T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI

HADİS BİLİM DALI

HZ. PEYGAMBER’İN ZORLUKLARI AŞMA YÖNTEMİ

Yüksek Lisans Tezi

SOUMEGİE CHOUSEİN

İstanbul, 2006

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI

HADİS BİLİM DALI

HZ. PEYGAMBER’İN ZORLUKLARI AŞMA YÖNTEMİ

Yüksek Lisans Tezi

SOUMEGİE CHOUSEİN

Danışman

Doç. Dr. Emin AŞIKKUTLU

İstanbul, 2006

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ................................................................................................................I KISALTMALAR ..........................................................................................................IV GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

METOT VE KAYNAKLAR....................................................................................... 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE......................................................................................... 3

BİRİNCİ BÖLÜM HZ. PEYGAMBER’İN PEYGAMBER OLARAK KARŞILAŞTIĞI

BELLİ BAŞLI ZORLUKLAR I. VAHİY....................................................................................................................... 6

A. İLK VAHİY VE VAHYE ALIŞMA ............................................................................... 7 B. VAHİYDE FETRET........................................................................................................ 8

II. TEBLİĞ ................................................................................................................... 9 A. İKNA YOLUYLA VAZGEÇİRME ÇABALARI........................................................... 9 B. YILDIRMA VE ENGELLEME YOLUYLA VAZGEÇİRME

ÇABALARI.................................................................................................................... 10 1. Yalanlama ve Alay Etme ........................................................................................... 10 2. İşkence ....................................................................................................................... 11 3. Dışlama ...................................................................................................................... 12

C. SAVAŞLAR................................................................................................................... 15 D. YABANCI UNSURLAR............................................................................................... 18

İKİNCİ BÖLÜM H Z . P E Y G A M B E R ’ İN İN S A N O L A R A K K A R Ş I L A ŞT IĞ I

Z O R L U K L A R I. FERDÎ ZORLUKLAR........................................................................................... 25

A. İFTİRA........................................................................................................................... 25 B. ÖFKE ............................................................................................................................. 29 C. BORÇ............................................................................................................................. 31 D. FAKİRLİK..................................................................................................................... 31 E. HASTALIK VE ÖLÜM................................................................................................. 33 F. ÂFET VE MUSÎBET ..................................................................................................... 34 G. ZARARLI ALIŞKANLIKLAR VE AHLÂKÎ SORUNLAR ........................................ 34 I. İHTİLÂF VE ÇEKİŞMELER ........................................................................................ 36 H. YÖNETİM ..................................................................................................................... 36

II. AİLEVÎ ZORLUKLAR ....................................................................................... 37

II

A. EŞLERİN MADDÎ BEKLENTİLERİ ........................................................................... 38 B. EŞLER ARASINDAKİ KISKANÇLIKLAR ................................................................ 38

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Z O R L U K L A R I AŞM A Y Ö N T E M İ

I. KORUYUCU TEDBİRLER.................................................................................. 42 A.İBADET.......................................................................................................................... 42 B. ZİKİR ............................................................................................................................. 44 C. SÜREKLİ EĞİTİM, ÖĞRETİM VE BİLİNÇLENDİRME........................................... 47

1. İyiliğe Yönlendirmek ve Kötülükten Uzaklaştırmak ................................................. 48 2. Uzlaştırma Yoluna Gitmek ........................................................................................ 49 3. Bedduadan Kaçınmak ................................................................................................ 50 4. Gıybetten Sakınmak................................................................................................... 51 5. Kusur Araştırmamak .................................................................................................. 53 6. Doğru Sözlü Olmak ................................................................................................... 54 7. Kin ve Hasetten Sakınmak......................................................................................... 55 8. Başkasını Küçük Görmekten Kaçınmak .................................................................... 56 9. Kâhinlere ve Falcılara İnanmamak ............................................................................ 56 10. Dedikoduya Sebep Verecek Durumlardan Sakınmak.............................................. 57 11. Batıl İnançlardan Yüz Çevirmek.............................................................................. 58 12. Helâl ve Haram Arasındaki Şüpheli Durumlardan Kaçınmak ................................. 59 13. Hz. Peygamber’in Nehyettiği Bazı Durumlardan Uzak Durmak............................. 60

D. SOSYAL ÇEVRE VE ARKADAŞ SEÇİMİ ............................................................... 61 II. ÇÖZÜCÜ YÖNTEMLER.................................................................................... 64

A. MADDÎ YÖNTEMLER ................................................................................................ 64 1. Mekân Değişikliği...................................................................................................... 65 2. Yardımlaşma .............................................................................................................. 68 3. Kurumsallaşma........................................................................................................... 71 4. İstişâre ........................................................................................................................ 73 5. Uzlaşma...................................................................................................................... 76 6. Güvenliğin Tesisi ....................................................................................................... 79 7. Dikkat ve Titizlik ....................................................................................................... 81

B. MANEVÎ YÖNTEMLER .............................................................................................. 83 1. İlâhî Yardım ............................................................................................................... 83

a. İlk Vahyin Geldiği Dönemde....................................................................... 83 b. Vahyin Fetret Döneminde............................................................................ 84 c. Tebliğ Döneminde........................................................................................ 85 d. İfk Olayında ................................................................................................. 87

2. Aile Desteği ............................................................................................................... 89 3. Akrabalık ve Dostluk Bağlarını Koruyup Güçlendirme ............................................ 90 4. Sabır ........................................................................................................................... 95

a. Musîbete Karşı Sabır.................................................................................... 97 b. Eziyete Karşı Sabır ...................................................................................... 99

III

c. Ölüme Karşı Sabır...................................................................................... 100 d. Düşmanla Savaşmaya Karşı Sabır ............................................................. 100 e. Yöneticilere ve Yapılan Haksızlıklara Karşı Sabır .................................... 101

5. Dua ve Tevekkül ...................................................................................................... 101 a. Sıkıntı Anında ............................................................................................ 103 b. Korku Anında ............................................................................................ 104 c. Musîbet Anında.......................................................................................... 104 d. Keder ve Hüzün Anında ............................................................................ 105 e. Hastalık Anında.......................................................................................... 105 f. Ölüm Anında .............................................................................................. 106 g. Pişmanlık Anında....................................................................................... 106 h. Zorluk Anında............................................................................................ 108 ı. Savaş Anında .............................................................................................. 109

6. Tavsiyeler................................................................................................................. 110 a. Aile Hayatı İle İlgili Konularda ................................................................. 110 b. Hastalık ve Ölüm Anında .......................................................................... 113 c. Öfke Anında............................................................................................... 115

7. Merhamet ve Hoşgörü.............................................................................................. 116 8. Cemaat Ruhu Oluşturma.......................................................................................... 120 9. Tedbir ....................................................................................................................... 121

a. Hicretteki Zorluk Karşısında...................................................................... 122 b. Nifakın Sebep Olduğu Zorluk Karşısında ................................................. 123

10. Uzlet ....................................................................................................................... 130 11. Kanaatkârlık........................................................................................................... 131 12. Kulluk Bilincinde Olmak ....................................................................................... 132 13. Kolaylaştırıcılık...................................................................................................... 134

a. Borcu Ödemede Kolaylık........................................................................... 135 b. Dînî Uygulamarda ve İbadetlerde Kolaylık............................................... 137

14. Müjdeleyicilik ........................................................................................................ 138 15. Affedicilik .............................................................................................................. 139 16. Adil Olmak............................................................................................................. 139

a. Mal Bağışında ............................................................................................ 140 b. Cezanın Uygulanışında .............................................................................. 140

SONUÇ ........................................................................................................................ 142 BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 144

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

as. : Aleyhisselem

a.y. : Aynı yer

b. : İbn

c. : Cilt

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

hz. : Hazreti

ra. : Radıyallahu anh

s. : Sayfa

sas. : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem

thk. : Tahkik

trc. : Tercüme

ts. : Tarihsiz

tsh. : Tashih

vb. : Ve benzeri

GİRİŞ

Her kulun imtihan içinde olduğu sosyal hayatta, herkes değişik zorluklara

karşılaşmaktadır. Zorluklardan kaçışın mümkün olmadığı bir gerçek olunca insana

düşen vazife, çıkış yolu aramak veya sorunu çözmeye çalışmaktır. Bunun için de bir yol

göstericiye ihtiyaç vardır.

Yüce Allah kullarına İlâhî Kitaplarla birlikte, rehber olarak peygamberler de

göndermiştir. Her nimetin bir külfeti ve yükümlülüğü olduğu gibi, örnek kişiler olmaları

sebebiyle peygamberlerin daha meşakkatli hayatları olmuş, sahip oldukları

peygamberlik nimetine denk zorluklar yaşamışlardır. İnsanlara doğru ve hak yolu

göstermekle görevlendirilen peygamberlere uyma ve onların gösterdiği yolda yürümek

muhakkak kolay olmamıştır. Peygamberler davalarında haklı oldukları halde

peygamberlikleri boyunca çok büyük çileler çekmiş, inananlar da imtihandan geçerek

çetin ve içinden çıkılması zor güçlükler yaşamışlardır.

Son peygamber olan Hz. Muhammed (sav) de bir insan olması hasebiyle

değişik güçlüklerle karşılaşmıştır. Hz. Peygamber’in yaşadığı sıkıntılar dünyaya gelişi

ile birlikte başlamış; doğmadan önce babasını, çok küçük yaşta annesini ve iki yıl sonra

da dedesini kaybetmiştir. Daha hayatın anlamını kavrayamayacağı bir yaşta yaşadıkları

Hz. Peygamber’i hayata hazırlamış, peygamberliğinde karşılaşacağı sıkıntılara karşı

bilemiştir. Çünkü, nübüvvetin temsilci olan peygamberlik vazifesi çok yüce ve şerefli

bir görev olmakla birlikte, tabiatı gereği oldukça zor ve sıkıntılar içermektedir.

Hz. Peygamber bütün insanlığa gönderilmiş son peygamber olması ve vahyin

evrenselliği münasebetiyle tebliğ ettiği din, insanlığın problemlerini çözecek esaslar ve

yöntemleri içermektedir. Kıyamete kadar geçerli olan Kur’ân, onun birinci dereceden

açıklaması ve uygulaması olan sünnet, her türlü şartlar altındaki insanların meselelerine

çözüm getirmeyi amaçlamıştır.

Kur’an’ın gösterdiği ahlâk esaslarını en güzel şekilde yaşayan, ciddiyet ve

kararlılığı ile örnek olan Resulullah, engin şefkatiyle bu dünyada mesut bir hayat

yaşamanın, dünya haytında ebedî bir hayat kazanmanın yollarını göstermiştir. Hz.

2

Peygamber’in hayatı, sözleri ve davranışları İslâm’ın pratikteki tatbikatı olduğundan

zorlukların aşılması konusunda da O’nun uygulama ve yöntemlerini doğru bilip doğru

anlamak gerekmektedir. Bu yüzden, zorlukları aşmanın ilk yöntemi, Resulullah’ı her

konuda örnek almaktır. Nitekim, Yüce Allah “And olsun ki, sizin için, Allah’a ve âhiret

gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok anan kimseler için Resulullah en güzel

örnektir”1 buyurarak O’nu insanlığa örnek ve model yapmıştır.

“Hz. Peygamber’in Zorlukları Aşma Yöntemi” isimli bu çalışmada, Hz.

Peygamber’in ve müslümanların karşılaştığı belli başlı zorluklara ve bunları aşma

yöntemleri anlatılacaktır. Asıl konuya geçmeden önce, konunun çerçevesini belirleme

açısından tezin yazımında takip edilen metot, kullanılan kaynaklar ve tezin ana

konusunu oluşturan kavramlar hakkında bilgi verilecektir.

METOT VE KAYNAKLAR

Bu çalışma, zorluk ve yöntem olmak üzere, iki temel konudan oluşmaktadır. Hz.

Peygamber’in hayatı zorluk ve sıkıntılarla geçtiği için böyle bir çalışmaya hepsini

sığdırmak mümkün değildir. Ancak, konunun amacını yansıtacak belli başlı zorluk ve

yöntemlere yer verilmiştir.

Üç bölümden oluşan tezin birinci bölümünde; Resulullah’ın bir peygamber olarak

vahyin geldiği dönemde, tebliğ aşamasında karşılaştığı güçlükler, baskı ve işkenceler,

müşrik ve münafıkların eziyetleri, savaşlarda karşılaşılan sıkıntılar, yabancı unsurların

sebep olduğu zorluklar anlatılmıştır.

İkinci bölümde ise; Hz. Peygamber’in ve müslümanların sosyal hayatta

karşılaştığı zorluklara yer verilmiş ve kişiden kişiye, zamandan zamana değişmeyen

güçlüklerin seçilmesine özen gösterilmiştir. Ailevî sorunlara da yer verilen bu bölümde,

Hz. Peygamber’in yaşadığı bazı ailevî sıkıntılar anlatılmıştır.

Tezin son bölümü olan üçüncü bölümde de zorlukları aşma yöntemi; koruyucu

tedbirler ve çözücü yöntemler olmak üzere iki temel başlık halinde ele alınmıştır.

1 el-Ahzâb 33/21

3

İbadetlerin, zikirlerin, Hz. Peygamber’in tavsiyelerinin, sakındırmalarının, eğitmesinin

ve yönlendirmelerinin zorluklara karşı koruyucu özellikleri olduğundan bütün bu

konular “Koruyucu Tedbirler” başlığı altında anlatılmıştır.

İkinci bir başlık altında ele alınan “Çözücü Yöntemler” de maddî ve manevî

olmak üzere iki kısma ayrılmıştır.

Özellikle kütüb-i sitte çerçevesinde yapılan okuma ve araştırma sonucu hazırlanan

bu çalışmada, musannef, müstedrek ve şerhlerden yararlanılmış, konunun içeriği

itibariyle İslâm tarihi kaynaklarından, tabakat, siyer ve megâzî kitaplarından ayrıca ilgili

makale ve eserlerden de istifade edilmiştir. Zorluklar tespit edildikten sonra eldeki

bilgilere göre yöntemler bölümü oluşturulmuştur.

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Tezin konusu “Hz. Peygamber’in Zorlukları Aşma Yöntemi” olduğundan, zorluk

ve yöntem kavramları, temel kavramlardır. Konunun sınırlarını belirleme ve

anlaşılmasına ışık tutması açısından bu kavramların ne ifade ettiğini bilmek faydalı

olacaktır. Bu yüzden zorluk ve yöntem deyince ne kastedildiğini, nelerin zorluk olup-

olmadığını izah etmek gerekmektedir.

Terim anlamı olarak zorluk; sıkıntı güçlük,2 zahmet, eziyet,3 anlamlarına

gelmektedir. Ayrıca Arapça’da شّق fiilinden türeyen meşakkat kelimesi de cefa, eza,4

zorluk, sıkıntı, zahmet, dayanılmaz, tahammül edilmez durum manalarında

kullanılmaktadır.5

Aşağıdaki âyetlere de dikkat edildiğinde, zorluk ve güçlük kavramlarının

kolaylığın zıddı olup zahmet ve sıkıntı içeren bir durumu yansıttığı anlaşılmaktadır.

2 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, , s. 2242 3 Sami, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, s. 1353 4 İbn Mansur, Lisânu’l-Arab, X, 183 5 Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, s. 451-452

4

“Allah güçlükten sonra kolaylık verir”6 , “Allah dileseydi sizi zora sokardı”7 ,

“Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez”8 , “Ama, cimrilik eden, kendini Allah’tan

müstağni sayan, en güzel sözü yalanlayan kimsenin güçlüğe uğramasını

kolaylaştırırız”9 , “Biz insanı birtakım zorluklar, zahmetler ve sıkıntılar içinde

yarattık.”10

Bu durumda; insana zahmet ve eziyet veren, güç duruma sokan, ağır gelen,

tahammül edilmesi kolay olmayan sıkıntılı, çileli, çaba ve uğraş gerektiren durumlar

“zorluk” kavramı ile açıklanabilir. Zorluklar, maddî ve manevî konularda olabildiği gibi

siyasî, alevî veya sosyal konularda da olabilir. Burada, Hz. Peygamber’in ve

müslümanların karşılaştığı sıkıntı ve güçlükler “zorluk” başlığı altında zikredilmiştir.

İkinci bir temel kavram da yöntem kavramıdır. Yöntem; bir amaca erişmek için

izlenen yol ve usuldür.11 Bir işte yöntemli olmak, olumlu bir sonuca varmayı ve başarılı

olmayı kolaylaştırmaktadır. Konumuz açısından yöntem; zorlukları aşmak için Hz.

Peygamber’in uyguladığı metot anlamında kullanılmıştır.

6 et-Talâk 65/7 7 el-Bakara 2/220 8 el-Bakara 2/185 9 el-Leyl 92/8-10 10 el-Beled 90/4 11 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s. 2196

BİRİNCİ BÖLÜM HZ. PEYGAMBER’İN PEYGAMBER OLARAK KARŞILAŞTIĞI

BELLİ BAŞLI ZORLUKLAR

Yüce Allah, kıyamete kadar gelecek nesillerin ihtiyaç ve beklentilerine cevap

verecek olan Kur’an-ı Kerîmî son peygamber Hz. Muhammed’le göndermiştir. Bütün

peygamberler gibi Resûlullah da tevhid mücadelesi vermiş, mücadelesi boyunca da

kendisi ve ashabı bir çok sıkıntılar yaşayıp, güçlüklerle karşılaşmışlardır. Hz.

Peygamber’in bu zorlu süreçte sergilediği tutum ve davranışlar, müslümanlara örnek

olma açısından son derece önemlidir. Çünkü, her kulun imtihan içinde olduğu hayatta

zorluklarla karşılaşmaması mümkün değildir.

Mekke müşriklerinin en büyük sorunu da, inanç konusunda ortaya çıkmaktadır.

Putlara tapan bu topluluğun gönlünü tevhide açmak için Hz. Peygamber bıkmadan,

engel tanımadan inen âyetleri okumuş, açıklamış, hatta örnek alınacak bir şekilde de

uygulamıştır.

Resûlullah bir beşer olmakla birlikte Allah Teâlâ tarafından seçilmiş, nübüvvetle

görevlendirilmiş bir elçidir. Bu bölümde, Hz. Peygamber’in vahyin geldiği dönem ile

tebliğ döneminde karşılaştığı belli başlı güçlükler ele alınacaktır. Zorlukların tamamı

bunlarla sınırlı kalmayıp, bir kısmına da metotlar bölümünde değinilecektir.

İlk vahiyle başlayıp tebliğ hayatı boyunca Allah Resûlü’nün maruz kaldığı bu

zorlukları şu ana başlıklar halinde ele almak mümkündür:

I. VAHİY

Yüce Allah, son peygamberi Hz. Muhammed (s.a.s.)’e, bir çok zorluğu ve

sorumluluğu beraberinde getiren peygamberlik görevini verirken büyük, önemli ve ağır

bir yükün altına gireceğini daha başlangıçta kendisine bildirmiştir.12

Nitekim Resûlullah, sıradan bir durum olmayan vahyin inmeye başladığı andan

itibaren vahiy süreci boyunca ciddi birtakım zorluklarla karşı karşıya kalmış, bu süreçte

bir peygamber olarak değişik sıkıntılar yaşamıştır.

12 el-Müzemmil 73/5

7

A. İLK VAHİY VE VAHYE ALIŞMA

Kendisine indirilecek İlâhi vahiy ve onu tebliğ etmekte henüz bir bilgi ve

tecrübeye sahip olmayan Resûlullah’ın, “vahye hazırlık aşaması” denilebilecek bu

safhada yaşadığı güçlükler, olgunlaşıp bu yüce göreve hazırlanması açısından oldukça

önemlidir. Bu aşama, aynı zamanda sonraki tebliğ süreci açısından normal bir beşerin

kaldıramayacağı kadar ağır ve zor bir dönemin hazırlık safhası niteliğindedir.

Bununla birlikte kendisine indirilen vahyi tebliğ edecek bir elçi olarak Hz.

Peygamber’in peygamberliğine önce kendisinin ikna olup inanması gerektiğinden, bu

safha Resûlullah’ın en sıkıntılı safhalarından biri olmuştur.

Bu nedenle, başlangıçta sabah aydınlığı gibi açık-seçik olan sâdık rüyalarla vahye

alıştırılan Resululah’a daha sonra yalnızlık sevdirilmiş13 ve bu uzlet süresince kazandığı

ruhî olgunluk da O’nu tüm hayatı boyunca her türlü zorluğa karşı dimdik ayakta tutan

temel gıda olmuştur.

Vahyin başlangıcında Cebrail (a.s), Hz. Peygamber’e rüyasında hiç tanımadığı bir

surette görünmüş; taş, toprak ve hayvanların kendisine selam verdiği anlara şahit

olmuştur. O dönemde Arap toplumunda bu tür olağanüstü hadiseler sadece kâhin ve

şairlere mâl edildiği için, gençliğinden beri böyle kimselerden nefret eden Resûlullah,

onların konumuna düşmekten korkmuş14 böylesine farklı hadiselerle karşı karşıya

kalması kendisini endişelendirmiştir. Hatta, ufuktaki meleğin kendisine “Ey

Muhammed, ben Cebrailim!” diye seslenmesiyle dehşete kapılmış,15 ilk vahyin gelişiyle

büyük bir korku ve titreme içinde Hz. Hatice’ye dönerek örtüye bürünmüştür.16

Vahyin gelişi esnasında zor anlar yaşayan Allah Resûlü, dehşet saçan çan ve

çıngırak sesine benzer bir uğultu tarzında gelen vahyin, kendisine en ağır gelen vahiy

13 Buhârî, Bed’u’l-vahy 1, Tefsir 352, 353, 354, Ta’bir 1; Muvatta’, Ru’ya 4; Ahmed b. Hanbel, el-

Müsned, II, 50, 119 14 İbn Sa’d, Tabakat, I, 195 15 Beyhakî, Delâilü’n-nübüvve, II, 14; İbn Seyyid, Uyûnu’l-eser, I, 86; Canan, İbrahim,

Peygamberimizin Tebliğ Metotları, I, 62-63 16 Buhârî, Bed’u’l-vahy 1, Tefsir 352, 355, Ta’bir 1; Müslim, Îman 252, 255, Ahmed b. Hanbel, el-

Müsned, III, 325, 377

8

şekli olduğunu bildirmiş,17 vahyin geldiği anda sanki ruhunun alınıyormuş gibi

olduğunu hissetmiştir.18 Ashabı kiramın anlattığına göre, vahyin inişi sırasında en soğuk

günlerde bile alnından damla damla terler dökülmüş,19 deve üzerinde bulunduğu

durumlarda, inen vahyin ağırlığına devenin dayanamadığı,20 bacaklarının iki yana

ayrıldığı, büküldüğü, kırılacak gibi olduğu bazen de çöktüğü görülmüştür.21

Hz. Peygamber’e gelen ilâhî vahyin başlangıcını teşkil eden Alâk sûresinin ilk beş

âyetinin nüzulünden itibaren Müddesir sûresinin ilk âyetlerinin indirilişine kadar süren

ara devrede vahyin bir süre kesilmesi22 ile Hz. Peygamber için yeni zorlu bir dönem

başlamıştır.

B. VAHİYDE FETRET

İlk vahyin ardından geçici bir süre vahyin kesintiye uğraması Hz. Peygamber’e

zor gelmiş, üstelik vahyin kesintiye uğraması sebebiyle Rabb’inin kendisini terk ettiğini

söylenti ve alayları karşısında sıkıntılı ve kederli anlar yaşamıştır. Bu dönemde vaktini

daha çok Kâbe avlusunda geçirerek teselli bulmaya çalışmış, daha sonra da içinde

bulunduğu durumun Yüce Allah’tan geldiğini anlayıp tevekkül etmiştir.23

Resûlullah, vahyin kesildiği bu dönemde yaşadıklarından bahsederken şunları

anlatmıştır: “Ben (bir gün) yürürken birden bire gökyüzünden gelen bir ses işittim.

Başımı kaldırdım; bir de baktım ki, Hira’da bana gelen melek, gök ile yer arasında bir

kürsî üzerinde oturmuştu. Çok korktum, (evime) dönüp: “Beni örtün, beni örtün”

dedim.”24

17 Buhârî, Bed’u’l-vahy 1; İbn Hacer, Fethü’l-bârî, I, 28; Aynî, Umdetu’l-kârî, I, 40-41; İbn Sa’d,

a.g.e., I, 198; 18 Ebû’l-Ferec İbn Cevzî, el-Vefâ, I, 170 19 Ebû’l-Ferec İbn Cevzî, a.g.e., I, 169 20 Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 176; Köksal, Âsım, İslam Tarihi, I, 195 21 İbn Sa’d, a.g.e., I, 197; Ebû’l-Ferec İbn Cevzî, a.g.e., I, 171; 22 Buhârî, Bed’u’l-vahy 1; Müslim, Îman 255, 256; Akçay, Mustafa, “Vahiyde Fetret Problemi Üzerine

Bir İnceleme”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:2, s. 80 23 Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I, 83 24 Buhârî, Bed’u’l-halk 7; Tefsir 331, 332, 333, 352, Edeb, 118; Müslim, Îman 255; Tirmizî, Tefsir 70;

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 325, 377

9

İlk vahiy alma, vahyi kabullenme, ona alışma dönemi ve peygamberlik görevine

hazırlık aşaması kolay geçmemiş, vahyin fetret sürecinden sonra Hz. Peygamber’in

vefatına kadar devam eden bu tebliğ döneminin kendine has meşakkat ve zorlukları

olmuştur.

II. TEBLİĞ

Vahyin inmeye başladığı sırada bazı sıkıntılarla karşılaşan Peygamber Efendimiz;

mücadele gücünü ve usûlüne Kurân’dan alarak tebliğ görevini yerine getirmiş, bu

süreçte de ancak bir peygamberin tahammül edebileceği zorluklar yaşamıştır. Nitekim,

sorumluluğu ağır olan bu görevi de ancak Allah’ın yardımıyla azim sahibi peygamberler

yerine getirebilmişlerdir.25

Müşrikler, Hz. Peygamber’i tebliğe başladığı ilk andan itibaren rahat bırakmamış,

davasından vazgeçirmek için kendilerince cazip pek çok dünyalık teklifinde bulunarak

ikna etmeye çalışmış, bundan sonuç alamayınca baskı, işkence ve dışlama gibi

vazgeçirme yollarına başvurmuşlardır.

A. İKNA YOLUYLA VAZGEÇİRME ÇABALARI

Kureyş liderleri, Hz. Peygamber’i tebliğ vazifesinden vazgeçirmek için

kendilerince ikna edici bir tarzda konuşmayı denemişlerdir. Araplar içinde bu kadar

kavmine kötülük yapan bir kimseyi tanımadıklarını, dinlerini aşağıladığını, ilâhlarını

yerdiğini, toplumdan ayrıldığını, kavminin başına getirmediği kötülük kalmadığını

söyleyerek memnuniyetsizliklerini ve öfkelerini ifade etmişlerdir. Müşrikler, Hz.

Muhammed (s.a.s)’in bütün bu yaptıklarını mal uğruna yapıyorsa kendisini aralarında

en zengin kişi yapıncaya kadar mal toplayacaklarını, şöhret için yapıyorsa kendilerine

efendi yapacaklarını, makam için yapıyorsa liderleri kabul edeceklerini, hasta olduğu

için böyle davranıyorsa tedavi ettireceklerini va’d ederek ikna yoluyla vazgeçirmeye

çalışmışlardır.

25 İbn İshak, Sîre, s. 111

10

Bütün bu ikna çabalarına karşın Hz. Peygamber, Kureyş’le yüz yüze görüşerek

söyledikleri hiçbir şeye ihtiyacı olmadığını, kendisinin yalnızca Allah tarafından

gönderilen müjdeleyici ve uyarıcı bir peygamber olduğunu, sadece Allah’ın emirlerini

tebliğ ve nasihat ettiğini, eğer kendisinin getirdiklerini kabul ederlerse kurtuluşa

ereceklerini, yüz çevirirlerse aralarında hüküm verene kadar Allah’ın emrine rıza

göstererek sabredeceğini bildirmiştir.26

B. YILDIRMA VE ENGELLEME YOLUYLA VAZGEÇİRME ÇABALARI

İkna yoluyla amaçlarına ulaşamayacaklarını anlayan müşrikler, bu kez sözlü ve

fiilî yıldırma yolunu denemeye karar vermişlerdir. Bu amaçla Resûlullah’ı yalanlamak,

alaya almak, işkence yapmak ve toplumdan dışlamak gibi bir takım yıldırıcı planlar

kurmaya başlamışlardır.

1. Yalanlama ve Alay Etme Müşriklerin yıldırma ve engelleme planlarının başında Resûlullah’ı yalanlayarak,

getirdiklerini alaylı bir uslüpla inkar edip psikolojik bir baskıya maruz bırakmak

gelmektedir.

Kureyş’in ileri gelen müşrikleri, Hz. Muhammed’i Habbab b. Eret, Ammar b.

Yasir, Ebû Fükeyhe ve Süheyb gibi kimsesiz kişilerle birlikte otururken gördüklerinde

alay etmişler, fakirleri yanından uzaklaştırdığı takdirde kendisiyle görüşeceklerini

söylemişlerdir.27 Hatta, Resûlullah’ı Cebr adında hristiyan bir köle ile konuşurken

gördüklerinde “Muhammed bildiklerini Cebr’den öğrenmiştir” diyerek

küçümsemişlerdir.28

Kureyş müşriklerinden Velid b. Muğîre, Ümeyye b. Halef ve Ebû Cehil’in

Resûlullah’la kaşılaştıklarında kaş-göz işareti yapmaları29 “Kendisinin peygamber

26 Kastallânî, el-Mevâhibu’l-ledunniyye, I, 230-231; Gadban, Muhammed Münir, Nebevî Hareket

Metodu, I, 148; Köksal, a.g.e., I, 313 27 İbn Hişam, es-Sîre, I, 420 28 İbn Hişam, a.g.e., a.y. 29 İbn Hişam, a.g.e., I, 423

11

olduğunu ve yanında Cebrail bulunduğunu sanıyor”30 ve “Keşke seninle bir melek

indirilseydi de daima seninle bulunup senden haber verseydi” diyerek alay etmeleri de

Hz. Peygamber’in çok ağırına gitmiştir.31

Hz. Peygamber’in tebliğde ısrarla devam ettiğini gören müşrikler, kendisine akıl

almaz tekliflerde bulunmuş, hoşlarına gitmeyen ve onları kızdıran şeylerin bulunmadığı

bir Kur’an getirmesini veya Kur’an’ı onların dilediği şekilde değiştirmesini

istemişlerdir.”32 Ancak istediklerini bu şekilde de elde edemeyeceklerini anlayan

müşrikler bu kez işkenceye başvurmuşlardır.

2. İşkence Kendisine bir çok tekliflerde bulunulmasına rağmen Resûlullah’ın vazifesinde

kararlı olması, Rabbi tarafından kendisine emredileni yerine getirmekte azim ve sebat

göstermesi, müşriklerin yalanlama ve alaya alma girişimlerini de sonuçsuz bırakmıştır.

Her şeye rağmen tebliğin devam etmesine iyice öfkelenen müşrikler, Resûlullah’a ve

müslümanlara işkence etmeye başlamışlardır.

Daha çok alenî/açık davet döneminde görülen bu tür işkence olaylarında

Peygamber Efendimize ve müslümanlara düşmanlıkta aşırı gidenler arasında bulunan

Ümmü Cemil, kocası Ebû Leheb’e inkârcılık ve kötülükte yardımcı olmuş, Hz.

Peygamber’in geçeceği yerlere dikenli ağaç dalları yerleştirmiştir. İşte Yüce Allah, Hz.

Peygamber’e ve müslümanlara eziyet etmede başı çeken bu karı-koca hakkında Tebbet

sûresini indirmiştir. Tabi ki, bu duruma çok kızan Ümmü Cemil, eline aldığı taş

parçasını vurmak üzere Kâbe’de bulunan Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekr’in yanına

kadar gitmiştir.33

Bir başka azılı İslâm düşmanı Ebû Cehil, Hz. Muhammed’e saldırmak üzere

yemin etmiş, ancak Resûlullah namazda iken bu teşebbüsünden geri çekilmek zorunda

kalmıştır. Geri dönüş sebebi sorulduğunda: “Benimle onun arasında ateşten bir hendek

30 Köksal, a.g.e., II, 182 31 İbn Hişam, a.g.e., I, 423 32 Yûnus 10/15 33 İbn Hişam, a.g.e., I, 378-379

12

ve bir takım kanatlar vardı” demiştir. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Eğer bana

yaklaşsaydı, melekler onu parça parça ederlerdi”34 buyurarak Yüce Allah tarafından

korunduğunu, dolayısıyla Ebû Cehil’in kendisine zarar veremeyeceğini bildirmiştir.

Hz. Peygamber’e karşı alçakça davranışlarda bulunan ve en büyük İslâm

düşmanlardan bir diğeri de Ukbe b. Ebi Muayt’tır. Tebliğ süresince Resûlullah’a

yapılan kötülüklerin en şiddetlisini yapmış, ridasını Resulullah’ın boynuna sıkı sıkıya

dolamaya çalışmıştır.35 Ayrıca bu şahıs, Resûlullah secde halindeyken bir devenin

işkembesini omuzları arasına koymuş ve oradaki müşriklerle birlikte gülerek alay

etmiştir.36

Elbette bu süreçte yapılan işkenceler bunlarla sınırlı kalmamıştır. Hatta, gitgide

artan işkence olayları sebebiyle Resûlullah, ilk önce kendi evini37 daha sonra da

yurdunu terk etmek zorunda kalmıştır.

Bütün bu yaptıklarında başarılı olamayan müşrikler, müslümanlara iktisadî ve

ictimaî ambargo uygulayarak onları dize getirmeye çalışmışlardır.

3. Dışlama Mekkeli müşriklerin, İslam’ı tebliğden vazgeçmeyen Resûlullah’ın kendilerine

teslim edilmesi için Ebû Talib’e yaptıkları teklifin boşa gitmesi, Hz. Hamza ve Hz.

Ömer gibi önde gelen Kureyşli şahsiyetlerin müslüman olması ile müslümanların daha

da güçlenmesi,38 Habeş hükümdarı Necaşi’nin müslümanları ülkesinden çıkarmadığı

gibi onları cezalandırmayı reddetmesi müşriklerin öfkelerinin iyice artmasına sebep

olmuştur.39 Müşriklerin, Hz. Peygamber’i öldürmek üzere birleşmesinden dolayı Ebû

Talib, Hz. Peygamber’in hayatı hakkında endişelenmiş ve bu konuda kendilerine

yardım etmesi için Allah’a dua etmiştir. Ebû Talib, Hâşim ve Muttaliboğullarını

toplayarak Hz. Muhammed’i yanlarından ayırmamalarını ve onu öldürmek isteyenlere

34 Müslim, Sıfatü’l-Kıyâme 38 35 Buhârî, Tefsir 258; Kastallânî, a.g.e., I, 226 36 Buhârî, Salât 109; Kastallânî, a.g.e., I, 228 37 Hamidullah, a.g.e., I, 98 38 Diyarbekrî, Tarihu’l-Hamis, I, 297; Köksal, a.g.e., II, 77 39 Diyarbekrî, a.g.e., a.y.; Hamidullah, a.g.e., I, 113; Köksal, a.g.e., II, 78;

13

karşı korumalarını emretmiştir. Bunun üzerine müslüman olan-olmayan herkes

Resûlullah’ı korumak üzere anlaşmış ve Ebû Leheb hariç, Ebû Talib başta olmak üzere

bütün Hâşim ve Muttaliboğulları Şı’b adı verilen mahallede toplanmışlardır.40

Müslümanların İslamiyeti yayma hareketine karşı müşrikler, Resûlullah’ın

soyunun toplum dışına itilmesine karar vermişlerdir.41 Herkesin Hz. Peygamber’i

korumaya azmettiğini gören müşrikler, öldürmek üzere Resûlullah kendilerine teslim

edilinceye kadar Hâşimoğulları ve Muttaliboğullarından gelecek barış teklifinin kabul

edilmemesi, onlardan kız alınıp verilmemesi, alışveriş yapılmaması,42 onlarla

görüşülmemesi, evlerine girilmemesi konusunda anlaşmışlar43 ve bu anlaşmaya

bağlılıklarını göstermek için de aldıkları kararları Kâbe’ye asmışlardır.44

Bunun sonucunda Kureyşliler, Peygamber Efendimizin yakınlarına ve kabilesine

karşı sıkı bir ictimaî ve iktisadî ambargo uygulayarak onları üç yıl boyunca göz altında

tutmuşlardır. Hac mevsiminde müslümanların alış veriş yapmalarına açıkça yasak

konmasa da, alım güçlerini düşürmek için fiyatlar çok yükseltilmiş, böylece açlıktan

ağlaşan çocuklarının yanına elleri boş dönmek zorunda bırakılmışlardır. Müşrikler de

zaten, Şı’b bölgesinde toplananların açlıktan ölüp neticede Hz. Peygamber’i öldürmeyi

amaçlamışlardır.45

Uygulanan bu ambargo sebebiyle deri parçalarını ve ağaç yapraklarını yiyecek

ölçüde büyük bir kıtlık yaşanmış, hatta bu süreçte açlıktan ölenler olmuştur.46 Hz.

Peygamber, Hz. Hatice ve Ebû Talib, darlığa düşen müslümanların geçimini sağlamak

için bütün mallarını harcamalarına rağmen, uzun süren kıtlığın ağır şartlara engel

olamamışlardır. Ebû Talib, almış oldukları bu acımasız tedbirlerin müşriklere ancak

40 Beyhakî, a.g.e., II, 311; Ebû Nuaym, Delâilü’n-nübüvve, I, 272; Diyarbekrî, a.g.e., I, 297; Köksal,

a.g.e., II, 78-79 41 Hamidullah, a.g.e., I, 113 42 Buhârî, Hac 45; Beyhakî, a.g.e., a.y.; Ebû Nuaym, a.g.e., I, 271; Diyarbekrî, a.g.e., a.y. 43 Beyhakî, a.g.e., a.y.; Ebû Nuaym, a.g.e., I, 273; Diyarbekrî, a.g.e., a.y.; Köksal, a.g.e., II, 82 44 İbn Esîr, el-Kâmil, II, 76; Beyhakî, a.g.e., II, 315; Köksal, a.g.e., II, 83 45 Beyhakî, a.g.e., a.y.; Ebû Nuaym, a.g.e., a.y.; Köksal, a.g.e., II, 85 46 Köksal, a.g.e., II, 86

14

felâket getireceğini söyleyerek, onları dostluk ve akrabalık bağlarını koparmamaları

hususunda uyarmış ve merhametli olmaya davet etmiştir.47

Sıkıntıların artması, boykotun uzaması, bir çok kişinin yokluk içerisinde

yaşamaya çalışması, şehrin bazı ileri gelenleri ile merhamet sahibi kişileri rahatsız etmiş

olacak ki, bu boykotun tamamen veya en azından kısmen kaldırılması için bir araya

gelmesine vesile olmuştur.48 Hişam b. Amr, boykotun uzaması nedeniyle ortaya çıkan

sonuçları görünce, beş arkadaşı ile birlikte artık müslümanların dışlanmasına son

verilmesi için uğraşmışlardır.49

Darlık ve sıkıntılarla geçen bu üç yıl içerisinde herkes, bütün zorluk ve kıtlığa

sabretmiş, Resûlullah’ı koruyacaklarına söz verdiklerinden dolayı onu hiçbir zaman

yalnız ve savunmasız bırakmamış, bu boykota karşı olan duyarlı kişiler tarafından da

zaman zaman yardım görmüşlerdir. Nitekim Ebû Cehil, sık sık müslümanların göz

altında tutulduğu mahalleyi gözetleyerek buraya yardım ve yiyecek ulaştırılmasını

önlemesine rağmen, müşriklerin almış olduğu dışlama kararlarını ihlal etmeye çalışan

Hişam b. Amr ve Hâkim b. Hizam müslümanlara gizlice yardım edenler arasında yer

almışlardır.50

Kureyşlilerin Resûlullah’ı dinlemeyip yalanlamaları, İslamiyete karşı çıkıp sırt

çevirmeleri,51 türlü türlü baskı ve işkenceyi de arttırmaları üzerine Hz. Peygamber: “Ey

Allah’ım! Şunlara Yusuf (as)’un zamanındaki yedi kıtlık yılı gibi, yedi kıtlık azabı verip

bana yardım et!”52 diyerek aleyhlerine dua etmiştir. Bundan sonra müşriklere, her şeyi

kökten kazıtıp kurutacak şekilde kıtlık gelmiş, yiyecek bir şey bulamadıkları için ölü

hayvanların et, kemik ve derilerini yiyenler, hatta açlıktan ölenler bile olmuştur.53 Bu

meşakkat ve kıtlık dayanılmaz hale gelince Ebû Süfyan, Resûlullah’a gelerek akrabayı

kollayıp gözetmeyi emreden bir rahmet peygamberi olduğu halde, kavminin açlıktan 47 Köksal, a.g.e., II, 84 48 Hamidullah, a.g.e., I, 114 49 İbn Esîr, a.g.e., II, 77 50 Köksal, a.g.e, II, 86-87; İbn Esîr, a.g.e., II, 89 51 Köksal, a.g.e., II, 89 52 Buhârî, Tefsir 265; Beyhakî, a.g.e., II, 326; Ebû Nuaym, a.g.e., II, 447 53 Buhârî, Tefsir 265-266; Ebû Nuaym, a.g.e., a.y.; Köksal, a.g.e., II, 89

15

ölmek üzere olduğunu belirtmiş ve bu kıtlığın kaldırılması için Allah’a dua etmesini

istemiştir.54

Hiçbir şekilde davasından yılmayan, görevini bırakmayan, her türlü sıkıntıya

göğüs geren Resûlullah ile sürekli yanında bulunan ashabı; sabır, kararlılık ve

fedakârlıkla her güçlüğün üstesinden gelmeyi başarmış, Allah’ın yardımına nail

olmuşlardır.

