredijiligini, sungatyny taryhy barada grr edmeli bolar.

ki ol dwr trkmen ruhy medenietini taryhyny bu terretoriada aap

geen edebiat we sungat wekillerini dredijiliginden ze gz ne getirmek

mmkin dl. elelikde, Eran trkmenlerini soky-segsen-etmi yllyk

dagynyk edebiaty hem ol agzalan dwr klassik edebiatyndan gzba alyp

gadar.

Esem-de bolsa, Eran trkmenlerini soky etmi-segsen yllyk

edebiatyny we sungatyny Erany Amerikan bruuaziasyna bagly hkimieti

tarapyndan basgylanyp, onu umumy ruhy pars medenieti bilen assimillediriljek

bolunmagy onu sne psgelilikler bermn durmady. Bu agda halky

dowam edn milli zulma gary tolgunyyklary mw alyp gidibermegine-de

psgel berrdi.

Eran trkmenlerini ruhy medenieti kbir agdalarda Trkmenistandan

beriln radiotolkunlaryny sti bilen z s etapyny dowam etdirrdi. Emma

amerikan syasatylaryny wretmegi bilen eran patyalygyny syasatylary

Trkmenistan radiosyny bern programmasyny garysyna Eranda rite

trkmenler in Grgen radiosyny trkmene gepleiklerini ola gody.

ele-de bolsa, Trkmenshrany terretoriasynda to-tomaada we beleki

melelerde trkmen adym-sazlary bilen yky edilrdi. Munda elbetde,

Trkmenistan radoo merkezinden beriln adym-sazly gepleikleri uly

roluny bolandygyny hi bir jhtden inkr etmek bolmaz.

elelikde gepleikdki taryhymyzdan gzba alyp gadan trkmen

edebiatyny we sungatyny ba bazasy drli milli stemleri garysyna an

bermedi. Khalatlarda itip gitmge enli mejbury agday badan geirmeli

bolsa-da, trkmen ruhy medenieti halky ruhynda mkm orun alyp, z rp-

smegine dowam etdirdi. Bu gnki gn ol ruhy medeniet nesilleri aynda

dowam edr. elelik bilen Eran trkmenlerini arasynda kneden gnezlenen,

tzeden bezelen ruhy edebiat-medeniet we sungat emele geldi.

14

Biz u iimizde drli eper edebiat we taryhy emelerio pedalandyk. Elbetde,

bu erde esasy pikir umuman edebiaty sti bilen taryhy wakalary bean

etmeklige gnkdirilr. onu in temany i u yzarlanan maksady XIX

asyrdan, t Trkmenistany Garasyzlygyna enli dwr iindki Eran

trkmenlerini geografiki we jemgyetilik agdalaryny grkezmekden ugur

alynar.

ol maksady esasynda eneme alymlary drli dillerde azan eserlerini

pedalandyk. Olar, umuman, 4-5 dile blnip, hususan trkmen, rus, pars we ilis

dillerindki grkezilen emelerden ybaratdyr.

Bu emeler Eran trkmenleri barada hasy ideologiki esasda azylandygyna

garamazdan, awtor in anyk meseledir. Sebbi her bir eseri hasy dwr,

sistema hem jemgyetilik bilen baglanyklydygyny bilmek, ns beren adam in

mlim meseleleri biridir. Biz Trkmenistany sowet dwrndki azyjy we

alymlary iln ylmy ilerini we olary e sren idealaryny hzirki Garasizlyk

dwri hem Oktabr rewolusiasyndan ki edilen iler bilen deedirenimizde,

olary biri-birinden tapawutlydygy tebigy bir zatdyr.

Eran azyjy we alymlary barada hem 1975-1982-nji yllary zgeriiklerinden

ki idealary bilen, ondan soky idealary rn tapawutlydyr. Elbetde, Eran

barada soky 50 yllykdan bri umumy sistemany gz nde tutsak, azyjy we

alymlary ilerinde idea tzeligi rn cklidir. ne bu topara perogresiw hem

demokratik ideany nden alymlary we azyjylary reden ary-ary pikiri

bu topara girmer. Sebbi ol sen dnjeli gatlak nesilden-nesile geip duran,

hemielik idealar bolan gumanizmi, sosializmi we jemgyetiligi pikirini

goldamak aly adalatly idealary nderler. ele agdalary buruaz-

burokratik hkmet sistemalary berk gysada saklap, olary eserleri serek neir

bolup, kplen sistema tabyn bolanlary eserleri el zde bolar. Mysal in, pars

emelerini biri Asadulla Moini Eran trkmenleri barada : Grgen

shrasyny geografia we taryhy geografiasy (

(

15

atly eserinde, onu alyp baran idealaryny umuman gz nde tutanymyzda,

ol dwr trkmenleri barada beren maglumatlaryny hakykaty hatyrasyna

pedalangymyz gerek. ogsam bolmasa, bu eseri bir erinde Trkmen

garakylaryny garysyna green Mazenderan we Gilan welaatlaryny birne

tpei feodallaryny atlap ger. Elbetde, biz in ol trkmenler

Garakydl-de, esem Etrek-Grgen boundaky erkin aap ren maldarlar-

arwa trkmenleridir. Emma bu arwa trkmenleri z gnne goman, wagt-wagt

stlerine dklip duran Eran feodallaryny talaylykly ozulary bize taryhdan

mlimdir. Biz-trkmen alymlary ol eserlerde hakykaty cwre zni grp

bilris, emma pars alymlary in ol trkmenleri basyp atyran gahryman

hkmnde grkezilr.

ene-de oa meze A. Sarlyny Taryhda Trktan ) ( atly

eserinde hem khalatlarda anyk taryhy wakalara, ylmy faktlara gapma-garylykly

geln garaylar esasynda analiz berilr.

Beleki bir agdada sowet dwrndki arkynhaslar ilerinde hem Eran

trkmenleri we olary garasyzlyk ugrunda alyp baran greleri barada ndogry

garaylar adypdyrlar. Emma ene bir tarapdan hem kbirleri digry suratda

hakyky ylmy derewi geiripdirler, Olary her hasysy z derejesinde

hmietlidir. Mysal in, I.A.usupowy eseri bilen H. Ataewi iinde Eran

trkmenlerini garaylary tapawutlanyp gidr. Eger I. A. usupow we A.

Oraztaganow oldalar Erandaky trkmenleri stme gary grelerine

prowokasion we reaksion diip - hsietnama beren bolsalar, H. Ataew oa

progresiw we halk azat edijilik hereketi diip, hakyky analiz beripdir.

okarda bellenilip geilen pars dilinde serek ykan ileri hatarynda Erany

30 yllyk taryhy ( ) aly oa meze eserlerden gi

pedalanyldy. Ol 1968-1979-njy yllardaky sosial-demokratik hereketleri

tsirinde Fedaian atly marksistik guramany belli teoriasyy B. Jezeini iln

rewolusion tezisidir. onu aly eserler ol dwrlerde gizlin halatlarda ilenilip

ap edileni in, olary ap bolan eri we senesi nbelli bolup galar.

16

Ide kp pedalanylan emeleri birnesi ewropadaky pars-trkmen dilinde

ykan eran trkmenlerini syasy-medeni guramasyna degili Eran

Trkmenistany, Il gji, Tze ol, Sz, Trkmen ilim, aly gazet

urnallardyr. Olarda ap bolan ylmy materiallar progresiw alymlary ilerini

hemme taraplayn analizlen ylmy makalalar hem maglumatlardyr. Bu gazet-

urnallar kp mberde dl-de, serek ekzemplarda ykyp, nhilem bolsa, bizi

elimize gelip gowudy.

Hzirki dwrde Eran jemgyetilik ertlerinde syasy, ykdysady pozisiasy,

ykdysady pozisia drli tgemeleri badan geirr. Kbir ertlerde progresiw,

sytgemeleri badan geirr. Kbir ertlerde progresiw, syasy we jemgyetilik

hereketleri demokratik gazet-urnallary ykmagyna sebp bolar. Emma onu

aly gazet-urnallar yzygiderli ykmaga mmkinilik tapman, esassyz sebplere

gr olary i alynar.

olary arasynda azerbajan we trkmen dilinde 4-5 nomere enli dowam eden

ol, Durmu, Ak ol urnallary Garasyz Trkmenistany ylmy

merkezlerine enli gelip etdi. Olardaky bar bolan maglumatlar Eran

trkmenlerini hzirki dwrde a azyjylaryny we ahyrlaryny hem

sungatylaryny ilerini grkezrdi. Emma gynansak-da, onu aly progresiw

ileri gysga wagty dowamynda ogyna yklylar. Bu agdalar bolsa Eranda

dowam edip duran umumy syasy, jemgyetilik babatdaky krizisleri

nderejedigini grkezr.

ele eper edebiatlar soky 7-8 yllykda trkmenleri taryhy, etnografiasy,

eper edebiaty we ene dili baradaky azylan eserleri gberip baladylar. Mysal

in, trkmen dilinde ykan Gogy ygyndysy ( ) Sawy ady bilen

ahyr Setdar Sawgydan, Mmmetreza Bekdili dien awtory Eran trkmenleri (

atly ii, D. Jowad Heaty Trki iweleri we dilleri taryhy (

dien ii, Z. Ary we N. Kasariany albom grnndki 30 sahypalyk giri bilen

balanan Eran trkmenleri ( ), A.Sarlyny Trkmenistany

taryhy ( ) dien ie we Magtymguly Pyragyny pars dilinde terjime

bolan eserleri aly tzee ilenen ilere du geldik. Elbet-de, olary kp

17

blegini ulansak-da, soky ykanlaryny wagty gysgalygy zerarly pedalanmaga

mmkinilik tapyp bilmedik.

Ilis dilindki pars dilinde terjime bolan hem terjime bolmadyk emelerden

eterlikli mikdarda pedalandyk. A. Wamberini pars dilinde ykan Aldawy

derwii Orta Azia hanlyklaryndaky syahaty (

nji yllarda Ayradada ruslar bile bolan ilisleri wekili Ledi-1851-1936 ,(

eli atlama () atly syahatnamasy, S. Saksy Eran taryhy, A. H.

Mahdewini Erany daary urtlar bilen gatnaygy ( ) atly

ii, K.Dogobiony Trkmenler bilen swe ( ) nowella-roman

grndki eseri, ene oa meze edebiatlar we taryhy emelerden

pedalanyldy.

18

I BAP. XIX-XX ASYRY BALARYNDAKY TRKMEN

EDEBIATYNY TARYHY

XIX asyrda hli Trkmenleri sungaty hdaky we edebiatyndaky s derejeleri

deeerrk mberde dien aly bize gelip etipdir. Gadym dwrden gelip eten

azgylar esasan, ol asyrda dredilip, okyjylar kpligine aradylypdyr.

Mekdep-medreselerde dini kitaplardan dagary kbir grnkli Gndogar ahyr we

edebiaty alymlaryny aglabasy taryhy, filosofiany belli bir derejede

zlediripdirler. Edebi drejiligi taryhy, teoriasy, tankydy bouna Gndogary

ba material bazasy olara gymmatly gollanma bolupdyr. ol baza olary

drejiligini idea-eperilik tadan sine itergi beripdir. Gadymyeti Fales,

Anaksimon, Geraklit, Demokrit, Platon, Aristotel, Epikur, Ptoleme, Ewklit,

Gippokrat, Gelen aly wekilleri pikirleri arap we pars dillerini sti bilen Orta

Aziany Mary,rgen, Nusa, Buhara, Samarkant aly medeni merkezlerine

ornapdyr. Ol merkezler bolsa Muhammet al-Horezmi (IX), Zakaria Razi (864-

925), Farabi (870-950), Biruni (973-1048), Abu-Ali Ibn Sina (970-1037), Omar

Haam (1040), Nizam-Il-molk (1017-1092), Naser Hosrou (1003-1073), Mahmut

Kagary (XI asyr), Nesewi (XII asyr), Abu Sagid (968-1049), Always (XII asyr),

Emir Moezzi (XII asyr), Enweri (XII asyr), Reidetdin Watwat (XII asyr), Edip

Sabyr (XII asyr), Zamahary (XII asyr), Attar (1119-1230), Abdulla Ensary (1006-

1008), Fahraddin Gurgany, Hoja Ahmet asawy, Aly Durbek Atay, Lutfy,

Ganai, Alyir Noway, Merep, Babyr, Bidili, Hafyz, Sagdy, Emir Hysrow

Dehlewi, Jelaleddin Rumy, Nyzamy, Hagany (Hakany), Abdy irazy, Amadetdin

Nesimi, Burhantdin Siwary, Garajaoglan, unus Emre, Wagyf, Dwletmmmet

Azady, Andalyp, Magtymguly, Magruppy, Gayby, eday, abende we .m.,

aly ahsyetleri ileri wrenilip, olary pikirlerinden degerli

pedalanypdyrlar.

ne welin XVIII-XIX asyrlarda kbir etraplarda Hywa we Buhara

emirliklerini peaksoon kazy-kelanlary we din hadymlary tarapyndan

19

medreselerdki we ylmy merkezlerdki halky syasy we jemgyetilik a-

dnjelerini smegine ardam boljak kitaplar gadagan edilip, onu deregine die

Kurhan we beleki dini eserlerden sapak geirilipdir.

ele agdada ylymy-bilimi, ruhy medenieti sne urtdaky syasy

wrliikler hem z tsirini etiripdir.

20

I. Etrek-Grgen trkmenleri babatda Eran, Hywa we Russia

dwletlerini ekspansiasyny glenmegi.

XVIII-asyry 20-nji yllarynda Sefewileri dinastiasy dargap ugraar. Eran

birne hanlyklara blnip, tagt we t ugrundaky greler itileip balaar. ol

aknyyklarda Nedirguly Serdar stn ykar we 1737- nji ylda tagta ee bolar.

Ol kp wagt gemnk, bir uly imperia guraar. Nedir any alyp baran agressiw

syasatlary, talaylykly ozulary halk arasynda nrazyylyk we uly gahar-gazap

dredr. Trkmenleri ilkinji uly gozgalay Eran patyalygyny zulumyna gary

1743-nji ylda bolup ger. Mua trkmen tapa-tirelerini kp blegi gatnaar.

Trkmenleri Eran asy Nedire gary gre alyp baran uly toparyna Kemir Kr

mehur omut serkerdeleri Muhammedaly uak, Begenaly serdar dagy

olbaylyk edipdir.

XIX asyry ikinji arymynda we XX asyry balarynda trkmen edebiaty

umuman jemgyetiligi syasy-medeni ertlerine gr, btinle ol dwr

durmuyny drli pudaklaryna degili tsir bilen halk arasynda rgnleipdir.

Bu dwrde jemgyeti urug-tapa grni, arwaylyk aay, milli-syy,

milli-syasy tadan birigmek we oturymlamak prosesi em emele gelipdir. ele

agda eper-edebi eserlere hem tsirini etiripdir. Edebi drejilik ii adamy ruhy

imitini emesine wrlip balaar. Edebiatda realistik tendensiEdebiatda

realistik tendensiany i bir gr ze ykan alamatlary hkmnde harby-

watanylyk mazmundaky eserler drp ugrapdyr. Grgen Detini mest topraklary

we Etrek etraplaryny sji suwly boz medanlary, Kaspi dezini bereketli yly

emallary we ene-de Gllidagy glli boagly ter emenli alaklary XIX-XX

asyr ahyrlary dredijik ylhamyny ganatlandyryp, olary z urduna kesek

garasyz bolmagy ndpdir. Magtymgulyny Grgeni atly gogusy bizi bu

pikirimizi tutulygyna tassyklaar:

nde belet dag, serinde duman,

Deizden ser eli Grgeni.

Bulut onap dolsa alara baran,

21

Akar boz bulanyp sili Grgeni.

igitler tirme-al guar bilinde,

orga mnp, tarla alar eline,

Ak gwsn bir jeren deiz eline,

Mlen marally li Grgeni.

Magtymguly, ilden-ile aralar,

Hijran tygy bilen bagryn paralar,

Golun sallap maral gabak periler.

Iner olumyndan dli Grgeni.

ular aly mysallary Magtymgulyny drejiliginden islendigie getirmek

mmkin.

Zelilini Grgene gideli, Salam Seidi, Guan erleri atly kp sanly

gogulary ol dwr Eran trkmenlerini umumy aay we medeni derejelerini

grkezr.

u erde ele bir aragatnayk hakda adylsa rn erlikli bolar. Sednazar-

Sedini Hywa-Buhara emirleri bilen ylalaman Grgen-Etrek etraplaryna pena

islp gadyy, bu erde oa Zelilini hossar ykyy edebi emelerden mlimdir.15

Dimek, garaky Trkmenistany halkyny debaryjylary Grgen-Etrek

trkmenlerini arasyny zne howpsuz hasaplapdyrlar. Mua Zelilini Nyan

Sedi atly gogusyna gw ger:

Hat ollamak, unutmazlyk atlayp,

Aralyk bir dag-dwndir gatlayp,

Grgeni to-to artlayp,

ene srsek bile dwran, Sedi.

Ata-baba geen jalary grse,

15 .Durdyew K., XIX-XX asyr./ grk. i/, 7,8,9 sah.

22

Grgenden nan isem, Etrekde rsem,

Degmeseler, at stnden bir barsam,

Hi bolmasa etsem seran, Sedi.

Gezer bu Zelili rtenip, biip,

Bardy nie arylanlar gowuyp,

ten bahar Kesearkada satayp,

Hany etdik hdi-peman, Sedi.

okarky bentlerden alanylyyna gr, ahyry z np-sen urduna bolan

sgsi dise ksiz.

Zelili Watanym seni dien gogusynda zni Eran trkmenlerini arasynda

np-sendigini we ol urda bolan mhrini grkezip ele bean edr:

rek telwas eder, gterler serim,

Kl arzuw elr, watanym seni,

Etrek-Grgen, urdum, gezen erlerim,

Kl arzuw elr, watanym seni!

Tanytmaz, barabar garyby, bay,

Hi kii kiiden bolmaz tamay,

Ekse gyzyl biter, kemdir jepay,

Kl arzuw elr, watanym seni!

Etdiler usupny Msre soltan,

Didi: Bolsam egdir bir guly Kengan,

urdundan turmasyn hi bir musulman,

Kl arzuw elr, watanym seni *

23

okarky mysal getirilen gogy bentleri ilerki we garaky Trkmenistanda aan

trkmernleri bir watanda aap, bir howadan dem alandyklaryny grkezr.

Zelilini Degmeseler, at stnden bir barsam dien setirlerinden mlim

boluna gr, Sedidir Zelili ol dwrdki daky gleri zulumyna gary ata

ykyp, gre alyp barypdyrlar. ol sweleri birinde-de ara dpdirler. Bu hili

agda has soraky dwrlere enli dowam etdi. Onu gzbay bolsa baryp

ayrky asyrlardan gadar. Mysal in, 1723-nji ylda Potr I Bakuwy alar. ol

yllardaky Rus-Eran ertnamasyna layklykda, Grgen etraplary hem Ruslary

gol astyna ger.16

1816-njy ylda Hywa hany Muhammet Rahym Etrek-Grgen sebitlerine ri

edr. 1826-1828-nji yllarda Russia we Eran dwletleri biri-birini garysyna

uru alyp bararlar. Trkmen kethudasy Kyat han Russiany tarapynda durup,

Eran patyalygyna gary hereket edr. ene-de 1833-nji ylda Eran feodallary

Saragty basyp alarlar.

1836-njy ylda Eran patyalygy Etrek-Grgen Trkmenlerini garasyzlyk

hereketini ni almak in, Orset patyalygyndan deiz sti bilen kmek

bermeklerini soraar. Eran hkmeti ruslary Kaspi dezini Gnorta-Gndogar

kenarlarynda deiz bazasyny gurnamaklygyna zleri in hemielik bhbitli bolar

diip dnrdi. Ruslar 1841-nji ylda Ayradany z gol astyna geirrler.

Eran patyalygy Ruslary basypalyjylyk nieti bilen Ayradany alandyklaryna

gz etirrler. Emma ruslara gary hi hili hereket edip bilmn galarlar.17

Elbetde, Eran patyalygyna ele garaylmadyk basypalyjylygy gerek dl

boly aly, Eran dwletini htdesinden gelip, parahat aap oturan trkmenlere

has beter gerek dldi, onu in trkmenler ruslary bu hereketini garysyna

swee giridiler.