C. SAVAŞLAR

Olağanüstü durumlar olup ağır şartları ve meşakkatleri beraberinde getiren

savaşların kendi özgü maddî-manevî zorlukları olmakla birlikte, bu gibi kritik anlarda

kendilerini ve düşmanlıklarını belli eden münafıkların sebep olduğu sıkıntılar da

olmuştur.

Hz. Peygamber’i zor durumda bırakan münafıklar, fırsat buldukça İslâm

aleyhinde faaliyetlerde bulunmuş, savaş gibi olağanüstü ve sıkıntılı durumlarda ortaya

çıkmış, dedikodu malzemesi olabilecek durumlara dikkat edip Hz. Peygamber’i ve

müslümanları yıpratma girişimlerinde bulunmuş, müslümanlar arasına nifak ve ayrılık

sokmak için çaba göstermişlerdir.55 Nitekim, münafıkların bu tür faaliyetlerini Bedir,

Uhud, Hendek savaşlarında ve Hudeybiye anlaşmasında görmek mümkündür.

Müşriklerin Bedir savaşındaki yenilgisinden sonra öç almak için Medine’ye

doğru yola çıktıkları duyulunca, Uhud savaşı öncesinde Hz. Peygamber müslümanları

bir araya toplayarak ne yapılacağı konusunda istişârede bulunmuştur. Hz. Peygamber’le

birlikte birkaç müslüman şehirde kalıp, savunma savaşı yapılması yönünde fikir beyan

etmişlerdir. Münafıkların başını çeken Abdullah b. Übey de bu kanaatte olduğunu

belirtmiştir.56 Neticede uzun müzakerelerden sonra şehir dışına çıkılmaya karar

verilmiştir.

54 Buhârî, Tefsir 265; Beyhakî, a.g.e., a.y.; Ebû Nuaym, a.g.e., a.y.; Köksal, a.g.e., II, 90 55 Meydânî, Zahiratün-nifak, I, 700; Demircan, Adnan, Hz. Peygamber Devrinde Münafıklar, s. 51 56 İbn Hişam, a.g.e., III, 7; Vâkıdî, el-Megâzî, I, 209-210; İbn Hibban, es-Siretü’n-Nebeviyye ve

Ahbâru’l-Hulefâ, s. 220; İbn Hazm, Cevâmiu’s-Sîre, s. 123; İbn Sa’d, Tabakât, II, 37; Meydânî, a.g.e., I, 304; Sezikli, Ahmet, Hz. Peygamber Devrinde Nifak hareketleri, s. 65

16

Abdullah b. Übey ve diğer münafıklar bir müddet ordu ile birlikte hareket ettikten

sonra57 Medine ile Uhud arasındaki Şavt bölgesine gelindiğinde, Abdullah b. Übey 300

kişi ile birlikte Resûlullah’ın kendi görüşüne önem vermeyip başkalarını dinlemesini

öne sürerek ordudan ayrılmıştır.58

Münafıklar ve Yahudiler Uhud savaşından sonra Hz. Peygamber aleyhindeki

propagandalarını arttırmış, müslümanları tefrikaya sokmak için uğraşmış ve bu yönde

sözler ortaya atmışlardır. Münafıkların, ashaba: “Öldürülenler bizimle beraber olsalardı

öldürülmezlerdi!” demeleri üzerine Hz. Ömer, onları öldürmek için izin istediğinde

Resûlullah, buna izin vermemiştir.59 Diğer bir yandan da yahudilerle münafıklar,

“Peygamber olsaydı yenilmez ve adamları öldürülmezdi. Ancak o hükümdarlığı istiyor”

diyerek Hz. Peygamber’in konumunu sarsmak istemişlerdir.60

Ayrıca bir savunma savaşı olan hendek savaşında, münafıklar hendek kazımını

ağırdan almış, her zamanki gibi zor ve sıkıntılı durumlarda kaçmak için fırsat

kollamışlardır.61 Nitekim, münafıklardan bazıları da Resûlullah’a gelerek evlerinin şehir

dışında ve korumasız olduğunu, bu yüzden evlerine gitmek istediklerini söylemeleri62

münafıkların gerçek niyetlerini ortaya koymaktadır.

Hendek savaşında kuşatma uzun sürünce müslümanlar sıkıntıya düşmüşlerdir.

Böyle zamanlarda hemen kendilerini belli eden münafıklar: “Muhammed bize Kisrâ ve

Kayser’in hazinelerini va’d ediyordu. Oysa bugün herhangi birimiz ihtiyacını gidermek

için bile güvende değil!”63 sözleri ile müslümanların şevklerini kırmaya çalışmışlardır.

Münafıkların bu tutumlarını Yüce Allah: “O zaman, münafıklar ve kalplerinde hastalık

57 Vâkıdî, a.g.e., I, 216 58 Buhârî, Megâzî 17; İbn Hibban, a.g.e., s. 221; İbn Hazm, a.g.e., s. 124; Diyârbekrî, a.g.e., I, 423;

Belâzüri, Ensâbu’l-eşraf, I, 385; Meydânî, a.g.e., I, 306; Sezikli, a.g.e., s. 77 59 Vâkıdî, a.g.e., I, 317-318; Demircan, a.g.e., s. 61 60 Beyhakî, a.g.e., III, 217 61 Bûtî, Ramazan, Fıkhu’s-sîre, s. 319; İbn Hişam, a.g.e, III, 231 62 İbn Hişam, a.g.e, III, 238; Demircan, a.g.e., s. 68 63 İbn Hişam, a.g.e, III, 238; Beyhakî, a.g.e., III, 420; Diyârbekrî, a.g.e., I, 484; Köksal, a.g.e., V, 37

17

(iman zayıflığı) bulunanlar ‘Meğer Allah ve Resûlü bize sadece kuru vaadlerde

bulunmuşlar!’ diyorlardı”64 âyetiyle dile getirmiştir.

Muhasaranın yoğunlaştığı zamanlarda İbn Übey, Evs b. Kaysî ve Ebû Gazâbe gibi

bazı münafıklar “Ey Yesrib halkı! Burası sizin için duracak yer değildir. Medine’deki

evlerinize dönünüz!” diyerek fesat çıkarmaya çalışmışlardır. Hârise ve Selime oğulları

da mahallelerine düşmanın yakın olup evlerinin de boş olduğunu söyleyerek izin

istemişlerdir.65 Ancak bu isteklerinin yalnızca kaçmak için olduğu âyet-i kerimeyle

açığa çıkarılmıştır.

Hudeybiye anlaşmasında da münafıkların olumsuz tavırlarını görmek

mümkündür. Hz. Peygamber umre yapmak üzere Mekke’ye doğru hareket ettiğinde

Medine’ye yakın yerlerde bulunan Arap kabileleri, Resûlullah’ın emrine rağmen bazı

bahaneler ileri sürerek sefere iştirak etmekten kaçınmışlardır.66

Münafıkların nifaklarının en çok görüldüğü sefer olması67 sebebiyle Tebük

seferinde ayrı bir güçlük söz konusudur.

Kur’an’da “Saatu’l-usre=Güçlük zamanı”68 olarak geçen bu sefer, yazın en sıcak

günlerinde, kuraklık ve kıtlığın hakim olduğu zamanda yapılması planlandığı için sıkıntı

ve zorluk seferi olarak bilinmektedir.69

Nifak girişimleri Medine ile sınırlı kalmayıp, çevredeki çöl halkına da sıçramış,70

yerli ve bedevî münafıkların Tebük seferi esnasındaki tutum ve davranışları âyetler

64 el-Ahzâb 33/12 65 Demircan, a.g.e, s. 68 66 İbn Hişam, a.g.e., III, 355 67 Sezikli, a.g.e., s. 142 68 et-Tevbe 9/114 69 İbn Hişam, a.g.e., IV, 169; Sofuoğlu, Mehmed, Sahih-i Buhârî ve Tercemesi, IX, 4102; Sezikli,

a.g.e., s. 145 70 et-Tevbe 9/101

18

tarafından ortaya konulmuş,71 bedevî münafıklarının yerli münafıklardan daha şiddetli

ve kalplerinin daha katı olduğu Yüce Allah tarafından bildirilmiştir.72

Sefer için hazırlıkların başladığı bir zamanda münafıklar her zaman olduğu gibi

gizli planlar kurmaya başlamış, yahudi Süveylim’in evinde toplanarak bu sefere

katılacakları caydırmak için faaliyete geçmişlerdir. Bunu haber alan Resûlullah, Talha

b. Ubeydullah ile bir grup sahabîyi görevlendirerek evi yakmalarını emretmiştir.73

İbn Übey ve diğer münafık arkadaşları Zübab tepesine kadar gelerek ayrı bir

karargâh kurmuş ve ordu hareket edince sefere katılmadıkları gibi İbn Übey, Hz.

Peygamber’in Asrafoğulları ile savaşacak gücü olmadığını, Hz. Peygamber ve

arkadaşlarını ipe bağlanmış olarak gördüğünü söyleyerek müslümanların

maneviyatlarını sarsmaya çalışmış, sefere katılanlara engel olmak istemiştir.74

Münafıkların düşmanlıklarından, gizli planlarından biri de sefer dönüşünde Hz.

Peygamber’e suikast girişiminde bulunmak istemeleridir.75 Münafıkların planları günü

gününe teşhir edilmiş, iç yüzleri ve kötülükleri ortaya çıkmıştır.76

Münafıkların sebep olduğu zorluklar bunlarla sınırlı kalmayıp bir kısmı da

tedbirler bölümünde zikredilecektir. Hz. Peygamber yalnızca münafıklar tarafından

değil, Yahudiler tarafından da zor durumda bırakılmıştır.

D. YABANCI UNSURLAR

Hayatı mücadele ile geçen Hz. Peygamber’in zor durumda kalmasına yol açan

etkenlerden bir tanesi de yahudi ve hrıstiyanlardan oluşan yabancı unsurlardır. Ancak

Arap Yarımadasında hrıstiyanlar, yahudilere nazaran daha az olup, kitle halinde sadece

Necran bölgesinde yaşamışlardır. Bunların siyasî nüfuzu yok denecek kadar azdır. Bu

açıdan özellikle Medine döneminde, yahudilerle girişilen ilişkilere benzer ilişkilerin

71 et-Tevbe 9/42-49, 63, 64, 79, 81-83, 90, 93-96 72 et-Tevbe 9/97 73 İbn Hişam, a.g.e., IV, 171; Diyârbekrî, a.g.e., II, 124 74 Vâkıdî, a.g.e., III, 995-996; Sezikli, a.g.e., s. 149 75 et-Tevbe 9/74 76 Zebidî, Abdüllâtif, Tecrîd-i Sarih, X, 420

19

olduğunu söylemek güçtür. Mekke civarında önemli sayılabilecek hristiyan nüfusun

olmayışı, Mekke dönemi ilişkilerini önemsiz konumda bırakmıştır. Mute savaşı ve

Necran bölgesi hrıstiyanları ile Hz. Muhammed arasında geçen mübahale meseleleri77

söz konusu olsa da, yahudilerin sert ve düşmanca tavırları daha etkili, daha fazla olması

sebebiyle bu başlık altında yalnızca yahudilerin sebep olduğu sıkıntı ve zorluklar ele

alınacaktır.

Yahudiler, kin ve düşmanlıkları sebebiyle tebliğ döneminde Hz. Peygamber’i ve

müslümanları güç durumda bırakmışlardır. Yahudilerin her olumsuz davranışı bir

zorluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Medine döneminde müslümanları, Arapları ve yahudileri içine alan ilk anayasa ile

yahudiler, Hz. Peygamber’i devlet başkanı olarak kabul etmek zorunda kalmışlardır.

İslâmiyetin gelişip yayılmasını, ilerlemesini ve Resûlullah’ın otoritesini çekemeyerek

müslümanlara karşı gizli gizli buğz etmişlerdir.78

İslâmiyetten sonra Medine’deki üstünlüklerinin düşmesini, hakimiyetlerinin

kırılmasını bir türlü hazmedemeyen yahudiler, müslümanları dinleri konusunda şüpheye

düşürmek için Hz. Peygamber’e sürekli sorular sorup bir yandan da şiirlerle halkı İslâm

aleyhine çekmeye çalışmışlardır. Bunlardan bir tanesi Ka’b b. el-Eşraf’tır. İbn Eşraf,

Mekke’de Mutalib b. Ebî Vedâ’nın evine misafir olduğunda, Resûlullah’ın aleyhine

kışkırtıcı şiirler söylemiş, Kureyş’ten Bedir’de ölen Ashab-ı Kalîb’e ağıtlar yakmaya

başlamıştır.79

Allah Resûlüne eziyet eden ve Medine’ye geldiğinde de rahat durmayan İbn

Eşraf, iffetli müslüman kadınlara şiirler söyleyip eziyet etmiştir. O’nun küfür dolu

şiirlerine fazla dayanamayan Hz. Peygamber: “Ka’b b. Eşraf’ı benim için öldürecek yok

mu?” buyurmuştur. Muhammed b. Mesleme bunu yapabileceğini söyleyince, Hz.

Peygamber de gücü yetiyorsa bunu yapmasını söylemiştir.80

77 Ağarı, Murat, Hz. Muhammed’in Hıristiyanlarla Mücadele Stratejisi, s.131-132 78 Atçeken, İsmail Hakkı, Hz. Peygamber’in Yahudilerle Münasebetleri, s. 93 79 Vâkıdî, a.g.e., I, 185-186; İbn Sa’d, a.g.e., II, 32; Atçeken, a.g.e., s. 93, 97 80 Buhârî, Megâzî 15; İbn İshak, a.g.e, s. 297; İbn Sa’d, a.g.e., II, 32

20

Ka’b’ın öldürülmesi, yahudilerin ve onlarla işbirliği yapan müşriklerin içine korku

düşmesine sebep olmuştur. Hatta, Resûlullah’ın yanına gelerek onun suçsuz olduğunu

söylemeye çalışmışlardır. Buna karşılık Allah Resûlü, diğer yahudiler gibi zararsız

olsaydı bu cezanın verilmeyeceğini, ancak onun müslümanlara ve kendisine eziyet edip

şiirleri ile hicvettiğini, kim böyle davranırsa yine aynı cezanın verileceğini

buyurmuştur. Bundan sonra yahudiler, hal ve hareketlerine çeki düzen verip daha

dikkatli olmuşlardır.81

Yahudi bilginlerinden kötü maksatla (mü’minleri dinlerinden döndürmek için

kendilerine indirilene gündüz vakti iman edip daha sonra inkâr etmek) İslâm’a

sığınanlar ve münafık olup müslüman olanlar da vardır.82

Bedir savaşından sonra Kureyş müşrikleri, Benî Nadîr yahudilerine bir yazı

göndererek onların kale ve silah sahibi bir toplum olduklarını, Hz. Muhammed’le

savaşmaları gerektiğini söylemişlerdir. Bunun üzerine yahudiler, Peygamberimiz

aleyhine suikast düzenlemeye karar vermişlerdir. Ancak, Benî Nadir yahudilerinden iyi

bir kadın müslüman olan kardeşinin oğluna bu suikastı bildirmesi üzerine haber Hz.

Peygamber’e ulaştırılmış ve yahudilerin olduğu yere varmadan geri dönülmesi

sağlanmıştır.83

Gün geçtikçe daha çok kişinin İslâm’ı kabul etmesi, İslâm devletinin güçlenip

gelişmesi, bir lider olarak Hz. Peygamber’in de konumunun kuvvetlenmesi yahudilerin

Resûlullah’a ve müslümanlara karşı olan tavır ve hareketlerini değiştirmiştir. Bu

gelişmeler sebebiyle İslâm’ı potansiyel bir tehlike olarak gören yahudiler, hem maddi

hem de ilmi açıdan Evs ve Hazrec’ten üstün olduklarından konumlarını kaybetmekten

korkmuşlardır. Kur’an-ı Kerim’de onların Hz. Musa ve diğer peygamberlerin

buyruklarını bıraktıklarını, bazı peygamberlerini öldürdüklerini, yeryüzünde zulmü ve

zorbalığı yaydıklarından bahsedilmesi84 yahudiler üzerinde olumsuz etki yapmıştır.

81 Buhârî, Megâzî 15; Vâkıdî, a.g.e., I, 192 82 İbn Hişam, a.g.e., II, 149; Köksal, a.g.e., III, 233 83 Abdürrezzak, Musannef, V, 359-360; Beyhakî, a.g.e., III, 179; Semhudî, Vefâu’l-vefâ, I, 297-298;

Köksal, a.g.e., IV, 277 84 el-Bakara 2/61

21

Müslümanların kıblesi Kudüs’ten Mekke’ye çevrilince yahudiler, Resûlullah’a ve

İslâm’a açıkça saldırmaya başlamışlardır. Bundan sonra faaliyetler, müslümanların

düşmanları ile birlikte entrikalar çevirme şekline dönüşmüştür.85

Düşmanca davranışlarına başlayan yahudi propaganda heyeti, Arap kabilelerini

Hz. Peygamber’e karşı çarpışmaya davet ve teşvik etmişlerdir. Yahudi heyeti, çevredeki

bütün Arap kabilelerine gidip hepsini ayaklandırmışlardır.86 Çarpışacakları zaman

kendilerini yanlarında bulunacaklarını, Kureyşlilerin de bu konuda onlara yardım

edeceklerini söylemişlerdir.87 Ayrıca, Uhud savaşından sonra Resûlullah’ın ve

müslümanların durumunu konuşmak, onları yok etmek için bir anlaşma yapmak üzere

bir grup yahudinin Mekke’ye gittiği de bilinmektedir.88

Müşriklerin, kendi dinleri mi yoksa Muhammed’in dini mi hayırlı olduğunu

sormalarına karşılık yahudiler, müşriklerin Allah’a daha yakın olduğunu, Kâbe’ye

tazimde bulunup hacılara su dağıtma görevlerini yerine getirdiklerini, develer kurban

edip atalarının taptıkları putlara taptıklarını ifade ederek âdeta putların, âlemlerin Rabbi

olan Allah’tan, müşriklerin yanlış inançlarının ve geleneklerinin Hz. Muhammed’in

davet ettiklerinden daha hayırlı olduğuna şahitlik etmişler, düşmanlık ve hasedlerinden

dolayı89 bu şekilde davranmışlardır.

Yahudiler sadece müşriklerle değil münafıklarla da anlaşıp İslâm’a karşı cephe

almışlardır. Medine’de münafıkların reisi olan Abdullah b. Übey yahudi kabileleri ile

sıkı ilişkiler kurmuş, hatta Benî Kaynuka yahudilerinin sürgün edilişi olayında nifakını

ortaya koymuş, Resûlullah’ın yakasına yapışarak müttefiklerine iyi davranmasını

istemiş ve yahudi dostlarını korumak için Hz. Peygamber’e kötü davranmaktan uzak

durmamıştır.90

85 Afzalurrahman, Sîret Ansiklopedisi, I, 614; Atçeken, a.g.e., s. 108-109 86 Köksal, a.g.e., V, 23 87 İbn Hişam, a.g.e., III, 229-230; Köksal, a.g.e., V, 22 88 Vâkıdî, a.g.e, II, 441 89 Vâkıdî, a.g.e., II, 443; Derveze, Sîretu’r-Resûl, II, 183-184; Atçeken, a.g.e., s. 110 90 Atçeken, a.g.e., s. 113-114

22

Benî Nadir yahudilerin sürgün edilmesinde de benzer olay yaşanmış,

Resûlullah’ın onlara Medine’yi terk etmeleri için on günlük mühlet vermesinden sonra

İbn Übey ve diğer münafıklar Benî Nadir’e haber göndererek yurtlarından

çıkmamalarını, eğer müslümanlar onlara savaş açarlarsa kendilerinin de yardım

edeceğini, eğer terk etmek zorunda kalırlarsa da birlikte terk edeceklerini söyleyerek

müslümanlara karşı yanlarında olduklarını ifade etmişlerdir.91 Bu durum Kur’an-ı

Kerîm’de de anlatılmaktadır.92

Hz. Peygamber yahudilerin fitne ve fesatlarına önce sabretmiş, daha sonra bu

konuda ileri gidip haddi aşmaları sebebiyle onları cezalandırmış, çeşitli sebeplerden

dolayı yahudileri Medine’den sürmüştür.

Medine’nin iç huzurunu bozmaları, düşmanlıklarını açığa vurmaları sebebiyle

Resûlullah, artık onlarla barış içinde yaşayamayacağını anlamıştır.93 Ayrıca yahudilerin,

alış veriş için kuyumcu dükkânına gitmiş olan müslüman bir kadına yaptıkları,

müslümanlarla yahudiler arasındaki anlaşmanın bozulmasına sebep olmuştur.94 Bu

sebeplerden dolayı, Medine’deki müslümanların itibarını korumak için Benî Kaynuka

ile çarpışmaktan başka çare kalmamıştır.

Ayrıca, Benî Nadir yahudilerinin de Resûlullah iki ayrı defa suikast girişiminde

bulunmaları yahudilerin kinini göstermektedir.95

Kureyza yahudileri de, anayasaya göre anlaşma imzalanmış kabilelerdendir.

Ancak Hendek savaşında müşriklerin Medine’yi muhasara ettiği zor bir durumda,

müslümanların daha fazla yardıma ihtiyaçları olduğu anda anlaşmayı bozup müşriklerin

safına geçmişlerdir.96

91 Ya’kubî, Tarihu’l Ya’kubî, II, 49; Meydânî, a.g.e., I, 703 92 el-Haşr 59/11 93 Umerî, Medine Toplumu, s. 99 94 Belâzüri, a.g.e., I, 371-372; Bûtî, a.g.e., s. 252, 255 95 Atçeken, a.g.e., s. 125 96 Bûtî, a.g.e., s. 320-321

23

Yahudiler düşmanca tavır sergileyerek müslümanları zora sokmuşlar, çeşitli

sıkıntılara sebep olmuşlardır. Ancak yahudiler, münafıklar ve müşriklerle yardımlaşıp

ve dayanışma içine girmiş olsalar bile İslâm’ın muvaffak olmasını

engelleyememişlerdir.

Yüce Allah yahudilerle ilgili olarak “Yahudileri, Allah’a verdikleri sözlerini

bozmaları sebebiyle lânetledik ve kalplerini kaskatı eyledik. Onlar kitaplarını tahrif ve

tağyir ederler. Pek azı hariç, onlardan daima ihanet görürsün. Ancak sen yine de onları

bağışla! İhanetlerine aldırış etme! Allah iyilik edenleri sever”97 buyurarak yahudilerin

sebep olduğu sıkıntıları zikretmiş, aynı zamanda çözüm yöntemini sunmuş, bu durumda

affetme yolunun tercih edilmesini tavsiye etmiştir.

Allah Resûlünün karşılaştığı sıkıntılar elbette bunlarla sınırlı değildir.

Peygamberlik görevi boyunca kendi kavminden, müşriklerden bir takım işkence ve

baskılara maruz kalmış, bir çok zorluklarla geçen ambargo döneminden sonra,

müşriklere karşı savunucusu ve yardımcısı amcası Ebû Talib’i, aynı yıl içersinde sadık

dostu, dert ortağı en büyük destekçisi Hz. Hatice’yi kaybetmiştir. Hz. Peygamber, bu

duruma çok üzülmüş ve bu yıla da “Hüzün Yılı” denmiştir.98 Müslüman olanların sayısı

bir yandan artarken, bir yandan da Kureyşliler düşmanlıklarına devam etmişlerdir.

Mekke’yi terk etmek zorunda kalan müslümanlar ilk hicretlerini Habeşistan’a, ikinci

büyük hicretlerini de Medine’ye yapmışlardır. Malını, mülkünü her şeylerini Medine’de

bırakıp hicret eden Hz. Peygamber ve müslümanların sorunları bitmemiş, burada da

değişik sıkıntılarla karşılaşmışlardır. İslâm devletinin kurulup güçlenmesiyle savaşlar

meydana gelmiş, çeşitli siyasî, askerî, ekonomik ve sosyal zorluklar yaşanmıştır.

97 el-Mâide 5/13 98 Kastallânî, a.g.e., I, 266; Diyarbekrî, a.g.e., I, 301

İKİNCİ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’İN İNSAN OLARAK KARŞILAŞTIĞI

ZORLUKLAR

Hz. Peygamber, peygamberlik görevinin getirdiği zorluklar yanında beşer olması

sebebiyle de bir takım zorluklarla karşılaşmıştır. Bu bölümde, yalnızca Hz.

Peygamber’in değil bir bütün olarak müslümanların yaşadığı hatta kişiden kişiye,

zamandan zamana değişmediği için herkesin karşılaşması mümkün olan zorluklar ele

alınmıştır.

Hz. Peygamber, bütün peygamberler gibi nübüvvet ve tebliğ görevinin getirdiği

pek çok zorluklarla mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bunun yanında bir insan olarak

hastalık, ölüm, eşinin iftiraya uğraması gibi ferdî sorunlar ve ailevî sıkıntılar da

yaşamıştır. Elbette bütün bunları böyle bir çalışmaya sığdırmak mümkün değildir.

Ancak bu tür meşakkatlerden konumuz ile ilgili olanlardan bir kısmını ele almakla

yetineceğiz.

I. FERDÎ ZORLUKLAR

Bilinen bir gerçektir ki, günlük hayatta herkesin az ya da çok mutlaka bazı ferdî

zorluklarla baş başa kalması mümkün hatta doğaldır. Bu nedenle, bu bölümde bazı ferdî

zorluklar ve bunların insan üzerindeki olumsuz etkilerinden, sebep oldukları sıkıntı ve

güçlüklerden bahsedilecektir. Ancak kabul etmek gerekir ki sıkıntı ve zorlukları, ferdî

veya toplumsal zorluklar diye kesin çizgilerle ayırmak da mümkün gözükmemektedir.

Dolayısıyla her ferdî sıkıntının bir sosyal yansıması ya da her toplumsal problemin

bireyler üzerindeki olumsuz etkileri her zaman dikkate alınmalıdır. Bununla birlikte

öncelik bakımından ferdî özelliği öne çıkan sıkıntı kaynağı bazı temel sorunları şöyle

sıralamak mümkündür:

A. İFTİRA

Bir kişiye kasıtlı ve asılsız suç yükleme anlamında olan iftira99 dinî, ahlâkî, ailevî

konularda olabilir. Bu başlık altında, Hz. Aişe’ye atılan zînâ iftirası insanı zor durumda

bırakan iftira olayına örnek olarak verilecektir.

Müslümanlar, Medine’ye hicret ettikten sonra Mekkeli müşriklerden oldukça

farklı ve tehlikeli bir düşman grubuyla karşılaşmışlardır. Bunlar, gerçekte müslüman 99 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s. 939

26

olmayıp müslüman gibi gözüken münafıklardır. Sinsilik, ikiyüzlülük ve Kur’ân-ı

Kerîm’de yer alan yalan söylemek,100 yalan yere yemin etmek, itaat edeceklerine söz

verdikleri halde bunu yerine getirmemek101 gibi temel karakteristik özellikleri göz

önünde bulundurulduğunda böyle kişilerle baş etmenin, oldukça zor olduğu

anlaşılmaktadır. Kişilik ve şahsiyet bozuklukları sebebiyle Hz. Peygamber, münafıklar

yüzünden pek çok zorluklarla karşılaşmıştır. Allah’ın yardımı ve değişik yöntemler

sayesinde üstesinden gelinen zorluklardan bir tanesi var ki, Hz. Peygamber’e, ailesine

ve müslümanlara çok sıkıntılı günler yaşatmıştır.102 “İfk” hadisesi olarak bilinen bu

olay, münafıklar tarafından Hz. Aişe ve Safvan b. Muattal’a atılan zînâ iftirasıdır. İftira

olayından sonra Hz. Peygamber, Hz. Aişe ve ebeveyni ile müslümanlar için zor bir

dönem başlamıştır. Bu sıkıntılı durumun aşılmasında aileden her bir ferdin davranışı

oldukça önemlidir.

Özelde Hz. Peygamber, Hz. Aişe ve yakınlarını ilgilendirdiği sanılan bu olay,

karşılaşılabilecek bu tür zorluklar karşısında bir örnek çözüm olması açısından genelde

tüm müslümanları ilgilendirmektedir. İftiraya uğrayan kişinin ve yakınlarının

karşılaştığı zorlukları, içinde bulunduğu psikolojiyi, bu durumun çevreye yansımasını,

insanda bıraktığı olumsuz etkileri ve bu süreçte nasıl tavır takınılıp hareket edilmesi

gerektiği gibi hususları ifk olayından çıkarmak mümkündür.

Bu olayda iftiraya maruz kalan Hz. Aişe’nin naklettiğine göre; Benî Mustalık

gazvesinde Hz. Aişe, Hz. Peygamber’le sefere çıkmıştır. Bu gazvenin dönüşünde de

kendisi ile Safvan hakkında dedikodu çıkarılmış ve bunu başlatan Abdullah b. Übey

olmuştur. Medine’ye dönüldüğünde Hz. Aişe, bir ay hasta olduğundan kendisi hakkında

çıkan dedikoduyu ve iftirayı daha sonradan duymuş, fakat bu arada iftiracıların sözleri

yayılıp çoğalmıştır. Hz. Aişe, hastalığı esnasında bu durumun farkında olmamış, ancak

bu hastalığında başka zamanlarda Hz. Peygamber’den gördüğü iltifatı görmemesi

kendisini şüphelendirmiştir. Daha sonra, bir iftiraya uğradığını öğrenince hastalığının

üstüne bir hastalık daha eklenmiş, durumu tahkik etmek üzere ebeveyninin yanına 100 el-Münâfikûn 63/1 101 el-Mücâdele 58/14; en-Nûr 24/53 102 Aksu, Ali, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, c. VIII, Sayı 1, s. 2

27

gitmek için Resûlullah’tan izin istemiştir. İnsanların kendisi hakkında ne konuştuklarını

sorması üzerine annesi: “Kızcağızım kendini üzme, sen kendi nefsini ve sağlığını düşün.

Vallahi bir erkeğin yanında bir çok ortakları bulunan sevimli, parlak ve güzel bir kadın

olsun da onun aleyhinde çok lâf edilmesin, bu pek nadirdir” demiştir.103 Hz. Aişe:

“Subhânallah! İnsanlar bunu mu konuşmaktalarmış?” diyerek hayret etmiş ve hakkında

neler konuşulduğunu duyduğunda da, o gece sabaha kadar ağlamış ve gözüne uyku

girmemiştir.

Bu konuyla ilgili vahyin gecikmesi üzerine Hz. Peygamber, Ali b. Ebi Talib ve

Usâme b. Zeyd’i çağırarak eşinden ayrılma hususunu onlarla istişâre etmiştir. Bunun

akabinde de Hz. Peygamber, mescitte bir konuşma yaparak iftiraya uğrayanlar hakkında

hayırdan başka bir şey bilmediğini söylemiş, ailesine eziyet eden kişi hususunda

kendisini kimin kurtaracağını sormuştur. Daha sonra, yerli yersiz yalan haber ortaya

atan kişinin cezalandırılması konusunda ise Evs ve Hazrec arasında kavga çıkmıştır.

Münafıkların ortaya attığı iftiranın olumsuz tesirinden bir çok kişi etki altında kalarak

müslümanlar bile kendi aralarında kavgaya girişmiş ve huzur bozulmuştur. Toplumsal

kargaşaya yol açan bu duruma son vermek için Hz. Peygamber, ashabı sükûnete davet

etmiştir.

O gün Hz. Aişe sürekli ağlamış, hatta ağlamaktan ciğerinin parçalandığını

hissetmiş, bu zor durumda annesi ve babası kızları Hz. Aişe’yi yalnız bırakmayarak

yanında kalmışlardır. Hz. Peygamber, dedikodunun başladığı günden beri Hz. Aişe’nin

yanına oturmamış, bir ay boyunca da beklediği halde Hz. Aişe ile ilgili vahiy

gelmemiştir. Bir müddet sonra Hz. Peygamber, Kekime-i Şehadet getirerek yanına

oturmuş ve: “Yâ Aişe! Hakkında bana birtakım sözler ulaştı. Eğer sen günahlardan

masum isen, yakında Allah seni temize çıkaracaktır. Fakat eğer böyle bir günah

işlemişsen, Allah’tan mağfiret dile ve Allah’a tövbe et. Çünkü kul, günahını i’tiraf eder

ve sonra tövbe ederse Allah da onu af eder104” buyurmuştur. Resûlullah, sözlerini

bitirince Hz. Aişe’nin göz yaşı kesilmiş ve hakkındaki söylentiler sebebiyle ebeveyninin

Resûlullah’a cevap vermesini istemiştir. Bu olay ailesini de zor durumda bırakmış, her

103 İbn Esîr, a.g.e., II, 177 104 İbn Esîr, a.g.e., II, 177-178

28

ikisi de ne diyeceklerini bilemediklerini söyleyince Hz. Aişe: “Vallahi, ben biliyorum

ki, siz, insanların hakkımda söyledikleri şeyleri işittiniz. Bu söz kalbinizde yer etti ve

onu doğruladınız. Eğer size suçsuzum desem, beni doğrulamazsınız. Fakat, Allah’ın

benim işlemediğimi bildiği bir işi üstlensem, beni doğrularsınız. Bu durumda Yusuf’un

babası Yakub’un söylediği sözü örnek alıyorum; “Artık bana düşen güzel bir sabırdır.

Sizin şu söylemekte olduklarınıza karşı yardımına sığınılacak, ancak Allah’tır.”105

Ailesi ve eşi kendisinin temiz olduğuna inansalar bile, ortaya atılan iftiranın kalbe tesir

ederek en yakınlar üzerinde dahi olumsuz bir etki yaptığını Hz. Aişe’nin bu sözlerinden

anlamak mümkündür.

Hz. Aişe, böyle bir hata yapmadığından emin olduğu için, Allah’ın muhakkak

kendisini temize çıkaracağına inanmıştır. Nitekim daha sonra eşinin suçsuz olduğuna

dair Hz. Peygamber’e vahiy gelince106 “Ey Aişe! Allah’a hamd et. O, seni temize

çıkardı” buyurmuştur.107

Münafıkların amacı müslümanları birbirine düşürmek, karışıklık çıkarmak

olduğundan bu defa önde gelen planları ahlâkî yönden suçlamak, iftira atmak olmuştur.

Hz. Peygamber de bir insan olarak, eşine yapılan iftiradan dolayı rahatsızlık duymuş,

bununla birlikte yolunu aydınlatmasına alışkın olduğu vahyin gecikmesiyle de bir süre

yalnızlık yaşamış, eşinin suçsuzluğuna dair pek çok delil elde etmesine rağmen yine de

şüpheden kurtulamamıştır. Ancak Hz. Peygamber Ebû Bekir, eşi Ümmü Rûman ve

diğer müslümanların şüpheleri, Hz. Aişe’nin, Safvan ile ilişkiye girmiş olabileceği

yönünde bir şüphe olmayıp, aksine münafıkların ortaya attıkları iftira sonucu oluşan bir

şüphedir. Her şeye rağmen Resûlullah eşine karşı objektif davranmayı elden

bırakmamış, sadece gerçeği ortaya çıkarmak düşüncesiyle, bu konuda bazı sahabîlerle

istişârede bulunmuştur.108

Başa gelen her zorluğu ve kötülüğü, şerr olarak değerlendirmemek gerekir. Şerr

görülende hayır, hayır görülende şerr olabilir. Çünkü Allah Teâlâ “O uydurma haberi

105 Yûsuf 12/18; Diyarbekrî, a.g.e., I, 477; İbn Esîr, a.g.e., II, 178 106 en-Nûr 24/11 107 Buhârî, Tefsir 219, 225, Şehâdât 15, Enbiyâ 2; İbn Esîr, a.g.e., II, 178 108 Aksu, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, a.g.e, c. VIII, Sayı 1, s. 9-10

29

getirenler içinizden bir zümredir, onu sizin için bir şerr sanmayın; bilâkis o sizin için

hayırdır”109 buyurmaktadır.

Doğruluğunu araştırmadan, duyulan her söze inanmak ve insanlar hakkında peşin

hükümler vermek masum insanları zor durumda bırakır. Ahlâki açıdan da durum

böyledir. Dedikodu, yalan ve iftira gibi sıkıntılar karşısında nasıl tavır takınılması ve

sorunun ne şekilde çözülmesi gerektiğini Hz. Peygamber’den öğrenmekteyiz. Ayrıca bu

olay, iftiraya uğrayan bir kişinin ve yakınlarının içinde bulunduğu psikolojiyi ve

karşılaştıkları sorunları anlama açısından da canlı bir örnektir. Hz. Peygamber’i ve

yakınlarını sıkıntıya sokan bu olay, çıkarılması gereken derslerle, öğrenilmesi gereken

yöntemlerle doludur. İleriki bölümlerde bunlar ayrı olarak ele alınacaktır.

Toplumsal ahlâkla ilgili bu tür konularda olayın büyümemesi, yanlış haberlerin

yayılmaması, ve tabi ki en önemlisi iftiradan kaçınılması için her ferde sorumluluk

düşmektedir. Kötü bir söz etrafa yayıldığı zaman onu araştırmak, dedikoduyu çıkaran ve

iftiraya uğrayanın nasıl bir kişiliğe sahip olduğunu, geçmiş yaşantısını tahkik etmek

sureti ile haberin doğruluğunu veya yanlışlığını öğrenmek gerekir. Önemli işlerde

aceleci davranmak yanlış yapmaya sevk eder.110 İftiraya maruz kalmış kişiler hemen

suçlanmamalı, sosyal çevreden dışlanmamalıdır.

B. ÖFKE

Öfke, bir olay karşısında şiddetle tepki gösterme şeklinde ortaya çıkarak111

düşünce yetisini işlemez hale getiren bir heyecan olup kızgınlığın bir neticesidir.112

İnsanın fıtratında bulunan öfke duygusunu tamamen silmek mümkün olmasa bile

asgariye indirmek imkân dahilindedir. Bu şekilde kızgınlık sonucunda yaşanabilecek

olumsuz neticeler de engellenmiş olur.

Kızgınlığın şeytandan kaynaklanan yönü de göz önüne alındığında, öfkelenen

kimse kendisine hâkim olamaz ve itidâlini kaybeder; kötü ve çirkin işler yapmaya

109 Buhârî, Tefsir 167 110 Said Havva, Hadislerle İslâm Tarihi, II, 503-504 111 Aydın, Hayati, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, s. 114 112 Necâtî, Muhammed Osman, el-Kur’an ve İlmu’n-Nefs, s. 109; Aydın, a.g.e., s. 114

30

başlar; kızdığı kişiye kin ve nefret besler ve onu düşmanı olarak görür. Daha önce

söylemediği sözleri, yapmadığı davranışları kızgınlığın tesiriyle yapar.113 Çünkü insan,

böyle olduğu zamanlarda, kendini kaybedip normal durumdan uzaklaşır. Bununla

birlikte kızmak, insanı sonradan pişman olacağı söz ve fiillere sevk eder. 114

Öfke, hem insanın değerini ve saygınlığını düşüren hem de kalplerin kırılmasına

ve insanların birbirlerine küsmesine neden olan kötü bir davranıştır. Öfkelenmemek

için, öfkeyi meydana getirecek durum ve ortamlardan uzak kalmak gerekir.115

İnsanda beliren kızgınlık hali, yavaş yavaş öfkeye dönüşür. İntikam ve düşmanlık

gibi duyguların ağır basması, insanın öfkesini yenmesini zorlaştırır. Öfkenin artması,

insanı içinden çıkılması zor duruma sürükleyip hoş olmayan davranış ve fillere ittiği

için sonunda pişmanlık duymasına sebep olur. Ancak sabredip affetme yolunu tercih

etmek suretiyle insan, bu yükün altında ezilmekten kurtulmuş olur. Öfke, kişinin

kendisini sabra yöneltmesiyle yenilir.116 Peygamber Efendimiz Allah’ın koyduğu

sınırlar çiğnendiğinde ve Allah’a karşı hürmetsizlik edildiğinde kızdığı117 gibi, günlük

hayatta öfkelendiği bazı durumlar da olmuştur. Bir gün bir bedevî Hz. Peygamber’e

gelerek kendisine verdiği va’di ne zaman yerine getireceğini sormasına karşılık

Resulullah, kendisini yakında verilecek ganimetle veya sabrı sebebiyle büyük sevabla

müjdelemiştir. Bedevî, bu tür sözleri kendisine çok söylediği karşılığını verince, Hz.