* Bu barada Sedi Hoja bilenSeitnazar Sedini alymazlyk uin bir belligi nygtap geeli. Seitnazar

Sedini Etrek-Grgen etraplaryna srgn boly we Sedi Hoja bile bir asyrda aany uin bu iki ahyry

gogylaryny alyarlar. Bu meselni N.A.Meredow ylmy tadan zr hem-de ser edi Taryhy- edebi

ykballar, Geldiew G., Agabat- 1990 ., 16. Oraz agmyr, Magtymgulynama , Agabat- 1992 .,50 sah., 256 sah.

17. Begdili Mhmmdreza, Torkmnhae Iran, entearat-e Pasargad, sal-e 1369 ., motabeg bas al-e 1990 m.

/ . . " " " " .

24

Syahaty alym Ledi eli z atlama ( ) atly eserinde azyy aly:

1851-nji ylda trkmenler ruslary dpleri esasyndaky taarlanan bir mynasyp

pursatdan pedalanyp, nden pylanladyrylan dillemeleri bilen olary stne

ozarlar. Ol ele tertipde geipdir: agny, ruslar 40 gnlk agyz beklemeden

soraky uzakly lent18 gnnden so, agam baramylyk guraarlar. ol gije

ruslar arak-erap iip, serho boluyp otyrkalar, trkmenler z gayklary bilen

adany kenaryna baryp drler we olary stne hjm edrler. Ruslar bolsa

gaflatda galarlar. Kbirini ldrrler, kpsi aralanar. 15 sany aal-erkeklerini

bolsa zleri bilen esir edip oba getirrler.19

Az sanly arym aragly trkmenler tarapyndan bele uly ileri erine

etirilmegi ruslary rn masgara agdaa salar.

ol wagt ruslar bu wakany amala ayrylmagyny Eran dwletini yardam

etmegi bilen bolan mesele hkmnde kabul edrler.

ol waka barada Saks ele dir: Bu waka bouna Orsedi wekili,

patyany doganyny Mazenderany hkimliginden boadylmagyny talap edr.

Emir Nizam (Emir kbir) ilki bu islegi adalatsyz hasaplap, oa gary durar.

Emma Orsedi bu mesele bouna rn berk durmaklygy, Erany bu talaby

erine etirmge mejbur etdi.20

Abdureza Huang Mahdawy bu waka barada ele bean edr: 1851-nji ylda

trkmenler Ayrada hjm edip, ruslary harby merkezini bir blegini dargadyp,

esgerlerden kbirini ldrip, bir toparyny hem esir alarlar. Orset dwleti bu

ozuy patyany we dogany Mazenderany hkimi Mhmmet Tagy Mirzany

trkmenleri azdyrmagy bilen bolan waka hkmnde kabul edr we Erany

meselede jogapkr hasaplaar. ol sebpden onu wezipeden boadylmagyny talap

edr. Erany ba weziri Emir Kebir: Ruslary glerini Ayrada gelip

18 . Hristianlary 40 gnlk agyz beklemelerini i soky gnni Lent diip atlandyrypdyrlar. 19. Ledi el, Haterat, trjome-e Hosen-e butorabian, entearat-e Nr-e now ,Tehran- sal-e 1362

., motabeg ba sal-e 1983 m., sfhat-e 177-178.

. /. "" " " .

- .

20. Ser Persi Saks, Taryh-e Iran, trjome-e Fhr-e Dayi, ( jeld-e dovvom), nr-e Donae ketab,

Tehran- 1363 ., motabeg bas al-e 1984 m., sf. 398.

/ . - ( " " )" . "

. . .

25

etmegi, Eran dwletini islegi bouna amala ayrylmady. Bu waka sebpli, hi

hili jogapkriligi boun almaarys diip jogap berr. Emma ruslar bu jogap

bilen kanagatlanmaar. ol sebpli, bu iki dwleti aragatnyygy gowap ugrap,

hatda kesilmek derejesine baryp etipdir.

Emma Emir Kebir Osmanlylary garysyna ruslary hemaat bermegine dise

mt bolup, olary arzyny kabul edr. ne Ayradany meselesi zlmn

galar. Ruslar Eran dwletini garylyklaryna garamazdan, ol adada galarlar.

I sounda Orset patyalygy ykylyp, 1921-nji yly 26-njy fewralyndaky

ertnamany esasynda, bu adany Erana bermeklik ykrar edilr.21

Trkmenleri Rus-Eran aragatnayklarynda Ayradany roly barada

Trkmenistany Ylymlar Akademiasyny akademigi professor M. Annanepesow

z ilerinde doly we dogry taryhy maglumatlar berr:

1837-nji ylda Orset tarapyndan Eran dwletini serhedi ykrar edilr. Bu

serhet Garasuw we Etrek deralaryny aralygynda aaan trkmenlere gary

Erany a hkmetini ruslar bilen bilelikde jeza resini alyp barmaklygy

guraly bolupdyr.

Bu jeza resini esasy maksady trkmenleri hamana parslara gary

talaylyklaryny ni almak indir. Rus dwleti trkmenler bilen ele harby

gatnayk etmge mayldldirler, sebbi trkmenler rus dwletinden Eran

hkmetine gary grede pena islpdir. onu in rus dwletini Erana harby

kmek bermegi Rus-Trkmen gatnayklaryny garylyklayn itilemegine getirip

biljekdi.22

Erandaky ilis wekilleri Astrabat Mazenderan welaatyny gubernatorlaryny

kmegi bilen trkmenleri arasynda my aradyp balapdyrlar. ol mylara gr,

Eran hkmeti tiz ara Astrabat alagyndan ruslary ykarjaklaryna hem-de

Ayrada stansiasynda odun we azyk gberjekdiklerine sz beripdirler. onu

21. Mehdvi Hung ., Taryh-e rvbet-e harejie Iran, entearat mir kbir, sal-e 1364 ., motabeg bas

al-e 1985 m., sfhat-e 366- 367.

. -/ . . " " " . " . 22. A ., XVIII-XIX ., ., , .:

1981 ., . 229 230 .

26

bilen birlikde, trkmenleri orslara z tutmazlygy in trkmen serdarlaryny

orslara gary araglandyrmaga alyypdyrlar.23

A.Wamberi Etrek-Grgen trkmenleri arasynda derwi hkmnde obalara

alanypdyrlar. Ol trkmenleri arasynda syasat bilen baglanykly gep-grrleri

toplapdyr. A.Wamberi trkmenleri Ayradadaky orslary garysyna jkdirmek

islpdir 24

XIX asyrda Ayradada deiz stansiasy uly syasy-ykdysady se ee

bolupdyr. Trkmenler her gn dien aly orslar bilen akyndan swda

aragatnayklaryny gurnapdyrlar. Olar Orsedi trkmenlere hemaat etjekdiklerine

gz etirip ugrapdyrlar. Netijede aldawa salynyp ren trkmen balykylary

aldawlykdan halas edilipdir. Deiz garakylaryny tarapyndan bolan

talaylyklary i alnypdyr. Ors tjirleri swdada monopolialygy gazanmak

islpdirler.25

Olar demir nmlerini getirip swda edipdirler, sebbi trkmenler demir

nmlerine kp isleg bildiripdirler

Gnbatar-gnorta, agny Etrek-Grgen trkmenleri ine, ele wakalary

jmminde np-spdirler. Bu trkmenler okardakylar alyaman-agy

wakalary balaryndan geirmekleri bilen, bu taryhy hadysalary tsirini z edebi

we medeni miraslaryna sidiripdirler.

Ruhy medenieti gnezligi bolup duran ele syasy wakalar ol dwrde

Trkmenistany terretoriasynda beleki erlerde-de az bolmandyr.

oltende gozgola turzan tapalary stne Rahymguly han 1844-nji ylda

Eranda goun ekip gelr.1853-1854-nji yllardan sn hany (Husein)

olbaylygynda Eran gouny Mara ssdrilip gerr. 1853-nji ylda Horasany

Gajarlardan bolan dikmesi Feredun Mrze Ahaltekeleri stne ri edr.

1855-nji ylda Erany harby olbaysy Feredun Mrzni batutanlygyndaky

goun Saragty, Maryny eelerler. Nurberdi Hany olbaylgyndaky teke we

23. ., / grk. i/, c. 490 491 . 24. ol erde , 242 c. 25. ol erde .

27

omut trkmenleri 1858-nji ylda Japarguly hany olbaylygynda Garrygala

ozan Eran gounyny kl-pekun edrler.

1860-njy ylda bolsa Hemze Mrzni olbaylygynda Saragty sti bilen

gelip, Mara dklen gounlaryny ol erdki trkmenler Gowut hany

olbaylygynda it masgarasy edip kowarlar.26-27

1856-1861-nji yllarda Eran patyasy Nasretdin a trkmenleri stne

gdeklik bilen uly harby herekete ba goupdyr. Bu harby ozuy balangyjy

Horasan welaatyny hkimini mekirligi bilen tayn edilr. Trkmen halkyny

segsen sany aksakgal olbaysy Maatda geiriljek maslahatada agyrylyp, olary

hemmesi hilegrlik bilen tutulyp zyndana talanarlar.28 ol wakadan so

Nasretdin a Mary trkmenlerini ri etmekligi perman berr.29

okardakylar aly wakalary hemmesi trkmen ahyrlaryny dredijiligine

tsir edip, k erde bleklein, k halatda bitewi hsietde z beanlaryny tapyp,

hzirki Eran trkmenlerini hem edebi gzbay bolup hyzmat edr.

Her nme-de bolsa, halky wekillleri bele eserler bilen tanyyp, olary halk

arasyna aramagyna uly rol onapdyrlar. Esem soky dwrlerde durmuy

ertleri dn bouna tgp, Eran trkmenleri hem stemi garysyna gre

alyp barmaga mejbur bolarlar. Olary wekilleri bolsa yzarlama sezewar edilr.