Peygamber bu duruma öfkelenmiştir.118

Yüce Allah, takva sahiplerinin öfkelerini yenen ve insanları affeden kimseler

olduklarını bildirmektedir.119

Sosyal hayatta öfke kadar kişiyi zor durumda bırakan durumlardan bir tanesi de

borçlanmadır.

113 Davudoğlu, Ahmed, Saihih-i Müslüm Tercüme ve Şerhi, X, 572 114 İmam-ı Nevevî, Riyazü’s-Salihîn, I, 268-269 115 Nevevî,a.g.e., III, 581-582 116 Kasapoğlu, Abdurrahman, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, s. 31-32 117 Buhârî, Edeb 80; Müslim, Fedâil 77 118 Buhârî, Megâzî 58 119 Âl-i İmrân 3/134; eş-Şûra 42/37

31

C. BORÇ

Borç, ferdî ve ictimaî ihtiyaçların giderilmesi için başvurulan doğal bir olaydır.

Bununla birlikte zekât verilebilecek insanlar arasında, borcuna karşılık malı olmayan

borçlu kimselerin de zikredilmiş olması120 borçlanmanın ve bunu ödeyememenin ne

kadar zor bir durum olduğunu göstermektedir.

Hz. Peygamber, namazın akabinde “Allah’ım, günahtan ve borçtan sana

sığınırım” diye dua ettiğini işiten bir sahâbî “Yâ Resûlullah, ne kadar çok borçtan

Allah’a sığınıyorsunuz” demesine karşılık “Kişi borçlandığı zaman konuşur ama yalan

söyler; va’d eder fakat akabinde va’dinden döner”121 buyurması borçlunun içinde

bulunduğu ruh halinden bahisle, yalan söylemek ve va’dinden dönmek gibi davranış

bozukluklarına yol açtığını gösterir.

Borçlu, ödeyemeyeceği yükün altına girmekten kaçınmalı ve aile bireyleri de bu

konuda birbirlerine karşı duyarlı ve anlayışlı olmalıdır. Borç veren de, kişiyi borç

aldığına pişman edecek davranışlarda bulunmayarak ödemesi için mühlet vermelidir.

Borç alıp verme, karşılıklı güven esasına dayandığından iki taraf ta birbirinin iyi

niyetini kötüye kullanmamalıdır. Hz. Peygamber, kullarının en hayırlısının borcunu en

iyi şekilde ödeyen olduğunu122 haber vermektedir.

Borcun kişiyi daima zor duruma düşürebilecek önemli bir akit olduğunu, Yüce

Allah’ın borcun yazılmasını istemesinden de anlaşılmaktadır. Çünkü, hataya düşmemek,

yanılmamak, ispatlamak ve şüpheye düşmeyi engellemek açısından borç alanın da

verenin de yazmasında kendileri için bir çok faydalar vardır.123

D. FAKİRLİK

Fakirlik, bir kişinin iş bulamaması veya çalışamaması nedeniyle geçimini

sağlamakta güçlük çekmesi, maddî bakımdan sıkıntıya düşerek başkasına muhtaç

olması durumudur. 120 et-Tevbe 9/60 121 Buhârî, İstikrâz 11 122 Müslim, Müsâkât 118 123 el-Bakara 2/282

32

Kur’an-ı Kerîmde de fakir kelimesinin geçtiği ayetler incelendiğinde zengin

olmayan, maddî sıkıntı ve ihtiyaç içinde bulunan kimselerin kastedildiği söylenebilir.

Nitekim yurdunu terkedip günlerce aç susuz dolaşan Hz. Musa’nın kendisini fakir

olarak nitelendirmesinde124 veya Mekke’den Medine’ye gelen muhacirlerden fakir

olarak söz edilmesinde125 maddî ihtiyaç göz önünde bulundurulmuştur. Hadislerde de

geçen fakir kelimesi126 aynı manalarda kullanılmıştır. Hz. Peygamber, tabii olarak

fakirliğin istenilmeyen ve korkulan bir durum olduğuna işaret etmiş,127 bizzat kendisi

fakirlik fitnesinin şerrinden Allah’a sığınmış,128 cennet ehlinin çoğunu dünyada fakirlik

sıkıntısı çekenlerin oluşturacağını haber vermiştir.129

Fakirlik, meşakkati beraberinde getirdiğinden zekât gelirlerinin harcanacağı yerler

arasında fakir aileler de zikredilmiştir.130 İslâm dini, fakirliği bir horlama ve aşağılama

sebebi olarak görmemiş, aksine fakirlerin durumunu iyileştirmeye yönelik bir çok

tedbirler almıştır. Ayrıca Yüce Allah, mülkün gerçek sahibinin Allah olduğunu,131

dünyada insanların ekonomik yönden farklı seviyelerde bulunmasının, hatta bazılarının

fakirlik ve maddî ihtiyaç içinde olmasının bile bir takım amaç ve hikmetlere dayalı

olduğunu132 bildirmiştir.

“Canı ve malı emniyette, sağlıklı ve günlük yiyeceği var olarak sabaha ulaşan bir

kişinin sanki bütün dünya kendisine verilmiş gibidir”133 buyuran Hz. Peygamber’in aynı

zamanda ailesinin hayatı göz önüne alındığında, lüks ve bolluk içinde bir yaşam tarzları

olmadığı görülmektedir.134

124 el-Kasas 28/24 125 el-Haşr 59/ 8 126 Müslim, Müsâkât 30; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 120 127 İbn Mâce, Vesâyâ 4; Nesâî, Vesâyâ 1 128 Ebû Dâvûd, Vitir 32; Tirmîzî, Daavât 77 129 Buhârî, Rikâk 51, Nikâh 87; Uludağ, Süleyman, “Fakr”, DİA, XII, 132-133 130 et-Tevbe 9/60 131 Âl-i İmrân 3/26 132 el-Bakara 2/155; en-Nahl 16/71 133 Tirmizî, Zühd 34; İbn Mâce, Zühd 9 134 Buhârî, Hibe 1; Rikak 17; Müslim, Zühd 28; Tirmizî, Zühd 38; İbn Mâce, Et’ime 49

33

E. HASTALIK VE ÖLÜM

Hastalık ve ölümler günlük hayatta sık sık karşılaşılan zorluklardandır. Her

hastalık farklı olmakla birlikte her birinin insana verdiği meşakkat de farklıdır. Hz.

Peygamber hastalanıp sıtmaya yakalandığında iki kat fazla ağrı hissetmiştir. Peygamber

Efendimiz aile fertlerinden biri hastalandığında onlara dua etmiş,135 ağrısı olup zor

durumda olan hastalara Allah’tan şifa istemiş, telkin ederek tedavi etmeye çalışmış,

hastalıktan kurtulup bir daha hastalığa yakalanmaması için duada bulunmuştur.136

Resulullah ölmek üzere olanlara, Allah’tan başka ilâh yoktur, sözünün telkin

edilmesini,137 hastanın veya ölen kimsenin yanında hayır söylenmesini138 hasta olan bir

kişinin yanında onu üzecek sözler söylenilmemesini bilâkis ümit verici ve dua

niteliğinde konuşulmasının doğru olduğunu ifade etmiştir.139

Her nefsin muhakkak ölümü tadacağı Yüce Allah tarafından bildirilmiştir.140 Hz.

Peygamber, daha küçük yaşta anne, baba ve dedesini kaybetmiş, hicrî onuncu yılda

amcası Ebû Talib ve eşi Hz. Hatice vefat etmiştir. Bu duruma Hz. Peygamber çok

üzülmüş, hatta bu yıla da “Hüzün Yılı” denmiştir.141 Kendisinden önce Hz. Fâtıma hariç

çocukları da vefat etmiş, hatta torunlarının vefatına bile şahit olmuştur.

Hz. Peygamber oğlu İbrahim’in vefatı sırasında gözlerinden yaşlar akarak “Ey

İbrahim! Gözlerimiz yaş ve kalbimiz hüzünle doldu. Fakat Allah’ın hoşnut olacağından

başka bir söz söylemeyeceğiz. Ey İbrahim! Senin için hüzünleniyorum!”142 buyurarak

üzüntüsünü dile getirmiştir. Can çekişmekte olan torununu da kucağına almış,

merhametinin eseri olarak iki gözünden de yaşlar akmıştır.143 Hz. Peygamber ölmek

135 Buhârî, Merdâ 20, 38, 40; Müslim, Selâm 46-49; Ebu Dâvud, Tıb 18-19; Tirmîzî, Daavât 111; İbn

Mâce, Cenâiz 64, Tıb, 36-39 136 Nevevî, a.g.e., IV, 509-510 137 Müslim, Cenâiz 1 138 Müslim, Cenâiz 6;Ebu Dâvud, Cenâiz 15; Tirmîzî, Cenâiz 7; Nesâi, Cenâiz 3, 55; İbn Mâce, Cenâiz

4; Muvatta’, Cenâiz 42 139 Davudoğlu, a.g.e., V, 113 140 Âl-i İmrân 3/185 141 Kastallânî, a.g.e., I, 266; Diyarbekrî, a.g.e., I, 301 142 Müslim, Fedâil 62 143 Buhârî, Marda 9

34

üzere olan torunundan dolayı kızı Hz. Zeyneb’e her şeyin yalnızca bir emanet olduğunu,

Allah’ın verdiği canın yine Allah’a ait olduğunu hatırlatarak teselli etmiştir.

F. ÂFET VE MUSÎBET

Kuraklık, kıtlık, sel ve deprem gibi doğal olaylar da zaman zaman bir takım

sosyal sorun ve sıkıntılara sebep olagelmiş bireysel-toplumsal zorluklar arasında yer

alır. Cahiliye döneminde, ay ve güneş tutulması gibi doğal olaylar uğur veya uğursuzluk

olarak yorumlanır, önemli bir kişinin veya hükümdarın doğum ya da ölümünün işareti

sayılırdı. Nitekim, Resulullah’ın oğlu İbrahim öldüğünde, aynı esnada güneşin tutulması

sebebiyle insanlar bu iki olayı birbiriyle ilişkilendirmiştir.144 Bu tür doğal olaylar

karşısında Hz. Peygamber insanları bilinçlendirmiş, ne yapmaları hususunda

yönlendirmelerde bulunmuştur. İnsanın müdahalesi ile önlenmesi mümkün olmayan bu

tür tabiat olayları veya felâketler karşısında Hz. Peygamber, tedbir alarak hiç değilse

zararlarını önlemeye çalışmıştır. Çünkü doğal felâketlerin önlenmesinin imkânsız

olduğu durumlarda, insana düşen vazife tedbir almasıdır.

Hz. Peygamber, Tebük seferinde, Tebük’e varıldığında, Hicr mevkiinde bir akşam

vakti, gece fırtına kopacağını bildirerek bu sebeple sahâbeden hiç kimsenin, yanında

arkadaşı bulunmadıkça, ayağa kalkmamasını, ayrıca develeri için de tedbir almalarını

tenbih etmiştir. Gerçekten gece çıkan fırtına, tedbir alanlara zarar vermezken, aksine

davrananları zarara uğratmıştır.145

İnsanın hayatını felâkete sürükleyen, sıkıntıya sokan sebeplerden biri de zararlı

alışkanlıklardır.

G. ZARARLI ALIŞKANLIKLAR VE AHLÂKÎ SORUNLAR

Ferdî ve toplumsal bir sorun haline gelmiş olan zararlı alışkanlıklar, bir çok

problem ve sıkıntının temelini oluşturmakla birlikte ahlâkî yapının bozulmasına da

sebep olmaktadır. Alkol, zina, hırsızlık ve kumar toplumların yok olup gitmesine zemin

oluşturan kötü alışkanlıklardandır.

144 Müslim, Küsûf 10 145 İbn Esîr, a.g.e., II, 253; Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı , s. 344

35

Bu alışkanlıkların en zararlılarından olan alkol kullanmak, kişilerin hem

kendilerine hem de çevrelerine çok büyük zararlar vermektedir. İslâm dininin temel

hedefi olan dini, aklı, nefsi, nesli ve malı korumayı engellemekte hatta insan hayatında

çok büyük yere sahip aklı ve ruh sağlığını etkilemekte, kişinin doğru düşünüp karar

verme ve muhakeme yapma yeteneğini azaltmaktadır. İnsanın psikolojik yapısını

bozarak nefse zarar vermekte, utanma duygusunu ortadan kaldırdığı için bir çok

ahlaksızlığa ve olumsuz davranışa sebep olmaktadır. Fert olarak kişiyi maddî-manevî

yıkıma uğratmakla birlikte ailenin dağılıp bir çok yuvanın yıkılmasına yol

açmaktadır.146 Yüce Allah: “Şeytan, içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve

kin sokmak; sizi, Allah’ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister”147 buyurarak içki ve

kumarın topluma yansıyan olumsuz yönünü bildirmiş, aynı zamanda insanın bizzat

kendisini, dinin ve hayatın temelini oluşturan namazdan ve Allah’ı zikretmekten

alıkoyduğunu haber vermiştir.

Diğer taraftan kumar da, ferde ve topluma maddî-manevî bir çok zarar veren

bireysel ve toplumsal bir problemdir. Kumar sebebiyle kavga ve düşmanlıklar

yaygınlaşmakta, toplumsal huzursuzluklar ortaya çıkmakta, ayrıca kumarda borçlanıp

bu borç sebebiyle bir çok kötü yollara başvurulmaktadır.

Ahlâki sorun olarak karşımıza çıkan zina olayları da ferdî ve toplumsal yapının

çökmesine, kadının değerinin düşmesine, neslin bozulmasına, aile düzeninin sosyolojik

ve psikolojik olarak olumsuz etkilenmesine, ahlâksızlığın artmasına yol açmaktadır.

Ayrıca kamu düzenini bozarak, kişileri güvensiz bir ortamda yaşamaya mecbur

eden ve bir çok kişiyi mağduriyete sürükleyen suçlardan biri de hırsızlıktır. Haksız

kazanca yol açan hırsızlık, malın güvende olmamasına, tedirginlik içinde yaşayan

insanların birbirine şüpheyle yaklaşmalarına yol açar. Bu ise huzursuzluğu da

beraberinde getirmektedir.148 Günümüzde, özellikle insanların birbirlerini fazla

tanımadıkları büyük şehirlerde hırsızlık, toplumsal bir sorun haline gelerek can ve mal

güvenliğini tehdit etmektedir. 146 Sarıçam, a.g.e., s. 335-336 147 el-Mâide 5/91 148 Sarıçam, a.g.e., s. 339-341

36

I. İHTİLÂF VE ÇEKİŞMELER

İslâmiyet, fert ve kabileler arasında meydana gelen kavgaları büyük ölçüde

engellemiştir. Ancak zaman zaman çeşitli sebeplerden dolayı müslümanlar arasında

huzur bozucu olay ve çekişmeler yaşanmıştır.

Bir gün Evs ve Hazrece mensup bir grup müslüman birlikte oturup sohbet ederken

yanlarından geçen yahudi onların bu birlik ve beraberliğini kıskandığından dolayı,

yahudi bir genci aralarına göndererek eskiden Evs ve Hazrec arasında meydana gelmiş

olan Buas savaşı gibi savaşları hatırlatmasını istemiştir. Bundan sonra bu iki kabile

arasında çekişme başlamış, hatta olay daha da büyüyerek silahlara sarılıp savaşmak

üzere harekete geçmeye kadar varmıştır. 149

Daha da ilginci, Mustalikoğulları savaşından sonra da Ensar ile Muhacir arasında

böyle bir çekişme daha meydana gelmiştir. 150

H. YÖNETİM

Bir devlet başkanı kimliği ile yönetimi elinde bulunduran Hz. Peygamber gerek,

ganimet taksiminde, gerekse gayrı müslim, müşrik ve münafıklardan kaynaklanan

olaylardan dolayı zaman zaman haksız itham ve hakaretlere maruz kalarak bir takım

zorluklarla karşılaşmıştır.

“Yöneticilerin en kötüsü, idaresi altındaki insanlara karşı katı ve kaba

davrananlardır”151 buyuran Hz. Peygamber, her zaman yumuşak ve affedici olmayı ilke

edinmiştir.

“Müslümanların idare işini üzerine alıp da onlar için çalışmayan ve hayırhâh

olmayan hiçbir âmir onlarla birlikte cennete giremez”152 hadisi müslümanların

idarelerini, yönetimlerini üstlenip de onlar için çalışmayan ve görevini yerine

getirmeyen kişinin kötü akıbetini haber vermektedir.

149 İbn Hişam, a.g.e., II, 183-184 150 Vâkıdî, a.g.e., II, 415 151 Müslim, İmâre 23 152 Müslim, Îman 229

37

İslâmiyetten önce Arabistan’da düzenli ve teşkilatlı bir devlet olmadığından, her

küçük kabile veya kabile kolları birbirinden tamamen bağımsız bir şekilde kendi

hakimiyetlerini ellerinde bulundurmuş ve bu durum kabileler arasında kavga, anarşi ve

savaşlara yol açmıştır. Buna son verilmesi kabilelerin lehine sonuçlanacağından,

şartların düzelmesi onların da işine gelmiştir. Böyle bir ortamda Resûlullah, daha büyük

kötülük ve zararlara engel olmayı amaçlamıştır.153 Hicrî 2. yılda Arap Yarımadası,

siyasî yönden tam bir karışıklık ve boşluk içine düşmüştür. Hz. Peygamber, gerekli

usullere riayetle sabır ve tahammül göstererek, akraba, mevki-makam gözetmeksizin

adaletin hüküm sürdüğü, merkezî ve teşkilatlı bir devlet etrafında, herkesi birleştirip

bütünleştirmek için büyük bir gayret sarf etmiştir.154

“Şayet Allah bir milletin yücelip saadete erişmesini isterse, ona iyi devlet

başkanları ve bakanlar nasib eder; aynı milletin çöküp gerilemesini dilerse, ona kötü

başkanlar ve bakanlar musallat eder”155 buyuran Allah Resûlü, bir milletin yücelip

saadete erişmesinde devlet başkanının dolaysısıyla yönetiminin ne kadar önemli

olduğunu vurgulamıştır.

Buraya kadar belli başlı ferdî zorluklardan bahsettikten sonra, bir çok önemli

sosyal problemin temelinde yatan birtakım ailevî zorluklara temas edilecektir.

II. AİLEVÎ ZORLUKLAR

Peygamber Efendimiz aile düzeninin sağlıklı olarak devam etmesi için, ailenin

çekirdeğini teşkil eden karı-kocanın uymaları gereken yükümlülükleri belirlemiş,

bunlara da önce kendi uymuştur. Resulullah’ın eşleri de, Allah ve Resûlüne olan

bağlılıklarını ve sorumluluklarını yerine getirmeye özen göstermişlerdir. Ancak zaman

zaman da olsa beşerî zaaflardan kaynaklanan bazı durumlar, sıkıntılar yaşanmıştır. Bu

153 Hamidullah, a.g.e., I, 431 154 Hamidullah, a.g.e., I, 437 155 Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, s. 9

38

olaylar Hz. Peygamber’i üzmüş olsa bile bir eş olarak onlara karşı tutum ve davranışları,

eşlerine bir peygamber eşi olmanın gerekliliğini ve sorumluluğunu hatırlatmıştır.156

Bu bölümde Resulullah’ın ailesi ile karşılaştığı bazı zorluklar; eşlerinin maddî

beklentileri ve eşler arasındaki kıskançlıklar olmak üzere iki kısımda anlatılacaktır.

A. EŞLERİN MADDÎ BEKLENTİLERİ

Hicretin dokuzuncu yılında fetihler ve elde dilen zaferler sebebiyle Medine’de

ashabın maddî durumu düzelip hayat seviyeleri yükselmiştir. Ancak Resûlullah’ın

evinde pek fazla değişiklik olmamış, hatta Hz. Peygamber ve eşleri gösterişten uzak çok

sade bir hayat yaşamaya devam etmişlerdir. Hz. Peygamber ve ailesi, O’nun vefat ettiği

ana kadar üç gün arka arkaya buğday ekmeği yemedikleri157 gibi öğünleri çoğunlukla su

ve hurmadan ibaret olup uzun zaman yemek pişirmedikleri günler olmuştur.158

Arabistan’a hakim bir devlet başkanı olarak vefat eden Hz. Peygamber: “Allah’ım

Muhammed ailesine geçinecek kadar rızık ihsan eyle”159 diye dua ederek sade bir hayatı

tercih etmiştir.

Fetihler sonrası refahın artması sebebiyle yaratılış bakımından diğer kadınlardan

farksız olan Resûlullah’ın eşleri de bu refahtan yararlanmak isteyip Hz. Peygamber’den

bazı dünyevî taleplerde bulunmuşlardır.160 Bir müddet sonra bu isteklerin artması

sebebiyle Resûlullah, bütün musamahasına rağmen bunalmıştır.161

B. EŞLER ARASINDAKİ KISKANÇLIKLAR

Farklı sebeplerden dolayı Hz. Peygamber’in birden fazla eşi olmuş, zaman zaman

da eşleri arasında bir takım kıskançlıklar yaşanmıştır. Burada önemli olan, tek eş bile

156 Demir, İsmet, Hz. Muhammed’in Özel, Ailevî ve Sosyal Hayatı, s. 157 157 Buhârî, Rikak 17, Et’ime 23; Müslim, Zühd 21; Tirmizî, Zühd 26 158 Buhârî, Hibe 1, Rikak 17; Müslim, Zühd 26, 28; Tirmizî, Kıyâme 34; İbn Mâce, Zühd 10; Ahmed

b.Hanbel, el-Müsned, II, 405 159 Buhârî, Rikak 17; Müslim, Zühd 18, Zekât 126; Tirmizî, Zühd 26; İbn Mâce, Zühd 9; Ahmed b.

Hanbel, el-Müsned, II, 232, 446, 481 160 Kazıcı, Ziya, Hazret-i Muhammed’in Aile Hayatı ve Eşleri, s. 53-54 161 Solmaz, Mehmed- Çakan, İsmail Lütfi, Kur’an-ı Kerîm’e Göre Peygamberler ve Tevhîd Mücadelesi,

s. 705

39

olsa bu ve benzeri kıskançlıklar karşısında Resûlullah’ın örnek alınması gereken

tavrıdır.

Resûlullah, Zeyneb b. Cahş’la evlendikten sonra Hz. Aişe ve Hz. Hafsa, Hz.

Peygamber’in Hz. Zeyneb’in yanında ne kadar kaldığına dikkat eder olmuşlardır.

Resûlullah’ın yeni zevcesinin yanında biraz daha fazla kaldığını fark etmeleri üzerine,

Hz. Aişe bu durumu çok kıskanmış ve Hz. Peygamber’i oradan soğutmanın çarelerine

baş vurmuştur. Bu konuda Hz. Aişe, Hz. Hafsa ve Hz. Sevde birlik olup Resûlullah

kendilerine geldiği zaman her biri ayrı ayrı “Ya Resûlullah meğafir kokusu alıyorum,

meğafir162 mi yedin?” demek üzere anlaşmışlardır. Çünkü kendisinden çirkin koku

hissedilmesinin Hz. Peygamber’e zor geleceğini bilmekteydiler. Eşlerinin bu tür

sorularına karşılık Hz. Peygamber, kendisinin böyle bir şey yemediğini ancak Hz.

Zeyneb’in kendisine bal şerbeti ikram ettiğini söylemiştir.163

Peygamberimizin eşlerinden biri olan Mariye’yi başlangıçta fazla önemsemeyen

Hz. Aişe, Mariye’nin çocuğu olduktan sonra bütün kadınlık hisleri ağır basıp ona karşı

cephe almış ve kıskançlık beslemiştir.164

Eşler arasındaki bu kıskançlık ve rekabet, Hz. Safiyye’nin Resûl-ü Ekrem’le

evlenmesiyle devam etmiştir. Hz. Aişe ve Hz. Hafsa başta olmak üzere, Hz. Safiyye’nin

önceden bir yahudi olması sebebiyle kendilerinin Hz. Peygamber’e daha yakın

olduklarını söylemeleri, Hz. Safiyye’yi son derece üzmüştür. Nitekim hac yolculuğu

esnasında, Hz. Safiyye’nin devesi hastalanmış ve Hz. Peygamber diğer hanımı Hz.

Zeyneb’in yedek devesini Hz. Safiyye’ye vermesini isteyince Hz. Zeyneb: “Bu deveyi

şu yahudi’ye mi vereceğim?” diyerek hoşnutsuzluğunu ifade etmiştir.165

Hz. Safiyye’yi üzen olaylardan biri de, Hz. Aişe ve Hz. Hafsa’nın, Kureyş’ten

olmaları hasebiyle Hz. Peygamber’e yakınlıkları sebebiyle daha üstün olduklarını iddia

162 Meğâfir, tatlı olmakla birlikte çok kötü kokan bir çeşit zamktır. 163 Buhârî, Hıyel 12; Nesâî, Nisâ 4; Kazıcı, a.g.e., s. 157 164 Kazıcı, a.g.e., s. 158 165 Ebû Dâvûd, Sünne 3

40

etmeleridir. Hatta bir gün, Hz. Safiyye ağlayarak Resûlullah’a gelmiş, Hz. Aişe ve Hz.

Hafsa’nın sürekli bunları tekrarladıklarından şikâyet etmiştir.166

Diğer bir olay da, Resûlullah hastalandığında mü’minlerin anneleri Hz.

Peygamber’in başına toplanmışlardı. Bu esnada Allah Resûlünün çektiği ızdırabı gören

Hz. Safiyye’nin: “Ey Allah’ın Nebisi! Allah’a yemin ederim ki sana gelen bu sıkıntının

bana gelmesini isterdim” demesi üzerine, orada bulunan diğer eşlerin birbirlerine kaş-

göz işareti yaparak aralarında fısıldaşmaya ve Hz. Safiyye ile alay etmeye

başlamışlardı.167

Hz. Peygamber karşılaştığı ailevî sorunlarını, eşlerinin de birer kadın olduğunu,

onların da birbirlerine karşı kıskançlık duygusu besleyebileceklerini göz önünde

bulundurarak kimseyi kırmadan, problemin büyümesine meydan vermeden çözme

yoluna gitmiş, eşlerinin bu fıtrî tavırları karşısında her zaman hoşgörü ve anlayış

göstermiştir.

166 Kazıcı, a.g.e., s. 297 167 Kazıcı, a.g.e., s. 298

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ZORLUKLARI AŞMA YÖNTEMİ

Bir çok sıkıntı ve zorluklarla karşılaşılan sosyal hayatta, bu durumları aşmak için

de çeşitli yollara başvurulur. Bu meşakkatli zamanları aşmanın ilk yolu her söz ve

davranışta Hz. Peygamber’i örnek almaktır. Resulullah’ın hayatı bir bütün olarak ele

alındığında herkesin kendine göre ders çıkaracağı yönler olduğu gibi, zor zamanlarını

aşacak yöntem de bulması mümkündür. Bu bölüm, koruyucu tedbir ve zorlukları

çözüme götüren yöntemler olmak üzere iki temel başlık halinde incelenecektir.

I. KORUYUCU TEDBİRLER

Peygamber Efendimizin uygulama ve tavsiyeleri bir yöntem niteliğinde kabul

edilebilir. Zorlukları aşmak için çeşitli yöntemler olduğu gibi, zorluklarla

karşılaşmamak için alınan bir takım tedbirler de bir nevi sıkıntıları önleyici yöntemler

gibidir.

A.İBADET

İbadetlerin Allah’a olan kulluk borcu ve şükrün yanında, sosyal hayatı olumlu

yönde etkileyen bir çok faydasından bahsetmek mümkündür. Bunlardan bir tanesi de

belâlara, musîbetlere ve kötülüklere karşı koruyucu yönünün olmasıdır.

Nitekim, Muaz b. Cebel, Resûlullah’a cennete götürecek ve cehennemden

uzaklaştıracak amelleri sorduğunda Hz. Peygamber, hiçbir şeyi Allah’a ortak koşmadan

yalnızca O’na kulluk etmeyi, namazı dosdoğru kılmayı, zekâtı vermeyi, Ramazan

orucunu tutmayı, gücü yettiğinde ve imkân bulduğunda haccetmeyi sayarak şöyle

buyurmuştur: “Şimdi sana hayır kapılarını haber vereyim mi? Oruç kalkandır. Sadaka,

suyun ateşi söndürmesi gibi günahın azâbını söndürür. Kişinin gece yarısı kıldığı

namaz da günahı söndürür.”168

“Şüphesiz ki namaz hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyar”169 buyuran Yüce Allah,

namazın insanı zora ve sıkıntıya sokan kötülük ve hayasızlık gibi durumlardan

koruduğunu bildirirken; namaz, oruç ve sadakanın insanın ehli, malı ve komşusu

168 Tirmizî, Îman 8; İbn Mâce, Fiten 12 169 el-Ankebût 29/45

43

yüzünden uğrayacağı fitneye kefaret olduğunu170 buyuran Hz. Peygamber de bu

ibadetlerin günlük hayatımızdaki yerini ve önemini haber vermiştir.

Hz. Peygamber: “Yarım hurma ile de olsa cehennemden korunun. Onu da

bulamayan (hiç olmazsa güzel) bir söz ile cehennemden korunsun”171 buyurarak herkesi

elindeki imkânlara göre cehennemden korunmaya teşvik etmiştir.

Resûlullah’ın zikretmiş olduğu mâlî ve bedenî ibadetler, insanı haramlardan,

hatalardan, yanlış yol ve günahlardan koruyucu niteliktedir. Ayrıca kişiyi günahlardan

arındırmakla birlikte hata işlemenin vermiş olduğu psikolojik rahatsızlık, pişmanlık,

sıkıntı, bunalım ve tedirginlikten de uzaklaştırır. Resûlullah’ın oruçluyken kötü söz

söylemekten ve kavga etmekten sakındırması172 orucun koruyucu yönünü ortaya

koymaktadır. Gece yarısı kılınan namaz ve verilen sadakalar da günahlardan arınma

vesilesidir.

Ayrıca Hz. Peygamber ashabına: “Siz gücünüzün yeteceği işlere bakın! Çünkü siz

usanmadıkça Allah usanmaz. Allah indinde amellerin en makbulü az da olsa devamlı

olanıdır”173 buyurarak ibadette orta yolu tutup insana gücünün yettiğini yapmasını

buyurmuş, ümmetin gücünü aşabilecek ve meşakkat getirecek ibadetler yerine az da

olsa devamlı olan ibadetleri tavsiye etmiştir. İnsanoğlu yapısı itibariyle meşakkat veren,

zor durumlardan kolay vazgeçer. İbadetler, insan hayatında çok büyük bir yere sahip

olduğu için Hz. Peygamber, çok olmasa da sürekli olmasını vurgulamıştır.

Toplum içerisinde çıkan kargaşa ve fitne, toplumsal bir sıkıntı ve problemi

meydana getirir. Nitekim, “Ortalık kargaşa içindeyken ibadet etmek bana hicret etmek

gibidir”174 buyuran Hz. Peygamber, kişilerin fitneye kapılıp Allah’ı anmaktan ve

ibadetleri gereği gibi yerine getirmekten uzaklaşacaklarından dolayı böyle bir ortamda

ibadet etmeyi, kendisine hicret etmek kadar faziletli olduğunu bildirmiştir. Kargaşanın

etkisinde kalmayıp ibadete yönelmek, meydana gelebilecek zorlukları önlemiş olur. 170 Buhârî, Savm 3 171 Müslim, Zekât 68 172 Buhârî, Savm 9; Müslim, Sıyâm 163 173 Buhârî, Libas 43; Müslim, Salâtu’l-musâfirîn 215 174 Müslim, Fiten 130; Tirmizî, Fiten 28; İbn Mâce, Fiten 14

44

Daha fazla soruna yol açmamak için fitne gibi sıkıntılı ve zor durumlarda müslümanlar

ibadete teşvik edilmiştir.

B. ZİKİR

Kur’an-ı Kerîm’de “Allah’ı zikretmek en büyük ibadettir”175 buyurulmaktadır. Bu

sebeple Hz. Peygamber, ashabına bir çok zikir öğretmiş, Allah’ı zikirden

uzaklaşmamaya ve sürekli hatırlamaya teşvik etmiştir. Aynı zamanda yapılan dua ve

zikirlerin zorluklara karşı koruyucu olduğunu da bildirmiştir. Nitekim Hz.

Peygamber’in zikretmiş olduğu aşağıdaki hadislere dikkat edildiğinde Allah Teâlâ’yı

hatırlamanın, zikretmenin koruyucu yönünü görmek mümkündür:

“Farz namazlardan sonra okunan zikirleri okuyan kimse hiçbir zaman zarara

uğramaz. Bunlar otuz üç defa sübhânallah, otuz üç defa elhamdülillah, otuz üç defa

Allahuekber demektir.”176

“Her birinizin her bir eklemi için günde bir sadaka vermesi gerekir. İşte bu

sebeple her tesbih bir sadaka, her hamd bir sadaka, her tehlil (lâ ilâhe illallah) bir

sadaka, her tekbir bir sadaka, iyiliği tavsiye etmek sadaka, kötülükten sakındırmak

sadakadır. Kuşluk vakti kılınan iki rekât namaz bunların yerini tutar.”177

“Sabah akşam rablerine dua ederek O’nun rızasını kazanmaya çalışanlarla

beraber sıkıntılara karşı dayan. Dünya hayatının süslerine kapılıp da gözlerini

onlardan ayırma.”178

Hata yapmak, günah işlemek insanı rahatsız ve mutsuz ettiği gibi kişiye sıkıntı da

vermektedir. Allah Teâlâ’ya karşı kulluk bilincinde olan herkeste bu duruma şahit

olmak mümkündür. Pişmanlık duygusu, günahkâr bir kişiyi içinde bulunduğu sıkıntı ve

huzursuzluktan kurtarmak için tövbeye sürüklemektedir.179 Ancak bütün kullara tövbe

175 el-Ankebût 29/45 176 Müslim, Mesâcid 144, 145; Tirmizî, Daavât 24 177 Buhârî, Sulh 11, Cihâd 128; Müslim, Salâtu’l-musâfirîn 84, Zekât 56; Ebû Dâvûd, Tatavvu’ 12, Edeb

160 178 el-Kehf 18/28 179 Yapıcı, Âsım, İslâm’da Tövbe ve Dînî Yaşayıştaki Rolü, s. 115

45

ve dua kapılarının açık olması, kişiyi manevî yönden rahatlatmakta ve huzurlu bir hayat

sürmesini sağlamaktadır. Yüce Allah, günahların affı ve duaların kabulü için insana bir

çok fırsatlar sunmuştur. Tövbe, işlediği hatadan dolayı pişmanlık duyan insana verilen

büyük nimetlerdendir. Zira Hz. Peygamber, kendisinin günde yüz defa tövbe ettiğini

söyleyerek insanları, Allah’a tövbe etmeye teşvik etmiştir.180

Hz. Peygamber, her türlü kötülükten korunmak için kısa ve özlü dualar da

öğretmiştir. Sabah ve akşam vakitlerinde İhlâs ile Muavvizeteyn sûrelerini üçer defa

okuyana, her türlü kötülükten korunmak için bunların yeterli olduğu,181 yine her sabah

ve akşam üçer defa ‘İsmi sayesinde yerde ve gökte hiçbir şeyin zarar veremeyeceği

Allah’ın adıyla. O her şeyi duyar ve bilir’ zikrini söyleyen kişiye hiçbir şeyin zarar

vermeyeceğini182 bildirmiştir. Ayrıca, “Güç ve kuvvet ancak Allah’a mahsustur”183

zikrinin de cennet definelerinden bir define olduğunu söylemiştir.

İnsan, her türlü fenalıktan, kötülüklerden ancak Allah’a sığınması gerektiğine, her

iyiliği Yüce Allah’ın vereceğine inanmalı ve bu bilinçte olmalıdır. Hz. Peygamber’in

öğrettiği zikir ve dualar kötülüklerden ve insanı zarara sokacak durumlardan koruyucu

niteliktedir.

“İnananlar ayakta iken de, yatarken de Allah’ı anarlar”184 âyetinde de geçtiği gibi

Allah Teâlâ’yı anmaktan uzak durmayan ashabına Resûlullah; “Yatağınıza girdiğiniz

zaman –veya istirahate çekildiğiniz zaman- otuz üç defa Allahuekber, otuz üç defa

sübhânallah, otuz üç defa elhamdülillâh deyiniz”185 tavsiyesinde bulunmuştur.

Hz. Fâtıma’ya el değirmeninde un öğütmek zor geldiğinden bundan şikâyet

etmiştir. Bu yüzden, zaman zaman harp esirlerinin Medine’ye geldiğini ve Hz.

Peygamber’in bunları ihtiyaç sahiplerine hizmetçi olarak verdiğini bilen Hz. Fâtıma,

180 Müslim, Zikir 42 181 Ebû Dâvûd, Edeb 101; Tirmizî, Daavât 116; Nesâî, İstiâze 1 182 Ebû Dâvûd, Edeb 101; Tirmizî, Daavât 12 183 Müslim, Zikir 44 184 Âl-i İmrân 3/191 185 Buhârî, Humus 6, Fedâilu ashâbi’n–nebî 9, Nafakât 6, Daavât 11; Müslim, Zikir 80; Ebû Dâvûd,

Edeb 100

46

kendilerine de bu esirlerden hizmetçi olarak vermesini istemiştir. Daha sonra

Resûlullah, Hz. Fâtıma ve Hz. Ali’nin yanına gelerek kendilerine hizmetçi

vermeyeceğini ancak onlara daha hayırlısını öğreteceğini bildirerek yukarıdaki hadiste

geçen duayı okumalarını tavsiye etmiştir.186 Böylece Hz. Peygamber, dünya

sıkıntılarının gelip geçici olup âhirete hazırlık yapmanın daha önemli olduğunu

buyurmuştur.187

Resûlullah’ın, İmrân b. Husayn’a müslüman olduktan sonra öğrettiği duayı

(“Allah’ım! Beni senin doğru yoluna ilet! Nefsimin şerrinden beni koru!”)188 koruyucu

bir tedbir olarak kabul etmek mümkündür. Allah’ın rızasına uygun doğru yolda olmak,

her türlü hatalardan ve sıkıntılardan uzak kalıp bunlardan korunmaktır. Nefsin şerri ise,

nefsin insana telkin ettiği Allah’ın razı olmadığı kötü davranış ve fiillerdir. Allah’ın

doğru yola iletmesi ve nefsin şerrinden koruması için dua eden bir kişi, bunlardan uzak

kalmakla birlikte sebep olacakları sıkıntı ve zorluklardan da kurtulmuş olmaktadır.189

Allah Resûlü, Allah’ın evlerinde toplanarak Kitabullah’ı okuyup müzâkere

edenler üzerine sekînet indiğini, Allah’ın rahmetinin onları kapladığını, meleklerin

etraflarını kuşattığını, Allah’ın onları kendi nezdindekilerle andığını ve bir kimseyi

yücelten şeyin ancak ameli olduğunu190 bildirmiştir.

Dünya ve âhiret saadetine kavuşmada günlük yapılan ibadetler, hayır ve

hasenatlar çok önemli bir yere sahiptir. Yaratan’ı hatırlamak, O’na hamdü sena etmek

insanın sıkıntı ve derdini hafifletir. Her ne şekilde ve durumda olursa olsun Allah’ı

gönlünden ve fikrinden çıkarmayan kişilerle böyle olmayanlar arasında çok açık fark

vardır ki bu fark kendini günlük hayatta ortaya koymaktadır.