1945-nji yldan belk trkmen medenietini sdrjek debaryjylaryny bir

topary tutulyp, atylyp, kbirleri Erany klerinden ykyp, tze guralan

Trkmenistan dwletine gayp atmaga mejbur bolarlar.30

Umuman, taryhdan mlim boly aly, hemie-de halky erk-ygtyarlygy,

azatlygy ugrunda greijiler daky dumanlar tarapyndan zabra urulyp,

pytyradylypdyr. Mysal in, Magtymguly Pyragyny adyy aly:

Gafyllykda duman aldy daymyz

26. ol wakany esasynda Fransialy syahaty Kont Do Gobino nowella formasynda roman hekaasynyn

azar. Bu eser pars dilinde Jng ba torkmnha dilen at bilen Trkmenistan YA ny

Merkezi kitaphanasynda saklanar. 27. Durdyew K., XIX XX asyr. / grk. i / , 7 8 sah. 28. Ser Persi Saks, Taryh-e Iran, / grk. i/, sf. 515.( parsa). 29. Kont Do Gobino , Jng ba torkmnha, nr-e Arman, Tehran 1364 ., sf. 62 .

. . . " " "" . 30. ol sanda grnkli alymlar: A. Ahundow Grgenli, Sapar Ahally (Ensary), Gklei, S. Hatyby, Osman

Ahun, G. Bhelke, B.M.Mudrresi, dagylary atlamak bolar.

28

Dagatdy her ana dei-duumyz,

B ylda bir kitap azan iimiz,

Gyzylbalar alyp dagan eledi.

Daary urtda aaan Eran trkmenlerini ahyry Han Parahat ak gogy

formasynda ele bir agdalary ele suratlandyrar:

ol gnler,

1362-nji yllar,

Gara zulum,

Ganat gerip abanan agy,

alany dinylar,

Kesdiler toprakdan azatlyk bagy.

Tutulan tutuldy,

Gaan gutuldy,

Halk olunda kesgit szln atyldy.

Jjeli towugy a kakan aly,

adylar oldalar mar ykan aly,

Bir owuz gijede abanan howp,

Tutdylar,

Dadylar,

Basdylar-kowup

ene-de Kadadyr? atly gogusynda bu owuz gnleri bean edip, ol ele

azar:

Yky maa saldy watan beski hijran eleip,

Gara tmlk ara saldy, jany weran eleip,

Dogan-aran, dost-garday, taru-maran eleip,

Ganym gabap, tora saldy,urdy regan eleip,

29

Mar ykan dek ady bu gn, aru dustan kadadyr?

Emma halky znde syasy guramaylygy khalatlarda btinle bolmazlygy,

kte gowak bolmagy edebiatda idea grelerini birne agdada gsi hem-

de haal-agal bolmagyna-da ertler dredipdir. ele agdalardaky edebiat

halky syasy a-dnjesine-de zni aryba tsirini etirmekden ejiz gelr.

Munu eledigini Eran trkmenlerini soky dwr syasy-jemgyetilik

durmuy-da a-aan gr edr.

Dimek, Halky syasy a-dnjesini u smeginde ol halky ruhy

medenietini roly rn okarydyr we galkynyyna-da a-aan z tsirini

etirndir.

30

2. Gnorta-gnbatar trkmenleri XIX-XX asyrlary sepgidindki

edebiaty:

Gnorta-gnbatar Trkmenistany XIX-XX asyrlary sepgidindki edebiaty

barada grr edenimizde, hkmany suratda Erany hzirki terretoriasyna degili

Trkmenshrany edebiaty barada sz amasak, bu dwr trkmen edebiatyny

onakly bir gz ne getirip bilmeris. Umuman, ol dwr edebiatyny

taryhyny gz ne tutanymyzda, gnorta-gnbatar Trkmenistany ruhy

miraslary soky 1920-40-njy yllara enli juda de mberde spdir. Sebbi her

bir ahyr mrni bir blegini gnorta Trkmenistanda, agny Kmdepe,

Hojanepes, Teli, Buwusga aly erlerde aan bolsa, ene bir blegini

serhedi ertleri ok dwrnde, garaky Gnbatar Trkmenistany kleri bolan

agadam, Balkan, eleken, Esenguly, Gyzyletrek, Gazanjyk, Gyzylarbat

Sebitlerinde aapdyr.

ol sanda Allaguly Saatly-Bendeguly (1813-1901), Allaguly ylga,

Allaberen, Aman ahyr Gyzylarbat we Garabogaz sebitlerinde aapdyr.

Amannyaz, Annameli, Mmmetgurban, Anna Molla ahyr, Ayrmmmet ahyr.

Ayk aly (1823-1889-98), Ahmet Ahundow-Grgenli (1909-1943), Babaniaz,

Baram ahyr (1871-1948), Bary Kary (1891-1938), Begnazar, Bendealy, Gurban

ahyr (1890-1917), Gulam ahyr (1831-1911), Dwletmmmet Balgyzyl (1852-

1912), Durdy ahyr (1814-1915), Mmmet ahyr, Meret ahyr (1868-1928), Weli

ahyr, Kek ahyr, Kasym (1881-1920), Nur Gki, Nury ahyr (1827-1903),

Orazmeli (XVIII asyry ikinji arymy) Garrygala sebitlerinde aapdyr. Bulardan

baga-da Sahyp Jemal ahyr (1843-1900), Teke ahyr (1874-1988), Pirmmmet

(1855-1900), Hojaly molla (1860-1917), arymmmet (1862-1918), agmyr

Sopy, Amanmmmet, agymmmet we belekiler hem iki asyry sepgidinde

klli Trkmenistana dahylly ahyrlar bolupdyr.

okarda atlanyp geilen ahyrlary kbirlerini dredijilik we durmu

agdalary barada durup geeli.

31

ALLAGULY SAATLY - Bendeguly (1813-1901) hzirki Trkmenbay (ki

Krasnowodsk-agadam) herini Gasyn guusyny alagynda dogulypdyr.

mrni kpsi Esenguly, Kmdepe etraplarynda aapdyr. Ol Esengulydaky

Hoja Magtym gonamylygynda jalanypdyr. Bu ahyr umumy serhet boundaky

aaan trkmenler aly, ol dwr jemgyetilik ertlerine gr, kmahal

garaky Trkmenistanda, kwagt ilerki Trkmenistanda aamaga mejbur

bolupdyr.

Bir gezek Erany alamany hanlaryny biri bolan herdli Kren dagyny

gneinde oturan arwa obalaryny stne hjm edip, dokuz alymy ldrip,

malyny srp alyp gitmeki bolar. onda Allaguly ahyr z obada igitlerini

yzyna tirkp, olary ne geip, Bardyr atly gogusyny adypdyr:

ony-erap dirler iki tarapdyr,

Deji, ylgau-u bihasap kpdr,

Garrawy, Bhelke, baga, erepdir,

Men hasap elesem knlerim bardyr.

Goguda Allaguly halky rkp rmegi endik eden Eran hanyna ilki bilen-

degmedige degmesizligi, parahat gezmegi maslahat beripdir. Eger-de talan

mallaryny goup gitmese, onda birne: Gere, garrawy, bhelke, baga, erep,

burkaz, gyzyl, tuma, garaja, kelte, garainjik, kr, gazy tireleri wekilleri bilen

onu stne hjme gejekligini dudurypdyr. onu in bu ahyr Erandaky

drli tireleri agzyny birikdirip, dumana gary swee taynlyk grpdir.

ahyry irlerim bardyr atly gogusyny ol dwr Eran Trkmenistanynda

aan tireler barada maglumat wrenmek in hem taryhy hmiete eedir.

ol gogudan belli bolan bentleri mysal getirmek bilen adanlarymyzy

tassyklamaga alyaly:

herdli, sen syasat eleme,

Meni oh-oh arslan irlerim bardyr,

32

Rstem-Zal sypatly girse medana,

Gapla dek arlaan rlerim bardyr.

Nhak gan dkmli owal-ilki-de,

Gel, swe elesem iki salkynda,

Ogurjaly, gere, magtym halkynda,

Demine ekiji pirlerim bardyr.

Trrgi srerin, tura, pa bilen,

Bihasapdyr elli-alymy, m bilen,

ok bolarsy tozan bilen a bilen,

Swede ykyjy zorlarym bardyr,

ony-erep dirler iki tarapdyr,

Deji, ylga-u bihasap kpdr,

Garrawy, bhelke, baga-erepdir,

Men hasap elesem knlerim bardyr.

Nzdurdy slesin, go, Hally gara,

Tuwak kr salandyr synaa ara,

Akmmmet, Atammmet, Atajan, Tre,

Dumana zulumke zorlarym bardyr.

Begmmmet, Welmmmet, Tmmmet baym,

Dumany grende hi etmez waym,

Penahynda hak saklasyn allaym,

Alla nazar salan nurlarym bardyr.

Hajy han grlese, kenar ilinde,

Harby-je aragy taar bilinde,

33

Ors-trkmen ygtyary elinde,

er istese, medan erlerim bardyr.31

ene-de bu gogyny dowamynda Weli han, Goly ba, Zikgi han, Mmi mirap

aly atlar bilen bir hatarda belli tireleri adyny agzap ger. Mysal in, ol

aakdaky bentlerde ele dir:

Arryk, sakgal dirler i owal bada,

Burkazy grersi mydam swede,

kgnde, gyzylda, hli tumada,

er istese medan erlerim bardyr,

araly, Nuraly, on iki onjuk,

Howasy belentdir kpgi sanjak,

Garaja dogan: kelte, garynjyk,

Kem, ktk, gazyly, krlerim bardyr.32

Mundan baga-da gogu setirlerinde Eran trkmenlerini arasynda gabat

geln gadymdan galan beleki tapa-tireleri atlaryna-da du gelse bolar. u

gne enli umumy trk dilli halklary we ol sanda Trkmenleri ata-babalary

hasaplanan kowumlary bir toparyny atlaryny 300 yldan artyk taryhyny

barlygy inkr edip bolmajak agdada anyklanypdyr. Bele kowumlardan trkmen

halkyny u gnki etnografik dzminde bar bolan oguz tapa atlaryndan baga-da

u aakdakylary agzamak bolar:

Saklar, (Skifler), parlar, partlar, parfianlar, hunlar, eftalitler, abdallar, dahlar,

(dalar) 33

Bu kowumlary bizi halkymyzy u gnki etnografik dzminde barlygyny we

bir topar tire-tapalary gs-gni olary galyndylardygyny S. Ataniazow rus 31. Oraztaganow A., Arzuw, ygyndy, Agabat 1991 ., 16 sah. 32. Bu gogy ahyry agtygy Hajarbibi Nepesowany dilinden azylyp alyndy. ( Annanepesow M., Bendilikde

azylan ygyrlar , A. : 1977 . ).

33. Tze ol , omare-e 2, mah-e bhmn, So,ed ( wetsaria), - 1992 / m., sf. 14 .

. / . : " . "

34

dilinde azan Trkmen halkyny etnografik szlgi atly kitabynda Radlow,

Wamberi, A. jykgyew, . Atagarryew we Bartold aly alymlary ilerine

salgylanyp subut edr.34

ene-de Amerikanly alym Wilam Jorj Aron 1975-nji yldaky rite Eran

trkmenlerini arasyna gelip-gidip goran z doktorlyk iinde omut tapasyny

tire blniklerini aakdaky tablisiada ele grkezr:

Grgen omutlari iki blege blnip, biri ony we beleki biri erep

atlandyrylar. onylar: ak ataba, daz, badrak, kek, emir, ganokamz we igdir

aly tirelerden ybaratdyr. erep blnigi bolsa japarba, ylga, deji, baga,

bhelke, gojuk, salak, garrawy aly bleklere blnr.

34. Atanyazow S., Trkmen halkyny etnografik szlgi, Agabat 1988 ., Bu barada Trkmenistany

entsiklopediasyny 8-nji tom hem-de Sowet Trkmenistany taryhyny birinji tomynda we Hazar

Gullaewi Kneden galan nusgalar, atly eserlerinde-de kp maglumatlar bar.

35

Aakdaky yzuwda grkezilen tapa-tireleri sanawy berilr:

OMUT

GUTLY TEMIR (Grgen omutlary) UTLY TEMIR (Hywa omutlary)

ony erep Gojuk

ylga Japarba Baga

Hydyrguly Ylasguly Mmmetguly

Ganokmaz

Ejat Ahmet

Igdir Kek

Ak- Ataba Daz Badrak

***

Allaguly ahyr hem okardaky atlanan irlerim bardyr gogusynda Wilam

Arony atlan tapa-tirelerini hem adyp ger.

36

Allaguly ahyry Kmdepede we Esengulyda balary gapysynda opanylyk

bilen megullanyp gezendigini Bal indi, Akar-silleri seni atly gogulary

subut edr.

Bu gogular bilen tany bolanyda, maldarlary dowarlary gy alary Etrekde,

az alary bolsa Grgeni mes toprakly alaglarynda bakandygyny alasa bolar.

elelikde ilerki we garaky Trkmenistany maldarlar in hem biserhet

bolandygyna gz etirrsi:

Allguly Saatla Wilam Aronzy ikinji yzuwyndaky atlary-da goga

erlpdir:

GRGEN OMUTLARY

ony erep

Japarba ylga Deji Deji we Garrawy Baga we Bheke Gojuk we Salak

Ak-Ataba Daz Badrak Kek we Emir Ganokmaz we Igdir

37

Goun ykar alar ol eder srenek,

Gaypata birle ol Gabylburnak,

Egni arh-gowaly gul bilen gyrnak,

Kl arzuw elr jalar, gal indi.

Galy, Guba, Ti garada,

Janly sekdirlezler iki arada,

illi egremede, gazma derede,

Gatnadygym kenar bolar, gal indi.35

ahyr np-sen erlerini er asty we er sti gaznalara-da badygyny wasp

edipdir:

Wagt geler, day gyzyla dner,

Hasap etse, gnde kp hasyl ner,

Hawan-ynsan bary emden ganar,

Gwhere barabar erleri seni. 36

Allaguly-Saatly bulardan baga-da drli temalarda azylan gogulary

awtorydyr. Onu Sabyr ele bala geler enalla, Garyplyk aman baladyr aly

ygyrlary ahlak-didaktiki temada dzlipdir. ahyry dredijiliginde ahsy,

magala durmuyna degili gogular.hem azlyk etmer. Mysal in, Balamy

emini rwen elegil dien ygry alykda mama keseline duar bolup

grelerinden mahrum bolan ogly Geldinyazy ykbaly bilen baglanyklydyr:

Bendeguly, kp ekerdim ahy-zar,

Elli birde saa boldum intizar,

Isa, Musa sizler bolu medetkr,

35. Milli golazmalar instituty, / geljekde MGI dilip grkeziljekdir /. Bukja 1954, 28 c. 36. MGI, Bukja 1954, 30 c.

38

Balamy emini rwen elegil.37

Umuman Allaguly ahyry eserleri ol dwr taryhyny, halky ruhy

durmuyny, geografik atlaryny, ahyry magala durmuyny wrenmekde rn

hmietli bolup durar.

er-urt atlary XIX asyrda aap geen, zni Kresuwy atly eke-tk

gogusy bilen tanalan Allaberen ahyry dredijiliginde hem mynasyp orun

tapar.

Esenguly pasologuny arak serhedinden 25-30 kilometrlik gnortada Kaspi

deizini iki kilometrlik gndogar kenarynda gadymdan galan herlerinden biri

hem hzirki Kmdepedir. Onu gndogar tarapynda Kresuw diilip

atlandyrylan gonamylyk erlen uly depe bar. Kbir maglumatlarda bu depe

Soltan Muhammet Horezm anyny ingiz hany gounyndan gayp baran eri

diip atlanylar. Allaberen ahyr Kresuw atly gogusynda bu eri atlap

ger:

Ertir bilen ola ykdym,

Geen olagyny bakdym,

agmyr Hywala d dakdym,

Beter dadyr Kresuwy.

Tzeabady eri gaty,

Mollalardan geler haty,

oy kr bedew aty,

rn dadyr Kresuwy.

Ekin ekdim Geleordan,

Aagymy drin zordan,

Ulag diledim oy krden,

Beter dadyr Kresuwy.38

37. Oraztaganow A., Arzuw, / grk. i/, 22 c.

39

Bu goguda gabat geln er-urt atlaryny kpsi hzirki gnorta

Trkmenistanda belli erlerdir. Mysal in, Tzeabat dilen er Kaspi dezini

gndogar kenaryndaky Kmdepe heri bilen Esengulyny aralygynda ozal

aalyp glen obajyklary birini adydyr. ele hem oy kr dilen ahsyet

Kmdepede belli adam bolupdyr. tne-de Geleor dilen er Etrek bilen

Grgeni aralygyndaky Nebitlije etraplaryny or ekin medanlaryny erlen

ornuny aladar.

XIX asyry ahyrynda we XX asyry baynda gnbatar we gnorta

Trkmenistanda aap geen ahyrlary biri hem Amanniaz bolup, onu

Ogulbibi, Ogultuwak, Galandar, Ayrbike, Araby aly gogularynda

gabat geln atlar gnorta Trkmenistandaky medeni miraslary doly gz ne

getirmge ardam edr.

ahyry Ogulbibi atly gogusyndaky!

ziz Garaja, riiz wlat39

dien setir, tarypy etiriln Ogulbibini tiresini Garaja, rsini hem wlat

bolandygyny gr edr. Bu iki tirni tapa-tirelerini wekilleri hzirki dwrde

kplen Kmdepe, Hojanepes, Bendertrkmen sebitlerinde aaarlar.

Annameli ahyr bilen Mmmetgurban ahyry atlary henize enli Eran

trkmenlerini ayulylaryny arasynda atlanar.

Onu dredijiliginden mlim boly aly, bu ahyr, umuman, ekeranylyk we

dahanylyk bilen megullanypdyr. Ol kplen Grgen derasyny bolaryndaky

ekeranylyk in amatly erleri bolan Omaly, Sallah,Kmdepe, Hijanepes we

Gwmili obalarynda aapdyr.

Gnorta-gnbatar Trkmenistanda (Eranda) ayulylary arasynda, grrden

grr geende Halwaly aty aly, ntdi-a muny? dilen gep bar. Bu gepi

ayrsy Halwaly dien adamy Halwaly di dien aty bilen baglanyklydyr.

Halwaly dien at Etrek-Grgen etrapynda halka giden mlim bolan abraly

38. ol erde, 34 c. 39. ol erde, 41 c.

40

atlary biri bolupdyr. Ol at Grgende Mengi hele dien at bilen apyyp, z

janly baraga mynasyp bolupdyr.

Gnbatar Trkmenistanda aap geen ahyrlary biri Anna molla ahyr (1885-

1975) ol at barada rite gogy goupdyr. ol gogyny bir erinde:

Doglan eri Grgen, Balkanda bakylan,

Dokuz maa sagyp, st bilen akylan,

Jay dowzah sypatya at dakan,

Pakyp donu wre bier Halwaly

-- diip, ol aty hasy etraplara degilidigini mlim edr.

Gnorta-gnbatar Trkmenistany edebi mirasy barada grr gidende, Ahmet

Ahundow-Grgenlini adyny agzaman gemezlik bolmaz. Ahmet Ahundow-

Grgenli 1909-njy ylda Erany hzirki terretoriasynda erlen Mazenderan

welaatyny Kmdepe herinde okary bilimli din wekili bolan Pejep ahuny

magalasynda dogular. Pejep ahun okarda dredijiliginde gysgaa syn berlen

Allaguly ahyry ogludyr. Dmek, Ahmet Allaguly ahyry agtygy bolar. Ahmet

Ahundow- Grgenli 1943-nji ylda Germania bilen SSSR-i urunda wepat

bolar.

Ahmet 1926-njy ylda Erandaky phlewiler hkmetini zulumyna ydap

bilmn, hakykat gzlp, Sowet Trkmenistanan gayp atar. Ol kneden hem

tzeden sowatly bolupdyr. Leningratda instituty gutarypdyr.

Ahmet Ahundow-Grgenlini edebi mirasy barada azyjy Kasym Nurbadow

rite kondidatlyk dessertasiasyny azyp, onu mrne we dredijiligine degili

gymmatly maglumatlary toplady.40

ene-de ol azyjyny eserler ygyndysyny Grgen jlgeleri ady bilen aratyn

kitap edip neir etdirdi.41

40. Nurbatow K., Ahmet Ahundow Grgenlini edebi mirasy, kandidatlyk dissertatsiasyny awtoreferaty,

Agabat 1994 . 41. Ahundow Grgenli , Grgen jlgelerinde ( powestler, hekaalar, gogylar we ertekiler), Agabat

1992 ., 224 cah.