Peygamber Efendimizin üzerinde ısrarla durduğu önemli konulardan bir tanesi de

sahâbenin eğitimidir. Bu eğitim sayesinde, üzerinden asırlar geçse de söz ve fiileri ile

müslümanlara ışık tutan örnek şahsiyetler yetişmiştir. Ashabın sürekli eğitilip 186 Müslim, Zikir 80 187 Nevevî, a.g.e., VI, 322 188 Tirmizî, Daavât 70 189 Nevevî, a.g.e., VI, 371 190 Müslim, Zikir 38

47

bilmediklerinin öğretilmesi, onlara hayatları boyunca her türlü durumda kılavuzluk

etmiştir.

C. SÜREKLİ EĞİTİM, ÖĞRETİM VE BİLİNÇLENDİRME

Hz. Peygamber, ashabın dinî ve ahlâkî eğitimiyle yakından ilgilenmiş, yetiştirip

olgunlaştıran, hayatın düzene girmesini sağlayan ahlâkî değerlerle; yol gösteren, yanlış

yoldan koruyan ve sakındıran tavsiyelerle onları bilinçlendirmiştir. Resûlullah’ın

tavsiyeleri, sakındırmaları ve nasihatleri zorluklarla karşılaşmamak için koruyucu

tedbirlerdir.

Hz. Peygamber’in en başta gelen hedeflerinden bir tanesi de toplumun huzurunu

sağlamaktır. Bu amaçla O, dedikodu yapmayı, kibirlenmeyi, lâf getirip götürmeyi, yalan

konuşmayı, dargınlığı, kıskançlığı, kin beslemeyi, yapılan iyiliği başa kakmayı

yasaklamış, bu tür sosyal zaaflara karşı ashabı bilgilendirip uyarılarda bulunmuştur.

Çünkü bu davranışların hepsi sosyal yapıyı bozucu, yıkıcı, bölücü mahiyettedir. Bu

davranışlardan korunmak, sosyal problemlerin yol açacağı zorluklardan korunmaktır.

Elinden ve dilinden başkalarının zarar görmediği şahsiyetlerin yetişmesini

amaçlayan ahlâkî öğretiler, kişinin kendi kendini kontrol etme mekanizması oluşturması

açısından İslâm’ın ayrıcalıklı ve mükemmel yönünü teşkil etmektedir. İnsanın yalnız,

tek başına olduğu anlarda bile erdem ve faziletten ayrılmama duyarlılığında olması

ahlâkî öğretileri özümsemesinden geçmektedir.

Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in emir, nehiy ve nasihatleri göz önüne

alındığında, İslâmiyet’in nezaket kurallarına ne kadar önem verdiği daha iyi

anlaşılmaktadır. Bütün tavsiye ve emirler; insanın rahatı, huzuru, mutluluğu ve sıkıntıya

uğramamasını içindir. Güzel söz söylemek, ince ruhlu olmak, akraba olana ve olmayana

karşı duyarlı davranmak gibi ferdî olgunluktan, ana-babaya, eş ve çocuklara,

sorumluluğu altında bulunan yetim ve kimsesizlere iyi muamelede bulunmak gibi aile

hukukuna, alçak gönüllü ve cömert olmak, cimri ve savurgan olmamak, her konuda

doğru dürüst olmak, ahlâksızlık yapmamak, yetim malına el uzatmamak, cahilce işler

peşinde koşmamak, göz, kulak, ve gönül sorumluluğunun bilincinde olmak, böbürlenip

kibirlenmemek gibi bireysel davranıştan çevre ile ilgili duyarlılığa kadar bir çok prensip

48

konulmuştur. Bütün bu müeyyideler ferdi ve toplumu yapılandırıcı niteliktedir.

Duyarlılık ne kadar isabetli olursa, fert ve toplumsal münasebetler o ölçüde düzenli ve

sağlıklı olur.191 İletişimi sağlıklı olan toplumlar sıkıntı, darlık veya zorluklarla

karşılaştıklarında toplumsal bilince dayalı çözümleri daha kolay üretebilirler.

Bu yüzden Resûlullah, bu bilinci oluşturacak ve yapılandıracak şekilde ashabını

bilinçlendirerek eğitmiştir. Hz. Peygamber’in her sözü, davranışı ve uygulamaları pek

çok olumsuzlukla karşılaşmamak için koruyucu tedbir mahiyetindedir. Burada hepsine

yer vermek mümkün olmadığından ön plana çıkan, herkesin karşılaşması mümkün olan,

genel zorluklar içeren konulara yer verilecektir.

1. İyiliğe Yönlendirmek ve Kötülükten Uzaklaştırmak Toplumda yaşanan zorlukların zararını, yine toplum çekmektedir. Kötülüklerin

önlenmesi, sıkıntı ve sorunların önlemesidir. Bu durumda Resûlullah, bir kötülük

karşısında müslümanın nasıl tavır takınması gerektiğini ve bu tür zorluğun hangi

yollarla aşılabileceğini ümmetine öğretmiştir. Herkes kendi gücü nisbetinde Hz.

Peygamber’in öğrettiği uygulama ile toplumdaki kötülüğü önleyip daha da büyük ve

farklı sıkıntılara yol açmasına engel olabilir.

Böyle bir durumda Hz. Peygamber: “Kim bir kötülük görürse, onu eliyle

değiştirsin. Şayet eliyle değiştirmeye gücü yetmezse, diliyle değiştirsin. Diliyle

değiştirmeye de gücü yetmezse, kalbiyle değiştirme cihetine gitsin ki, bu imanın en zayıf

derecesidir”192 buyurmaktadır.

Peygamber Efendimiz, bazı konuların daha iyi anlaşılması için bir takım

benzetmeler kullanmıştır. Hz. Peygamber, Allah’ın emrine uyanlarla uymayanların aynı

gemide oldukları sırada, emre uymayanların kendi bulundukları yerden gemiye delik

açmaları halinde, diğerleri bu duruma engel olmayıp serbest bıraktıkları müddetçe

191 Akyüz, Ali, Yaşayan Kur’an Hazreti Peygamber, s. 316-317 192 Müslim, Îman 78; Tirmizî, Fiten 10; Nesâî, Îman 17

49

hepsinin birlikte batarak helâk olacaklarını, ancak bunu önledikleri takdirde de hem

kendilerini hem de onları kurtaracaklarını bildirmiştir.193

Nitekim, bazı kötülükler, haramlar, yanlış davranışlar kişiye zarar vermekle

kalmayıp sosyal problemlere sebep olmakta hatta toplumu yıkıma götürmektedir.

Müslümanın vazifesinin yalnızca kötülük yapmamakla bitmediğini ifade eden

Resûlullah, aynı zamanda kötülüklere engel olmakla sorumlu olduğunu da

vurgulamıştır. Kötülük yapanların kötülüklerini önlemek, kendilerinin kurtulmasını

sağlar dolayısıyla toplumun da kurtuluşuna vesile olur. Toplumun ahlâkî olarak

çökmesine engel olacak en etkili yöntemlerden biri; iyiliği emredip kötülükten

sakındırmaktır.194 Hatta Hz. Peygamber, bir toplumda günah ve kötülükler çoğaldığı

zaman içinde sâlih kimselerin bulunmasının bile başlarına gelecek felâkete engel

olmayacağını bildirmiştir.195 Bu sebeple müslümanlar kurtuluşa ermek için iyiliği

emredip kötülükten sakınmalı ve sakındırmalıdır. Yüce Allah da “Sizden öyle bir

topluluk olsun ki, insanları hayra çağırsınlar, iyiliği emredip kötülükten sakındırsınlar.

İşte felâh bulacak olanlar onlardır”196, “Siz insanlar için çıkarılmış hayırlı bir

ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten sakındırır ve Allah’a inanırsınız”197, “Mü’min

erkekler ve mü’min kadınlar birbirlerinin yardımcısıdır; iyilikle emreder, kötülükten

sakındırırlar”198, “Kötülük işlersen, hemen arkasından iyilik yap ki, o kötülüğü silip

süpürsün. İnsanlarla güzel geçin”199 âyetleriyle kullarından iyiliği emredip kötülükten

sakındırmalarını istemektedir.

2. Uzlaştırma Yoluna Gitmek Karşılaşılan sosyal sorunlardan bir tanesi de insanlar arasındaki anlaşmazlıklardır.

Bu anlaşmazlıkların çeşitli sebepleri olabildiği gibi elbette çözüm yolları da vardır.

Dargın kişiler arasındaki anlaşmazlık sebepleri tesbit edilerek sorun büyümeden

193 Buhârî, Şerîke 6, Şehâdât 31; Tirmizî, Fiten 11 194 Nevevî, a.g.e., II, 81-82 195 Buhârî, Fiten 4; Müslim, Fiten 1; Ebû Dâvud, Fiten 1; Tirmizî, Fiten 19, İbn Mâce, Fiten 9 196 Âl-i İmrân 3/104 197 Âl-i İmrân 3/110 198 et-Tevbe 9/71 199 Tirmizî, Birr 54

50

uzlaşmanın sağlanabilmesi ve aynı hataya düşülmemesi için de kişilere hatalarının

uygun bir dille ifade edilmesi gerekmektedir.200

İki kişinin arasını düzeltmenin sadaka olduğunu bildiren Hz. Peygamber,201 Berîre

ile kocası arasında geçen olaya dair Berîre’ye: “Keşke kocana dönsen!” buyurması

üzerine Berîre, bunun bir emir olup olmadığını sorduğunda Resûlullah da bunun bir

emir olmadığını sadece aracılık yaptığını söylemiştir.202

Peygamber Efendimiz bizzat eşlerin arasını düzeltmek, onları barıştırmak istemiş

bu sebeple kadının eşine dönmesi yönünde tavsiyede bulunmuştur. Hatta, insanların

arasını bulmak için hayırlı haber götüren (veya hayırlı söz söyleyen) kimsenin yalancı

sayılmadığını203 bildirmiştir. Bu hadisin Müslim’de olan rivayetinde de, iki kişinin

arasını düzeltmek maksadıyla yalan söylenebileceği de geçmektedir.204 Müslümanların

kendi aralarında dargın olmalarının bedelini yine müslümanlar ödediğinden dargınları

barıştırmak için çeşitli yollar aranmalıdır. Kişilerin birbiri hakkında olumlu şeyler

söyleyerek, kırgınlığın azalmasına yardımcı olmaları205 sorunun büyümesini önlenmiş

olmaktadır. Allah Teâlâ “Allah’tan korkunuz. Aranızı düzeltiniz”206, “Mü’minler

kardeştir. Öyleyse kardeşlerinizin arasını bulun”207 buyurmaktadır. Nitekim Peygamber

Efendimizin tavsiyeleri de, müslümanlar arasındaki bu tür problemleri çözücü

mahiyettedir.

3. Bedduadan Kaçınmak İnsan öfkeli olduğu durumlarda kendisine hakim olamadığı takdirde daha

sonradan pişman olacağı şeyler söyleyip yapabilir. Duaların kabul olduğu zamana denk

gelip de beddua edilenin başına kötü bir iş gelirse, bu durum beddua edenin hayatı

boyunca vicdan azabı çekip sıkıntı içerisinde kalmasına sebep olur. İnsanın canına,

200 Nevevî, a.g.e., II, 244 201 Buhârî, Sulh 11, Cihad 128; Müslim, Zekât 56; Ebû Dâvud, Tavattu’ 12, Edeb 160 202 Buhârî, Talâk 15; Ebû Dâvud, Talâk 21; Nesâî, Âdâbü’l-kudat 28; İbn Mâce, Talâk 29 203 Buhârî, Sulh 2; Müslim, Birr 101; Ebû Dâvud, Edeb 50; Tirmizî, Birr 26 204 Müslim, Birr 101 205 Nevevî, a.g.e., II, 249 206 el-Enfâl 8/1 207 el-Hucurât 49/10

51

malına ve çocuklarına gelecek zarardan dolayı üzülen, dertlenen yine kendisi olacaktır.

Resûlullah, beddua mahiyetindeki sözlerden ashabını sakındırmış, sıkıntıya

uğramamaları için bu tür sözler söylemelerini yasaklamış ve şöyle buyurmuştur:

“Kendinize beddua etmeyiniz; çocuklarınıza beddua etmeyiniz; mallarınıza da

beddua etmeyiniz. Dileklerin kabul edildiği zamana denk gelir de Allah bedduanızı

kabul eder.”208

4. Gıybetten Sakınmak Gıybetin ne olduğunu ve hangi durumların gıybet sayıldığını Hz. Peygamber’den

öğrenmekteyiz. Bir kişiyi hoşlanmadığı bir şekilde anmanın gıybet olduğunu söyleyen

Hz. Peygamber’e ashab: “Söylediğimiz şey ya o kişide varsa ne buyurursun? diye

sormaları üzerine “Söylediğin onda varsa, onu gıybet ettin demektir. Eğer onda yoksa,

yalan söylemiş olursun”209 buyurarak gıybet ile yalanın ne olduğunu ve ikisi arasındaki

farkı açıklamıştır. Meydana gelen kötülüklerin çoğunda, gıybetin etkisi oldukça

fazladır. Gıybet, başkalarının saygıdeğerliğini yıkmaya yönelik bir teşebbüs

olduğundan, fertlerin ayıplarını ortaya döküp kalplerin kırılmasına ve nefretin

oluşmasına yol açmaktadır.210

Bir kişinin başkasını çekiştirmesinin, ölmüş kardeşinin etini yemek kadar

tiksindirici olduğunu211 vurgulayan Yüce Allah; kulak, göz, gönül ve bunların hepsinin

yaptıklarından sorumlu olduğunu, kişinin hakkında bilgisi olmayan şeyin ardına

düşmemesi212 gerektiğini buyurmuştur.

İnsanların her aklına, her ağzına geleni söylememeleri, konusunda uyaran Hz.

Peygamber: “Allah’a ve âhiret gününe inanan, ya hayır söylesin ya da sussun”213

208 Müslim, Zühd 74; Ebû Dâvûd, Vitir 27 209 Müslim, Birr 70 210 Aydın, a.g.e., s. 298-299 211 el-Hucurât 49/12 212 el-İsrâ 17/36 213 Buhârî, Edeb 31, 85, Rikak 23; Müslim, Îman 74, Lukata 14; Ebû Dâvûd, Edeb 123, Tirmizî, Kıyâme

16

52

buyurmakta ve dikkatli ve temkinli olmayı buyurmaktadır. Bu durum, insanın yerli

yersiz konuştuğunda başına gelecek sıkıntılardan korunmasını sağlamaktadır.

Hz. Peygamber, elinden ve dilinden müslümanların emniyette olduğu kimseyi,

müslümanların en üstünü olarak nitelemektedir.214 Bir kişinin elinden ve dilinden

emniyette olmak, insanın eliyle ve diliyle hiçbir şekilde zarar vermemesidir. Böyle

kişilere güvenilebileceği gibi, sıkıntı ve zorluğa sebep olmayacaklarından da emin

olunur. Olgun bir müslümanı tarif eden hadis, bu şekilde davrananların müslümanların

en üstünü olduğunu söylemekle birlikte gıybetin önlenmesi ve huzurlu bir toplum için

bunun şart olduğunu da hatırlatmış olmaktadır.

Kur’an-ı Kerîm’de müslüman ve mü’minlerin özellikleri dikkate alındığında, boş

söz215 ve faydasız şeylerden yüz çevirdikleri216 belirtilmiştir. Müminler yaptıkları her

davranıştan, söyledikleri her sözden sorumlu olacaklarını bildikleri için gıybetten,

dünya ve âhiretlerini sıkıntıya sokacak her türlü boş sözden kaçınarak dillerini günahtan

korumaya çalışmaktadırlar.

Hz. Peygamber, bir müslümanın ardından hoşlanmayacağı şekilde konuşarak

gıybet eden kişiye mâni olanın, gıybeti yapılan müslümanın savunulmasına karşılık

cehennemden korunacağı müjdesini vermiştir.217 Gıybet edilen ortamlarda bulunmak ve

duruma engel olmamak sosyal problemlere yol açmakta, toplumda fitne ve kavgaların

artmasına sebep olmaktadır. Gıybet yapılmasına fırsat vermemek huzurlu bir toplum ve

dostlukların temel şartıdır.

214 Buhârî, Îman 4, Rikak 26; Müslim, Îman 64, 65; Ebû Dâvûd, Cihâd 2; Tirmizî, Kıyâme 17, Îman 12;

Nesâî, Îman 8, 9, 11 215 el-Kasas 28/55 216 el-Mü’minûn 23/ 3 217 Tirmizî, Birr 20

53

5. Kusur Araştırmamak İslâmiyet, beşeri ilişkileri son derece gelişmiş, birbirine dost,218 birbirinin

yardımcısı ve kardeşi olan şahsiyetler yetiştirmeyi amaçlamıştır. Bu sebeple Yüce

Allah: “Birbirinizin gizli hallerini araştırmayın”219 buyurmuştur.

“Başkalarının konuştuklarını dinlemeyin, ayıplarını araştırmayın”220 buyuran Hz.

Peygamber, insanların kusurunu örtme, ayıbını araştırmama gibi tavsiyelerde bulunarak

fertlerin onurunun korunması gerekliliğini ortaya koymuştur. Çünkü onurun hiçe

sayıldığı, zedelendiği toplumlarda kötülüklere mani olmak mümkün değildir. İnsanı her

türlü kötülükten alıkoyan dini duyguların yanında, bu gibi hasletlerin de payı oldukça

fazladır.221

“Bir kul dünyada bir kulu(n ayıbını) örterse, Allah ta kıyamet günü onu(n ayıbını)

örter”222 hadis-i şerifinde de olduğu gibi mahremiyete son derece önem verilerek

ayıpların örtülmesine teşvik edilmiştir. Bir kişinin başkasının ayıbını örtmesi kendi

ayıbını örtmesi gibi olduğundan bu şekilde davrananlar Allah’ın mükâfatı ile

müjdelenmiştir.

“Müslümanların ayıplarının, gizli durumlarının peşine düşer, araştırmaya

kalkışırsan, onların ahlâkını bozarsın veya onları buna zorlamış olursun”223 buyuran

Hz. Peygamber, günümüzde insanların birbirinin gizli durumlarını araştırarak

rahatsızlık vermemeleri konusunda uyarıda bulunmuştur. Nitekim, ahlâkî bozulma,

beraberinde bir çok olumsuzluğa sebep olur, toplumun huzuru bozularak problemler ve

meşakkatler ortaya çıkar.

Hz. Peygamber, insanların arasını bozmak için laf götürüp getiren kişilerin

cennete giremeyeceğini224 sonlarının da çok kötü olduğunu belirtmiştir. Yüce Allah

218 Nevevî, a.g.e., VI, 570 219 el-Hucurât 49/12 220 Müslim, Birr 28-32 221 Aydın, a.g. e., s. 302 222 Müslim, Birr 72 223 Ebû Dâvûd, Edeb 37 224 Buhârî, Edeb 50; Müslim, Îman 168, 169, 170; Ebû Dâvûd, Edeb 33; Tirmizî, Birr 78

54

kusur peşinde koşan, durmadan laf getirip götüren kimseye boyun eğilmemesini225

buyurmuştur. Kişilerin arasını bozmak maksadıyla laf getirip götüren kişiler toplum

tarafından sevilmediği gibi şerlerinden korunmak için de herkes onlardan uzak kalmayı

tercih etmektedir. İnsanları birbirine düşüren bu karakterdeki kişiler, toplumun

huzurunu kaçırarak birlik ve beraberliğin bozulmasına ve insanlar arasındaki iletişimin

kopmasına da sebep olurlar. Ahlâki zaaflardan dolayı kötülük yapmaya meyilli olanların

âkibetlerinin kötü olacağını Hz. Peygamber bildirmiştir. Toplumsal sıkıntı ve yıkımla

karşılaşmamak için Resûlullah’ın sakındırdığı davranışlardan uzak durarak bu tür

insanlara karşı dikkatli olmak gerekir.

Ahlâkî bozulmayı engelleme açısından, müslümanların ayıplarının ve gizli

durumlarının peşine düşmemek koruyucu tedbirler, önlemler olarak karşımıza

çıkmaktadır.

6. Doğru Sözlü Olmak Yalan; toplumda karşılıklı güven duygusunu yıkan, sevgi ve saygıyı sarsan, ahlâkî

değerleri tahrib eden en büyük zaaflardandır. Toplumda yalan söylediği görülen

herhangi birinin i’tibarı sarsılır ve herkeste nefret uyandırır.226

Hz. Peygamber, sözde ve işte doğruluğun hayra ve üstün iyiliğe yönelttiğini,

iyiliğin de cennete ilettiğini, yalancılığın ise yoldan çıkmaya götürüp cehenneme

sürüklediğini227 bildirmiştir.

Doğru yoldan çıkmaya sebep olan yalancılık, bir çok kötülüğü de beraberinde

getirmekte, dünyada kişinin sosyal ve psikolojik sıkıntılarla karşı karşıya kalmasına

vesile olmakta, âhireti için de cehenneme götürecek kadar kötü sonuçlar meydana

getirmektedir. Bu yüzden insan bu tür meşakkatli durumlardan uzak kalmak ve

kurtulmak için, hayra ve üstün iyiliğe yönelten doğruluktan ayrılmamalıdır.

Yalan ve yalan yere şahitlik yapmak gerçeği olduğundan farklı yansıttığı, doğruyu

gizlediği, haklıyı haksız konumuna düşürdüğü için228 Resûlullah, yalan söylemeyi ve 225 el-Kalem 68/11 226 Aydın, a.g.e., s. 258-260 227 Buhârî, Edeb 69; Müslim, Birr 103-105; Ebû Dâvûd, Edeb 80; Tirmizî, Birr 46; İbn Mâce, Dua 5

55

yalancı şahitlik yapmayı en büyük günahlardan saymış229 ayrıca yaygın ve olumsuz

sonuçlarından dolayı şiddetle yasaklanmıştır.230

7. Kin ve Hasetten Sakınmak Peygamber Efendimiz toplumsal bilincin oluşturulup sosyal ilişkilerin sağlam

temeller üzerine kurulmasına, çeşitli zorlukların, fitne ve fesadın engellenerek kardeşlik

bağı ile birbirine kenetlenmiş huzurlu bir toplumun meydana getirilmesine son derece

önem vermiştir. Nitekim “Birbirinize kin tutmayınız, haset etmeyiniz, sırt dönmeyiniz ve

ilginizi kesmeyiniz. Ey Allah’ın kulları, kardeş olunuz. Bir müslümanın, din kardeşini üç

günden fazla terk etmesi helâl değildir”231 buyurarak toplumun ve insanların birbirleri

ile olan ilişkilerinin devamı için duyarlı olunmasını istemiştir.

Peygamber Efendimizin: “Haset etmekten sakının. Zira, ateşin odunu (veya otları)

yiyip bitirdiği gibi haset de iyilikleri yer bitirir”232 buyurduğu bu hadis haset etmenin

olumsuz sonuçlarını bildirmektedir. Haset eden kişi karşısındaki rakibini çekemez,

kıskanır ve aleyhinde yerli yersiz konuşur. Bir kişinin aleyhinde konuşulduğu zaman,

konuşanın sevabı aleyhinde konuşulana geçtiğinden, haset eden kişinin mevcut

sevapları ateşin odunu yok edip kül haline getirdiği gibi sevabının yok olmasına sebep

olur.233 Haset eden kişi, hasetinden dolayı kıskandığı kişiye zarar vermeye çalışır.

Kişinin kendisine ve başkasına zararı olan bu durumdan Resûlullah, müslümanları

uyararak dikkatli olmalarını, haset etmenin iyilikleri yok ettiğini bildirmiştir. Haset

etmekten sakınmak, sıkıntı ve zorlukla karşılaşmayı engellemek olduğundan koruyucu

bir tedbirdir.

228 Nevevî, a.g.e., VI, 526 229 Buhârî, Şehâdât 10, Edeb 6, İsti’zân 35, İstitâbe 1; Müslim, Îman 143; Tirmizî, Şehâdât 3, Birr 4 230 Nevevî, a.g.e., VI, 526 231 Buhârî, Edeb 57, 58, 62; Müslim, Birr 23, 24, 28, 30-32; Ebû Dâvûd, Edeb 47; Tirmizî, Birr 24; İbn

Mâce, Duâ 5 232 Ebû Dâvûd, Edeb 44; İbn Mâce, Zühd 22 233 Aydın, a.g.e., s. 274

56

8. Başkasını Küçük Görmekten Kaçınmak Toplumda ilişkilerin kopup fertler arasında kinin oluşmasına büyük oranda zemin

hazırlayan bir kimseyi küçümsemek, sözle olabileceği gibi hareketlerle veya kaş-göz

işaretleri ile de olmaktadır.234

Allah Teâlâ, “Ey mü’minler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın; belki

de onlar, kendilerinden daha iyidir. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar; belki de

alay ettikleri kendilerinden daha iyidir”235 ve “İnsanları arkadan çekiştirip kaş-göz

işaretiyle eğlenmeyi âdet haline getirenlerin vay haline!”236 buyurarak alay etmeyi, fiilî

veya sözlü olarak kişileri çekiştirip eğlenmeyi yasaklamış; Allah katında kimin ne

durumda olduğunu bilmeden yalnızca dış görünüşe bakarak bir değerlendirme

yapmamayı, alay edilenlerin kendilerinden daha hayırlı olabileceğini göz önünde

bulundurmayı istemiştir.237

Bir kimsenin kötülük işlemesi için müslüman kardeşini hor görmesinin yeterli

olduğunu238 buyuran Hz. Peygamber, bu tür durumlardan müslümanları sakındırmıştır.

9. Kâhinlere ve Falcılara İnanmamak Günümüzde çok rastlanılan yanlış davranışlardan bir tanesi kaybolan, çalınan

eşyaların yerini veya gelecekle ilgili bazı haberleri öğrenmek için kâhinlere/falcılara

sorulmasıdır.

Bazı insanlar, kâhinlerin yaptıkları hakkında Resûlullah’a fikrini sorduklarında

“Aslı olmayan bir şeydir” buyurmuştur. Ancak, kâhinlerin geleceğe dair verdikleri

haberlerin söyledikleri gibi çıktığını bildirmeleri üzerine Hz. Peygamber: “Onların bu

tür haberleri (görevli meleğin ilham ettiği) gerçeklerdendir. Onu bir cin meleklerden

234 Aydın, a.g.e., s. 252 235 el-Hucurât 49/11 236 el-Hümeze 104/1 237 Nevevî, a.g.e., VI, 577-578 238 Müslim, Birr 32; Ebû Dâvûd, Edeb 35; Tirmizî, Birr 18; İbn Mâce, Zühd 23

57

kaparak kâhin dostuna iletir. O kâhinler de bir doğruya yüz yalan katarak (halka

sunar)lar”239 cevabını vermiştir.

Bir doğruya yüz yalan katan kâhin ve falcıların sözlerinin çok büyük bir kısmı

yalan olduğu için, hangi bilginin doğru hangisinin yanlış olduğunu kestirebilmek

mümkün değildir. Toplumsal bir sorun haline gelen bazı durumlarda kâhinlere baş

vurmak ve yanlış bilgilerle dolu söylediklerine inanmak kardeşi kardeşe, komşuyu

komşuya, müslümanı müslümana düşürmektedir. Sosyal felâkete yol açan bu tür

olaylara fırsat vermemek için Resûlullah ashabını uyarmış, verilen haberlerin çok büyük

bir kısmının yalan olduğunu bildirerek onları bu konuda bilgilendirmiş, uyanık

olmalarını sağlamıştır. Ayrıca “Kim, çalıntı veya kaybolmuş bir malın yerini haber

veren kimseye gidip ondan bir şey sorar, söylediğini de tasdik ederse, o kişinin kırk

günlük namazı kabul olmaz”240 buyurmakla durumun ne kadar ciddi olup cezasının

ağırlığını vurgulamıştır.

10. Dedikoduya Sebep Verecek Durumlardan Sakınmak Dedikodu; insanlar arasındaki yaygın olumsuz davranışlardan olup yalan yanlış

sözlerin yayılması ile kişilerin hayatını zora sokarak üzülmelerine neden olmaktadır.

Hz. Peygamber, insanları şüphelendirecek ve dedikodu çıkmasına zemin oluşturacak

tavırlardan sakınmış ve ashabını da sakındırmıştır.

Resûlullah, ashabını yanında mahremi bulunmayan kadınların yanına girmekten

sakındırması üzerine Ensar’dan biri “Ey Allah’ın Resûlü! Kocanın erkek akrabası

hakkında ne dersiniz?” deyince Hz. Peygamber, “Onlarla halvet (yalnız kalmak), ölüm

demektir”241 buyurmuştur. Bir kadının, eşinin erkek akrabalarıyla yalnız kalmasını ölüm

olarak nitelendiren Hz. Peygamber, tehlikenin büyüklüğünü arzetmiştir. Günümüzde de

görüldüğü ve duyulduğu gibi bu tür olaylar, ailenin dağılmasına kadar büyük zorluklara

yol açar. Her iki taraf kötü niyetli olmasa bile dedikoduların çıkmasına fırsat

239 Buhârî, Tıb 46, Bed’u’l-halk 6, Tevhîd 58; Müslim, Selâm 122-124 240 Müslim, Selâm 125; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 68, V, 380 241 Buhârî, Nikâh 112; Müslim, Selâm 20; Tirmizî, Rada’ 16

58

vermemeli, tedbiri elden bırakmamalıdır.242 Nitekim Allah Resûlü’nün bu

sakındırmasına uyulduğu taktirde bazı güç durumların ortaya çıkması engellenir.

Resûl-i Ekrem itikâfa girdiğinde, bir gece Safiyye Bint Huyey onu ziyarete

gitmiştir. Eve döneceği zaman Hz. Peygamber, Safiyye’yi bırakmak üzere kalktığında

bu sırada Ensar’dan iki kişi ile karşılaşmışlardır. Resûlullah’ı görünce çabucak

uzaklaşmak isteyen kişilere Resûlullah: “Biraz yavaş olun. Yanımdaki Safiyye Bint

Huyey’dir” demiştir. Ensar da: “Elçisinin uygunsuz bir davranışta bulunmasından

Allah’ı tenzih ederiz, Yâ Resûlullah!” deyince de: “Şeytan insanın vücudunda kan gibi

dolaşır, onun sizin kalbinize bir kötülük -ve bir şüphe- atmasından korktum”243

buyurmuştur.

Hz. Peygamber, insanın sıkıntıya uğramaması, huzursuz olmaması, dedikoduya

fırsat vermemesi için şüpheli durum ve fiillerden, kişilerin kalbinde şüphe bırakacak

davranışlardan uzak durulması gerektiğini vurgulamış, şeytanın insanların kalbine şüphe

atmasından endişe ederek yanındaki eşi dahi olsa açıklama gereği hissetmiştir.

11. Batıl İnançlardan Yüz Çevirmek Hurafeler, mantıksal temeli olmayan, gerçek hayatla ilgisi bulunmayan yanlış

inanç ve uygulamalardır. Hz. Peygamber; kehâneti ve kâhinlerin eylemlerini hoş

görmemiş, gelecekten haber verme ve falcılığı yasaklamış ayrıca İslâm’da uğursuzluğun

bulunmadığını, buna inanmanın kişiyi şirke götüreceğini haber vermiş244 ve hurafelerle

mücadele etmiştir. Yüce Allah tarafından yasaklanan bu tür inançların gerçek hayatla

ilgisi olmadığı için, kişileri olumsuz etki altında bırakarak günlük yaşantılarını

zorlaştırmaktadır.

Kur’an-ı Kerîm’de ve hadislerde araştırmaya, okumaya, düşünmeye ve bilgili

olmaya son derece önem verilmiştir. Ümmeti için her zaman eşsiz bir örnek olan

Resûlullah, hayatında ve işlerinde batıl inançlara göre değil; İslâm dininin esaslarına

göre sabrederek, çalışarak, sebeplere riayet ederek hareket etmiştir. Hurafeler ve batıl 242 Nevevî, a.g.e., VII, 94 243 Buhârî, İtikâf 11, Bed’u’l-halk 11, Ahkâm 21, Edeb 121; Müslim, Selâm 23-25; Ebû Dâvûd, Savm

79, Edeb 81; İbn Mâce, Sıyâm 65 244 Sarıçam, a.g.e., s. 346-348, 350

59

inançlar inanç boşluğundan, İslâm dininin emirlerinin tam olarak bilinmemesinden

kaynaklanmakta olup dinî hayatın zayıflamasına, hayalciliğe, gerçeklerden

uzaklaşmaya, kişilerin gaybı öğrenme hususundaki zaaflarının kötüye kullanılmasına,

ahlâkî çöküntüye sebep olmakta, daha fazla probleme yol açmaktadır.

Bir gün Resûlullah’ın huzurunda uğursuzluktan bahsedildiğinde: “En güzeli hayra

yormadır. Uğursuzluk hiçbir müslümanı teşebbüsünden vazgeçirmesin. Herhangi biriniz

hoşlanmadığı bir şey gördüğü zaman; “Allah’ım! İyilikleri sadece sen verirsin;

kötülükleri yalnız sen giderirsin. Günahtan kaçacak güç, ibâdet edecek kuvvet ancak

senin yardımınla kazanılabilir” diye dua etsin245 buyurmuştur.

Uğursuzluğun dinimizde yeri olmadığını bildiren Hz. Peygamber, bunun en

güzelinin hayra yorma olduğunu, hayra yormanın da güzel ve olumlu söz olduğunu

buyurmuştur.246 Batıl inançlardan olan evin çatısında baykuşun ötmesi nedeniyle, o

evden bir kişinin öleceğine inanma gibi yanlış inançlar insan psikolojisini olumsuz

etkilemekte, aynı zamanda hayatı zora sokmaktadır. Bu inanca ve vehme sahip kişilere

Resûlullah, dua okumalarını ve hayra yormalarını tavsiye etmiş, her şeyin Yüce

Allah’ın takdirinde olduğu konusunda ashabını bilinçlendirmiştir.

12. Helâl ve Haram Arasındaki Şüpheli Durumlardan Kaçınmak Helâl ve haram belli olmakla birlikte insanların çoğunun tam olarak bilmediği

şüpheli durumlar söz konusudur. Kesin çizgilerle ayrılmamış bu tür şüpheli konularda

dikkatli olmamak haram olana götürmektedir. Çünkü, mekruhlar önemsenmediği

taktirde haramlara yaklaşmak kolaylaşır.247 Şüpheli şeylerden uzak durmak, insanı

hassaslaştırır ve her şeye karşı titiz davranmaya, dikkatli olmaya sevk eder.

Nitekim, Hz. Peygamber: “Helâl olan şeyler belli, haram olan şeyler bellidir. Bu

ikisinin arasında, halkın birçoğunun helâl mi, haram mı olduğunu bilmediği şüpheli

konular vardır. Şüpheli konulardan sakınanlar, dinini ve ırzını korumuş olur. Şüpheli

konulardan sakınmayanlar ise git gide harama dalar. Tıpkı sürüsünü başkasına ait bir

245 Ebû Dâvûd, Tıb 24 246 Buhârî, Tıb 19, 43-45; Müslim, Selâm 102, 107, 110, 114, 116; Ebû Dâvûd, Tıb 24¸ İbn Mâce, Tıb 43 247 Nevevî, a.g.e., III, 471

60

arazinin etrafında otlatan çoban gibi ki, onun bu araziye girme tehlikesi vardır. Dikkat

edin! Her padişahın girilmesi yasak olan bir arazisi vardır. Unutmayın ki, Allah’ın

yasak arazisi de haram kıldığı şeylerdir. Şunu iyi bilin ki, insan vücudunda küçük bir et

parçası vardır. Eğer bu et parçası iyi olursa, bütün vücut iyi olur. Eğer o bozulursa,

bütün vücut bozulur. İşte bu et parçası kalptir”248 buyurarak şüpheli konuları sahâbenin

anlayacağı bir şekle açıklamıştır. Çünkü o dönemde Arap hükümdarlar, kendi

hayvanlarının otladığı özel koruya başkalarını yaklaştırmadıkları gibi yaklaşmaya

cesaret edenlere de ağır cezalar vermişlerdir. Resûlullah, bunu belirttikten sonra Alla

Teâlâ’nın da yasak arazi yani haramları olduğunu, bu araziye girenlerin Allah’a karşı

gelmiş sayılacaklarını söylemiştir. Hadis-i şerifin sonunda da geçtiği gibi helâl, haram

ve şüpheli olanı insana gösterecek olan kalptir, bu yüzden iyi korunması

gerekmektedir.249

“Şüpheliyi bırak, şüphe vermeyene bak. Zira gönül, (sözde ve işte) doğrudan

huzur, yalandan kuşku duyar”250 hadsi-i şerifi de şüphe vermeyene yönelmeyi, huzur ve

kuşkunun şüpheyi ayırt etmek için bir ölçü olduğunu belirtmektedir.

13. Hz. Peygamber’in Nehyettiği Bazı Durumlardan Uzak Durmak Hz. Peygamber çok soru sormak, cimrilik, fitne gibi insanı helâke sürükleyen bazı

davranışları yasaklamıştır. “Ben size neyi yasak edersem ondan sakının, neyi

emredersem gücünüz yettiği kadar onu yapın. Sizden öncekileri ancak çok sualleri ve

Peygamberleri üzerinde ihtilâfları helâk etmiştir”251 diyerek ashabı uyarmış, bu soru

sormaların fazlalaşıp ‘Mahlûkâtı Allah yarattı, ya Allah’ı kim yarattı?’ boyutuna kadar

varacağını, hatta bu tür sorulara rastlayan kişinin ‘Ben Allah’a iman ettim’ demesini

tavsiye etmiştir.252

Peygamber Efendimiz özellikle vuku bulmamış konuların sorulmasını yasak

etmiştir. Çok soru sormak: 248 Buhârî, Îman 39, Buyu’ 2; Müslim, Salâtu’l-musâkât 107; Ebû Dâvud, Buyu’ 3; Tirmizî, Buyu’ 1;

Nesâî, Buyu’ 2, Kudât 11; İbn Mâce, Fiten 14 249 Nevevî, a.g.e., III, 471-472 250 Tirmizî, Kıyâme 22 251 Müslim, Fedâil 130 252 Müslim, Îman 212

61

1- Müslümanlara o durumun haram kılınmasına sebep olup meşakkat

vereceğinden,

2- Verilen cevapta soran için hoşlanmayacağı bir şey olabileceğinden,

3- Çok soru sormanın Hz. Peygamber’e eziyet vermesinden dolayı kerih

görülmüştür.253

Bir âyet hakkında ihtilâf eden iki kişinin seslerini işiten Allah Resûlü: “Sizden

öncekiler ancak ve ancak Kitab hakkında ihtilafları sebebiyle helâk oldular”254

buyurarak bu tavırlarını hoş karşılamamış, içinde bulundukları durumun kendilerinden

öncekileri helâke götürdüğünü bildirmiştir.

Hz. Peygamber’in mü’minleri sakındırdığı diğer bir konu ise cimriliktir. Bu

konuda Resulullah: “Cimrilikten sakının. Zira cimrilik sizden önce yaşayan insanları,

birbirini boğazlamaya ve dokunulmaz haklarını çiğnemeye götürmek suretiyle perişan

etmiştir”255 buyurarak cimriliğin insanları ne hâle getirdiğini bildirmiş ve olumsuz

sonuçlarından sakındırmıştır.

Cimrilik sebebiyle helâk olmak bu dünyada olabileceği gibi, âhirette de olabilir.

Hadiste geçen cimrilik, sadece malda değil, her işte ve her iyilikte cimri davranmayı

ifade etmektedir. Her toplumda zenginler ve fakirler bulunmaktadır. Zenginler Allah’ın

verdiği nimetlerden fakirlerin hakkını vermedikleri takdirde, fakirler de içinde

bulundukları duruma sabretmeyip kanaatkâr olmadıkları müddetçe toplumun dengesi

bozulup iç karışıklık ortaya çıkmaktadır.256

D. SOSYAL ÇEVRE VE ARKADAŞ SEÇİMİ

İnsan sosyal bir varlık olduğu için, sosyal çevrenin etkisi altında kalır, sürekli

birlikte olduğu dost ve arkadaşlarının yaşayış tarzından etkilenir. Bu yüzden Hz.

Peygamber, pişmanlık verecek durumlarla karşılaşmamak için dost seçiminde dikkatli

253 Davudoğlu, a.g.e., X, 150 254 Buhârî, Enbiyâ 56; Müslim, İlim 2 255 Müslim, Birr 56 256 Nevevî, a.g.e., II, 133-134

62

olunması gerektiğini hatırlatmıştır. İnsan, hayatı nasıl yaşayıp ne yönde değerlendirmeyi

arzu ediyorsa arkadaş seçimini de o yönde yapmalıdır.