41

Ahmet Ahundow-Grgenlini dredijiliginde Gul ogly-Myrat we Grgen

jlgelerinde powestleri belli yz galdyrar. Bu iri gwrmli eserler trkmen

prozasyny kemala gelmeginde z belli bir roluny onamakdan dagary, XX

asyry 20-30-njy yllaryndaky Eran trkmenlerini, ylata-da Grgen

bolarynda aan omutlary durmuyny dogruyl suratlandyryp bilnligi bilen

uly hmiete eedir.

Grgen jlgelerinde powestini beleki bir ady Kmdepe durmuyndan.

Hakykatdan-da bu iri gwrmli powest 20-30-njy yllary Kmdepe

durmuyndan sz aar. Eserde Erany ol dwrdki reaksion syasaty garyp

dahanlary ezilini sti bilen dogruyl suratlandyrylar. Powestde

Gmrkhanada ilen hkmet wekilio Muhat dien otrisatel tipi obrazy arkaly

ol dwrde halka stem edn zlere Muhat aly azgyn adamy tipik obrazy

dredilipdir. Parahorlyk, zynahorlyk, tirekkelik, humarbazlyk aly aramaz

sypatlar Muhady obrazynda doly adylygy bilen jemlenr. Bu ol dwr Eran

durmuyny real beanydyr. Bu agda eseri hmietini kesgitler.

azyjyny Gul ogly-Myrat powestinde-de ol dwr Eran trkmenlerini

durmuy grkezilr. Eseri adyndan belli boly aly, eser esasan gul, ig aly

sosial mesele baglanypdyr. Gul ogly Myrat ig gyzy Dndini halaar. Emma gul

bolany in oa dndini bermerler. Eseri hli mazmuny u durmu hakykaty

bilen utgaykly bean edilr. Myrat Dndini alyp gaar. Emma ony tutarlar we

zyndana talaarlar. Dndi ata-enesini gurbany bolar. Myrat hem zyndanda

eneme horluklary badan geirmeli bolar. Zyndanda ol Hydyr dien bir bign

dahan bilen tanyar. Hydyr Myrada z maksadyna etjek bolsa Sowet

Trkmenistana gamagy maslahat berr. Myrat Hydyry kmegi bilen zyndandan

gaar we onu maslahaty bilen Etregi ak oluna dr.42

Eserde Etregi ak oly diilip grkezilmegi simwoliki mana eedir. Etrek-

garaky Trkmenistana degili bolup. Onu ak oluna dmek, Eranda aaan

trkmenler in ak gne ykmaklygy aladar. Hakykatdan hem ol dwr Sowet

Trkmenistany Eran trkmenleri in uly hmiete eedir.

42. ol erde, 67 c.

42

Eran durmuy hakynda ol erde aaan trkmenler barada dogruyl maglumat

bern ahyrlary biri-de Baram ahyrdyr (1871-1948). Ol Balkan dagyny

golayndaky Gargyjyk eme dien erde eneden bolupdyr. mrni ilki

yllarynda Grgen bolaryndaky obalarda aapdyr. Iki Trkmenistany arasyna

serhet ekilenden so, ol garada galar we mrni souna enli Nebitdagy

golayndaky Jebel dien erde aaar. Onu dredijiligi gnorta-gnbatar

Trkmenistany iki tarapyna-da de derejede degilidir. Onu gogularynda watan

tebigaty, arwa ilaty gn-gzerany dogruyl suratlandyrylypdyr. Omut oluny

grnkli bagyysy Nurberdi Gulowy bu ahyry szlerine adan aglap iner

brgtleri dien adymy Agabat radoosyny sti bilen gnorta Trkmenistanda

dilenende hemie dilejini tolgundyrar. Watan dugusy her bir dilej tsir

edr.

Trkmen halkyny gmek-gonmak prosesi barada Baram ahyry

olanmalary hem rn gyzyklydyr. ahyr Erany (Grgeni) atly eserinde

hzirki dowam edn jemgyetilik ertleri dbni ol dwrde rn iti

yzarlapdyr. ahyry:

Ahunlary dawa diip gezerler,

Para berse erigaty pozarlar.

aly setirleri hi hili dsndirie mt dl. Onda dwr hakyky zni

grris.

XIX asyry ikinji arymyndaky Eran trkmenlerini taryhynda yz galdyran

ahyrlary biri hem Etrek-Grgen sebitlerinde aan Ayk alydyr. Ol z

dwrni dogruyl suratlandyran ahyr bolupdyr. Ol Ayk aly we Bibi

dessany awtory hem gahrymanydyr. Dessanda hemie boly aly, Eran

patyalygyny zulmy we stmi astynda iki aygy ary di bean edilr.

Dessandaky wakalary, esasan, Erany hzirki terretoriasyndaky Omaly dien

oba bilen baglanykly edip atmak Erandaky hzirki rowaaty bagylary

repertuaryna degilidir.

43

Gargy, Omaly dien obalarda aap ten mehur bagy Gazak Pa dessany ady

agzalan erler bilen baglanydyryp to-melelerde erine etirrdi. Bu bagly

omut-Gkle bagyylyk oluny grnkli halypalaryny biridi. 1970-nji ylda

aradan ykdy. Onu ses azgylary halky arasynda we Grgen radoo

stansiasynda saklanylar.

Gazak Pay repertuary bouna, Ayk aly Hywada bakyp-besln aty bilen

z sglisi Bib etimek in Esengulyny edior, Kelkwser dilen erlerine

gelip, alok obasyny Jennet alagynda ah ekip, ol erde Bibini atlap,

Yerleri dien gogusyny adar:

Ayk biler ayklary kadasyn,

Ayk dldir biri-birinden adasyn,

aly bilen Bibini eden wadasyn,

Pelek stem elp bozan erleri.

Ayk aly ol erden Grgen etraplaryna ola dr. Garagyr, Dligyr dilen

medanlarynda geip bararka, bir goun opana duyp, Bibini atly gogusyny

adar. Bu gogy adym grnde Eran trkmenlerini uly-kiisini dilinde

hemie alanar. ol gogudan belli boly aly, ahyry mollaylyk sowadyny

bardygyny dumak bolar:

Ayk aly, ara dessan dzer men,

Bir molla ksip men, waspy azar men

Dimek, her bir gogy belli bir agdalar bilen baglanyykly bolsa-da, onda

ahyr terjimehaly bilen baglanykly setirler hem gabat gelr. ele agda

okarda grp geiimiz aly Ayk alyny dredijiligine-de degilidir.

Dessany dowamynda aly ahyry Bibini yzarlap, Grgen boundaky

Omaly obasyna barmaklygyna syrygar. Ol erde ahyra Bibini bir baa

44

durmua ykarylandygyny adyarlar. u pelekden dat edip, ahyr Aglatdy Bibi

atly elegiasyny43 dzr.

Dessany ele gynanly pursatlary ahyry dwr sosial-jemgyetilik

kebini dogruyl grkezip bilmegi bilen baglanyklydyr.

Bu eser Trkmenistany halk bagysy Nurberdi Gulowy repertuaryny hem

bezer. onu esasynda azyjy Kasym Nurbadow Ayk aly dessanyny

ilkinji gezek azyp alyp, ne szbay dp, neir etdirdi.44

Bellemeli tgarapy, bu neirde wakalar Etrek-Grgen twereklerinde gese-de,

ondaky er-urt atlary garaky Trkmenistana degilidir. Munu hem sebbi, bizi

bizi pikirimize, adyjyny aaan terretoriasy bilen baglanyklydyr. agny her

bir adyjy wakalary z gzni gren erleri bilen baglanydyryp atsa, onda

eseri ynandyryjylygy hem gli bolar.

ol dwrde Eran hanlyklaryny talaylykly hereketleri zerarly halky ne

dp, olara ba bolup biljek adamlar agyr kynylyklara sezewar edilipdir. Mua

Beknazar atly ahyrdan galan AMANMY? dien gogy hem aatlyk edr:

Gyzylbalar ourgamy burdular,

El-aagyma agyr gandal urdular,

igrimi yl tende ganymy sordular,

Begnazar dir sji diller amanmy?

Eserde mlim boly aly, bu ahyr igrimi yl gyzylbalary zyndanynda

atypdyr. Begnazary okarky gogusy dwr syasy-sosial zni dogruyl

grkezip bilnligi jhtden uly hmiete eedir.

1890-1917-nji yllarda Etrek bolarynda aap geen, Nazar ogly Gurban

ahyry gogulary gnbatar-gnorta Trkmenistanda mehurdyr. Onu

gogularyny kbir bagylar 1965-1978-nji yllarda Grgen radiosynda adym

edip erine etirjek bolanlarynda, hkmet olara rugsat etmndi. ele-de bolsa

43 . , - ,

. 44. Nurbatow K., Ayk aly dessan, Kerwen, neriaty, A. : 1992 ., I 32 sah.

45

Gurban ahyry adyma wrlen gogulary to-tomaalarda ns berilip dilenr.

Onu mehur Bagtyhan, A Ene, Garaja, Keki han atly eserleri at

tutulyp, halk arasynda rn mehurdyr.

Yokarda atlanylyp geilen Begnazar ahyrymyzy ykbalyna ene bir ahyr-

Gulam ahyr Etrek etraplarynda aap geipdir. Ol alykda Dowly, Aky bay

gounlaryny bakyp rk, Erany Ramian obasyna eltilip, eli gandallanyp,

ukura talapdyr. Molla Jomart atly ba ony gije-gndiz iledip, itden egsik

edipdir. Netijede Gulam ahyr z hojaynyny toa giden pursatyndan

pedalanyp, ol ere Etrekden esir den atja ejni kmegi bilen gayp

gutulypdyr. Ol Eranda zyndanda oturan wagtynda Jalar seni atly gogusyny

dzr;

Eljik bary ujudyr, tetir bien haaly,

Bayr tnksiz dr, wrm-wrm taaly,

Bayr oty bag-jennet saa gogy goaly,

Arzuw eleir gwnm, owadan jalar seni.45

ahyry bu gogusy zni taryhy anyklygy bilen tapawutlanar.