Gerçek dostluklar ancak dînî uyumluluk ile mümkün olmakta, aynı dinî duyguyu

ve yaşayışı paylaşmaya götürmektedir. Dostlukların, insanların yaşayış biçimini

etkilediği sosyal bir gerçek olunca, alınacak tedbir bir ölçü olarak ortaya çıkmaktadır.

Nitekim Resûlullah: “İnsan, dostunun yaşayış tarzından etkilenir. O halde sizden

her biriniz dost edineceği kişiye dikkat etsin!”257 buyurarak bu gerçeği dile getirmiş ve

alınacak tedbiri de bildirmiştir. Allah Resûlü: “Allah Teâlâ’ya göre arkadaşların

hayırlısı, arkadaşına faydalı olandır”258 sözüyle de iyi arkadaş olmanın ölçüsünü hayırlı

ve faydalı olmak şeklinde haber vermiştir. Dost seçimi en ciddi tercihlerden olduğundan

Yüce Yaratıcımız259 ve Peygamberimiz bu konuya ışık tutmuş, dostlukların dünya ve

âhiret mutluluğunda da çok önemli olduğu vurgulanmıştır.260

Çevresindeki fertlere olumsuz bir model teşkil edenlerin, insanları etkileyerek

doğru yoldan yanlış yola nasıl saptırdığını anlatan Kur’an’daki kıssa oldukça dikkat

çekicidir. Bu kıssada Hz. Musa, kendisine bir takım hükümler vahyedilmek üzere kırk

geceliğine Tur dağına çağrıldığında kavminin başına kardeşi Harun’u vekil bırakarak261

çağrıldığı yere gider. Ancak orada Allah Teâlâ Hz. Musa’ya “kavmini imtihan ettiğini

ve Samirî’nin onları yoldan çıkardığını”262 bildirir. Bu haberi alan Hz. Musa üzgün

fakat öfkeli bir şekilde İsrailoğullarının yanına döner ve onların altından bir buzağıya

taptıklarını görür. Onlara niçin böyle bir fiili işlediklerini ve Allah’ın va’dini ne çabuk

unuttuklarını sorduğunda263 bu yaptıkları fiilin Samirî’nin telkinleri sonucu meydana

geldiğini söylemişlerdir.264

257 Ebû Dâvûd, Edeb 16; Tirmizî, Zühd 32 258 Tirmizî, Birr 28 259 el-Furkân 25/27-29 260 Nevevî, a.g.e., II, 559-560 261 el-A’râf 7/142 262 Tâhâ 20/85 263 el-A’râf 7/150; Tâhâ 20/86 264 Tâhâ 20/87-88

63

Bu kıssa, Samirî denen kişinin İsrailoğullarını nasıl günaha sürükleyip saptırdığını

göstermekle birlikte sosyal çevrenin kişinin hayatında ne kadar önemli olduğunu bir kez

daha açığa çıkarmaktadır.265

265 Yapıcı, a.g.e., s. 42-43

64

İbadetler, sürekli eğitim ve sosyal çevre gibi koruyucu tedbirlerin bazılarına yer

verdikten sonra, zorlukları aşmada Hz. Peygamber’in bizzat uyguladığı ya da zor

durumda kendisine gelen kişiye yapmasını tavsiye ettiği belli başlı yöntemlerden

bahsedilecektir.

Hz. Peygamber bütün insanlığa gönderilmiş son peygamber olması ve vahyin

evrenselliği münasebetiyle O’nun tebliği, insanlığın her türlü problemini çözecek

esaslar ve yöntemler içermektedir. Kıyamete kadar geçerli olan Kur’ân, onun birinci

dereceden açıklaması ve uygulama biçimi olan sünnet, her türlü şart altındaki insanların

meselelerine çözüm getirerek müslümanlar arasında inanç ve davranış birliği

sağlamaktadır.

II. ÇÖZÜCÜ YÖNTEMLER

Çözücü yöntemler olarak ele alınan bu bölüm, maddî ve manevî olmak üzere iki

başlık halinde incelenecektir. Ancak kabul etmek gerekir ki sıkıntı ve zorluklar, ferdî

veya toplumsal zorluklar diye kesin çizgilerle ayırmak da mümkün gözükmediği gibi

bunları aşma yöntemlerini de maddî ve manevî olarak kesin çizgilerle ayırmak mümkün

değildir. Maddî görünen bir yöntemin manevî arka planı veya külfeti olabileceği gibi,

manevî olarak kabul edilen yöntemlerin de maddî bir yansıması olabilir. Bununla

birlikte, öncelik bakımından maddî veya manevî özellikleri öne çıkan yöntemleri şöyle

sıralamak mümkündür:

A. MADDÎ YÖNTEMLER

Maddî yöntemler olarak ayrılan bu bölümde, mekân değişikliği ile sorunları

çözme, yardımlaşarak sıkıntıları giderme, kurumsallaşmaya önem vererek büyük

problemleri hafifletme, istişâre yaparak alternatifleri ortaya koyma ve uzlaşma yolu

tercih edilerek zorlukları aşma yöntemleri incelenecektir. Bütün maddî yöntemleri böyle

bir çalışmaya sığdırmak mümkün olmadığından ancak belli başlı yöntemleri zikretmek

mümkündür.

65

1. Mekân Değişikliği Müşrikler, Hz. Peygamber’i çeşitli tekliflerle davasından vazgeçirmeye

çalışmışlar, sonuç alamayınca sözlü-fiilî hakaret ve işkencelerle, maddî-manevî baskı ve

tehditlerle korkutmaya çalışmışlardır. Müslümanları bölüp parçalamak, aralarına kin ve

düşmanlık sokmak için ellerinden geleni yapmışlar, diğer taraftan inananlarla alay edip

küçük düşürmekten ve ibadetlerine engel olmaktan da geri kalmamışlardır. Alay,

küçümseme, vazgeçirme, işkence, suikast gibi bir çok engel ve zorluklarla karşılaşan

Peygamber Efendimiz, ümmetine örnek olabilecek çeşitli yöntemler uygulamıştır.

Bunlardan bir tanesi de mekân değişikliğidir.

Tebliğin ilk yıllarında ve hicret döneminde değişik sebepler dolayısıyla yer ve

yurt değiştiren Hz. Peygamber’in hangi durum ve şartlarda mekân değişikliği yaptığı,

zorluğu aşma yöntemini anlama açısından son derece önemlidir.

Resûlullah’ı davasından vazgeçiremeyen müşrikler, gün geçtikçe değişik yollara

başvurmuş, daha yıldırıcı planlar kurmaya başlamışlardır. Eziyet ve işkencelerin de

gitgide artması sebebiyle Resûlullah, kendi evini terk etmek zorunda kalmıştır.

Böylelikle Hz Peygamber, kaldığı mekânı değiştirerek sahâbeden Erkam’ın evini

kendine tebliğ maksatlı ikâmetgâh edinmiş, burada müslümanlara dersler vermiş ve

cemaatle namaz kıldırarak266 tebliğe devam etmiştir. O esnadaki durum ve şartlara göre

Hz. Peygamber, bulunduğu yeri değiştirerek can güvenliğini sağlamaya çalışmıştır.

Müslümanlar, Mekke’de sayı olarak az ve zayıf bir durumda olduklarından

müşriklere karşı kendilerini savunacak güçte değillerdi. Buna rağmen, ulaşmak

istedikleri hedefin gerektirdiği bir şekilde mücadele edip inandıkları gibi yaşamaya ve

engellere karşı koymaya devam etmişlerdir. Ashabın uğradığı eziyetlerden dolayı son

derece üzüntü duyduğu halde bunları engellemeye gücü yetmeyen Allah Resûlü, çare

olarak hicreti düşünmüş; “Habeş ülkesinde gerçekten emri altındakilere zulüm etmeyen

bir kral vardır. Onun ülkesine gidin. Allah size bir çıkış ve kurtuluş verinceye kadar

orada kalın..”267 tavsiyesinde bulunarak müslümanların Habeşistan’a gitmelerine izin

266 Hâkim, Müstedrek, III, 502; Hamidullah, a.g.e., I, 98 267 İbn Hişam, a.g.e., I, 343

66

vermiştir. Yapılan hicretin sebep, amaç ve sonucunun bilinmesi, niçin bu tür bir mekân

değişikliği yapıldığını anlama açısından faydalıdır.

Ashabın, Mekke’dekine benzer güçlüklerle tekrar karşılaşmaması için gidilecek

yerin iyi tespit edilmesi oldukça önem taşımaktadır. Nitekim, Habeşistan hükümdarının

adil olması, Arapçayı iyi bilmesi ve semavî dinlerden birine mensup olması, oraya

hicreti elverişli hale getirmiştir. Bu hicret aynı zamanda Resûlullah’ın, tebliğin ilk

yıllarında Afrika ile temasa geçebilmesi açısından da önem arzetmiştir.268

Habeşistan’a hicret edenlerden bazılarının Mekke’nin ileri gelen ailelerine

mensub olması, hicretin Mekke’de büyük bir yankı uyandırmasına sebep olmuş;

Mekkeliler, müslümanların hicret ederek yer değiştirmesinden oldukça rahatsızlık

duyarak bunu sorun haline getirmişlerdir. Bununla birlikte Cafer b. Ebi Talib gibi

baskıya maruz kalmamış bazı kişilerin de göç etmesi,269 Habeşistan muhacirlerinin bir

kısmının Medine’ye ancak hicretin 7.yılında gelmeleri270 bu hicretin yalnızca

baskılardan kurtulmak amacıyla yapılmadığını da göstermektedir.

Peygamberimizin, hicretle karşılaştığı zorluğu aşmaya çalışmadaki tavır ve

tavsiyelerinin her biri, farklı yöntemler olarak değerlendirilebilir. İslamiyetin ilk

yıllarında Mekke’de yaşananlardan dolayı, müslümanların İslam’ı güvenli bir ortamda

yaşama ve yayma imkanına kavuşmaları için bulundukları mekânı değiştirip hicret

etmelerine izin vermiştir. Aynı güçlüklerle karşılaşmamak amacıyla da gidilecek yer

hakkında Resûlullah’ın bilgi sahibi olması, bu ve buna benzer durumlarda hataya

düşmemek için dikkat edilmesi gereken hususlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hicret edilerek daha güvenli bir ortama geçiş, müslümanların moral ve

motivasyonlarının artmasında da önemli bir rol oynamıştır. Mekke’deki şartlardan

dolayı müslümanların kendilerine özgü bir yapıya kavuşmasının mümkün olmayışı,

Peygamberimizi çeşitli arayışlara sevk etmiştir. Nitekim mekan değişikliği; yeni zemin

arayıp ortam oluşturma, üsler kurup kuvvetlenme ve ilişkileri yumuşatma girişimleri

268 Önkal, Ahmet, “Hicret”, DİA, XVII, 459 269 Demircan, Adnan, Nebevî Direniş Hicret, s. 57-58 270 Demircan, a.g.e., s. 63-64

67

birtakım zorlukların aşılmasında etkili olmuştur. Peygamberimiz “…Allah size bir çıkış

ve kurtuluş verinceye kadar orada (Habeşistan) kalın..”271 buyurarak kalıcı bir çözüm

bulunana kadar geçici tedbirlerle yetinilmesi zaruretini vurgulamıştır.

Geçici bir çözüm olan Habeşistan’a hicretten sonra Mekke’deki şartlardan ve

değişik sebeplerden dolayı Medine’ye hicret edilmesi kararlaştırılmıştır.

Hz. Peygamber’in hicreti, mekân değişikliğinden ibaret olan sıradan bir göç

olmayıp hicretin yegâne amacı da zorluklardan kaçmak, işkence, sıkıntı ve baskılardan

kurtulmak da değildir. Çünkü, Muhacirler Medine’de de farklı güçlüklerle

karşılaşmışlardır. Fakat müslümanlar, Medine’ye hicretle amaçlanan hedefe ulaşmak

için bir takım zorluklara katlanılması gerektiğinin bilinci ile hareket ederek

karşılaştıkları meşakkatleri aşmak için çeşitli çareler aramışlardır.

Hz. Peygamber ve ashabını Medine’ye hicret için harekete geçiren esas unsur

Medine’nin İslâm’ın yayılması açısından parlak bir gelecek va’d etmesi272 ve bunun için

uygun bir mekân oluşudur. Zaten Resul-i Ekrem’in hicreti, Mekke’de davetin önünün

tıkandığı, dayanılması güç şartların tebliği daha da zorlaştırdığı bir dönemde olmuştur.

Nitekim Resul-i Ekrem’in Mekke’yi sevdiğini ve oradan ayrılmak istemediğini,

Mekke’den ayrılırken yapmış olduğu şu duasından anlamak mümkündür: “Allah’a

yemin olsun ki senden ayrılıyorum. Ben biliyorum ki, sen Allah’ın en sevgili ve en

kıymetli beldesisin. Eğer senin ahalin beni çıkarmasaydı, senden ayrılmazdım. ..Şayet

Kureyş’i azdırmayacağını bilsem, onları Allah katında neyin beklediğini haber

verirdim. Allah’ım, öncekilere acı vebali tattırdın, sonrakilere de nasiplerini tattır.”273

Zaten Medine’de kurulu bir devletin olmaması, İslam’ın Medine’de yayılmaya

başlaması, Medinelilerin sözleri ve fiilleri ile Resûlullah’a teminat vermeleri, Taif gibi

farklı bölgelere yapılan göç girişimlerinden sonuç alınamayışı ve yer değişikliğinin

zaruret boyutunda olması hicreti gerekli kılan sebeplerdendir. Aynı zamanda emniyetli

bir toplum meydana getirme, dinî hayatın huzurlu bir şekilde yaşanılmasını temin etme,

271 İbn Hişam, a.g.e., I, 343 272 Sarıçam, a.g.e., s. 101-102 273 Said Havva, a.g.e., I, 463

68

İslam medeniyetinin oluşması, gelişmesi için uygun bir zeminin gerekliliği ve

müslüman halkın idare edilebileceği bir devlete ihtiyaç duyulmuş olması gibi unsurları

da hicretin hedefleri içerisinde zikretmek mümkündür.

Hicret etmekle sıkıntılar bitmemiş; her şeylerini Mekke’de bırakarak Medine’ye

gelen müslümanlar iklimi bile farklı olan bir şehirde değişik zorluklarla

karşılaşmışlardır. Birlik, beraberlik ve yardımlaşmayı yaymaya çalışan Resûlullah’ın,

kısa zamanda müslümanlara kardeşlik duygusunu yerleştirmesi, zorlukların aşılıp

Medine’ye alışılmasında vazgeçilmez yöntemlerden olmuştur.

2. Yardımlaşma Çevrede olup bitene karşı duyarlı, müşfik ve merhametli olmak, dengeli olumlu

beşeri ilişkilerin temelini oluşturmaktadır. Fertler arası yardımlaşma böyle bir düşünce

zemininde gelişir. Zayıfların gözetilmediği, güçsüz, yaşlı ve yetimlerin korunmadığı,

himaye edilmediği toplumlar sıkıntılardan kurtulamamışlardır.274 Nitekim Hz.

Peygamber: “Zayıf ve güçsüzün itilip kakılmadan ve rencide edilmeden hakkını

alamadığı bir toplum yücelemez”275 buyurarak güçsüz ve ihtiyaç içinde olana yardım

edilmediği, gözetilmediği müddetçe toplumun yücelemeyeceğini bildirmiştir.

Kim müslüman kardeşinin ihtiyacını giderirse Allah’ın da onun ihtiyacını

gidereceğini, sıkıntısını gidermesine karşılık Allah Teâlâ’nın da o kimsenin kıyamet

günündeki sıkıntılarından birini gidereceğini, kim bir müslümanın ayıp ve kusurunu

örterse Allah Teâlâ’nın da o kimsenin ayıp ve kusurunu örteceğini; bir kul, din

kardeşinin yardımında olduğu sürece Allah’ın da onun yardımında olacağını276

müjdeleyen Resûlullah, yardım etmeye ve müslümanın ihtiyacını gidermeye teşvik

etmektedir. Bir kişinin, başkasının sıkıntı ve ihtiyacını gidermesi aynı zamanda kendi

kederini gidermesi olduğundan, bu bilinç yardıma yöneltmekle birlikte zorlukların

aşılmasında da en önemli yöntemlerdendir.

274 Akyüz, a.g.e., s. 214-215 275 İbn Mâce, Sadakât 17 276 Buhârî, Mezâlim 3; Müslim, Birr 58; Ebû Dâvûd, Edeb 38, 60; Tirmizî, Hudûd 3, Birr 19; İbn Mâce,

Mukaddime 17

69

Medine’ye yerleştikten sonra İslam toplumunun teşkilatlanması için bir çok

önemli adımlar atılmıştır. Mescit inşası ile başlayan bu gelişmeler yanında, atılan

önemli adımlardan bir tanesi de muahat yani kardeşlik anlaşması olmuştur. Muhacir ile

Ensar ailelerinin başkanlarının katıldığı bir meclis toplantısında, Medine’ye yeni

yerleşmeye çalışan Mekkelilerin alışmalarını kolaylaştırmak maksadıyla, her iki taraf

samimi bir iş birliğine teşvik edilerek277 Muhacir’le Ensar kardeş ilân edilmiştir.

Kardeşlik esasına dayalı bir toplum kurmak üzere Resûlullah, ümmetin birbirleri

ile olan ilişkilerini bu esas üzerine bina etmiştir. Kardeşlik ilişkisi, benlik duygusunu

ortadan kaldırarak iş ve amellerde cemaat ruhunu harekete geçirmiş, sevgi ve şefkat

temellerine dayanan bu bağlılık daha sonra neredeyse kan bağından daha yakın bir

beraberliği meydana getirmiştir. İslam kardeşliğini tesis eden bu anlaşma; birliği,

bütünlüğü daha da kopmaz kılmış, kurulacak yeni toplum bu sayede örnek şahsiyetlere

kavuşmuştur. Onları birleştiren bu yüce gaye, beraberinde onlarda şeref ve fazilet

duygularını da geliştirmiştir.278 Nitekim, hicret sonrasında Muhacir’ler de böyle bir

dayanışma ve yardımlaşmaya ihtiyaç duymuşlardır.

Resûlullah vakit geçirmeden Muhacirler’i, Ensar’ın yanına yerleştirerek birlikte

çalışıp, elde ettikleri gelirleri ise paylaşmak üzere anlaşmışlardır. Ensar’ın, arazilerinin

yarısını Muhacir’e verecek kadar fedakâr ve cömert davranması karşılığında,

Mekkelilerin tavrı da Medinelilerden farklı olmamıştır. Onların bu iyi niyetlerini su-i

isti’mal etmeyip, ihtiyaçları kadar alarak arazilerini de yapılacak bir kira anlaşması

karşılığında kabul etmişlerdir.279 İslamiyetten önce birbiri ile çatışma halinde olan Evs

ve Hazrec, daha sonra her şeyini Muhacir kardeşine feda eden, hatta hayırda birbirleri

ile yarışan Ensar konumuna yükselmişlerdir. Nitekim Resûlullah: “Eğer hicret şerefi

olmasaydı ben muhakkak Ensar’dan bir fert olmak isterdim”280 buyurarak Muhacir’lerin

sahip olduğu şerefi belli etmekle birlikte Ensar’ın değerini de en güzel bir şekilde ifade

etmiştir. Hz. Peygamber’in ashabı ile olan münasebeti karşılıklı sevgi ve saygı esasına

277 Hamidullah, a.g.e., I, 181 278 Said Havva, a.g.e., II, 49-50 279 Hamidullah, a.g.e., I, 181 280 Müslim, Zekât 139; İbn Esîr, a.g.e., II, 247

70

dayanmış, onlara verdiği değer ve gösterdiği sevgi karşılıksız kalmamış, ashab da

Resûlullah’ın sözünden dışarıya çıkmayarak bütün her şeylerini O’nun uğrunda feda

edecek kadar sevgi beslemişlerdir.

Hz. Peygamber’in, şimdiye dek görülmemiş bir sosyal yardımlaşma ve dayanışma

örneği olan muahat anlaşmasını yapmasının amacı; işini, ailesini, malını, mülkünü ve

yurdunu bırakarak Medine’ye gelen muhacirlerin maddî sıkıntılarını en aza indirmek,

onlara manevî anlamda destek olmak ve Medine’ye alışmalarını hızlandırmaktır.

Bununla birlikte bu anlaşma, Ensar’la Muhacir’in kaynaşmasını, birbirlerini daha

yakından tanıyıp kenetlenmelerini, bilgi ve tecrübelerini birleştirip paylaşım içine

girmelerini ve böylece de bir cemaat ruhunun oluşmasını hedeflemiştir. Gerçekten de

Ensar ile Muhacir arasında ortak bir kimlik ve zihniyet birliği meydana gelmiş, bu birlik

aile ve yakınlardan ayrı kalan Mekkelilerin, yalnızlık hissinden kurtulmaları açısından

da önem taşımıştır.281 Tamamen Ensar’ın dayanışması ve fedakârlığı üzerine kurulmuş

olan bu birlik, Muhacirler’in kısa bir süre içinde kalkınıp Medine’ye alışmasını

sağlamıştır. Aralarında kan bağı bile bulunmayan kişilerin bu şekilde karşılıksız,

menfaatsiz bir dayanışma içerisine girmeleri, bu beraberliğin Allah rızası amaçlı olup

hakkaniyet temelleri üzerine kurulduğunu göstermektedir.282

Kurulan yardımlaşma müessesesi, Muhacir’lerin yalnızca maddi ihtiyaçlarını

gidermekle kalmamış bunun ötesinde onları manevî bir kardeşlikle de desteklemiştir.

Muhacir, Allah için hicret etmiş, Ensar da Muhacir’i her şeyi ile korumuştur. Muhacir

ve Ensar, Kur’an-ı Kerim’in birçok yerinde övülmüş, onların değer ve şerefinden

bahsedilmiş, cennetle mükâfatlandırıldıkları bildirilmiştir.283

Resûlullah’ın, Muhacir ve Ensar’ı kardeş ilan etmesi hicretten sonra yaşanacak bir

çok sıkıntı, kargaşa ve problemi engellenmesini sağlamıştır. Birbirini himaye etmek

üzere dost edinme, her devirde ihtiyaç duyulan bir müessesedir. Çünkü, toplumda her

zaman korunmaya ve gözetilmeye muhtaç kişiler bulunmaktadır. Bu tür sosyal

problemler ancak Resûlullah’ın uyguladığı yöntemler örnek alınarak aşılabilir. 281 Said Havva, a.g.e., I, 50 282 Sarıçam, a.g.e., s. 114 283 Âl-i İmran 3/195; el-Enfâl 8/74; et-Tevbe 9/20, 100, 117; en-Nahl 16/41; el-Haşr 59/8-9

71

Toplumsal zorlukların aşılmasında çok büyük bir payı olan yardımlaşmaya teşvik

eden Resûlullah, Medine’deki zorlukların bir kısmını kardeşlik müessesesini tesis

ederek aşmaya çalışmış, hayatı boyunca ihtiyaç içinde olana yardım etmiş; yetime,

yoksula, fakire, mazluma hatta zalime bile yardım edilmesini istemiştir.

İnsanların birbirlerine yardım etmesi farklı şekillerde olur. Hz. Peygamber’in

“Din kardeşin zâlim de mazlum da olsa ona yardım et” buyurması üzerine ashaptan biri:

“Yâ Resûlullah! Kardeşim mazlumsa ona yardım edeyim. Ama zalimse ona nasıl

yardım edeyim, söyler misiniz? diye sormasına karşılık Hz. Peygamber: “Onu

zulmünden alıkoyar, zulmüne engel olursun. Şüphesiz ki bu ona yardım etmektir”284

buyurmuştur. Bir kişinin zulmüne engel olmak, onu bu durumdan kurtarmanın yanısıra

zulmüyle başkalarına da zarar vermesi önlemiş olur.

Yardımlaşma gibi zorlukların aşılmasında diğer etkili yöntemlerden biri de

kurumsallaşmadır.

3. Kurumsallaşma İşlerin bir düzen ve nizam içerisinde olmasını sağlayan kurumsallaşmanın;

insanları derleyici, toplayıcı, bir araya getirici yönü oldukça fazladır. Hz. Peygamber’in

zorlukların aşılması noktasındaki uygulamalarında kurumsallaşmayı görmek

mümkündür.

Resul-i Ekrem’in hicretle başlayan sıkıntıları çözmek veya bu zorlukları en alt

seviyeye indirmek amacıyla farklı yöntemler takip ettiğini görmekteyiz. Peygamberimiz

Medine’ye hicret ettiğinde İslam toplumunun oluşmasında, müslümanların birbirleri ile

kaynaşıp beraberliğin sağlamasında en etkili faktörlerden biri olan ve tevhid esasına

dayalı yeni bir mescitin (Mescit-i Nebevî) inşa edilmesini arzu etmiştir.

Bu mescit, beş vakit ve Cuma namazların kılındığı bir ibadet mekân olmakla

birlikte bir çok amaca da hizmet etmiştir. Belli zaman ve mekânlarda yapılacak duaların

kabul edildiğine dair Peygamberimizin müjdelerinden haberdar olan ve mü’minlerin

birbirlerine yaptıkları duanın kabul olduğunu bilen sahâbe, mescitte birbirine dua

284 Buhârî, Mezâlim 4, İkrah 7

72

etmiştir. Burada, Resûlullah’ın duasına nail olma imkânları da olmuş; zikir, tövbe ve

itikâf için de mescitler kullanılmıştır.285 Namazlardan sonra Hz. Peygamber ashabına

vaaz etmiş, tavsiyelerde bulunmuş, nasihatler vererek cemaatıyla sohbetler etmiştir.

Mescitte yapılan konuşmalardan hem erkek hem de kadın cemaat istifade etmiş, ayrıca

kadınların talebi üzerine özel günler tahsis edilmiştir.286 Eğitim ve öğretim

faaliyetlerinin yapıldığı, İslamî bir şahsiyetin inşa edildiği ilim-irfan merkezi

konumunda hizmet veren mescitten, sahâbe bir an olsun uzak kalmayı kendileri için bir

kayıp olarak görmüşlerdir.287 Namaz öğretiminin ve eğitiminin de yapıldığı mescitte

Resûlullah, cemaate nasıl namaz kılınacağını hem öğretmiş hem de uygulamalı olarak

göstermiştir.288 Ayrıca misafirhane, sosyal yardımlaşma merkezi, toplantı yeri,

istişârelerin yapıldığı, askerî işlerin görüşüldüğü, yaralıların tedavi edildiği, müzakere

ve duruşmaların gerçekleştiği bir merkez olarak da kullanılmıştır.289

Hz. Peygamber’in Medine’de müslümanlar için bir çok amaca hizmet eden,

değişik faaliyetlerin bir arada yürütüldüğü çok fonksiyonlu bir mescit inşa etmesi

kurumsallaşmaya verdiği önemi göstermektedir. Nitekim, birlik ve beraberliğin

sağlanması, cemaat ruhunun oluşturulması, şahıslar nezdinde toplumun eğitilmesi,

sıkıntıların giderilmesi ve sorunların aşılması ancak bu tür kurumlar sayesinde

gerçekleşmektedir.

Mescitin hemen yanında yer alan ashab-ı suffanın barınması aynı zamanda

eğitilmesi, ilim tahsil etmeleri; eğitim ve barınma konusunda kurumsallaşmanın en iyi

örneklerindendir.

Yapılan mescidin bitişiğine aciz, çaresiz, kimsesiz ve fakirlerin kaldığı, ilk İslam

Üniversitesi olarak kabul edilen290 ve eğitim kurumu olarak görülen Suffa’nın

kurulması da sosyal sıkıntıların giderilmesi açısından önemlidir. Hicretle birlikte doğal

285 Ağırman, Mustafa, Hz.Muhammed Devrinde Mescit ve Fonksiyonları, s. 123-129 286 Buhârî, İlim 36 287 Ağırman, a.g.e., s. 133 288 Buhârî, Cum’a 25 289 Sarıçam, a.g.e., s. 109-110; Ağırman, a.g.e., s. 111-182 290 Hamidullah, a.g.e., II, 768

73

olarak Medine’nin nüfusunda da bir artış olmuştur. Muhacir ile Ensar arasında yapılan,

Muhacir’lerin kalkınmasında çok büyük rolü olan kardeşlik anlaşmasıyla Ensar bütün

imkânlarını Muhacir’lerle paylaşmış, her Medineli barındırmak üzere bir Muhacir’i

yanına almıştır. Genellikle evli olan Muhacirler sığınacak yer bulabilirken bekâr,

kimsesiz, fakir olanlar, köleler ve azadlıların yerleştirilmesi kolay olmamıştır. Farklı

yerlerde yaşayan bu kişilerin ihtiyaçlarını karşılamak da çok zor olduğundan, suffa adı

verilen bir kurum meydana getirilmiştir. Buradaki kişilerin ihtiyaçları bizzat Hz.

Peygamber tarafından karşılandığı gibi ashabın yaptığı yardımların ve sadakaların da

katkısı olmuş, ayrıca ashab-ı suffa kendi kabiliyet ve güçlerine göre değişik işlerde

çalışarak kendi geçimlerini sağlamaya çalışmışlardır.

Maddi ihtiyaçları temin edilmeye çalışılan suffadaki kişilerin özellikle manevî

ihtiyaçlarının giderilmesine de önem verilmiştir. Burada, bir yandan okuma ve yazma

öğretilirken bir yandan da temelden başlanarak Kur’an tilavetine, talimine özen

gösterilmiş,291 Kur'ân çerçevesinde dinî bilgiler öğretilmiştir. Resûlullah tarafından sık

sık denetlenen ashab-ı suffadan ilimle uğraşanlar olduğu gibi dua, ibadet, zikirle meşgul

olanlar, müezzinlik yapanlar, irşad görevinde bulunanlar ve diplomatik faaliyetlere

katılanlar da olmuştur.292

Çevremizde de mevcut bir çok fakir, kimsesiz, muhtaç ve sığınacak yeri olmayan

kişilerin maddi ihtiyaçlarının yanında manevî ihtiyaçlarının da giderilmesine önem

verildiği taktirde; günlük hayatta meydana gelen hırsızlık, cana ve mala zarar verme

gibi bir takım sosyal problem ve zorlukların meydana gelmesi önlenebilir.

Sosyal problemlerin çözümünde Resûlullah, istişâreye de yer vermiştir.

4. İstişâre Günlük yaşantıda sosyal, ailevî, siyasî veya iktisadî konularda ya da karşılaşılan

sorun ve zorlukları aşmak üzere fikir alışverişinde bulunur, büyüklere danışılır, sağlıklı

bir karara varmak için ortak bir noktada buluşma tercih edilir. Kişinin tek başına

291 Ağırman, a.g.e., s. 136 292 Akyüz, Vecdi, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, IV, 381-412

74

alabileceği kararlar olduğu gibi başkalarına danışması gereken konular da vardır. Tek

başına alınan kararlar her zaman olumlu sonuca ulaştırmaz.

Yüce Allah “İş hakkında onlarla istişâre et”293 âyeti ile Hz. Peygamber’e gerekli

olan konularda mü’minlere danışmasını emretmiştir.

Her konuda olduğu gibi istişâre ile ilgili konuda da yine Hz. Peygamber’i örnek

almaktayız. Peygamberimizin hangi konularda, kimlere nasıl danıştığı, alınan kararlar

ve sonuçların hangi yönde olduğu müslümanlar açısından son derece önemlidir.

Resûlullah, dinî konularda vahiy bekleyip ona göre hareket ederken, toplumu yakından

ilgilendiren konularda da onlara danışmıştır. Bedir savaşında düşman kervanına hucüm

edip etmeme konusunda294, Uhud savaşında şehrin içten mi savunulacağını yoksa şehir

dışında düşmanla mı savaşılacağını, hangisinin daha uygun olduğunu ashabıyla istişâre

etmiştir.295

Sosyal hayatta bir kişinin her konuda bilgi sahibi ve tecrübeli olması, doğru

düşünebilmesi, isabetli kararlar alması oldukça zordur. Ancak farklı kişilere danışılıp

onların da görüşleri alındığında bir kişinin göremediği ayrıntıyı, bilemediği konuyu bir

başkası görebileceği için hem hata yapma ihtimali azalır hem de var olan zorluğun

çözümü kolaylaşır. Böylelikle bir konuyu, bir olayı veya zorluğu istişâre ederek çok

yönlü bakış açısıyla ele alıp, eğrisi ve doğrusuyla değerlendirerek karar verme imkânı

doğmaktadır. İstişâre sonucunda yanlış yapma ihtimali daha az olduğundan istişârede

hayat vardır.

Allah Teâlâ’nın: “Onlar işlerini aralarında müşavere ile yürütürler”296 buyurduğu

üzere her konuyu, kendi alanında uzman kişilerle konuşmak, fikirlerini almak İslâmî bir

prensip olmakla birlikte nebevî bir yöntemdir.

İnsan kendisi için neyin hayırlı olup olmadığını bilmediğinden o konuda Yüce

Allah’a danışmakta ve yardımını taleb etmektedir. Bazen insanın hayır gördüklerinde 293 Âl-i İmran 3/159 294 İbn Esîr, a.g.e., II, 107; Sarıçam, a.g.e., s. 129-130 295 Vâkıdî, a.g.e., I, 210; Meydânî, a.g.e., I, 304 296 eş-Şûrâ 42/38

75

şer, şer gördüklerinde hayır olabilir. Nitekim Peygamber Efendimiz, ashabına sûre

öğretir gibi istihâre yapmayı öğretmiştir. Neyin iyi, neyin kötü olduğunu kendisinden

başka kimsenin bilemeyeceği Allah Teâlâ’ya istihâre yaparak danışmayı tavsiye

etmiştir. Böylece Resûlullah ümmetine, bir iş insanın dini, dünyası ve âhireti için hayırlı

ise Allah Teâlâ’dan yardım dileyip, kolaylık vermesini ve o işi mübârek kılmasını

istemesini, şayet o iş kişinin dini, dünyası ve âhireti için hayırlı değilse uzaklaştırmasını

isteyip, hayır nerede ise onu nasip etmesini ve gönlünü o sonuca râzı kılması yönünde

dua etmesini, daha sonra isteyeceği şeyi söylemesini297 buyurarak istihârenin nasıl

yapılacağını öğretmiştir.

Hz. Peygamber’in yapmış olduğu en önemli istişârelerden biri de ifk hadisesi

sonucunda yapmış olduğu istişâredir.

Hz. Aişe’ye atılan iftira olayının çözüme kavuşmasında istişârenin önemi:

Zorluklar bölümünde ayrıntılı olarak anlatılan ifk olayı sebebiyle Hz. Peygamber

çok üzülmüş, gerçekleri açıkça bilmediğinden tereddütler içinde kalmış, içindeki

şüpheyi tam olarak söküp atamasa bile en aza indirmek için eşi hakkında sahâbeden

bazı kimselerle istişâre yapmaya karar vermiştir.298 Her şeye rağmen Resûlullah his ve

duygularıyla hareket etmemiş, aklın ve sağduyunun getirdiği olgunlukla meseleye

yaklaşmıştır. İftiraya maruz kalan eşine hiçbir zaman kaba davranmamış, sert sözlerle

incitmemiş, bu çirkin iddianın doğru olmayabileceği ihtimalini her zaman göz önünde

bulundurmuştur. Ancak bu süreçte boş durmamış, çeşitli kişilerle görüşerek olayla ilgili

fikir alışverişinde bulunmuş, iftiraya uğrayanlar hakkında insanların kanaatlerine

başvurmuş, gerçeğin ortaya çıkması için büyük gayret sarf etmiştir.299

Vahyin gelmeyip gecikmesi üzerine Hz. Peygamber, Ali ibn Ebi Talib ve Usâme

ibn Zeyd’i çağırarak eşi ile ayrılması hususunda onlarla görüşmüştür. Usâme, ehli Hz.

Aişe hakkında hayırdan başka bir şey bilmediklerini, Ali İbn Ebî Tâlib de Hz. Aişe’nin

cariyesi Berire’nin doğru söyleyeceğini bildirerek ona danışmasını tavsiye etmiştir. Hz. 297 Buhârî, Teheccüd 28, Daavât 48, Tevhid 10; Tirmizî, Vitr 18; İbn Mâce, İkâme 188 298 Aksu, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, a.g.e., c. VIII, Sayı 1, s. 10 299 Hamidullah, a.g.e., II, 244; Kara, Seyfullah, “İfk Olayının Etkileri ve Olayla İlgili Ortaya Konan

Tavırlar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 15, s. 358

76

Peygamber, Berire ve Usame’ye danışmasından olumlu sonuç alıp bundan destek alarak

mescitte bir konuşma yapmıştır. Bu toplantıda, iftiraya uğrayanlar hakkında hayırdan

başka bir şey bilmediğini söyleyerek ailesine eziyet eden iftiracıdan kendisini kimin

kurtaracağını sormuştur.300 Hz. Peygamber bununla, münafıkların Hz. Aişe hakkında

ortaya attığı karalayıcı ve asılsız sözlere halkın inanmamasını, münafıklara destek

vermemesini ve ifiraya maruz kalanların halk önünde masum olduklarını ortaya çıkarıp

duyurmak istemiştir. Peygamberimizin yaptığı bu konuşmanın amaçlarından biri,

bundan sonra müslümanlar arasında böyle eylemlerin gerçekleşmesine engel

olmaktır.301

İftira, töhmet, yalan söz bir çok sosyal sorunlara yol açar. Aile ilişkilerinin

bozulmasına, güvenin yitirilmesine, yuvanın dağılıp yıkılmasına sebep olur.

Peygamberimizin eşi de, kötü kişiler tarafından töhmet altında bırakılmış, bu olay Hz.

Peygamber’i ve Hz. Aişe’yi oldukça üzmüştür. Ancak Resûlullah böyle zor durumda

eşine dayak atarak evinden çıkarmamıştır. Hemen boşama yolunu seçip eşini mağdur da

etmemiştir. Bir ay boyunca vahiy beklemiş, gelmemesi üzerine durumu istişâre etmek

üzere yakınları ile toplanmış, onlara danışmış, fikirlerini almıştır. İftiraya uğrayan eşi ve

Safvân hakkında onları yakından tanıyanların görüşlerine başvurmuş, bu kişileri ahlâkî

ve yaşayışları açısından nasıl olduklarını, nasıl tanındıklarını araştırmış, iftira gibi

önemli olay karşısında aceleci davranmamış, eşini dışlamamıştır. İftirayı ortaya atanlar

için ne yapılması gerektiği hususunu mescitte görüşmüştür. Hz. Aişe de eğer bütün bu

suçlamalardan uzak ise Allah’ın kendisini temize çıkaracağını, eğer böyle bir günaha

yaklaşmışsa Allah’tan af dileyip tövbe etmesini söyleyerek tesellide bulunmuş, en

sonunda Resûlullah’a vahyin gelmesi ile de durum kesinleşmiştir.

5. Uzlaşma

Medine’de büyük bir değişime imkân sağlayan hicretin amacına ulaşabilmesi için

çalışmalara ve değişik tedbirler almaya devam edilmiştir. Mescitin yapımı ve bir nevî

sosyal kalkınma planı olan kardeşlik anlaşması da yapılıp nüfus sayımı ile mevcut güç

300 Buhârî, Tefsir 219, Şehâdât 15; İbn Esîr, a.g.e., II, 176-179; Aksu, “İfk Olayı Üzerine Bir

Değerlendirme”, a.g.e., c. VIII, Sayı 1, s. 10-11 301 Aksu, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, a.g.e., c. VIII, Sayı 1, s. 11

77

tespit edilmiştir. Hz. Peygamber’in başarısını, uyguladığı yöntemlerin ve aldığı

tedbirlerin sonuçlarından anlamak mümkündür. Evs ve Hazrec gibi geçimsiz iki

kabileyi daha hicretten önce barıştırarak, Muhacirlerle kaynaştırmış nüfus sayımı ile de

aralarında hiçbir ayrıcalık gözetmeden hepsi müslüman nüfusun birer üyesi kabul

edilmiştir. Bu durumda, sayının tespiti ile Yahudiler azınlıkta kalmışlardır.

Müslümanlar arası birlik ve beraberlik sağlanmıştı, ancak Medine’de müslüman

olmayan unsurlardan gelebilecek zarar ve tehlikelere karşı da bazı tedbirler alınmıştır.