Taryhdan mlim boly aly, XX asyry 20-30-njy yllarynda Eran

patyalygyny garaky toparlary hli-indi dzde eke mal bakyp ren

opanlary a-da odunygyp, pleme plp ren agalary stne ozup,

gapyllykda olary stni basyp, esir edip kidrler eken. Taryhda ele

garakylary bir toparlaryny atlary mlim. Eran taryhysy A.Moinini bern

maglumatlaryna gr, 1300-1320 (1921-1941)-nji yllary dowamynda

trkmenleri stne ozan Eran garakylaryny has bellileri u aakdakylardan

ybaratdyr:

Mazenderan welaatyny Ketul etrabyny Ramian obasyndan Mmmet Aly,

Aly Muhammet han Muazzazi.

45. a kommunist, gazeti, II/XII , 1961 .

46

Mazenderan welaatyny Fenderesk obasyndan Mir Sa,adulla han Mir

Fendereski we Mehdi a Mir Fendereski.

Mazenderan welaatyny Sorhonkelate obasyndan Han Mlek we belekiler.46

Dwletmmmet:

z dredijiligi bilen ol dwr edebaty oaly tsirini etiren grnkli

ahyrlary biri Dwletmmmet Balgyzyldyr. / 1852- 1912 /. Ol Bendertrkmen

herini golayndaky Kne Grgen derasyny bounda erlen Buwusga

obasynda aap geipdir. Onu mazary hem ol obany golayndaky Bhwetdin

ata gonamylygynda erledirilipdir.

Dwletmmmet ahyry yn ady bolup, Balgyzyl onu lakamydyr. Ol

omutlary gyzyllar tiresinden bolany in , ele lakam alypdyr.

Balgyzyly ygyndysy ilkinji gezek 1928-nji ylda Agabatda arap elipbii

bilen Dwletmmmet ady bile ap edilr. Bu kitap ilki apdan ykanda

alylyk bile, Magtymgulyny atasy Dwletmmmet Azadyny gogulary

hkmnde okyjylara hdrlenipdir.

ahyr z alyk dwrlerini Grgen derasyny bolarynda Hojanepes,

Buwusga, Kmdepe we Esenguly etraplarynda dahanylyk, arwaylyk bile

megul geiripdir. onu bile birlikde ol alyk dwrnde drli eperilik

sungatlary bile megullanypdyr. Ol ahyrylykdan dagary, bagyylyk etmek bile

hem mehurlyk gazanypdyr. Onu adym repertuary kplen z dreden

eserlerinden ybarat bolupdyr.

Balgyzyl z dreden eserlerini tany bagy-sazandalary sti bilen halka etirip

durupdyr. Ol bagylary hatarynda Kmdepeli omut-gkle oluny belli

wekilleri mehur Wejan kri 47 , Durdy Hoja bagyny, Abdy bagyny agzamak

bolar.

46 Mo,ini sdulla, Jografia we tarih-e jografiai-e Dt-e Gorgan , M .Z., 1901, aphane-e erekt-e

shamye tb,e ketab, Tehran 1343 ., motabeg ba 1965 m.,

. " " .. .

/ .

47. Hzirki dwrde Wejan bagyny oluny dowam etdirn onu nebresi we at dakylany Kaka Wejany

Kmdepe herinde aaar.

47

Balgyzyly a aalyny ady Aky (Akmeli) bolup, ondan iki ogul-

Nyazmuhammet we Uzmuhammet galar. Olary hersi z gezeginde belli

dutary we gyjaky bolup, omut-gkle bagyylyk oluny gnorta

Trkmenistanda rgnlediripdirler.

Dwletmmmet Balgyzyl altmy tweregi gogyny awtory bolmak bilen, onu

esasy tematikasy kplen yky-liriki mazmundadyr. Syasy-jemgyetilik tema

ahyry gogularynda gaty az duar. ele-de bolsa, ol jemgyetilikdki

desizlikden zerenipdir.

Akmaa pany dnde,

Kimi ki de gelr?48

-- diip, ahyr Bu dnde hi kimi ki de gelenok, onda-da pany dn

agaanok diip, durmuy real suratlandyrypdyr. Bu hili ygyrlar ahyry esasy

dredijilik zni grkezmer. ahyry dredijilik zni grkezn eserleri

onu yky liriki temada azan gogularydyr. Yky Liriki gogularynda ahyr

durmu hadysalaryna has igin aralayp, durmu agdalaryny has ady

teswirler. Bu gogularda gelin gyzlara Durmu gzelligi hkmnde garalar.

Bu hili gogularda obektiw dugy real bean edilip, liriki gahrymany dugusy

tipledirilip berilr. ele agday die Dwletmmmet ahsy durmuy bilen

baglanykly dl-de, esem ol dwr hli garyp gatlaklaryna mahsusdygy ol

gogulardan konkret alanar.

Wamyk Uzra dirler, dnden tdi,

Azyz Azyz diip, klm gam tutdy,

yhyglzar bizi zyndana atdy,

yglap, Dwletmmmet arylmadyny? 49

48. Balgyzyl Dwletmmmet, eserleri , Gabus neriaty, Kmmetkowus - 49. ol erde,

48

Bu goguda abstraktlayn pikir-dugular dl-de, esem durmu hakykatyndan

ugur alnan detallar, obrazly deedirmeler arkaly ahyry aaan dwrni ruhy-

medeni kebi, taryhy agdayny gz nde getirilr.

Kbir ahyrlary eserlerindki yku meselesinde boly aly, Balgyzyly liriki

gahrymany sgsine gowuyp bilmedik agdalarda wllere, aryarlara z

tutup, btinle susspeslige, terkidnlige dmer. ahyr Gwnm seni atly

gogusynda:

Dli gwnm, Melul bolma,

at eder men, gwnm seni!

Melul namardy iidir,

Ho eder men gwnm seni. 50

--diip, geljege ruhybeletlik bilen umytly garamalydygyny nder. elelikde

bu hili pikirler halk kpligini ruhy medenietine oaly tsir edipdir.

ahyry eserlerinden belli boly aly, onda realizmi belli derejede sendigini

ayk asa bolar. Munu eledigini ahyry Bibini dien ygry-da

tassyklaar:

Klleri sonasy, baglary bilbili,

Kirpigi tir, gay adyr Bibini,

Kaddy zyba, zi nurdan dklen,

Grse jemalyny ,adyr Bibini.

Dier Dwletmmmet, bardym ne,

Haran galdym kamatyna-bouna,

Magtym, irwan dirler asly souna,

Kylgan ii jaba-adyr Bibini.51

50. Trkmen adymlary, Agabat 1990 . , 239 sah. 51. Balgyzyl D., eserleri, / grk. i/, 2 sah.

49

Bu goguda adam hsietlerini gzel taraplary belli bir ahsy (Bibi dien

gelini) sti bilen bean edilr.Bu erde durmuda bolmadyk fantastik hr,

periler dl-de, hakykatda bar bolan ynsan alak gwni, ayklygy, adamkriligi,

edep-ekramy, myhmanparazlygy, iini erbe-erligi jhtden wasp edilr.

Goguda atlary agzalan Magtym, irwan aly omut tirelerini wekilleri

hzirki dwrde Kmdepe, Esenguly etraplarynda aaarlar. elelikde hut tire

dyny goguda getirilmegi bu eseri has konkretledirr we realladyrar.

Dwletmmmet Balgyzyly eserleri beleki z dwrde ahyrlarynyka

garanyda halk arasynda giden arapdyr. Onu gogulary bagylary

repertuarynda mynasyp orna ee bolupdyr. ahyry nebereleri hzirki

Bendertrkmen, Buwusga dien erlerde aaarlar.

Kek ahyr:

Belli Dostmmmet atly gahrymany bolan we eserleri adym grnde

bagylary dilinden dmn geln ahyrlary biri hem Kmsdepe etrapyndan

omutlary japarba urugyny kem tapasyndan bolan Kek ahyrdyr. Bu

ahyry Taganbibi, Dostmmmet, Amansoltan atly eserleri halky arasynda

atdan adylar. ol eserleri arasynda Dostmmmet atly gogy gyzylbalary

garysyna batyrlara sween gaduwsyz, edermen Eran trkmenlerini arasynda

gahrymanylygy bilen giden tanalan Dostmmmet atly gerege bagylanypdyr.

Kmdepe, Esenguly, Hojanepes etraplarynda aaan kem, kr, kelte we

tuma tapalary t soky dwre enli Eran patyalygyny garysyna sweip, z

onlara igitlerini swe olunda gurban berdiler. Soky dwrde Eran

patyalygy tarapyndan bu tapalary iindki gze grnen olbaylar

namartlara tutulyp, atylyp, bay kesdirildi. Olary garysyna i bitirenler

sylaglanyp, trkmen tapa-tirelerini arasyna agzalylyk salyndy. okarda agzalyp

geilen Dostmmmet ele grelerde gurban bolanlary biridir. Kek ahyry

bean edii aly:

50

Sakgal, murty esesinden atylan,

Aty araman arym olda tutulan,

Go kellesi gyzylbaa satylan,

Dnden armanly tdi Dostmmmet.

Kek ahyry bu eseri ayulylary hatyra arhiwinden akiileri hakydasyna

geip, ruhy medenieti beletligine ee bolupdyr. Bu goguda obrazlandyrylan

Rstem we Grogly sypatly halky gahrymany bolup, ol eper eseri hem ona

derejedki gahrymanyna wrldi. u jhtden hem, bu gogy z dwrni hakyky

realistik eseri bolup duryar.

Kyat han:

Kyat hany ady trkmen halkyny aynda ady mejek ahsyetleri biri

bolup taryha mydamalyk sidi. Onu nebereleri hzir Eranda Kyady

familialary bilen Kmdepe we Bendertrkmen herlerinde aaarlar.

Kyat han omut trkmenlerini japarbalar tapasyny Nuraly dien

urugyny Esenguly kr tiresinden eken. Ol takmynan 1750-nji llarda demiri

ussany magalasynda eneden doglupdyr.

Kyathany asly Kmdepeden bolup, so elekene gp barar. Eran

patyalygy Kaspi dezini kenarlarynda aaan trkmenleri arasynda onu uly

abrayny bardygyny bilip, zne tabyn etjek bolanda, Kyat oa a-aan gary

durupdyr.