Bu sebeple Resûlullah, müslümanlar arasındaki birliği çevre tedbirleri ile

kuvvetlendirmiş, Arapları ve yahudileri de içine alan ortak bir savunma mekanizması

meydana getirerek Medine şehrinin güvenliğini sağlamayı hedeflemiştir. Müşrikler,

Medine’ye saldırmak istediğinden, gerçekleştirilmeye çalışılan bütün bu güvenlik

çalışmaları şehrin geleceği için son derece önemli olmuştur. Hatta, Resûlullah hicret

ettiğinde, suikast girişimi olmaması için güvenlik önlemleri alınarak sahâbeden Huzeyfe

(ra), geceleri kendisini korumak üzere nöbet tutmuştur. Ancak, Mâide suresindeki

“Allah Teâlâ seni insanların şerrinden korur”302 ayeti inince, Resul-u Ekrem kendisi

için nöbet tutulmamasını istemiştir.303 Arapların ve yahudilerin gücü de

önemsenmeyecek kadar fazla olduğundan, onları şehirden uzaklaştırarak husûmet

yolunu seçmeyen Resûlullah, aksine onlarla anlaşarak müslümanlara karşı Medine’de

bir tehlike oluşturmalarını engellemiştir. Bunun yanında şehri birlikte koruyup

savunmaları da askerî birlik açısından oldukça önem arz etmiştir.304

Böylece Hz. Peygamber, yahudilerle aynı topraklarda dostça yaşama teklifi

sunarak gayri müslimleri taahhüt altına almayı hedeflemiştir. Nitekim anlaşmaya göre;

aynı toprağın birer vatandaşı olarak dostane bir şekilde yaşayacaklar, müslümanlara

düşman olan kabilelerle onların izni olmadan ittifak etmeyecekler, aralarında çıkan

anlaşmazlıklarda Resûlullah’a başvuracaklar, dış güçlere karşı müslümanlarla birlikte

savaşacaklardır. Bu anlaşmayla yahudiler taahhüt altına alınıp tehlikeleri önlenmiş, malî

ve bedenî yardımları da sağlanmıştır.

302 el-Mâide 5/67 303 Gadban, a.g.e., I, 332 304 Sarıçam, a.g.e., s. 116

78

Bütün bu gelişmeler Hz. Peygamber’i, bir şehir devleti çevresinde teşkilatlanmaya

sevk etmiştir. Durum istişâre edilerek, müslümanların birbirleri ve yabancılarla olan

ilişkilerini, fertlerin din ve vicdan hürriyetlerini, idarî ve adlî yapılarını, hak ve

sorumluluklarını belirli esaslara bağlayıp düzenleyen sosyal bir sözleşme üzerinde karar

kılınmıştır.305 Teşkilatlanmaya ve güç oluşturmaya başlamış müslüman toplumun da

kendi ilkeleri ile yönetileceği bir devlete ihtiyacı olmuştur. Hicretten önce siyasî bir

organizasyona sahip olmayan müslümanların, siyasî iktidarlarının hakimiyet ve faaliyet

alanı olabilecek bir yurdu da olmamıştır. Ancak hicretin hemen ardından müslümanlar

Medine’yi yurt edinmiş, devlet kurma imkânına kavuştukları gibi bu devletin hakimiyet

alanını meydana getiren bir ülkeye de sahip olmuşlardır.306 Bu gelişmelerin tamamı da

sonuç itibariyle yönetimin Resûlullah’ın eline geçmesi anlamına gelmektedir.

Uzlaşma açısından Hudeybiye anlaşmasını ele alacak olursak:

Güneyde, İslâm devletinin huzur ve sükûnetini tehdit eden Mekke, kuzeyde ise

huzur ve sükûnetini bozan Gatafân ve Fezâre’lerin, Hayber yahudi merkezinin gücünü

arttırması Medine’nin istikbali için tehlike arzetmiştir. Mekkeliler ile Hayber halkı

arasında bir anlaşma olduğundan bu iki taraftan biri ile savaşılacak olursa, diğeri boş

bırakılan Medine’yi istilâ ve işgal edeceğinden, Hz. Peygamber Hayber üzerine ordu

gönderdiğinde Mekkelilerin tarafsız kalmalarını teminat altında tutmak için onlarla

anlaşma yapmıştır. Mekkelilerle yapılan Hudeybiye anlaşması Mekke ile Hayber

arasındaki ittifaka bir son vermiş olmakla birlikte İslâm’ı tehdit eden büyük bir

tehlikenin de önlenmesini sağlamıştır. 307

Mekke döneminde müşriklerin düşmanca tavırlarından dolayı Hz. Peygamber,

sulh ortamı bulamamış, Medine’ye hicret ettikten sonra anlaşmalar yapma imkânı

kavuşmuş ve çevre kabilelerle anlaşmalar yapmıştır. Medine’ye hicretten sonra burada

bozulmuş asayişi yeniden sağlamak amacıyla devlet içinde sulhu temin etmeye

305 Sarıçam, a.g.e., a.y.; Atçeken, a.g.e., s 89 306 Özel, Ahmet, “Hicret”, DİA, XVII, 463 307 Hamidullah, a.g.e., I, 250, 254

79

çalışmıştır. Ayrıca bu anlaşmalar, devletin varlığını kabul ettirip itibarını korumaya

yönelik olmuştur.308

6. Güvenliğin Tesisi İslam tarihinin ilk devirlerinde bazı eman verme olayları, İslam öncesi

uygulamanın bir devamı mahiyetindedir. Can ve mal güvenliği için hükümdarlar, kabile

reisleri ve fertler eman akdi yapmışlardır. Bir kişinin himaye edilmesi veya kendisine

eman verilmesi, kendisinin güvenliği açısından son derece önem taşımaktadır. Mekke

döneminde Hz. Peygamber de amcası Ebû Talib’in eman mahiyetindeki himayesiyle

müşriklerin muhalefetine rağmen mücadelesine devam edebilmiştir.309 Ancak Ebû

Talib’in vefatından sonra himayesiz kalan Resûlullah’a yapılan işkence ve baskılar daha

da artmış, diğer amcası Ebû Leheb’in kabile reisi olup kendisine eman vermemesi Hz.

Peygamber’i ciddi bir şekilde güvenlik sorunu ile karşı karşıya bırakmış, bu durum da

sürekli tehlikede olmasına sebep olmuştur.

Müşriklerin baskıları zamanla şiddetlenmiş, özellikle Hâşimoğullarına uygulanan

üç yıllık boykot ve daha sonra Ebû Talib’in vefatıyla Resûlullah’a karşı hakaret ve

zulüm artmış, Mekke’deki şartlar daha da güçleşmiştir. Nitekim Hz. Peygamber ve

ashabı, Mekke’de yaşananlara karşı tepkisiz kalmamış, güvenlik açısından emin

olmadıklarından, bu tepkilerini İslam’ı yaşayıp yayabilecekleri güvenli yerler arayarak

ortaya koymuşlardır.310

Ebû Talib’in vefatından sonra Hâşimoğullarının başına Ebû Leheb geçmiştir. Ebû

Leheb kabile reisi olduktan sonra kabile içi dayanışmayı sağlamaya mecbur olduğun

diğer kabilelerin Hz. Muhammed’e yaptıkları kötülük ve hakaretlere karşı O’nu müdâfa

etmeye çalışmıştır. Nitekim, Ebû Talib’ten sonra himayesiz kalan Hz. Peygamber’in bir

gün kendi kendine: “Ey amca! Senin yokluğunda imdadıma senden daha çabuk koşanı

görmedim” dediğini işiten, aynı zamanda müşriklerin Resûlullah’ı himayesiz görüp

işkenceye maruz bıraktıklarını anlayan Ebû Leheb: “Ey Muhammed! Git! Ne istiyorsan

ve Ebû Talib’in sağlığında ne yapıyor idiysen yine yap!” demiştir. Ancak Resûlullah’ın 308 Akyüz, a.g.e., II, 362-363 309 Bozkurt, Nebi, “Eman”, DİA, XI, 75 310 İbn Esîr, a.g.e., II, 79; Taberî, Tarih-i Taberi Tercemesi, II, 371-372

80

amcası olan Ebû Leheb’in himayesi uzun sürmemiştir. Ebû Leheb müşrik atalarının

kaderiyle ilgili olarak Resûlullah’ın görüşünü sormasına karşılık Hz. Peygamber:

“Putperestler ve müşrikler Cehenneme gideceklerdir” cevabını verince, Ebû Leheb

bundan dolayı Resûlullah’a işkenceden nefes aldırmayacağını ve kendisine düşmanlık

edeceğini belirterek yeğenini savunmasız bırakmıştır.311

Mekke’deki durumun daha ciddi bir hal alması, Resûlullah’ın şahsına yönelik

olayların artması, kendi kavmi tarafından da himaye edilmemesi üzerine Hz.

Peygamber, başka bir yere sığınma gereği hissetmiştir. Böyle bir ortamda İslam’ı tebliğ

edemeyeceğini anlayan Resul-i Ekrem yeni bir zemin aramak üzere Taif’e gitmiştir. Bu

noktada, rahat, huzur ve emniyetin olmadığı zamanlarda yer değişikliği, güvenin

sağlanabildiği farklı yerler arama nebevî yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hz. Peygamber amcası Abbas’ın da nüfuz sahibi olduğu ve Mekke’ye iki günlük

uzaklıktaki Taif’e gitmeyi düşünmüştür. Burada hüküm süren Abd Yelil ailesi Hz.

Peygamber’in annesinin amcaları tarafından akraba olup, daha önceden onlarla iyi

ilişkiler içinde bulundukları bir ailedir. Resûlullah oraya eman taleb etmek üzere gitmiş

ve akrabası olan kabile başkanlarıyla görüşüp, kendisinin Allah tarafından gönderilmiş

bir peygamber olduğunu belirtmiş, Kureyş müşriklerinin yaptığı eziyet ve düşmanca

davranışlarından da şikâyet ederek kendilerini Allah’a iman etmeye davet etmiştir.

İslamiyetin yayılmasına yardımcı olmalarını, Kureyşli muhaliflere karşı kendisiyle

birlikte hareket etmelerini isteyerek Taif’e geliş amacını açıklamıştır. Ancak

başkanlardan olumsuz cevap almış ve Taif’i terk etmek zorunda kalmıştır.

Ayrıca Resûlullah, Taif’teki Sakif kabilesinden bir çok kimse ile görüşmüş, ancak

Taifliler, gençlerin de müslüman olmasından endişelenerek Peygamberimizin bu

teklifini reddetmişlerdir. Kavminin kendisine karşı kin ve düşmanlığının daha da

artmaması için Hz. Peygamber, buraya tebliğ amaçlı geldiğinin kimseye

söylenmemesini istemiş olmasına rağmen, köleler ve çocuklar Resulullah’a karşı

kışkırtılmış, taşlanarak yaralanmış ve güçlükle Taif’in dışındaki bir bahçeye

311 Hamidullah, a.g.e., I, 115; Köksal, a.g.e., II, 127

81

sığınmıştır.312 Taiflilerin elinden kurtulan Hz. Peygamber, halini Allah’a arz etmiş, bu

zor ve üzücü durumdan Allah’a sığınarak ve O’nun himayesini talep ederek dua313 ile

kurtulmaya çalışmıştır.

7. Dikkat ve Titizlik Hz. Peygamber’in her konuda dikkatli ve titiz olması, O’nu başarıya götürmesinin

yanında zor durumların aşılmasını da sağlamıştır. Bu başlık altında, bir komutan olarak

Hz. Peygamber’in dikkatli ve titiz davranışının zorluğu aşmadaki yönü ile savaşlarda

taktik, istihbarat ve startejiye verdiği önem üzerinde durulacaktır.

Resûlullah, Bedir savaşına girmeden önce ashabıyla istişâre ettiği gibi onların

gayretlerini kuvvetlendirmiştir. Bedir gazvesinden çıkarılacak en önemli ders, liderlerin

uyanık ve karar vermede güçlü olmalarıdır. Kararlı olmak, her türlü tereddütü ortadan

kaldırmaktır. Karar verme ve kesin tavır takınma konusunda komutanlığın önemi son

derece önemlidir. Komutanların önemli işlerde bizzat orduya katılarak onlara yardım

etmesi de etkili bir yöntemdir. Bir işe başlamadan önce iş bölümü yapmak, işin

zorluğunu kolaylaştırmaktır. İşin zorluğuna aldırmaksızın en yüksek gayreti sarf eden

Resûlullah, hendek kazımı esnasında işin sıkıntısını gidermek amacıyla şiirler söylemiş,

ashabın neşelenip azimle çalışmalarını sağlamıştır.314 Bilindiği gibi Hendek savaşından

önce hendek kazımında da Hz. Peygamber, ashabıyla birlikte çalışmıştır.

Bedir yakınında ordusu ile konaklayan Hz. Peygamber, kervan hakkında bilgi

toplamak üzere Hz. Ali, Zübeyr b. Avvam, Sa’d b. Ebi Vakkas ve Besbes b. Amr’ı,

Bedir kuyusuna göndermiştir. Bu kişiler Kureyş’in kölelerinden birkaç tanesini

yakalayıp Hz. Peygamber’e getirmiş, Resûlullah da onlardan Kureyş ordusunun

bulunduğu yer hakkında bilgi aldıktan sonra savaşmaya karar vermeden önce ashabıyla

istişârede bulunmuştur.315 Hz. Peygamber Bedir’de istihbarata önem vermiştir.

312 İbn Hişam, a.g.e., II, 29; İbn Esîr, a.g.e., II, 79-80 313 İbn Hişam, a.g.e., II, 29-30; Said Havva, a.g.e., I, 371 314 Said Havva, a.g.e., II, 193, 389, 413 315 İbn Esîr, a.g.e., II, 107; Sarıçam, a.g.e., s. 129-130

82

Peygamberimizin, Bedir savaşında yenilen Kureyşlilerin ikinci bir savaş hazırlığı

yaptığını haber alan Hz. Peygamber, Mekke’den gelen ordu hakkında bilgi edinmek

amacıyla ashabtan bazı kişileri görevlendirmiştir. Medine içinde kalınıp savunma

tertibatı mı alınacağı ya da şehir dışarında düşmanla mı karşılanacağı konusunu ashabla

istişâre etmiş,316 düşmanın cephe gerisinden saldırmasını ve İslâm ordusunun arkadan

vurulmasını önlemek için Uhud dağının karşısındaki tepeye okçular yerleştirmiştir. Bu

okçulara, İslâm ordusu üstünlük elde etse de ikinci bir emre kadar ne olursa olsun

yerlerinden ayrılmamalarını, şayet düşman süvarileri arkadan saldırırsa atlara ok

atmalarını emretmiştir.317 Uhud savaşında Hz. Peygamber’in şehir dışında kurduğu

strateji çok tesirli olmuştur. Düşman süvarilerinin harekâtını engelleyen müslüman okçu

birliklerinin konumları ve görevleri çok önemli olduğundan Resûlullah onlara:

“Kuşların cesedlerimizi didiklemeye başladığını görseniz bile, bulunduğunuz yerleri

terk etmeyin” buyurmuştur.318

Daima ihtiyatlı ve herhangi bir şaşırtıcı manevraya karşı hazır olan Resûlullah,

düşmanın giriştiği yeni harekât hakkında bilgi toplamak üzere gözcüler göndererek

istihbarata önem vermiş, bu yöntemi kullanarak Uhud savaşında düşmanın develerine

binip atları da yedeklerine almış vaziyette oldukları haberini aldığında, onların uzun

yolculuğa çıkma niyeti taşıdıklarını, şayet Medine’ye hücum etmek istemiş olsalardı,

atlarına binecekleri yorumunu yaparak319 taktiğine yön vermiştir.

Resûlullah, Uhud günü uğradığı musîbetlere dayanmış, sabretmiş, böyle bir günde

moralini bozmamış, soğukkanlı davranarak düşmanın yönünü keşfetmek için adamlar

göndermiştir. Savaşı sonuna kadar götürme kararı ilân ederek müşriklerin vermiş

olduğu hezimetin izlerini silmeye çalışmıştır. Bu operasyon, müslümanlara moral

vererek içinde yaşadıkları topluma karşı saygınlıklarını yeniden artırmış, Kureyş’in

içine korku salmıştır.320

316 Vâkıdî, a.g.e., I, 210; Meydânî, a.g.e., I, 304 317 Sarıçam, a.g.e., s. 141-144 318 İbn Hişam, a.g.e., III, 10; Hamidullah, a.g.e., I, 234 319 Hamidullah, a.g.e., I, 237 320 Said Havva, a.g.e., II, 313

83

Hz. Peygamber’in zorlukları aşma yöntemlerinden özellikleri itibariyle manevî

olanlar bu bölümde zikredilecektir.

B. MANEVÎ YÖNTEMLER

İlâhî yardım, aile desteği, sabır, dua gibi manevî yönü daha ön planda olan

yöntemler bu bölümde bahsedilecektir.

1. İlâhî Yardım Yüce Allah’ın yardımını hayatın her safhasında görmek mümkündür. Yüce

Allah’ın inâyeti olmadan başarıya ulaşılmaz. Allah dilediğini yardımı ile destekler.321

Nitekim Hz. Peygamber’in ve müslümanların zorluk anında, İlâhî yardımla ilgili bazı

örnekler verilecektir. Ancak ilâhi yardım, uygulama açısından kişinin elinde olmayıp,

ilâhî özelliği olması sebebiyle diğer yöntemlerden farklıdır.

a. İlk Vahyin Geldiği Dönemde

Tebliğ vazifesiyle ilgili olarak henüz bir bilgiye ve tecrübeye sahip olmayan

Resûlullah’ın birtakım korku ve endişeler yaşaması gayet doğaldı. Vahye hazırlık

aşaması denilebilecek bir safhada Resûlullah’ın yaşadığı zorluk ve sıkıntıyı aşmada

ilâhi yardım ve desteğin rolü farklı olmuştur.

Bir konuda bilgi sahibi olmak veya rehberle hareket etmek, yapılacak işi

kolaylaştırması açısından oldukça önemlidir. Peygamberlik görevinde Resûlullah’a ilâhi

rehberliğin yol göstermiş olması, zor ve sıkıntılı durumdan kurtulmasını sağlamıştır.

Çünkü peygamberimize inen ilk vahiyler O’nu bilgilendirmeye, O’na yol göstermeye ve

usul öğretmeye yöneliktir.322 İşte ilk nazil olan ayetler olarak bilinen Alâk sûresinin beş

ayeti, Hz. Peygamber’e “Allah’ın Resûlu” olarak vahyin gelmeye başladığını ortaya

koymaktadır. Resûlullah gelen vahyi aynen ezberleyememekten endişe ettiğinden

dolayı, vahyin inmesi esnasında ayetleri ezberlemek için tekrar ettiğinden dolayı

sıkıntıya düşmüştür. Bu nedenle Allah Teâlâ: “(Resûlüm!) onu (vahyi) çarçabuk almak

için dilini kımıldatma. Şüphesiz onu, toplamak (senin kalbine yerleştirmek) ve onu

321 Âl-i İmrân 3/13 322 Canan, a.g.e., I, 67; İsmail L. Çakan-N. Mehmed Solmaz, a.g.e., s. 281

84

okutmak bize aittir. O halde, biz onu okuduğumuz zaman, sen onun okunuşunu takip

et”323 ayetiyle Hz. Peygamber’i ikaz ve teselli ederken aslında ne yapması gerektiği

öğretmiştir.

Yüce Allah tarafından gönderilmiş bir peygamber sıfatıyla makamının gereği

olarak yapacağı vazifeler Hz. Muhammed’e sırasıyla bildirilmiştir. “(Önce) en yakın

akrabanı uyar”324 ayetinde bildirildiği gibi Resûlullah’a ilk olarak en yakınlarından

başlaması emredilmiştir. Ancak, bu konuyu kavmine açtığında hoşuna gitmeyen

şeylerle karşılaşmaktan endişe ettiğinden dolayı, Yüce Allah, kendisine emredileni

yapmayacak olursa azaba uğrayacağını da Cebrail aracılığı ile bildirmiştir.325

b. Vahyin Fetret Döneminde

Vahyin kesintiye uğradığı dönemde, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i terk ettiğini,

bıraktığını söyleyerek alay edenler olmuş, Allah Teâlâ da Resûlünü yalnız

bırakmadığını; “Kuşluk vaktine ve sukûna erdiğinde geceye yemin ederim ki, Rabbin

seni terk etmedi ve sana darılmadı”326 ayetiyle ilân ederek O’nu hüzünlü halden

kurtarmıştır.

Resûlullah, gökyüzünden ses işittiğinde Cebrail’i yer ile gök arasında oturur

vaziyette görmüş, korkarak evine dönmüş ve kendisini örtmelerini istemiştir. Bunun

üzerine Allah Teâlâ, “Ey bürünüp sarınan! Kalk ve uyar. Rabbinin büyüklüğünü ve

yüceliğini an. Elbiseni temiz tut. Kötü şeyleri terk eyle”327 ayetlerini indirmiş ve peş

peşe vahiy gelmeye devam etmiştir.328 Vahiyde fetret döneminin son bulduğunu

gösteren ayetlerle Resûlullah, bu süreçte yaşadığı üzgün halet-i ruhiyeden sıyrılmıştır.

323 el-Kıyâme 75/16-18; Buhârî, Tefsir 334, 335, Fedâili’l-Kur’ân 28; Tirmizî, Tefsir 71 324 eş-Şuarâ 26/214 325 İbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 99; Köksal, a.g.e., I, 257 326 ed-Duhâ 93/1-3 327 el-Müddesir 74/1-5 328 Buhârî, Bed’u’l-vahy 1

85

c. Tebliğ Döneminde

Müşriklerin, Resûlullah’a karşı vazgeçirme çalışmaları nübüvvetin ilk yıllarından

itibaren başlamıştır. Ancak müşriklerin bu tavırları karşılıksız bırakılmayarak körü

körüne karşı çıktıkları, itiraz ettikleri her konuda ilahi vahyi karşılarında bulmuşlardır.

Müşrikler, Hz. Peygamber’i fakir kimselerle gördüklerinde alay edip

küçümsemişler ve yanından uzaklaştırmadığı sürece kendisiyle görüşmeyeceklerini

bildirmişlerdir. Ancak Yüce Allah, Resûlünün bu zayıf mü’minleri yanından

kovmamasını, böyle bir hakka sahip olmadığını, aksi halde zalimlerden olacağını

bildirdiğinden,329 Hz. Peygamber müşriklerin isteklerini yerine getirmemiştir.

Resûlullah’ı, hristiyan bir köle ile konuşurken gördüklerinde de ondan bilgi aldığının

ileri sürerek Hz. Peygamber’i küçümsemelerine karşılık Allah Teâlâ peygamberini

ayetlerle teselli edip desteklemeye devam etmiştir.330

“Kendisinin peygamber olduğunu ve yanında Cebrail bulunduğunu sanıyor”

diyerek alay etmeleri331 gibi tutum ve davranışlar, Efendimizin çok ağırına gitmiş, Yüce

Allah da “Senden önceki peygamberlerle de alay edilmiş, bu yüzden onlarla alay

edenleri alay ettikleri şey (azap) kuşatıvermişti”332 ayetinde olduğu gibi geçmiş

peygamberlerden ve alay edenlerin akibetlerinden örnek vererek resûlünü

desteklemiştir.

Yine Kureyşlilerden bazıları “Keşke seninle bir melek indirilseydi de daima

seninle bulunup senden haber verseydi” diyerek alay etmeye devam etmeleri üzerine

Cenab-ı Hak onlara ayetle karşılık vermiş, Resûlünün şevkinin kırılmasına fırsat

vermemiştir.333

Müşriklerin önde gelenleri, kötülüklerini sürdürdükleri ve Resûlullah’la alaylarını

çoğalttıkları zaman da Yüce Allah: “Sana emrolunanı açıkça söyle ve ortak

329 İbn Hişam, a.g.e., I, 420; En’am 6/52 330 İbn Hişam, age., I, 420; en-Nahl 16/103 331 Köksal, a.g.e., II, 182 332 İbn Hişam, a.g.e., I, 423; En’am 6/10 333 İbn Hişam, a.g.e., a.y., En’am 6/8-9

86

koşanlardan yüz çevir! (Seninle) alay edenlere karşı biz sana yeteriz”334 buyurarak

sürekli elçisinin yanında olduğunu vurgulamak suretiyle azmini arttırmıştır. Şüphesiz

bütün bu ilahi destek ve teselliler, Hz. Peygamber’de Rabbinin daima kendisiyle birlikte

olduğu bilincini pekiştirmiş ve zorlukları aşmasında en etkili ve önemli bir unsur

olmuştur.

Müşrikler gün geçtikçe değişik tekliflerde bulunmuşlardır. Kur’an’ı onların

istediği şekilde değiştirmesini istemiş, bir müddet kendi putlarına tapması halinde

kendilerinin de bir süre Hz. Peygamber’in İlahına tapacaklarını belirtmişlerdir. Yüce

Allah Hz. Peygamber’in dilinden bütün bu tekliflere en güzel cevabı şu ayetlerle

vermiştir: “Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben bana

vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün

azabından korkarım.”335

“(Resûlüm) De ki: Ey kâfirler! Ben sizin tapmakta olduklarınıza tapmam. Siz de

benim taptığıma tapmıyorsunuz. Ben de sizin taptıklarınıza asla tapacak değilim. Evet,

siz de benim taptığıma tapıyor değilsiniz. O halde Sizin dininiz size, benim dinim de

banadır!”336 Hz. Peygamber’in kesin tavrını ortaya koyan bu ayetler, müşriklerin

ümitlerinin kırılmasına sebep olmuştur.

Hudeybiye anlaşmasında alınan kararlar ve şartlar müslümanlara ağır gelmiş hatta

bu duruma çok öfkelenen Hz. Ömer, Hz. Peygamber’e giderek ‘Biz müslümanlar hak

üzerinde, düşmanlarımız olan onlar ise bâtıl üzerinde değiller mi? Bizim ölülerimiz

cennette, onların ölüleri ise ateşte değiller mi?’ demesine karşılık Resûlullah: “Evet,

öyledir” buyurmuştur. Hz. Ömer de, öyleyse din uğrunda zayıflık ve âcizliğe delâlet

eden bu şartlar üzere sulhun niçin kabul edildiğini ve Allah henüz aralarında

hükmetmediği halde niçin geri dönülmediğini sormuştur. Bunun üzerine Hz.

Peygamber: “Ey Hattab oğlu! Ben muhakkak surette Allah’ın rasûlüyüm. Allah beni

ebediyyen zâyi’ etmeyecektir” buyurmuştur.337 İlk olarak bu anlaşma müslümanlar

334 el-Hicr 15/94-95 335 Yûnus 10/15 336 el-Kâfirûn 109/1-6 337 Buhârî, Tefsir 278

87

aleyhine görülmüş olsa bile, daha sonra müslümanların lehine dönüşmüş, Resûlullah

‘Ben muhakkak surette Allah’ın rasûlüyüm. Allah beni ebediyyen zâyi’ etmeyecektir”

buyurarak İlâhi yardımın kendisi ile birlikte olduğunu söyleyerek müslümanların rahat

olmalarını, sükûna ermelerini sağlamıştır.

d. İfk Olayında

İftira, toplumda büyük belâ ve zararlara sebep olan, insanın şerefini ihlâl eden

suçlardan biri olduğundan dolayı Kur’an, buna giden yolları kapamak gayesi ile,

fâsıkların getirdiği haberlerin iyice araştırılması gerektiğini tavsiye etmektedir. “Ey

iman edenler! Eğer fâsıkın biri size bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın.

Yoksa bilmeden bir topluluğa sataşırsanız da sonra yaptığınıza pişman olursunuz.”338

“Keşke bunu (iftirayı) duyduklarında mü’min erkek ve mü’min kadınlar kendi

aralarında hüsnü zanda bulunarak, ‘Subhanallah! Bu apaçık bir iftiradır’ deselerdi ya!

Buna karşı dört şahit getirmeli değil miydiler? Madem ki onlar bu şahitleri

getiremediler, o hâlde onlar Allah indinde yalancıların ta kendileridir”339 âyet-i

kerîmesi bu gibi durumlarda olayın farklı bir boyut kazanmaması, kesin bir delil ve bilgi

olmadan işitilen her söz ve iftira karşısında nasıl tavır takınılması gerektiğini

öğretmektedir. Yüce Allah’ın bu konudaki emri hüsnü zanla yaklaşıp olayı

kabullenmemektir. Çünkü böyle bir olay henüz ispat edilmediği için en doğru olan onun

yalan, iftira olduğunu söylemektir.

Ebû Eyyûb Halid b. Zeyd el-Ensârî ve hanımı, ifk olayı karşısında vahyin istediği

tutumu sergilemişlerdir. Ümmü Eyyub eşine, Aişe hakkında ne düşündüğünü sorması

üzerine Ebû Eyyûb bunun bir yalandan ibaret olduğunu söylemiştir. Ardından Ebû

Eyyûb ‘Sen olsaydın böyle bir şey yapar mıydın ey Ümmü Eyyub?’ sormasına karşılık

kesinlikle böyle bir şey yapmayacağını söylemiştir. Ebû Eyyûb da ‘Vallahi, Aişe senden

daha hayırlıdır’ demiştir. Bu rivayette olduğu gibi bazı müslümanların kendi

338 el-Hucurât 49/6; Aydın, a.g.e., s.263 339 en-Nûr 24/12-13

88

vicdanlarına dönüp nefis muhasebesi yaptıklarını ve buradan Allah’ın istediği sonuca

ulaştıklarını görmekteyiz.340

Yüce Allah insan şahsiyetine önem vermiş, ileri sürdükleri olayı ispat

edemeyenleri kendi nezdinde yalancı olarak nitelendirmiştir.341 Bu da doğal olarak

onların toplumdan soyutlanmalarını sağlar. Müslümanlar ifk olayında âyetin emrettiği

bir şekilde hareket etmediklerinden iftiracıların ileri geri konuşmalarını serbest bırakmış

oldular. Bu tür olayların büyümemesi, sorun haline gelmemesi, münafıklar gibi içinde

düşmanlık taşıyan kişilerin iftira ve yalan sözlerine maruz kalınmaması, zor durumlarla

yüz yüze gelinmemesi için Yüce Allah iki çözüm yöntemi sunmuştur: Olayı kalbe arz

edip vicdana danışıp hüsnü zanda bulunmak, meseleyi şahitlerle ispatlama.342

İftira olayından sonra Hz. Peygamber, Hz. Aişe, ebeveyni ve müslümanlar zor bir

dönem geçirmişlerdir. Bu süreçte Hz. Peygamber eşine hakaret etmemiş, kaba

davranmamış, şayet böyle bir günah işlememişse yakında Allah’ın kendisini temize

çıkaracağını, eğer böyle bir günah işlemişse de, Allah’tan mağfiret dileyip tövbe

etmesini buyurarak teskin etmeye çalışmıştır.

Hz. Aişe kendisinin berî olduğunu bildiği için, Allah’ın muhakkak kendisini

temize çıkaracağını ümit etmesi, O’na olan inancını ve teslimiyetini göstermektedir.

Nitekim daha sonra masum olduğuna dair Hz. Peygamber’e vahiy gelince343 “Ey Aişe!

Allah’a hamd et. O, seni temize çıkardı” buyurmuştur.344 Vahyin geç gelmesinin

sebeplerinden biri başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün inananları sabır açısından

eğitmek ve denemektir. Hz. Peygamber’in sıkıntısının yoğun olduğu bir zamanda345

Yüce Allah elçisinin daralan gönlüne ferahlık vermiş, bu olayın bir iftira olduğunu açığa

çıkarmış, onları zor durumdan kurtarmıştır.

340 Diyarbekrî, a.g.e., I, 477 341 en-Nûr 24/13 342 Aksu, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, a.g.e., c. VIII, Sayı 1, s. 15 343 en-Nûr, 24/11 344 Buhârî, Tefsir 219, 225, Şehâdât 15; İbn Esîr, a.g.e., II, 176-179 345 Aksu, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, a.g.e., c. VIII, Sayı 1, s. 10-11

89

2. Aile Desteği Vahyin geldiği dönemde, tebliğ döneminde ve hayatın her safhasındaki

sıkıntıların aşılmasında Hz. Peygamber’in eşlerinden gördüğü desteğin, ne kadar önemli

ve etkili olduğunu onların örnek hayatından anlamak mümkündür.

Resûlullah’a verilen peygamberlik görevi bir çok zorluk ve sıkıntıyı beraberinde

getirmiştir. Sıradan bir durum olmayan vahyin başlangıcınca birtakım zorluklarla

karşılaşan Allah Resûlü’nün bu zor ve sıkıntılı dönemini aşmadaki önemli unsurlardan

biri de eşi Hz. Hatice olmuştur.

Hz. Hatice, Peygamberimiz’in risaletine inananların ilki olması sebebiyle de

Resûlullah’ın ilk ve en büyük destekçisi olmuş, davasına güç katmıştır. Bütün malını

eşinin davası uğrunda harcamış, hayatta olduğu müddetçe kendisine yardımcı olmuştur.

Özellikle de eşine peygamberlik görevi verilince, herkesin kendisinden yüz çevirdiği bir

sırada güzel muamele ve nasihatleri ile teselli edip huzura kavuşturmuştur.346

Resûlullah, bu aşamada inkâr edenler tarafından yalanlandığında, dini ve nübüvveti

konusunda hoşuna gitmeyen şeyler duyduğunda çok üzülmüş, Hz. Hatice’nin yanına

gittiğinde ise rahatlamıştır.347

Hayatı boyunca Peygamberimizin sâdık müşaviri, dert ortağı ve sukûnet kaynağı

olan Hz. Hatice348 Peygamber olan eşi için elinden geleni esirgemeyerek, Kureyş’le

mücadelesinde de Hz. Peygamber’in daima güç ve moral kaynağı olmuştur.

Peygamberimiz, nübüvveti ile ilgili rüyasını Hz. Hatice’ye anlattığında:

“Maazallah349, Yüce Allah, senin için hayırdan başka bir şey dilemez,350 Ey amcamın

oğlu! Sebat et! Hatice’nin varlığı, kudret elinde bulunan Allah’a yemin ederim ki, ben

senin bu ümmetin peygamberi olacağına inanıyorum”351 sözleri ile tertemiz ve

346 Kazıcı, a.g.e., s. 113 347 İbn İshak, a.g.e., s. 112 348 Köksal, a.g.e., II, 125 349 İbn İshak, a.g.e., s. 112; Beyhakî, a.g.e., II, 158 350 İbn İshak, a.g.e., a.y. 351 İbn Seyyid, a.g.e., I, 86; İbn Hişam, a.g.e., I, 256

90

hayırlarla dolu geçmişi gibi geleceğinin de aydınlık olacağını müjdeleyerek eşini teselli

etmiş ve destek olmuştur.

Nitekim Hz. Hatice, ilk âyetler vahyedildiğinde korkudan titreyerek yanına gelen

ve “Beni sarıp örtünüz” diyen Resululah’ın isteğini yerine getirerek kendisini

sakinleştirmiştir. Başından geçen hadiseyi anlatarak “Kendimden korktum” diyen eşine,

Hz. Hatice: “Öyle deme; Allah’a yemin ederim ki, Allah hiçbir zaman seni utandırmaz.

Çünkü sen akrabana bakarsın, sözü dosdoğru söylersin, işlerini görmekten aciz

olanların elinden tutarsın, fakire verir, haksızlığa uğrayan kimselere yardım edersin,

misafirleri ağırlarsın”352 diyerek teselli etmiş, hatta O’na destek olmuştur.

Resûlullah’ın tebliğ dönemi boyunca müşrikler, müslümanları parçalamak,

aralarına fitne sokmak ve ilerlemelerine engel olmak için bir çok yola başvurmuşlardır.

İlk olarak Kureyş müşrikleri Peygamber Efendimize asılsız suçlamalarda

bulunarak hac mevsiminde halka “Muhammed sihirbazdır” sözünü yaymaya

çalışmışlar, Hz. Peygamber’le görüşmekten sakındırmadıkları bir kimse bırakmayarak

düşmanca davranmışlardır. Resûlullah, kavminden kötü tutum ve davranışlarla

karşılaştığından dolayı üzüntü içerisinde evine dönmüş, Yüce Allah onun üzüntüsünü

Hz. Hatice’nin teşvik ve teselli edici sözleriyle hafifletmiş, hüznünü gidermiş, vazifesini

kolaylaştırmıştır.353

3. Akrabalık ve Dostluk Bağlarını Koruyup Güçlendirme Akrabalarla ilgilenip bu bağı kuvvetlendiren kimsenin, Yüce Allah rızkını

artıracağı haberini veren354 Hz. Peygamber ayrıca hısımları ile ilgisini kesenin cennete

giremeyeceğini bildirerek355 akrabalık bağının ne kadar önemli olduğunu vurgulamıştır.

Hz. Peygamber bazı sıkıntılarını akraba ve dostlarının desteği ile aşmıştır.

352 Buhârî, Bed’u’l-vahy 1, Tefsir 352, Ta’bir 1; Müslim, İman 252-254; İbn Esîr, a.g.e., II, 41; İbn

Seyyid, a.g.e., I, 85; Beyhakî, a.g.e., a.y. 353 İbn Hişam, a.g.e., I, 259; Köksal, a.g.e., I, 301-302 354 Buhârî, Edeb 12 355 Buhârî, Edeb 11

91

Bir kimsenin kabile üyesi olması kendi güvenliği açısından oldukça önem arzeden

Arap toplumunda, Resûlullah’ın vazgeçmeden tebliğe devam ettiğini gören Mekkeli

müşrikler, hamisi konumundaki amcası Ebû Talib’e gidip Hz. Peygamber’in atalarına,

putlarına ve dinlerine karşı yaptığı ayıplama ve hakaretlere sabırlarının kalmadığını,

O’nu ya bu düşüncesinden vazgeçirmesini ya da kendilerine teslim etmesini

istemişlerdir. Bu istekleri karşısında Ebû Talib, oldukça güç durumda kalmış, ancak ne

çok sevdiği yeğeninden vazgeçebilmiş ne de kendi kavmi ile düşman olmak istemiştir.

Her şeye rağmen Hz. Peygamber insanları Allah’a kulluk etmeye çağırmıştır.

İslam’ı açıklamaktan, kendisine verilen görevi yerine getirmekten bir an olsun geri

kalmamıştır.356 Ebû Talib, müşriklerin bu isteklerini Hz. Peygamber’e söylediğinde

artık amcasının fikir değiştirdiğini, kendisini desteklemeyi bırakacağını ve müşriklere

teslim edeceğini zannedince: “Ey amca! Vallahi tebliğ görevimi bırakmam karşılığında

güneşi sağ elime, ayı sol elime verseler de, Allah onu üstün kılıncaya ya da ben bu

yolda ölüp gidinceye kadar vazgeçmem” buyurmuştur. Gözlerinden yaşlar akan

Resûlullah’a, Ebû Talib: “Gel ey kardeşimin oğlu! Git dilediğini söyle, işine devam et,

hiçbir zaman seni onlara teslim etmeyeceğim”357 diyerek hayatı boyunca müşriklere

karşı Resûlullah’ın en büyük destekçilerinden olmuştur.

Ebû Talib’in vefatıyla, müşrikler Resûlullah’a amcasının sağlığında

yapamadıkları zulüm ve işkenceleri yapmaya başlamışlardır. Amcasının vefatıyla çok

üzülen Resûlullah, en büyük yardımcısı ve destekçisini kaybetmiştir. Nitekim

Peygamberimizin: “Ey amca! Senin yokluğunda imdadıma senden daha çabuk koşanı

görmedim” sözleri de amcasının hayatındaki önemini ortaya koymaktadır.

Peygamberimizin karşılaştığı zorlukları aşmasında Hz. Ebû Bekir’in sürekli

kendisi ile birlikte olması akraba kadar Hz. Ebû Bekir gibi sadık dostlara da ihtiyaç

olduğunu göstermektedir.

Hz. Ebû Bekir, Resûlullah’ın peygamberliğini ilk tasdik edenlerden olması

sebebiyle bağlılığını daha nübüvvetin başlangıcından beri ortaya koymuştur.

356 İbn Hişam, a.g.e., I, 277 357 İbn Hişam, a.g.e., I, 278; İbn Kesîr, a.g.e., IV, 108

92

Resûlullah’ın işkence ve suikastlerden kurtulmasına yardımcı olanlar arasında

yakın dostu Hz. Ebû Bekir de yer almaktadır. Müşriklerin Resûlullah’a yaptıkları

kötülükler Abdullah b. Amr b. As tarafından anlatıldığına göre, bir gün Resûlullah,

Kâbe avlusunda namaz kılarken, Ukbe b. Ebi Muayt Resûlullah’ı boğmak üzere ridasını

boynuna sıkı sıkıya doladığı esnada Hz. Ebû Bekir gelerek Resûlullah’ı kurtarmış ve

“Siz bir adamı, Rabbim Allah’tır dediği için öldürecek misiniz? Halbuki o size

Rabbinizden apaçık mucizeler de getirmiştir” ayetini okuyarak yaptığının yanlış

olduğunu vurgulamıştır.358 Akabe biatleri esnasında da akraba desteğini görmek

mümkündür:

Yüce Allah, elçisini davasında yalnız bırakmamış, her zorluk karşısında bir çıkış

kapısı açmıştır. Hac mevsiminde, Resûlullah’ın tebliği esnasında kendisini can kulağı

ile dinleyen Medineli Ensar’dan bazı kimselerin kalbi İslam’a ısınmış, Hz.