Emma z janyny halas etmek in, zni Kmdepedki hli emlgini-

balykylyk promysellerini, erini hem srlerini talap, gaybatalgany eleken

adasyndan tapypdyr52.

agymmmet XIX asyr:

Kyat hany ogly agymmmet XIX asyrda gnbatar Trkmenistanda Kaspi

dezini kenarlaryndaky obalarda aap geipdir. Ol ahyrylyk bilen hem

megullanypdyr. Onu eserlerini kpsi bendilikde azylan ygyrlar bolup, olar

52. Gylyjow A., Kyat han, /taryhy etnografik oerk/, Kerwen neriaty, A.: 1992 ., 41 sah.

51

z dwrni zni doly ayp grkezmge ardam edr. Belli taryhy alym M.

Annanepesowy bu baradaky materiallary agymmmedi dredijilik ugruny

esasy alamatlaryny adyladyrmaga mmkinilik berr.53

agymmmet kenaraka trkmenlerini garasyzlygyny, erkinligi ugrundaky

grelerde tutular we zyndana salynar. Bu dwrde onu syasy dnjesi has-

da gier. ki gberilen alylyklary sapak edinmelidigini z obadalaryna

gogy sti bilen wredr:

Haran galyp durduyz,

Bolan ileri grdiz,

Bu sapar meni berdiiz,

El gteri, zba bolma54-

Dimek bilen, agymmmet bas-badaklykdan (zba bolma) el

ekmelidigini (el gteri), agzybir hereket etmelidigini z watandalaryna

nder.

Agymmmet ahyry gogularynda hzirki dwrde Eranda aaan tapa-

tire atlaryny gzbayny nirelere degilidigini subut edn setirler hem azlyk

etmer.

Jana Mhrem Nazar, ol Gulyhanym,

wladym, klpedim size tabyrdym55 --

Dien setirdki Gulyhanym bu babatda ns bererlikdir. Hzir Eran

trkmenlerini arasyndaky Gulyhany familialary asly ol Gulyhandan

gzba alyp gadar.

Umuman, agymmmet ahyry gogulary hem gnorta-gnbatar

Trkmenistany etnografiasyny, er-urt atlaryny, tapa-tire atlaryny

wrenmekde belli bir derejede hmietlidir.

53. Annanepesow A., Bendilikde azylan gogylar, Agabat 1977 . 54. ol erde. 55. ol erde .

52

Gula ahyr:

Grgen-Etrek sebitlerinde aap Rza ahy zulmuna uran ahyrlary biri hem

Gula ahyr bolupdyr. Rza any tarapyndan erkin oturan arwa trkmenlere nhak

salynan salgytlary Gula ahyr aly ahsyetleri tleg gurbyndan agyr bolny

in tlenilmn olary obalaryny Kemal han aly feodallary tarapyndan apylyp

olary esir edip kidilipdir. ele agdalar-da Gula ahyr hem tutulyp zyndana

talanylar. Ol dwrde Trkmenshrany Marawdepe obasy Rza any gyzyny

dyn kgi bolupdyr. Gula ahyr hem ol erde zyndanda oturypdyr.

Onu kde kms ussadygyny Rza any gyzy eidip oa kms asadypdyr.

Gula ahyr ele zynatly kms asap bereni in patyany gyzy ony zyndandan

boadypdyr. Gula ahyr etregi akymy bilen Sumbara dp Uzynsuw obasynda

(Hzirki Nyazow kolhozy) erler. Onu adymlary Trkmenistany halk

bagysy Saryhan Sapaewi repertuarynda adylar. Gula ahyry zyndanda

oturan mahalynda adan gogusyny bir bendi:

Garry Gula, garry watan atlasa,

Arwanasy iner-maa botlasa,

Kemal han dlijirp zni otlasa,

At apdygym dli Grgen amanmy?56.

okardaky setirlerde trkmen obalaryny apyp, olary zebil-sergezdan gne

salyp, mal-mlkni talap, ogluny olja, naaryny bolsa esir edip alyp gidn

Kemal han aly Eran patyalygyna tabyn zulumkr feodallary atlary ele

eserlerde grkezilipdir. Esem-de bolsa Kemal han kim bolupdyr? Trkmen halky

z gnne goman ele bir talaylykly niet bilen stne ozan we halky

tozduran ahsyetleri taryhda tanamak gerek! Olary berk azgarmak gerek!

Meret ahyr:

XX asyry birinji arymynda beleki dwr Eran tekmenlerini arasynda

taryhy ertleri rn ylyrymly mahaly bolup, halk kplgi kbir agdalarda

56. Bu rowaat Balkan welaatyny Nebitdag herinde aaan Gula ahyry agtygy Esgerden azylyp

alyndy.

53

durgunly we kbir halatda drli wgnli hereketlere sezewar bolupdyr. Trkmen

edebiatyny Meret ahyr, Mmmet ahyr, Weli ahyr aly wekillerini dredijilik

terjimehaly agzalan dwre gabat gelr.

Rza a Phlewi dinastiasyny dwrnde aap geen Meret ahyry durmuy

medeni-syasy we jemgyetilik ertlerinden z boly aly tsir alyp, eserler

dredipdir.

Ol, Esasan, Etrek-Grgen bolaryndaky Sallah, Nardanly, Bendertrkmen,

Kmdepe obalarynda aap geipdir. Bu ahyr kplen maldarylyk we

ekeranylyk bilen megullanypdyr. Onu aalyny ady Annagl, ondan Toguly

we Ata atly iki ogul, ene-de iki sany gyz galypdyr. Ol z dwrde ahyry bolan

Misgingyly bilen ygy aragatnayk saklapdyr. ahyr esasan sgi temasyndaky

gogular bilen birlikde, halky stne abanan stemi tankyt ediji eserleri, ele

hem kaarym dini we beleki temalarda eserler dredipdir. Ol Kmdepeli

omut-gkle bagyylyk oluny belli wekili Wejan bagy (Wejan kaka) bilen

akyn aragatnaykda bolupdyr. Wejan bagy deiz bounda oturymly bolany in,

balyky we deizilik bilen megul bolupdyr. Meret ahyr onu nawuny taryplap,

Serdary dien gogusyny dzpdir:

Taryp etsem Wejan kaka nawuny,

Bedeni miesser bolan Serdary

Bu gogy trkmen edebiatynda rn serek du geln ugur-gmiilik bilen

baglanykly bolup, deiz-dera terminlerini giden bir tapgyryny znde

saklaany bilen hmietlidir.

Meret ahyry dredijiliginde Etmge, Ilimi sen, Salan arym, ol

soltan, Swdgim, Tutmaly boldy, Molla han, ajan, Utan, Ysmayl,

Oan Ysmayl, El bile, Eri ykar, Bu dn, Mezr, Serdary,

atly gogular grnkli orunda durar.

Eran trkmenlerini arasynda Meret ahyr barada ele rowaat bar: Meret

ahyr halka stem edijilere hi haan boun egmndir. Hi mahal olary anynda

54

ejizlemndir. Esem olary tankytlamak bilen, halky nde ryswa edipdir. Mysal

in, Meret ahyr Bendera ( hzirki Bendertrkmen) herinde aan zamanynda,

usup dien adam ol heri Kethudasy bolupdyr. Ol dwrde drli bahanalar

bilen Rza hany ady bilen halky mugt ie ekip, ekspluatirlen ekenler. usup

kethuda bolsa ahyry zor bilen ie kitjek bolanda, Meret ahyr olary elinden

geip, Kmdep gpdir.57

Mmmet ahyr:

Mmmet ahyr Hazar dezini gndogar-gnorta kenar akalaryndaky

Hojanepes etrabyny Agyzly, Gwmili obalarynda aap geipdir. Ol omut

tiresini Japarba blmini tuma tapasyndan bolupdyr. Balykylyk hem-de

aga ussaylygy bilen megul bolupdyr. Gmi, asapdyr. Oa tebigy dredijilik

ukyby berlipdir.

Mmmet ahyrdan Annagurban we Annammmet atly iki ogul bilen ene-de

gyz galypdyr. Mmmet ahyr gepe dise eper bolupdyr. Oba adamlary dyn

mahallarynda onu ussahanasyna ygnanyyp, onu grrlerini dilen ekenler.

Ony grenleri atmagyna gr, ol uzyn boly, agajetli, gr sakgal adam bolupdyr.

1924-nji ylda Eran trkmenlerini Osman Ahun we onu egindeleri

tarapyndan trkmen halkyny zbadak dwletini gazanmak ugrunda alyp baran

hereketleri Mmmet ahyra hem z tsirini etiripdir. Onu bu sweler barada

hem eserleri bar.58

ol swe yllarynda ilisleri dikmesi Reza ahy gounlary ar tarapdan

trkmenleri stne ozarlar. Polkownik sertip Zahidi Hpjanepes we Kmdepe

etraplaryna tarap goun ekr. Annageldi serdar Sallah obasynda bu gouny

nde durup, oa gary swer we oa stn ykar. I sounda bolsa Rza

hany gouny bir ere ygnanyyp, ilisleri tze ykaran gli araglary bile,

batyrga trkmen serdarlaryny Altyn tokmak dien oba tarap yza serpikdirrler.

57. Durmu, (ol mjllsinin trkmnce lavsi), omare-e 19, bistom-e fevrie, entearat-e Kehan, s.44.

. "" . )"" ( ". "58. ol erde, 45 sah.

55

Bu zalym polkownik Sallah obasyna agasy-ugasy bile btinle ot berip, trkmen

ilatyny tozdurar.

ol wakalary iinde Mmmet ahyr hem bolup, eline arag alyp hem

sweipdir we aralanypdyr. ahyr bu wakany we zalymlary eden jenaatlaryny

gzi bile grp, durmuy real suratlandyrar. Trkmen halkyny swede d

gerip duran batyr serdarlaryny wasp edr. Bu waka zerarly, japarba ilatyny

gaha-galyga sezewar bolup, bir ujuny Gklee, ene bir ujuny Balkan hem

Ahala etendigi Mmmet ahyry Tapmadym dien eserinde birin-birin bean

edilr:

Ygtyar ok klmdkini dimge,

Zat tapamok isln wagtym imge,

Il-gni halyndan habar sormaga,

Ara ddi, ohy baymy tapmadym.

Hudaym salypdyr bize u gni,

Sepildir gardalar bela u eli,

Hojanepesde tapdy dwleti puly,

Tjir bay Taryberdini tapmadym.

Iliden arylsa dn n gerek,

Japarba ilaty andy biderek,

Hudaym beripdir bir tike rek,

Gulan bile Ahun iany tapmadym.

eke-eke geplp kte aranyp,

Sypay geendir paltar degirip