Peygamber’in davetinden, taşıdığı vasıflardan ve daha önce ehl-i kitaptan işitmiş

oldukları bilgilerden onun peygamber olduğunu anlamışlardır. Bu kişiler, Resul-i

Ekrem’in söylediklerini tasdik ederek, getirdiklerine iman etmişler, ayrıca kendi

kabileleri arasındaki kavga ve husumete bir son vererek yeni liderleri olmasını,

kendilerini Allah’ın emri doğrultusunda irşad etmesini de istemişlerdir.359

Kalpleri İslam nuru ile aydınlanmış bu müslümanlar sayesinde şehir halkını

oluşturan Medine’nin önemli kabileleri Evs ve Hazrec arasında da İslamiyet günden

güne yayılmış ve gelecek yıl daha geniş bir kadroyla buluşmak ve Medine’ye

yerleşmeyi konuşmak üzere anlaşmışlardır. Hz. Peygamber’in yurdundan kovulmasına

tahammül edemeyen Medineliler: “Resûlullah’ın Mekke dağlarında kovalanıp, yerinden

yurdundan edilmesine ve korkulu günler geçirmesine daha ne kadar seyirci

kalacağız”360 diyerek ikinci kez Akabe’de Resûlullah’la buluşmuşlardır.361 Hz.

Peygamber, ikinci kez Akabe mevkiinde buluştuğunda Medine’nin durumu hakkında

bilgi almış, hicret ettiği taktirde kendisini düşmanlarına karşı koruyacaklarına dair de

358 Buhârî, Tefsir 258 359 Said Havva, a.g.e., I, 428 360 İbn Kesîr, a.g.e., IV, 397 361 Said Havva, a.g.e., I, 431

93

onlardan söz almıştır. Resûlullah, Medinelilerden beklentilerini sıraladıktan sonra

bunları yaptıkları taktirde kendilerini cennetle müjdelemiştir.362

Müşrikler ve Taifliler, Resul-i Ekrem’i reddederken İslamiyeti kabul etmiş olan

Medineliler, kendi şehirlerinin kapılarını Resûlullah’a sonuna kadar açmış ve Akabe

biatı olarak bilinen bu biatler geleceğin aydınlık müjdecisi olmuştur.

Hicret açısından çok büyük önem arz eden Akabe biatlerinde yeni müslüman

olmuş olan Medineliler, Hz. Peygamber’i ve dolayısıyla Mekkeli müslümanları

şehirlerine davet etmişler, geldikleri taktirde de canlarını, mallarını, kendilerini ve

çocuklarını korudukları gibi koruyacaklarına,363 refahta olduğu kadar darlık ve sıkıntıda

da, sevinçte olduğu kadar kederde de kendilerine tabi olacaklarına ve itaat edeceklerine

söz vererek biat etmişlerdir.364

Akabe biatleri boyunca Hz. Peygamber’e en çok yardımcı olanlardan bir tanesi de

amcası Abbas olmuştur. Biat esnasında bile Abbas, yeğeni Hz. Muhammed’in yanında

bulunarak Resûlullah’ın işini teminat altına almaya önem vermiş, Hz. Muhammed’i

düşmanlarına karşı koruyup koruyamayacaklarından emin olmak istemiş,365 mutmain

olmadan yeğenini kendilerine teslim etmemiştir. Hz. Abbas bu tavrıyla, Medinelilere,

Hz. Muhammed’in kimsesiz olmadığını, arkasında onu kollayan yakın akrabalarının

bulunduğunu ve yeğenine sonuna kadar destek vereceğini anlatmak istemiştir.

Medine’ye hicret ederken yakın dostlarının yardım ve desteği de Hz.

Peygamber’in zorlukları aşmasında etkili olmuştur.

Kutlu bir inkılâbın gerçekleşeceği Medine’ye herkes hicret ederken Hz. Ebû Bekir

en son kalanlar arasında olmuş ve Resûlullah’ı hicret esnasında bile yalnız

bırakmayarak kendisine arkadaşlık etmiştir.

362 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 119, 120 363 İbn Esîr, a.g.e., II, 87 364 Köksal, a.g.e., II, 269 ; Said Havva, a.g.e., I, 432 365 Taberî, a.g.e., II, 376-377; İbn Esîr, a.g.e., II, 87

94

Müslümanların Medine’ye gitmesi, orada birlik olup kuvvetlenmeleri, güç

oluşturmaları ve İslâm’ın günden güne yayılması müşrikleri son derece

kaygılandırmıştır. Aynı zamanda bu durum, bir yandan Kureyş’i ürkütürken bir yandan

da acil tedbirler almaya sevk etmiştir. Hatta bazı müslümanları hicret etmekten

engellemeye çalışmışlarsa da isteklerine ulaşamamışlar ve en son çare olarak

Resûlullah’ı öldürmeye karar vermişlerdir.366 Ancak her şey Yüce Allah’ın takdirine

göre tecelli edeceğinden, elçisine müşriklerin oyununu bildirmesiyle, Resûlullah bu

tuzaktan kurtulmuştur. Bundan sonra hicret, ilahî ve nebevî bir plan ve metoda göre

gerçekleşmiş, çeşitli zorluklarla karşılaşmamak için farklı yöntemler uygulanarak

gizlilik içerisinde yapılmıştır. Bununla birlikte hicret, Resûlullah’ın sebeplere bağlılığa

son derece önem verdiğini de açıkça göstermektedir.367 İlk olarak Hz. Muhammed,

müşriklerin kendisini öldürmeyi planladığı gece yatağına Hz. Ali’yi bırakmış, ilâhi

yardımla müşriklerin gözü önünden Yasin suresinin 1-9 ayetlerini okuyarak hiçbir

zarara uğramadan evinden çıkmıştır.368 Resûlullah’ın yatağına Hz. Ali’yi bırakması

müşrikleri oyalamak için etkili bir yöntem olmuştur.

Daha sonra Hz Ebû Bekir’in evinden çıkılarak kimsenin bilmediği bir yerde Sevr

mağarasında bir müddet saklanıp müşriklerin takip ihtimali ortadan kalktıktan sonra da

Medine yolunu tutmuşlardır. Plana göre bir binek ve rehber kiralanmış, saklanılan yere

haber getirecek, yiyecek ulaştıracak kişiler bile belirlenmiştir: Hz. Ebû Bekir’in kızı

Esma, oğlu Abdullah ve çobanı.369

Hicrette Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ali’nin göstermiş olduğu fedakârlık ve vefanın

ehemmiyeti de oldukça fazladır. En yakın arkadaşlar sıkıntılı ve güç durumlarda

birbirini terk ederken Hz. Ebû Bekir kendisini ve ailesini Resûlullah’ın emrine vermiş,

her şeyini bu uğurda seferber emiştir. Resul-i Ekrem’in de, Hz. Ebû Bekir’e verdiği

değer şu sözlerinden anlaşılmaktadır: “Şüphesiz arkadaşlık hususunda da, mal harcama

hususunda da insanların bana en çok vereni Hz. Ebû Bekir’dir. Ümmetimden birini

366 Taberî, a.g.e., II, 377 367 Sarıçam, a.g.e., s. 101 368 İbn Esîr, a.g.e., II, 91 369 İbn Esîr, a.g.e., II, 92

95

kendime halîl edinecek olsaydım, muhakkak Hz. Ebû Bekir’i edinirdim. Lâkin İslam

dininden kaynaklanan kardeşlik ve sevgi (şahsî dostluktan daha üstündür).”370 Bunun

yanında Ali b. Ebi Talib de Hz. Peygamber’in hicret ettiği gece Hz. Peygamber’in

yatağına yatarak küçük yaşta ölümü göze almış ve fedakârlığın yaşla sınırlı olmadığını

göstermiştir.

4. Sabır Sabır; güçlüklere dayanma gücü, kararlılıkla inanılan yolda yürüme azmi,

zorluklara ve başarısızlıklara karşı yılmadan hep yineleme ve yenileme heyecanıdır.371

Yüce Allah Resûlullah’a, Allah’ın rızasına ermesi için sabırlı olmasını,372 söylenenlere

karşı sabretmesini,373 azim sahibi diğer peygamberler gibi onun da sabırlı olmasını374

buyurmaktadır.

Hayat bir imtihandan ibaret olduğundan Yüce Allah: “Andolsun ki sizi biraz korku

ve açlık; mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey

Peygamber!) Sabredenleri müjdele!”375 âyetiyle başa gelen acılara ve sıkıntılara

sabredilmesini tavsiye etmektedir.376

Şüphesiz ki dünyada kullar çeşitli sıkıntı ve zorluklarla karşılaşmaktadır.

Peygamber Efendimiz, mü’minin her halinin gıpta edilecek bir durumda olduğunu, her

halinin kendisi için bir hayr vesilesi olduğunu, bu özelliğin de yalnızca mü’minlerde

olduğunu bildirmiştir. Nitekim Hz. Peygamber, bir mü’minin sevineceği bir durumla

karşılaşması durumunda şükretmesinin kendisi için hayır olduğunu, başına bir belâ

geldiğinde de buna sabretmesinin yine kendisi için hayır olduğunu bildirmiştir.377

370 Buhârî, Menâkıbu’l-Ensar 44; Müslim, Fedâili’s-sahâbe 2; Tirmizî, Menâkıb 32 371 Akyüz, a.g.e., s. 153 372 el-Müddesir 74/7 373 Tâhâ 20/130 374 el-Ahkâf 46/35 375 el-Bakara 2/155 376 Kandemir, Yaşar, Peygamberimin Sevdiği Müslüman, s. 167 377 Müslim, Zühd 64; Dârimî, Rikak 61; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 24, IV, 333

96

Ensar’dan bazı kimseler Resûlullah’tan (mal) istemelerine karşılık Hz.

Peygamber, isteyen her bir kimseye yanındaki mallar tükeninceye kadar vermiştir.

Hepsi bitince Hz. Peygamber: “Yanımda bulunan hayırdan (yani maldan) hiçbir şeyi

sizlerden alıkoymuyorum. Şu muhakkak ki, kim (istemeyip) iffetli kalmak isterse, Allah

onu iffetli kılar. Kim de sabretmeye çalışırsa, Allah ona da sabır ihsan eder. Sizlere

sabırdan daha hayırlı ve sabırdan daha geniş hiçbir atıyye asla verilmemiştir”378

buyurmuştur.

Sabır, nefsin iyi bir iş yapmak veya fenalıktan kaçınmak için meşakkate tahammül

kuvveti olup379 ayrıca cihad için vazgeçilmez bir silâh, imtihan zamanında en güvenli

sığınak, hak üzere sebat edip zorluklara göğüs germede en büyük yardımcıdır.380

Sabırsız kimseler sürekli darlık içindedirler. Biraz zorluk karşısında bile sıkıntı

duyarlar. Elindeki nimetin değerini genişlik anında takdir edemediği gibi, yokluğuna da

tahammül edemez.381 Sabır her derdin devâsıdır; beyni cinnetten, nefsi zahmetten, rûhu

harabolmaktan korur.382 Sabır, karşılaşılan üzüntü, keder, zayıflık anlarında insana

cesaret verir, tehlikelerle dolu mücâdele yolunda moral gücü, desteği sağlar.383

Mekke müşrikleri, İslam dinini inkâr etmekle kalmamış, Hz. Peygamber’e ve

müslümanlara karşı işkence ve eziyete varan çeşitli baskılar uygulamaya başlayıp bu

baskılar tahammül edilmesi zor bir hale gelince, müslümanlar Resûlullah’tan Allah’a

dua edip, kendileri için yardım talebinde bulunmasını istemişlerdir. Onların bu isteği

üzerine Resûlullah: “Sizden önceki ümmetler içinde öyle mazlum kişiler bulunmuştur ki,

onlar müşrikler tarafından yakalanır, kendileri için kazılan çukurlara gömülürlerdi.

Sonra başları, üzerine konan büyük bir testere ile ikiye ayrılırdı. Bir başkasının da

etinin altındaki kemiği ve sinirleri demir taraklar ile taranırdı; fakat bu işkenceler o

mü’mini dininden çevirmezdi. Sahabilerim! Allah’a yemin ederim ki, şu İslam dini,

378 Buhârî,Rikak 20 379 Sofuoğlu, a.g.e., XIV, 6400 380 Karadavî, Yusuf, Sosyal Hayatta İslâmî Terbiye, s. 45 381 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, I, 340; Kasapoğlu, a.g.e., s. 65 382 Nurbaki, Halûk, Sonsuz Nur, s. 89-90; Kasapoğlu, a.g.e., a.y. 383 Kasapoğlu, a.g.e., a.y.

97

muhakkak surette kemale erecektir. Hatta o derecede ki, bir süvari tek başına

San’a’dan Hadramevt’e kadar selametle gidecek de Allah’tan başka hiçbir şeyden

korkmayacaktır. Fakat sizler acele ediyorsunuz!”384 sözleriyle kendilerinden önceki

bazı ümmetlerin onlardan çok daha fazla eziyet ve işkenceye maruz kaldığını ve buna

rağmen sabredip dinlerinden dönmediklerini belirterek ashabından da sabretmelerini

istemiş, gelecek günlerin İslam’ın zaferiyle çok daha güzel olacağı müjdesini vererek de

onları teselli etmiştir.

a. Musîbete Karşı Sabır

Musîbet, mü’minin fenasına giden ve ona eziyet veren her şeydir.385

“Başlarına bir musîbet geldiği zaman; ‘Biz Allah’ınız ve ancak O’na

döndürücüleriz’ diyen sabırlıları müjdele.”386

Resul-ü Ekrem bir hadis-i kutsîde, Allah Teâlâ’nın, mü’min bir kulun dünyada

sevdiklerinden birini aldığı zaman buna sabredip sevabını Allah’tan beklemesi

karşılığında cenneti vad’ettiğini haber vermiştir.387 Peygamberimiz sevdiğini kaybeden

bir kişinin, dönüşü olmayan bu üzücü olay karşısında sabır ve recâ göstererek ecrini

Yüce Alla’tan beklemesine karşılık cennetle müjdelemiş, aynı zamanda teselli ve sabra

teşvik etmekle de mü’minlere zor durumlardan bir çıkış yolu öğretmiştir.388

Çeşitli zorluklar karşısında kâmil bir müslümanın davranış modelini ve güçlüğü

nasıl aşacağını belirten Resûlullah, belâ karşısındaki zorluğu aşmanın sırrının sabır

olduğunu vurgulamıştır.389 Sabretmek suretiyle belâ nimete dönüştürülebilir. Şükür ve

sabır, hayatı yaşanılabilir hale getiren, sıkıntılara katlanma gücü veren ve Allah’ın

mü’minlere bahşettiği nimetlerdendir.390

384 Buhârî, İkrah 1, Menâkıb 25; Ebû Dâvud, Cihad 97; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 109 385 Ebû Dâvud, Merâsil 5 386 el-Bakara 2/156 387 Buhârî, Rikak 6; Nesâî, Cenâiz 23 388 Nevevî, a.g.e., I, 232 389 Davudoğlu, a.g.e., XI, 471 390 Nevevî, a.g.e., I, 213-214

98

Değerli şeylerin yokluğuna rıza gösterip sabretmek, ondan daha hayırlısını

kazanmaya vesile olmaktadır. Nitekim Resûlullah, Allah Teâlâ’nın, gözünü kör etmekle

imtihan ettiği kuluna, durumuna sabretmesi karşılığında cenneti vereceğini

bildirmiştir.391

Tasa, keder, sürekli hastalık, sıkıntı ve gamdan hatta ayağa batan bir dikene

varıncaya kadar müslümanın başına gelen her şeyi, Allah Teâlâ, kişinin hatalarını

bağışlama vesilesi kılmıştır.392

Peygamber Efendimizin de buyurduğu gibi bir müslümanı üzen, sıkıntıya sokan,

zor durumda bırakan her şey, günahlarından kurtulmasına sebep olmaktadır. Bu şuur ve

bilinçte olan bir müslüman mükâfatın asıl Allah katında olduğunu düşünerek zorluklara

karşı sabreder, güçlüğe karşı dayanma gücü artar ve morali düzelir.393 Ümitsizliğe yer

vermeden karşılaşılan zorluğu aşmada sabır gösterme, bir yöntem olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Hüzün ve keder hayatın değişmez gerçeğidir. Yüce Rabbimiz o durumda

sarsılmaz bir sabırla ve namaz kılmak suretiyle kendisinden yardım istenmesini

buyurmaktadır.394 Cenab-ı Hakk’ın emirlerini aynen uygulayan peygamberler zor

durumda kaldıklarında, Resul-i Ekrem’in yaptığı gibi, Allah’tan yardım istemek üzere

namaz kılmışlardır.395 Ashab-ı Kiram da, yakınlarını kaybettiğinde namazın teselli

olduğunu hatırlayarak namaza durmuş, Yüce Allah’ın kendilerine dayanma gücü

vermesini niyaz etmişlerdir.396

Ayrıca Sa’d b. Ebi Vakkas’ın peygamberimize sorduğu sorunun cevabı da

musîbete karşı insanın sabır gücünü arttıran niteliktedir. Sa’d b. Ebi Vakkas

Resûlullah’a hangi insanların başına gelen belâ daha şiddetli olur diye sorduğunda Hz.

Peygamber: “Peygamberler, sonra sırasıyla (Allah katında) rütbece en üstün olandır.

391 Buhârî, Marda 7; Tirmizî, Zühd 46 392 Buhârî, Marda 1-3; Müslim, Birr 52 393 Nevevî, a.g.e., I, 242 394 el-Bakara 2/153 395 Ebû Dâvûd, Tatavvu’ 22 396 Hâkim, el-Müstedrek, II, 296; Kandemir, a.g.e., s. 168

99

Kul; dindarlığının (kuvvetliliği ve zayıflılığı) durumuna göre belâya uğrar. Eğer dininde

kuvvetli ise belası şiddetli olur ve şayet dindarlığında gevşeklik-zayıflık olursa

dindarlığı derecesine göre belâya uğrar. Belâ kuldan ayrılmaz (peşini bırakmaz).

Nihayet kul (uğradığı belâlarla günahlarından arınıp) üzerinde hiç günah kalmayarak

yer yüzünde dolaşınca belâ onun peşini bırakır.”397

Her sıkıntıyı aşmanın temelinde sabrın olduğu Hz. Peygamber’in söz ve

fiillerinden, müslümanlara vermiş olduğu tavsiyeleri ve bu yöndeki tesellilerinden

anlamaktayız. Nitekim Resûlullah, belânın şiddetine göre mükâfatın büyük olduğunu,

Allah Teâlâ’nın sevdiği topluluğu belâya uğrattığını, buna rıza göstermesinden dolayı

Yüce Allah’ın hoşnut olacağını, kim de sabretmeyip rıza göstermezse Allah’ın gazabına

uğrayacağını haber vermiştir.398

“Başınıza gelen herhangi bir musîbet, kendi ellerinizin yaptığı (işler, günahlar)

yüzündendir. Allah ise günahların bir çoğunu bağışlıyor (da bunlardan dolayı musîbet

vermiyor).”399 Kişinin başına gelen belâ ve musîbetlerde kendisinin de payı

bulunabileceğinin, başına gelen felâketin kendi elleriyle yaptığının bir sonucu

olabileceğinin, kişi kendisini değiştirmedikçe Allah’ın da onu değiştirmeyeceğinin

bilincinde olması gerekir.

b. Eziyete Karşı Sabır

Hz. Peygamber’in ganimet mallarını paylaştırdığı bir gün Ensar’dan bir kişi bu

taksimin Allah’ın rızasının gözetilmediği bir paylaşım olduğunu söylemiştir. Bu söz

Resûlullah’a ulaştırıldığında çok öfkelenmiş, rengi değişmiştir. Hatta bu sözü haber

veren sahabî, Resûlullah’ı böyle görünce söylediğine pişman olmuştur. Kendisi

hakkında söyleneni duyan Hz. Peygamber: “Mûsa bundan daha fazlasıyla ezâ edilmiş

de sabretmiştir”400 buyurarak hak etmediği sözler karşısında Mûsa peygamberi örnek

alarak sabretme yolunu tercih etmiştir. Çetin ve zor işler karşısında peygamberimiz hem

sabırlı olmuş hem de sabrı tavsiye etmiştir. 397 İbn Mâce, Fiten 23 398 Tirmizî, Zühd 45; İbn Mâce, Fiten 23 399 eş-Şûra 42/30 400 Buhârî, Edeb 125

100

c. Ölüme Karşı Sabır

Bir gün Resûlullah, ölen çocuğu için (feryat ederek) ağlayan kadına, Allah’tan

korkup sabretmesi için telkinde bulunmuştur. Kadın da; ‘Sen, başıma gelen musîbetten

ne anlarsın’ diyerek Hz. Peygamber’i tanıyamadığı için başından savmak istemiştir.

Ancak kendisine, konuştuğu kişinin Hz. Peygamber olduğu söylenince, daha sonra

Resûlullah’a özür dilemeye gitmiştir. Bunun üzerine Allah Resûlü: ‘Sabır, musîbetin ilk

başa geldiği andadır’401 buyurarak asıl sabrın, başa bir belâ geldiği anda ona tahammül

göstererek sükûnla karşılamak olduğu anlatmak istemiştir. Nitekim, belâ gelip geçtikten

sonra sükûnete varmak daha çok sabır değil, tesellidir.402

Hz. Zeyneb, kızının ölümünün yakın olduğunu Hz. Peygamber’e haber

göndererek yanlarına gelmesini istemiştir. Resûlullah da kızına, Allah’ın aldığı ve

verdiği her şeyin kendisine ait olduğunu, her şeyin Allah’ın yanında (ilâhi ilminde bir

müddetle) ta’yin edildiğini, Allah’tan ecir isteyip sabretmesini iletmiştir. Buna karşılık

Hz. Zeyneb muhakkak babasının gelmesini istediğinde Hz. Peygamber kızına gitmiş,

can çekişmekte olan torununu kucağına aldığında merhametinin eseri olarak iki

gözünden de yaşlar akmıştır.403

Hz. Peygamber ölmek üzere olan torunundan dolayı kızına, her şeyin yalnızca bir

emanet olduğunu, Allah’ın verdiği canın yine Allah’a ait olduğunu hatırlatarak

gerçeklerle teselli etmeye çalışmıştır.

d. Düşmanla Savaşmaya Karşı Sabır

“Ey iman edenler! Bir bölükle karşılaşırsanız derhal sebât edin! Allah’ı çokça

anın ki felâh bulasınız! Hem Allah’a ve Resûlüne itaat edin! Çekişmeyin yoksa

başarısızlığa uğrarsınız; kuvvetiniz gider. Sabredin! Şüphesiz ki Allah sabredenlerle

birliktedir”404 âyeti ile “Düşmanla karşılaşmayı temennî etmeyin; ama karşılaştığınız

401 Buhârî, Cenâiz 31, 42, Ahkâm 11; Müslim, Cenaiz 14, 15; Ebû Dâvud, Cenâiz 23; Tirmizî, Cenâiz

12; Nesâî, Cenâiz 22; İbn Mâce, Cenâiz 55, Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 130, 143, 217 402 Davudoğlu, a.g.e., V, 128 403 Buhârî, Marda 9 404 el-Enfâl 8/45-46

101

zaman da sabredin!”405 hadisi düşmanla karşılaşmada sabırlı olmaya yöneliktir. Hz.

Peygamber, müslümanlar ne zaman kendilerine yapılan zulüm ve işkencelere karşı

koymak ve öç almak istese, Resûlullah: “Bana savaş emredilmedi” diyerek onları sabırlı

olmaya ve Allah’ın bu husustaki emrini beklemeye davet etmiştir.406

e. Yöneticilere ve Yapılan Haksızlıklara Karşı Sabır

“Her kim emîrinden meydana gelen bir hareketi fena görürse, sabretsin (isyânkâr

vaziyet almasın).”407

Hz. Peygamber’in: “Sizler benden sonra istikbalde (dünya işleri ve paylarında)

başkalarının size tercih edildiğini ve (din işlerinde de) hoşlanmayacağınız bir takım

(bid’atlı) işler göreceksiniz” buyurması üzerine sahabîler, bu vaziyet karşısında

kendilerinin nasıl hareket etmeleri gerektiğini sorduklarında “Emîrlere istedikleri

hakları edâ ediniz, kendi haklarınızı da Allah’tan isteyiniz”408 buyurmuştur.

Resûlullah, bu hadislerinde ashabı fitneden sakındırmış, kendisinden sonra devlet

adamlarında dînî umdelere aykırı hâl ve hareketler gördüklerinde nasıl davranmaları

gerektiğini öğütlemiştir. Halkın yönetim ve idaresini üstlenen kişilerin dinen meşru

olmayan hareketleri sebebiyle bozgunculuktan sakınmalarını, sabır ve sükûnla karşılık

vermelerini istemiştir.409

5. Dua ve Tevekkül

Duanın, bir kulun hayatında nasıl bir yere sahip olduğunu, Resûlullah’ın hayatı

boyunca bütün davranışlarından anlamak mümkündür. Resûlullah’ın işleri duayla iç içe

olmuştur. Bir yandan zihni yapacağı işin planıyla meşgulken, gönlü de ilahi iradeyle

bağlantılı halde olmuştur. Her şey Yüce Allah’ın kontrolünde olduğundan, O’nun iznini

almadan, O’na sığınıp dayanmadan, O’ndan yardım istemeden olayların yönünü

değiştirmek mümkün değildir. Resûlullah, maddi ve kendi iradesinde olan her sebebi

405 Buhârî, Cihad ve’s-siyer 155; Müslim, Cihad ve’s-siyer 19 406 Yıldız, Hakkı Dursun, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, I, 432 407 Buhârî, Fiten 2; Ahkâm 4 408 Buhârî, Fiten 2 409 Sofuoğlu, a.g.e., XV, 6925

102

planlayıp hazırlarken, karşılaştığı zor durumdan çıkış yolu ararken duadan uzak

kalmamıştır.410 Nitekim Yüce Allah,

“Bana dua edin ki duanızı kabul edeyim”411, “Rabbinize yalvara yakara ve

sessizce dua edin”412, “Kullarım sana beni sorduklarında, (bilsinler ki) ben onlara çok

yakınım. Bana dua edenlerin dualarını kabul ederim”413, “Darda kalanların, kendisine

yalvardıkları zaman duasını kabul eden ve onları sıkıntıdan kurtaran kim?”414

buyurmaktadır.

Tevekkül, gücü yettiği ölçüde sorumlu olduğu her şeyi yaptıktan sonra Allah’tan

hayırlısını dilemek ve sonucu beklemektir. Yüce Allah’a sonsuz güvenle tevekkül

etmek ve ona sığınmak, insana huzur ve emniyet duygusu aşılamaktadır. Allah’a

tevekkül etme ve sığınmanın en güzel örneklerini yaşayarak bizlere sunan örnek

şahsiyet Hz. Peygamber’dir.415

“Eğer siz hakkı ile Allah’a tevekkül etseydiniz sabahleyin aç gidip akşamleyin tok

olarak (yuvalarına) dönen kuşları rızıklandırdığı gibi sizi (de) muhakkak

rızıklandırırdı.”416

Hz. Peygamber, ümmetine hangi durumlarda nasıl dua edileceğini öğretirken aynı

zamanda; “Herhangi biriniz acele etmedikçe duası kabul edilir. (Kul acele ederek)

Rabbime kaç defa dua ettim de duamı kabul etmedi, der”417, “Bir kul günah olan veya

akrabası ile darılmasına yol açan bir şeyi dilemedikçe yahut acele etmedikçe duası

kabul olunur.” Resûlullah’a acele etmenin ne olduğu sorulduğunda da: “Nice defalar

hep dua ettim de Rabbimin duamı kabul buyurduğunu gördüğüm yok, der. Duasının

410 Nar, a.g.e., s. 158 411 el-Mü’min 40/60 412 el-A’râf 7/55 413 el-Bakara 2/186 414 en-Neml 27/62 415 Akyüz, a.g.e., s. 106-107 416 İbn Mâce, Zühd 14 417 Buhârî, Daavât 21; Müslim, Zikir 90, 91; Ebû Dâvûd, Vitir 23; Tirmizî, Daavât 11; İbn Mâce, Dua 7

103

hemen kabul edilmemesi sebebiyle bıkar ve duayı bırakır” 418 buyurarak duanın

kabulünde sabırlı olunması gerektiğini bildirmiştir.

Hz. Peygamber, herhangi bir sıkıntı, zorluk ya da ihtiyaçlar karşısında dua edip

hemen gerçekleşmemesi durumunda, insanın ‘dua ettim ama kabul olunmadı’ demediği,

bu konuda acele etmediği müddetçe duaların kabul edileceğini bildirmiştir.

a. Sıkıntı Anında

“Gam, keder ve sıkıntı zamanında Allah’ın duasını kabul etmesi kendisini

sevindiren kimse rahat ve âfiyet zamanında çok dua etsin(ki ihtiyaç vaktinde duası

kabul olsun)”419 buyuran Hz. Peygamber, keder ve ihtiyaç halinde duaların kabul

edilmesi için rahat anlarda da dua edilmesi mesajını vermiştir ve “Azîm, Halîm olan

Allah’tan başka ilah yoktur. Büyük arşın Rabbi olan Allah’tan başka ilah yoktur.

Göklerin Rabbinden, yerin Rabbinden ve kıymetli arşın sahibi olan Allah’tan başka ilah

yoktur”420 buyurarak sıkıntılı anlarında bu duayı okumuştur.

Yağmur yağmaması sebebiyle halk, sıkıntıya düştüğü zamanlarda Hz.

Peygamber’e gelerek dua etmelerini istemeleri üzerine Resûlullah dua etmiş, yağmur

yağmıştır.421

Duaya ayrılan zamanın tamamında Resûlullah’a salavât-ı şerife getirmek

sıkıntıların gidip günahların bağışlanmasına vesile olur.422

Hz. Peygamber’in, Mekke’de baskı ve eziyetlerin ciddi bir hal alması üzerine

Taif’e gitme hadisesi, sıkıntı dolu bir olayı hatırlatmaktadır. Hz. Peygamber, buradan

olumlu cevap alamamış, İslam’ı kabul eden hiç kimse olmadığı gibi üstelik Taif

halkının sözlü ve fiilî saldırısına maruz kalacak kadar tepki görmüştür.

418 Müslim, Zikir 92 419 Tirmizî, Daavât 9 420 Müslim, Zikir 83 421 Buhârî, Edeb 68 422 Tirmizî, Kıyâme 14

104

Güçlükle Taif’in dışındaki bahçeye sığınan Hz. Peygamber biraz dinlendikten

sonra halini Allah’a arz etmiş, bu zor ve üzücü durumundan dua ile Allah’a sığınarak

içinde bulunduğu halet-i ruhiyeden kurtulma yöntemini uygulamıştır: “Ya Rabbi,

kuvvetimin zayıflığını, çıkar yol bulmamdaki yetersizliğimi, insanların önünde düştüğüm

durumu Sana arz ediyorum. Ey en merhametlilerin merhametlisi! Sen sıkıntıya

uğrayanların Rabbisin. Sen benim Rabbimsin. Beni kime bırakıyorsun? Uzakta olup

kötü karşılayanlara mı? Yoksa elimi kolumu bağlayan düşmana mı? Eğer bana gazabın

yoksa bunlardan yılmam. Fakat Senin bana verdiğin afiyet benim için daha ferahlıktır.

Gazabının üstüme inmesinden veya öfkene müstehak olmaktan, karanlıkları aydınlatan

vechinin nuruna sığınıyorum. Dünya ve ahiret işleri o nurla düzelir. Sen rıza gösterene

kadar halimi Sana arzediyorum. Sen olmaksızın gücüm kuvvetim yoktur.”423

b. Korku Anında

Hicret esnasında, Hz. Peygamber ile Hz. Ebû Bekir Sevr mağarasında

saklandıkları esnada Hz. Ebû Bekir’in sıkıntılı hali üzerine Resûlullah kendisine diz

çöktürerek, gözleri kapalı bir şekilde kalp atışlarıyla “Allah Allah” demesini söyleyip

telkinde bulunmuştur. Resûlullah’ın söylediklerine yaparak Hz. Ebû Bekir’in gönlü

açılmış ve rahatlamıştır.

Hz. Peygamber, bir topluluktan kuşkulandığı zaman “Allah’ım! Senden, onların

önünü kesmeni istiyoruz. Onların verecekleri zarardan sana sığınıyoruz”424 diye dua

ederek tehlike, şüphe ve korku gibi zor durumlarda Yüce Allah’a sığınarak yardımını

istemiştir.

c. Musîbet Anında

“Başına bir musîbet gelen kişinin; ‘Biz Allah’ınız ve ancak O’na dönücüleriz.

Allah’ım musîbetim hakkında bana ecir ver. Onun ardından bana daha hayırlısını ihsan

eyle’ diye dua eden her kula Allah, musîbeti hakkında mükâfat verir ve onun arkasından

daha hayırlısını kendisine ihsan eder.”425

423 İbn Hişam, a.g.e., II, 29-30; Said Havva, a.g.e., I, 371 424 Ebû Dâvud, Vitr 30 425 Müslim, Cenaiz 3, 4; Ahmed b. Hanbel , el-Müsned, IV, 27

105

d. Keder ve Hüzün Anında

Resûlullah keder ve üzüntü hissettiği zaman; “Azamet ve hilim sahibi olan

Allah’tan başka ibadete lâyık hiçbir ilâh yoktur. Azametli arşın sahibi olan Allah’tan

başka ibadete lâyık hiçbir ilâh yoktur. Göklerin Rabbi, yerin Rabbi ve yüce arşın

Rabbinden başka ibadete lâyık hiçbir ilâh yoktur”426 diye dua etmiştir.

e. Hastalık Anında

Hz. Peygamber, hastalara şifa vermesi için hem kendisi Yüce Allah’a dua etmiş

hem de nasıl dua edileceğini öğreterek tavsiyelerde bulunmuştur.

Osman İbn As’ın müslüman olduğundan beri vücudunda hissettiği ağrılardan

şikâyet etmesi üzerine Hz. Peygamber, vücudunun ağrıyan yerine eline koyup üç defa

“Bismillah” demesini, yedi defa da “Bendeki bu hastalığın şerrinden, ileride yenilip

elem ve hüzün vermesinden Allah’ın izzet ve kudretine sığınırım”427 demesini tavsiye

etmiştir. Nitekim bazı rivayetlerde, Osman İbn As’ın, Resûlullah’ın kendisine öğrettiği

gibi yaptığında Allah Teâlâ’nın kendisine şifa verdiği, o günden sonra bu duayı

çocuklarına ve başkalarına da tavsiye ettiği bildirilmiştir.

Peygamber Efendimiz’in aile fertlerinden biri hastalandığında sağ eliyle hastayı

sıvazlayıp şöyle dua etmiştir: “Bütün insanların Rabbi olan Allah’ım! Bunun ızdırabını

giderip, şifa ver. Şifayı verecek ancak Sensin. Senin şifandan başka şifa yoktur.

Hastaya, hiçbir hastalık izi bırakmayacak şekilde şifa ver.”428 Bu şekilde okuyarak

hastayı tedavi etmeye rukye denmiştir. Ayet ve hadislerden alınan bir takım mübârek

kelimelerin söylenmesiyle yapılır. Okuyarak veya telkinle tedavi insanların önceden

beri uyguladıkları bir yöntemdir. Hz. Peygamber ancak içinde şirk bulunan İslam’ın

tevhid inancına aykırı olan rukyeyi yasaklamıştır. Resûlullah, âyetlerle veya Allah’ın

zikredildiği sözlerle rukye yaparak ağrısı olup zor durumda olan hastalara Allah’tan şifa

istemiş, telkin ederek tedavi etmeye çalışmış, hastalıktan kurtulup bir daha hastalığa

426 Buhârî, Daavât 26, Tevhid 22, 23; Müslim, Zikir 83; Tirmizî, Daavât 39; İbn Mâce, Duâ 17 427 Müslim, Selâm 67; Ebû Dâvud, Tıb 19; Tirmizî, Tıb 29; İbn Mâce, Tıb 36 428 Buhârî, Mardâ 20, Tıb 38, 40; Müslim, Selâm 46-49; Ebû Dâvud, Tıb 18-19; Tirmizî, Daavât 111;

İbn Mâce, Cenâiz 64, Tıb, 36-39

106

yakalanmaması için dua etmiştir.429 Hasta olan kişiye dua edip onu rahatlatmaya

çalışmak, zor durumdan kurtulması için Allah’a dua ederek rukye yapmak nebevî bit

yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.

Eceli henüz gelmemiş hastaların her türlü hastalıktan kurtulma ümidi vardır.

Nitekim Hz. Peygamber, eceli gelmemiş bir hastayı ziyaret eden bir kişinin yedi defa

“Büyük arşın sahibi Yüce Allah’tan seni iyi etmesini dilerim” diye dua ettiğinde, Allah

Teâlâ’nın o hastayı iyileştirdiğini buyurmuştur.430 Peygamberimiz her hastayı ziyaret

ettiğinde onlara “Geçmiş olsun, hastalığın günahlarına keffâret olur inşallah”431 diye

dua ederek hastaları teselli etmekle birlikte onlara moral vermiş, iyi dilek ve

temennilerde bulunmuştur. Bununla birlikte, hastalığının günahlarına keffaret

olabileceği düşüncesi hastaya dayanma gücü vermekte ve sabrını artırmaktadır.

f. Ölüm Anında

Peygamber Efendimiz ölmek üzere olan hastanın nasıl dualar okuyacağı

konusunda da ümmete en güzel örnek olmuştur.432 Ölüm gibi zor, sıkıntılı ve kritik anda

bile Yüce Allah’tan mağfiret dilemiş, kendisine merhamet etmesini ve refik-i a’laya

iletmesini istemiş,433 kelime-i tevhid getirmiş,434 ölümün şiddet ve sıkıntılarına karşı

Allah Teâlâ’nın kendisine yardım etmesi için435 dua etmiştir. Ölüm halinin sıkıntı ve

meşakkati herkes için söz konusu olduğundan, bu zor durumdan Allah’a sığınmanın ve

dua etmenin gerekli olduğunu anlaşılmaktadır.

g. Pişmanlık Anında

Dua, insanda azim ve oto kontrol duygusu geliştiren, kendisiyle baş başa kalma,

kusurlarını kendisine itiraf etme, eksikliklerini görüp bunları tamamlama yoluna

429 Nevevî, a.g.e., IV, 509-510 430 Ebû Dâvud, Cenâiz 8; Tirmizî, Tıb 30 431 Buhârî, Tevhîd 31, Menâkıb 25, Mardâ 10, 14 432 Nevevî, a.g.e., IV, 524 433 Buhârî, Mardâ 19, Fedâilüs-sahâbe5, Megâzî 85, Rikak 42, Daavât 28; Müslim, Selâm 46, Fedâilüs-

sahâbe 87; İbn Mâce, Cenâiz 64 434 Buhârî, Rikak 42 435 İbn Mâce, Cenâiz 64

107

gitmede azim ve kararlılık veren bir iç telkin metodudur. Dua, kendi hatalarını görüp

çözüm yollarını Yüce Allah’tan yardım istemede arayan kişiyi, dua edeni değiştirir. 436

“Onlar bir kötülük yaptıkları veya kendilerine zulmettikleri zaman, Allah’ı

hatırlayıp günahlarından dolayı hemen tövbe istiğfar ederler.”437

“Bazen kalbimin perdelendiği olur. Ama ben Allah’a günde yüz defa istiğfâr

ediyorum.”438

“Bir kimse istiğfârı dilinden düşürmezse, Allah Teâlâ ona her darlıktan bir çıkış,

her üzüntüden bir kurtuluş yolu gösterir ve ona beklemediği yerden rızık verir.”439

Hz. Peygamber, peygamber olmasına rağmen devamlı surette ibadet, dua, zikir ve

istiğfarla meşgul olmuş,440 dünyevî ihtiyaçlarından dolayı Yüce Allah ile irtibatını

azalmasını kalbinin perdelenmesi olarak tasvir etmiş,441 tövbe istiğfarın nasıl

yapılacağını öğretmiş,442 dünya işlerinden dolayı Yüce Yaratıcı’dan uzak kalınmaması

gerektiğini vurgulamıştır. Ayrıca Resûlullah’ın bile sürekli tövbe istiğfar yaptığı halde

dünya işleri ile oldukça fazla ilgilenen kişilerin daha çok tövbe istiğfarda bulunması

gerektiği de anlaşılabilir. Tövbe, kişinin pişmanlığından dolayı günahlarının affını

isteyerek bağışlanmasına vesile olduğu gibi aynı zamanda darlıktan bir çıkış ve

üzüntüden bir kurtuluş yolu da olmaktadır.

“Allah’tan korkup kötülükten sakınanlar şeytanın bir vesvesesine uğrarlarsa,

Allah’ı hatırlayıp hemen doğru yolu görürler”443 âyet-i kerimesine mutabık olarak

436 Akyüz, a.g.e., s. 100 437 Âl-i İmrân 3/135 438 Müslim, Zikir 41; Ebû Dâvûd, Vitir 26 439 Ebû Dâvûd, Vitir 26; İbn Mâce, Edeb 57 440 Buhârî, Daavât 3; Tirmizî, Tefsir 47; İbn Mâce, Edeb 57 441 Müslim, Zikir 41; Ebû Dâvûd, Vitir 26 442 Buhârî, Daavât 2, 16; Ebû Dâvûd, Edeb 100-101; Tirmizî, Daavât 15; Nesâi, İstiâze 57 443 el-A’râf 7/201

108

Resûlullah, şeytanın insanı bir kötülüğe sevketme girişiminde bulunduğunda hemen

Allah’a sığınmasını444 buyurmuştur.

Allah Teâlâ “Ey mü’minler! Hepiniz Allah’a tövbe edin ki kurtuluşa eresiniz”445

buyurarak kullarına çıkış ve kurtuluş yolunu göstermiştir. Her kul günah işleyip hata

yapabilir. Hata ve günahın verdiği rahatsızlığın etkisiyle zor ve sıkıntılı bir dönem

geçirebilir. Önemli olan hatanın farkına varıp Allah’ı sığınmak ve tövbe edip günahın

affını istemektir.

h. Zorluk Anında

Hz. Peygamber, insanı zora sokan durumlardan, Allah’a sığınmış ve bu hallerin

neler olduğunu ashaba öğretmiştir.

Resûlullah âcizlikten, tembellikten, korkaklıktan, ihtiyarlayıp ele avuca

düşmekten, cimrilikten, kabir azâbından, hayat ve ölüm fitnesinden,446 Allah’ın verdiği

nimetin yok olup gitmesinden, Allah’ın lütfettiği afiyetin bozulmasından, Allah’ın

ansızın vereceği cezâdan ve Allah’ın gazabını üzerine çekecek her şeyden,447 faydasız

ilimden, ürpermeyen gönülden, doyma bilmeyen nefisten, kabul olunmayan duadan,448

cehennem fitnesinden, cehennem azabından, zenginliğin ve fakirliğin şerrinden,449

gözün, kulağın, dilin, kalbin şerrinden,450 akıl rahatsızlıklarından, kötü hastalıklardan451

Yüce Allah’a sığınmıştır. “Def’ine ve çekmeye güç yetmeyen belâ şiddetinden, insanı

helâke sürükleyen zorluk ve meşekkate erişmekten, kazânın kötüsünden, düşmanın

sevinciyle meydana gelecek hüzün ve kederden Allah’a sığınınız”452 buyurmuştur.

Peygamber Efendimizin zikretmiş olduğu bütün bu durumların hepsi ayrı ayrı zor

zamanlara delâlet etmektedir.

444 Fussilet 41/36 445 en-Nûr 24/31 446 Müslim, Zikir 50; Ebû Dâvûd, Vitir 32; Nesâî, İstiâze 7 447 Müslim, Zikir 96; Ebû Dâvûd, Vitir 32 448 Müslim, Zikir 73; Ebû Dâvûd, Vitir 32; Nesâî, İstiâze 13, 65 449 Ebû Dâvûd, Vitir 32; Tirmizî, Daavât 76 450 Ebû Dâvûd, Vitir 32; Tirmizî, Daavât 75; Nesâî, İstiâze 4, 10, 11, 28 451 Ebû Dâvûd, Vitir 32; Nesâi, İstiâze 36 452 Buhârî, Kader 12, Daavât 27

109

ı. Savaş Anında

Bedir harbinin olduğu gün Hz. Peygamber, müşriklerin bin kişi, ashabın ise üç

yüz on dokuz kişi olduklarını gördüğünde kıbleye dönerek “Allah’ım! Bana va’dettiğini

yerine getir! Allah’ım, bana va’dettiğini ver! Allah’ım, eğer ehl-i İslâmdan olan bu

cemaati helâk edersen (bundan sonra) yeryüzünde Sana ibadet olunmaz!”453 diye dua

edip yardım istemesi üzerine Allah Teâlâ: “Hani Rabbinizden imdat istiyordunuz! O da:

Ben size birbiri ardınca gelecek bin melekle imdat göndereceğim! diye cevap

vermişti!”454 âyetini indirmiştir.

“Ya Rabbi! İşte Kureyş! Kibir ve gururla geldi. Sana meydan okuyor.

Peygamberini yalanlıyor. Ya Rabbi! Peygamberlere yardım sözünü, bana da özel

olarak zafer va’dini yerine getirmeni senden istiyorum. Allah’ım sen şu bir avuç

müslümanı helâk edersen sana ibadet eden bulunmayacaktır.”455

“Sen o sırada mü’minlere şöyle diyordun: ‘Yardım olmak üzere Rabbiniz üç bin

melek indirse kâfî gelmez mi?’ Elbette siz sabreder ve Allah’a karşı muttakî

davranırsanız ve onlar da size âni bir hücumla saldıracak olurlarsa, Rabbiniz sizi

takviye için özel işaretler taşıyan beş bin melek gönderecektir. Allah bunu size sadece

bu sevinçli, bu müjdeli haberi vermek için, kalpleriniz bununla sükûnet bulsun diye

yaptı; zîra zafer, Azîz, Hakîn olan Allah’tandır.”456

Ahzab günü Resûlullah müşriklerin aleyhine dua etmiştir: “Allah’ım! Ey Kur’an’ı

gönderen, (düşmanlarla) hesabı tez olan!

Allah’ım! Sen şu düşman Arab kabilelerini bozguna uğrat!

Allah’ım! Sen onların topluluklarını kır, iradelerini sars!”457

453 Buhârî, Magâzî 4, Tefsir 297; Müslim, Cihad ve’s-siyer 18 454 el-Enfâl 8/9 455 İbn Esîr, a.g.e., II, 110, 112; Hamidullah, a.g.e., I, 229; Sarıçam, a.g.e., s. 132 456 Âl-i İmrân 3/124-126 457 Buhârî, Cihâd 97, Tevhid 35

110

6. Tavsiyeler Hz. Peygamber’in her tavsiyesi uyulması gereken bir yöntem gibidir. Çeşitli

konularda ashabı yönlendiren Resulullah’ın; aile hayatı, öfke, hastalık ve ölüm gibi zor

zamanlardaki tavsiyelerine bu bölümde yer verilecektir.

a. Aile Hayatı İle İlgili Konularda

Eşler arasındaki karşılıklı iletişimin güçlü temeller üzerine oturtulması, sıkıntı ve

problemlerin en aza indirilip çözüme kavuşturulması, aile içi zorluklarla

karşılaşıldığında nasıl davranılması gerektiği hususunda bizlere en iyi örneği sunan

Peygamber Efendimizdir. Bunun içindir ki Resûlullah’ın uygulamaları ve tavsiyeleri

takip edilmesi gereken bir metot, uygulanması gereken bir yöntemdir.

Resul-ü Ekrem’in örnek aile hayatını incelediğimizde, erkeğin ve eşinin her

zaman birbirlerini en güzel bir biçimde gözetmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Aynı

zamanda Allah Resûlü, ailenin sevgi ve şefkât temelleri üzerine kurulması tavsiyesinde

bulunmuş, ailenin temel taşından biri olan kadına karşı iyi davranılması gerektiğini çok

açık ve net bir ifadeyle belirtmiştir. Peygamber Efendimizin tavsiyeleri, ailedeki

problemlere, zorluğa ve sıkıntıya karşı birer çözüm yöntemi olmakla birlikte ayrıca

sıkıntılara karşı koruyucu ve önleyici tedbirler mahiyetindedir.

“Kadınlarla iyi geçininiz”458 ayetiyle bütünleşen Peygamber Efendimizin “Sizin

en hayırlınız ailesine en iyi olanınızdır. Ben de aileme en iyi olanım”459 sözünde, ailesi

ile iyi geçinen bir kimsenin diğer alanlarda da iyi amelleri işlemeye muvaffak olacağını

ve en hayırlı kimse konumuna yükseleceğini bildirmiştir.460

“Kadınlara iyi davranmanızı tavsiye ediyorum; vasiyetimi tutunuz. Zira kadın

kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Kaburga kemiğinin en eğri yeri üst tarafıdır. Eğri

kemiği doğrultmaya kalkarsan kırarsın. Kendi haline bırakırsan, yine eğri kalır.

Öyleyse kadınlar hakkındaki tavsiyemi tutunuz”461 tavsiyesi ile birlikte “Eğer ondan

458 en-Nisa 4/19 459 İbn-i Mâce, Nikâh 50; Dârimî, Nikâh 55 460 Hatipoğlu, Haydar, Sünen-i İbn Mace Tercemesi ve Şerhi, V, 462 461 Buhârî, Nikâh 81; Müslim, Rada’ 65; Tirmizî, Talak 12; Dârimî, Nikâh 35; Ahmed b. Hanbel, el-

Müsned, II, 449, 530, V, 164

111

faydalanmak istersen bu haliyle (eğri) faydalanabilirsin”462 buyuran Resûlullah,

kadınlarla nasıl geçinilmesi gerektiği üzerinde durmuştur. Hz. Peygamber, kötü

davranmakla, dövmekle kadını arzu edilen şekle koymanın mümkün olmayacağını

belirtmiş, hiddet ve şiddet yerine, ülfet ve şefkat yolunu tutmayı tavsiye etmiş, kadına

ancak bu yolla te’sir etmenin mümkün olabileceğini bildirmiştir. Aynı zamanda

huzursuzluğa ve mutsuzluğa yol açabilecek kusurların bağışlanıp, göz yumulabileceği

hatırlatılmıştır.463

Peygamber Efendimiz aile içi düzeni oluşturacak başka bir tavsiyesinde de “Bir

mü’min bir mü’mine kin beslemesin. Onun bir huyunu beğenmezse, başka bir huyunu

beğenir”464 buyurarak kişinin eşinde gördüğü kusurları büyüterek ondan nefret

etmemesini, bazı davranışları hoşuna gitmediği için eşine haksızlık etmemesini, iyi

yönlerini görmeye çalışmasını belirtmiştir. Bu konuda ön yargılı davranmayarak bir

kişinin kötü yanı olduğu gibi iyi yanının da olabileceği hesaba katılmalıdır.465 Ailenin

temeli fedakârlığa dayandığı için bir anlaşmazlık meydana geldiğinde, olumlu yönden

hareket etmenin, iyiyi güzeli görmenin en güzel örneğini Resûlullah vermiştir.

Erkeklerin eşleri üzerinde zorbalık kurmamaları hususunda da Peygamberimiz:

“Kesin olarak bildiğiniz bir ahlâksızlık yapmadıkları taktirde, onlar üzerinde zorbalık

kurmaya hakkınız yoktur”466 buyurmuştur. Aile hayatında katı ve kişinin hak etmediği

bir şekilde muamele edilmesi, ailede çeşitli sıkıntı ve aşılması güç zorlukların çıkmasına

sebep olabilmektedir.

Hz. Aişe’den rivayet edildiğine göre Resûlullah hiçbir eşini, hizmetçisini

dövmemiş467 ve erkeklere de “Kadınlarınızı dövmeyiniz”468 buyurmuştur. O dönemde

halk arasında cariyeyi değnekle dövme adeti olduğundan, bazı kimseler de cariyeleri

döver gibi kendi nikâhlı eşlerini de dövmüşlerdir. Bu adetin terk edilmesi için “Cariyeyi 462 Buhârî, Nikâh 80 463 Nevevî, a.g.e., II, 319 464 Müslim, Rada’ 61 465 Nevevî, a.g.e., II, 324 466 Tirmizî, Rada’ 11; İbn Mace, Nikâh 3 467 Ebû Dâvud, Edeb 4; İbn Mâce, Nikâh 51; Dârimî, Nikâh 34 468 Ebû Dâvud, Nikâh 41-42, İbn Mâce, Nikâh 51

112

değnekle dövercesine ne zamana kadar bazılarınız eşlerini değnekle dövecek (yani bu

adeti sürdürecek)tir? Halbuki döven adamın, dövdüğü karısının yatağına aynı günün

sonunda girmesi umulur”469 buyuran Resûlullah, hizmetçilerine dahi el kaldırmamış,

müslüman erkeklere eşlerini dövmemeleri hususunda uyarıda bulunmuştur. Fıtrî

yaratılışları göz önüne alınarak hoşa gitmeyen davranışlar karşısında müsamahalı olup

sabır ve nezaketle karşılanmasında ve şiddet uygulamadan problemin büyümesini

önlemede en büyük örnek Resûlullah olmuştur.

Resûlullah erkeğin kadın üzerinde hakkı olduğu gibi kadının da erkeğin üzerinde

hakkı olduğunu,470 kadınlara karşı herhangi bir haksızlık yapılmamasını, onların

Allah’ın müsaadesi ile alındığını ve birer yardımcı olduklarını Veda hutbesinde tüm

insanlığa duyurmuştur.471

Aynı zamanda kişinin mutlu olabilmesi için eş seçiminde nelere dikkat etmesi,

hangi noktalara öncelik tanıması gerektiği de Resûlullah tarafından “Kadın dört

sebepten biri için alınır: Malı, soyu, güzelliği ve dindarlığı. Sen (diğerlerini geç),

dindar olanı seç. (Aksi halde) sıkıntıya düşersin.”472 ifade edilmiştir.

Dinî duygu ve iman gücü sürekli mutluluk kaynağıdır. Dindarlık yalnızca zor

zamanlarda ihtiyaç duyulan bir nitelik değil, her yerde her zaman her türlü şartlar

altında insanı kulluk çizgisinde tutabilen, olayları ve dünyayı inançlara göre

değerlendirme imkânı veren etkisi büyük, üstün bir meziyet473 olduğundan, Hz.

Peygamber dindar kadının seçilmesi konusuna önem vermiştir.

469 Buhârî, Nikâh 94, Tefsir 341; Müslim, Cenne 49; Tirmizî, Tefsir 78; İbn Mâce, Nikâh 51; Dârimî,

Nikah 34, Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 17 470 Tirmizî, Rada’ 11; İbn Mâce, Nikâh 3 471 Veda Hutbesi 472 Buhârî, Nikâh 16; Ebû Dâvud, Nikâh 2; Nesâî, Nikâh 13; İbn Mâce, Nikâh 6; Dârimî, Nikâh 4;

Muvatta’, Nikâh 21; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 428 473 Nevevî, a.g.e., II, 554

113

Yine Peygamberimiz, bir erkeği değersiz dünya hayatına kapılıp mahvolmaktan

koruyanın dindar kadın olduğunu “Dünya geçici bir faydadan ibarettir. Onun fayda

sağlayan en hayırlı varlığı dindar kadındır”474 hadis-i şerifinde belirtmiştir.

“Siz Allah’a şükr eden bir kalbe, O’nu anıp zikreden bir dile ve mü’mine bir

kadına sahip olmaya bakın. Böylesi bir kadın, ahireti kazanmanıza da yardımcı

olur.”475 Peygamberimiz, dünyada insanın faydalanacağı en hayırlı varlığın kadın

olduğunu ve dindar kadının insanı hem mutlu edip hem de ahireti kazanmasına yardımcı

olacağını vurgulamıştır.476

Bir aile reisi olarak Resûlullah, eşlere karşı nasıl davranılması gerektiği

hususunda bizzat uygulamalarıyla, vermiş olduğu emir ve tavsiyeleriyle kendi

ümmetine en iyi şekilde örnek olmuştur. Bir Peygamber, aynı zamanda da bir devlet

reisi olan Resulullah, büyük sorumluluk yüklenmesine rağmen bir aile reisi olduğunun

her zaman bilincinde olmuş, eşlerinin kendi üzerindeki hakkına titizlikle riayet ederek

bu sorumlulukların yerine getirilmesine işaret etmiştir. Allah Resûlü, aile fertlerinin bir

araya gelmesini sağlamak amacıyla her akşam eşleriyle topluca sohbet etmiş, kendisini

ilgilendiren bazı konularda da eşleriyle istişârede bulunmuştur.477 Bu ve benzeri

durumlar Resûlullah’ın eşlerine verdiği değerin, onları önemsediğinin, sevdiğinin,

kendileri ile ilgilendiğinin açık bir göstergesidir. Müslümanlar tarafından Efendimiz

örnek alındığı taktirde aile içi huzursuzluğun, anlaşmazlığın, problemlerin, sıkıntı ve

zorlukların en az seviyede olacağı, ailenin en sağlam temeller üzerine kurulacağı açık

bir şekilde görülmektedir.

b. Hastalık ve Ölüm Anında

“Biriniz başına gelen bir zarardan dolayı kat’iyyen ölümü istemesin. Ölümü

istemekten başka çaresi yoksa: Allah’ım, benim için yaşamak hayırlı ise beni yaşat,

474 Müslim, Rada’ 64; Nesâî, Nikâh 15; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 168 475 İbn Mâce, Nikâh 5 476 Nevevî, a.g.e, II, 338 477 Kazıcı, a.g.e, s. 74-76

114

ölmek daha hayırlı ise beni öldür! desin”478 buyurmuştur. Sahâbeden Enes ve Habbab;

“Eğer Resûlullah, ölmek için dua etmekten bizi sakındırmasaydı ölmek için dua eder ve

ölümü temenni ederdik”479 demişlerdir.

“Biriniz ölümü temenni etmesin. Ölüm kendisine gelmeden önce de onun için dua

etmesin; çünkü biriniz öldüğü vakit ameli kesilir ve mü’mine ömrü ancak hayır

getirir.”480

Hadiste zararla anlatılmak istenen, dünyevî zarardır. Uhrevî bir zarardan korkan

kimsenin ölümü temenni etmesi yasak değildir. Bu hadisler hastalık, fakirlik veya

düşman korkusu gibi dünyevî bir meşakkat ve sıkıntı karşısında ölümü istemenin

mekruh olduğunu göstermektedir. Başına gelen belâya sabredemeyen kimse de Hz.

Peygamber’in de buyurduğu gibi yaşam veya ölüm arasında hangisi daha hayırlı ise onu

istemelidir.481

Resûlullah bir hastayı ziyareti esnasında, hastanın dünyadaki cezasının acele

gelmesi için dua ettiğini öğrenince; “Allah’ım bize dünyada iyilik ver, âhirette de iyilik

ver. Bizi cehennem âzabından koru! deseydin ya” buyurmuştur.482

“Ölmek üzere olanlara, Allah’tan başka ilâh yoktur, sözünü telkin edin”483,

“Hastanın veya ölen kimsenin yanında bulunursanız hayır söyleyin. Zira melekler sizin

söylediklerinize ‘Âmin’ derler”484 buyuran Hz. Peygamber, hasta olan bir kişinin

yanında onu üzecek sözler söylenilmemesini bilâkis ümit verici ve dua niteliğinde

konuşulmasının doğru olduğunu ifade etmiştir.485

478 Buhârî, Mardâ 19, Daavât 29; Müslim, Zikir 10; Ebû Dâvud, Cenâiz 9; Tirmizî, Cenâiz 3; Nesâî,

Sehv 62, Cenâiz 1; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 101, 104, 171, 195, 208, 247, 281 479 Müslim, Zikir 11, 12 480 Müslim, Zikir 13 481 Davudoğlu, a.g.e., XI, 13 482 Müslim, Zikir 23; Tirmizî, Daavât 71; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 107, 288 483 Müslim, Cenâiz 1 484 Müslim, Cenâiz 6;Ebû Dâvud, Cenâiz 15; Tirmizî, Cenâiz 7; İbn Mâce, Cenâiz 4; Muvatta’, Cenâiz

42 485 Davudoğlu, a.g.e., V, 113

115

“Her biriniz (başka şekilde değil) ancak Allah’a hüsnü zan ederek ölsün.”486

Peygamberimiz’in hüsnü zandan başka bir zan üzere ölmemeyi istemesi, ümit ve recâ

üzere yaşamamızı ve ölümü de o hal üzere karşılamamızı istemesi anlamındadır.487

Resûlullah bir gün Ümmü Sâib veya Ümmü Müseyyeb’in yanına geldiğinde niçin

titrediğini sormasına karşılık Ümmü Sâib de: “Sıtmaya yakalandım! Allah hayrını

vermesin!” demesi üzerine Hz. Peygamber: “Sıtmaya sövme; çünkü o, körüğün demirin

kirini ve pasını giderdiği gibi insanoğlunun hata ve günahlarını giderir”488

buyurmuştur. İnsan için zor geçen hastalık dönemi sabrı gerektiren bir dönemdir.

İnsanın şer gördüğü işte hayır olabilir, hayır gördüğünde de şer olabilir. Resûlullah,

sıtma hastalığına yakalanan kişinin bu hastalığına sövmesini duyduğunda bundan onu

nehyetmiş ve sıtmanın günahları giderdiğini buyurarak hastayı sevindirici haber

söylemiştir.

c. Öfke Anında

Öfke halinde kızmamak, kızgınlık sonucu meydana gelebilecek bir çok sıkıntı ve

zorluğu baştan önlemektedir. Nitekim Resûlullah, kendisine öğüt vermesini, nasihat

etmesini isteyen bir kişiye “Kızma”489 buyurarak bir çok fenalık ve kötülüğe sebep olan

kızgınlığın bırakılmasını, ancak bu tavsiyeye uyularak bütün şer ve belâlardan

kurtulmanın mümkün olduğunu öğretmiştir.490 Peygamberimiz kişinin huy, mizac,

ihtiyaç ve zaafına göre tavsiyelerde bulunmuştur. Kendisine nasihat etmesini isteyen

sahabînin de herhalde en zayıf tarafı, problemi çabuk öfkelenmesiydi ki bu problemini

sabredip kızmayarak çözmesini sağlamıştır.491

486 Müslim, Cennet 81, 82; Ebû Dâvud, Cenâiz 13 487 Nevevî, a.g.e., III, 141 488 Müslim, Birr 53 489 Buhârî, Edeb 76; Tirmizî, Birr 72 490 Sofuoğlu, a.g.e., XIII, 6084 491 Nevevî, a.g.e., III, 582

116

Nitekim Hz. Peygamber, gereğini yapmaya gücü yettiği halde öfkesini yenen

kimseyi Allah Teâlâ’nın kıyamet günü herkesin gözü önünde çağıracağını

bildirmiştir.492

Aynı zamanda öfkeyi yenmek zor olduğundan Resûlullah, gerçek babayiğitin

güreşte rakibini yenen değil de, öfkelendiği zaman nefsine hâkim olan kimse olduğunu

bildirmiştir.493 Tehlike ile karşı karşıya gelen müslümanlar, kızgın anlarında sabırlı

olmaya teşvik edilmişlerdir.

Hiddetinden kıpkırmızı olmuş, kavga etmiş olan bir sahabîye Resûlullah, hata

işlemeden sakinleşmesi ve kızgınlığının gitmesi için, “Eûzü billâhi mine’ş-

şeytânirracim” demesini tavsiye etmiştir. Nitekim öfkeli sahabî de, Besmeleden sonra

sakinleşmiştir.494 Eûzü Besmele, rahmetten uzaklaştırılmış şeytandan Allah’a

sığınmaktır. Bu bilinçle söylenen Besmele, kızgınlığın yatışmasını ve kişinin kendisine

gelmesini sağlamaktadır. Kin ve öfkeyi körükleyen şeytandan Allah’a sığınmakla, kin

ve öfkenin sebebi ortadan kaldırılmış olmaktadır.495

Hz. Peygamber, iki kişi arasında hükmedecek hiçbir hâkimin, öfkeli iken

kesinlikle hükmetmesini buyurmuştur.496 İnsan öfkeli olduğu zamanlarda kendisine

hakim olması zor olduğu için yanlış, adil olmayan bir hüküm verme olasılığı oldukça

fazladır.

Yüce Allah takva sahiplerinin öfkelerini yuttuklarını ve insanları affettiklerini497

ve kızdıkları zaman da kusurları bağışladıklarını buyurmaktadır.498

7. Merhamet ve Hoşgörü Acıma duygusu ve bu duygunun etkisiyle yapılan iyilik anlamına gelen

merhametin sıkıntı ve zorluk karşısında duyarlı olmaya ve yardım etmeye sevk edici bir 492 Ebû Dâvud, Edeb 3; Tirmizî, Birr 73, Kıyâme 48; İbn Mâce, Zühd 18 493 Buhârî, Edeb 76, 102; Müslim, Birr 106-108 494 Buhârî, Bed’ü’l-halk 11, Edeb 44, 76; Müslim, Birr 109 495 Nevevî, a.g.e., III, 265-266 496 Buhârî, Ahkâm 13 497 Âl-i İmrân 3/134 498 eş-Şûra 42/37

117

özelliği vardır. Resûlullah’ın, mü’minlere karşı olan şefkat ve merhametinden dolayı

onların sıkıntıya uğramaları kendisine ağır gelmiştir.499 Aynı zamanda Yüce Allah,

mü’minlerin kendi aralarında merhametli olduklarını,500 Resûlullah’ın insanlara karşı

yumuşak davranmasının da Allah’ın bir rahmeti olduğunu501 bildirmektedir.

Resûlullah’ın mü’minlere karşı engin merhametini ve düşkünlüğünü özetleyen ayetler,

müslümanlar için aynı zamanda bir ahlâk modeli ortaya koymaktadır. “İnsanlara

merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez”502 buyuran Hz. Peygamber,

müslümanların her alanda ilişkilerini sevgi, merhamet, yardımlaşma ve dayanışma

yönünde geliştirmelerini, sıkıntılarını paylaşmalarını emretmiştir.503 Hoşgörü; geniş

düşünüldüğünde yaratandan ötürü yaratılanı hoş görme anlayışıyla, yaratılanları

sevgiyle kucaklamaktır.504

Hz. Peygamber’in huzuruna gelen beş on kişilik bir yahudi heyeti “es-Samu

Aleykum=Ölüm üzerinize olsun” demeleri üzerine Hz. Aişe de “Sam ve Allah’ın lâneti

sizin üzerinize olsun” diye karşılık vermiştir. Resûlullah da “Yâ Aişe ağır ol! Çünkü

Allah her hususta rıfk ile, yumuşaklık ile muamele etmeyi sever” buyurmuştur. Hz.

Aişe’nin “Ne dediklerini işitmediniz mi?” demesine karşılık Allah Resûlü “Ben de: Ve

aleyküm=Sizin üzerinize de” dedim,505 buyurmuştur.

Resûlullah’ın eşleri arasında da bazı sebepler dolayısıyla kıskançlıklar yaşanmış,

bu durumu fark eden Hz. Peygamber, yaratılışları icabı kadınlarda tabiî olan bazı

davranışların kendi eşlerinde de bulunmasına sabırla tahammül edip duruma göre en

güzel şekilde sorunları çözüme kavuşturmuştur. Eşlerinin kıskançlıkları karşısında

hoşgörüyle hareket eden Resûlullah, bu tür olaylar karşısında kimseyi kırmadan,

incitmeden sorunları tatlılıkla çözüme bağlayarak eşsiz merhametini ortaya koymuştur.

Gerektiği yerde sabır etmiş, bazen kendisine helâl olan bir şeyi eşlerinin hoşnutluğunu 499 et-Tevbe 9/128 500 el-Fetih 48/29 501 Âl-i İmrân 3/159 502 Buhârî, Tevhid 2, Edep 18; Müslim, Fedâil 66; Tirmizî, Birr 16; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III,

40, IV, 358, 365, 366 503 Buhârî, Mezâlim 3; Müslim, Zikir 38, Birr 58; Çağrıcı, Mustafa, “Merhamet”, DİA, XXIX, 184-185 504 Akyüz, a.g.e., s. 437 505 Buhârî, Edeb 35

118

kazanmak için kendisine yasaklamış, bazı durumlarda fiilî bir nasihat ve ibret olması

açısından eşlerini kendi hallerine bırakmış, gerektiğinde uyarmış, bazı durumlarda

susmayı tercih etmiş, zaman zaman tesellide bulunarak eşlerinin sıkıntısını hafifletmiş

ve musamahalı olup tüm mü’minlere hayat boyu rehberlik edecek tavırlar sergilemiştir.

Resûlullah, Zeyneb b. Cahş’la evlendikten sonra Hz. Peygamber’in yeni

zevcesinin yanında biraz daha fazla kaldığı fark etmeleri üzerine, Hz. Aişe, Hz. Hafsa

ve Hz. Sevde birlik olup Resûlullah kendilerine geldiği zaman her biri ayrı ayrı “Ya

Resûlullah meğafir kokusu alıyorum, meğafir mi yedin?” demek üzere anlaşmışlardır.

Bunun üzerine Hz. Peygamber, kendisinin böyle bir şey yemediğini Hz. Zeyneb’in

yalnızca bal şerbeti ikram ettiğini söylemiştir.506 O günden sonra da Hz. Peygamber

kendisine bal şerbeti içmeyi yasaklamış ve Hz. Hafsa’ya bu durumu kimseye haber

vermemesini istemiştir.507 Ancak nazil olan bazı ayetler sebebiyle, eşlerinin

anlaşmalarının uzun sürmediği anlaşılmaktadır: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını

gözeterek Allah’ın sana helal kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok

bağışlayan, çok esirgeyendir. Allah (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size meşru

kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O bilendir, hikmet sahibidir.”508 Resûlullah’ın

helal olan bir şeyi kendisine haram kılması, yasaklaması ve bunun gizli kalmasına

ehemmiyet vermesi, eşlerini hoşnud etmek eşleri arasındaki fıtrî kadınlık kıskançlığının

aile nizamı üzerinde kötü te’sir yapmasından sakınma maksadına dayanmaktadır.509

Peygamberimizin eşlerinden Mariye’yi başlangıçta fazla önemsemeyen Hz. Aişe,

Mariye’nin çocuğu olduktan sonra bütün kadınlık hislerini galeyana getirip ona karşı

cephe almış ve kıskançlık beslemiştir.510 Mariye, bir iş için Resûlullah’a gittiğinde,

babası Hz. Ömer’i ziyaretten dönen Hz. Hafsa, kendi evinin kapı perdesinin kapatılmış

olduğunu, Mariye’yi de kendi evinde olduğunu gördüğünde çok sinirlenmiştir. Mariye

oradan ayrıldığında, Resûlullah’a kendi evinde ve yatağında Mariye’yi bir türlü hazm

edemediğini söyleyerek çok ağlaması üzerine Hz. Peygamber, artık Mariye’ye el 506 Nesâî, Nisâ 4; Kazıcı, a.g.e., s. 157 507 Buhârî, Talâk 7, Tefsir 322; Müslim, Talâk 20; Ebû Dâvud, Eşribe 11; Nesâî, Talâk 17, Nisâ 4 508 et-Tahrîm 66/1-2 509 Sofuoğlu, a.g.e, X, 4889 510 Kazıcı, a.g.e., s. 158

119

sürmeyeceğini va’d etmek zorunda kalmıştır. Hz. Hafsa’nın olanları kimseye

söylememesi gerektiği halde Hz. Aişe’ye anlatması, Hz. Aişe ile birlikte diğer

hanımların da Mariye’ye karşı cephe almalarına sebep olmuştur. Resûlullah, eşlerine

karşı oldukça yumuşak davranmıştır, ancak bir müddet sonra eşlerinin bu tür

hareketlerinden rahatsızlık duymuş, hanımlarının tamamından alışılmadık bir biçimde

uzak kalmıştır. Resûlullah kendisinin istediği gibi davranmazlarsa Allah Teâlâ’nın

onları boşatıp elçisine onlardan daha hayırlılarını ihsan edeceği haber ile onları

uyarmıştır.511

Hz. Aişe’den rivayet edildiğine göre Resûlullah, Safiyye bint Huyey ile yeni

evlenmiş iken (Hayber savaşından dönüp) Medine-i Münevvere’ye gelince, Ensar-ı

Kiramın kadınları Hz. Aişe’ye gelip Safiyye’den bahsetmişlerdir. Hz. Aişe de, yüzünü

örtüp tanınmayacak bir kıyafetle, onu görmeye gittiğinde, Resûlullah’ın kendisini

tanıması üzerine Hz. Aişe, oradan ayrılmak istemiştir. Arkasından kendisine yetişen

Resûlullah, Hz. Aişe’yi bağrına basarak “Safiyye’yi nasıl gördün?” sorusuna karşılık

Hz. Aişe: “Bırak beni. Yahudi kadınlar arasında bir Yahudi kadındır”512 cevabını

vermiştir. Bir başka rivayette de Resûlullah’ın “Nasıl buldun?” sorusuna, Hz. Aişe’nin

“Yahudi olarak gördüm” demesi üzerine Hz. Peygamber: “Böyle konuşma O müslüman

oldu” diyerek uyarıda bulunmuştur. 513

Hz. Aişe’nin kıskançlık nedeniyle böyle bir söz sarfetmesine rağmen Resul-i

Ekrem ailesine karşı çok iyi davrandığı için müsamaha ile muamelede bulunmuştur.

Aynı zamanda Resûlullah, Hz. Aişe’nin gönlünü almak için onu bağrına basmış, Hz.

Aişe’nin “Bırak beni” diyerek hoşnutsuzluğunu ifade etmesine rağmen Resûlullah

susmayı tercih etmiştir. Bu tutum, aileye karşı iyi davranışın,514 hoşgörünün, anlayışın

ve sorunu gidermenin en güzel örneğidir.

Hac yolculuğu esnasında, Hz. Safiyye’nin devesi hastalanmış, Hz. Peygamber’in

diğer hanımı Hz. Zeyneb’in yanında da yedek bir deve bulunduğu için Resûlullah, Hz.

511 Aişe Abdurrahman, Terâcim Seyyidat Beyti’n-Nübüvve, s. 279-281; Kazıcı, a.g.e., s. 158 512 İbn Mâce, Nikâh 50 513 Şelubi, Ahmed, Allah Rasulünün Örnek Aile Hayatı, s. 108 514 Hatipoğlu, a.g.e., V, 464

120

Zeyneb’ten devesini Hz. Safiyye’ye vermesini istemesi üzerine Hz. Zeyneb: “Bu deveyi

şu Yahudi’ye mi vereceğim?” karşılığını vermiştir. Bu duruma öfkelenen Resûlullah,

Zilhicce, Muharrem ve bir müddet de Safer ayında Hz. Zeyneb’e küs durmuştur.515

Hz. Safiyye’yi üzen olaylardan biri de, Hz. Aişe ve Hz. Hafsa’nın kendilerinin

Kureyş’ten olup Hz. Peygamber’e daha yakın olduklarını, bu yüzden de daha faziletli

olduklarını söylemeleridir. Bunun üzerine Resûlullah da: “Siz ikiniz nasıl benden daha

hayırlı olursunuz ki, eşim Muhammed, babam Harun, amcam da Musa’dır, deseydin

ya” diyerek kendisini teselli etmiştir. Resûlullah’ın bu sözünden sonra Hz. Safiyye’nin

üzüntüsü hafiflemiş, Allah Resûlü’nün kendisi için her zaman bir sığınak olduğunu

anlamıştır.516

Hz. Peygamber’in hastalığını ve çektiği sıkıntıyı gören Hz. Safiyye’nin o

sıkıntının Hz. Peygamber’e değil de kendisine gelmesini istemesi üzerine orada bulunan

diğer eşler birbirlerine kaş göz işareti yaparak aralarında fısıldaşıp alay etmişlerdir.

Bunu gören Resûlullah’ın “Ağızlarınızı yıkayınız” buyurmuştur. Buna çok şaşıran eşleri

sebebini sorduklarında, Hz. Peygamber: “Arkadaşınızı çekiştirdiğiniz için. Allah’a

yemin olsun ki o samimidir” buyurarak kimseyi incitmeden eşlerini uyarmış ve

aralarındaki problemin büyümesini önlemiştir.

Diğer eşleri arasında Hz. Safiyye’nin yalnız kaldığını fark eden Resûlullah,

olayların büyümesine, kavgaların çıkmasına fırsat vermeyerek Hz. Safiyye’yi koruyarak

teselli etmiş, bütün eşlerine karşı son derece merhametle davranmıştır.517

8. Cemaat Ruhu Oluşturma Zorlukları aşma yöntemlerinden olan cemaat ruhu oluşturmaya Hz. Peygamber

büyük önem vermiştir. Sahabîler savaşta yiyeceklerinin azalması üzerine yiyeceğe

ihtiyaçları olduğundan, develerini kesme hususunda Hz. Peygamber’den izin

almışlardır. Ancak Hz. Ömer, develer kesildikten sonra ‘Bu uzun yolculukta hiç biriniz

sağ kalmazsınız’ diyerek durumu Resûlullah’a iletmiştir. Bunun üzerine Hz.

515 Ebû Dâvûd, Sünne 3 516 Kazıcı, a.g.e., s. 297 517 Kazıcı, a.g.e., s. 298

121

Peygamber, ordu içindeki herkesin azığını bir araya getirmesini istemiş ve dua ederek

yiyecekler üzerine Allah’tan bereket dilemiştir. Tüm mücahidler azıklarını aldıktan

sonra Hz. Peygamber Yüce Allah’a olan şükranını dile getirerek: “Ben, Allah’tan başka

hakk ilâh olmadığına ve kendimin Allah’ın elçisi olduğuma şehadet ederim”518

buyurmuştur.

Cemaat ruhunun birlik ve beraberliğin sıkıntıları aşmada ne kadar önemli

olduğunu ashabın, Bedir’de Resûlullah’ın yanında olduklarını belirten şu konuşmadan

anlamak mümkündür: el-Mikdad ibnu’l-Esved, Bedir gününde Hz. Peygamber’e: “Yâ

Resûlullah! Biz Sana İsaril oğullarının Musa Peygamber’e “Artık sen Rabbinle beraber

git. Bu sûretle ikiniz harbedin. Biz muhakkak burada oturucularız” dedikleri gibi

demeyiz. Fakat biz Sana: “(Düşman üzerine) yürü, biz de Sen’inle beraberiz” deriz,

demesi üzerine Hz. Peygamber’in bütün gamları gitmiştir.519 Burada sahabîlerin, Allah

Resûlüne savaş gibi sıkıntılı ve zor zamanlarda bile bağlılıklarını, yanında olduklarını,

itaatlerini ve bu bağlılığın Hz. Peygamber’de etkisini görmekteyiz.520

Cemmat ruhunun etkisi, fakirlik gibi zorluğun aşılmasında görülmektedir:

Nitekim, suffa ashabı fakir kişilerdi. Bir defasında Resûlullah şöyle buyurmuştur: “İki

kişilik yemeği olan (suffa ashabından bir üçüncüsünü); dört kişilik yemeği olan da bir

beşincisini ve altıncısını yemeğe buyur edip götürsün!”521 Peygamberimiz bu hadisinde,

iki kişilik bir yiyeceğin üçüncü kişiye de yeteceğini, çevremizde fakir kişilere karşı nasıl

davranılacağını, fakirlik sebebiyle karşılaştıkları zor durumları aşmada nasıl yardımcı

olunacağını anlatmakla birlikte, paylaşılan nimetin artacağı yönünde de mesaj vermiştir.

9. Tedbir Zorlukları aşma yönteminden bir tanesi de tedbirdir. Hicretin zorluğunu

göğüslemede, Medine’de münafıkların sebep olduğu sıkıntıları gidermede alınan

önlemler ve Resulullah’ın onlara karşı uyguladığı ince siyaset, Hz. Peygamber’in almış

olduğu tedbirlere örnektir.

518 Buhârî, Cihâd ve’s-siyer 122 519 Buhârî, Edeb 103 520 Sofuoğlu , a.g.e., IX, 4330 521 Buhârî, Mevâkıt 42, Menâkıb 25; Müslim, Eşribe 176

122

a. Hicretteki Zorluk Karşısında

Hicret, İslam tarihinin en önemli hadiselerindendir. Hicretle birlikte

müslümanların siyasî gücü oluşmuş, bu güç sayesinde İslam’ı yaymak ve ona bağlı

değerleri müdafa etme imkanına kavuşmuşlardır. Hicretin başlangıcından sonuna kadar

bir plan çerçevesinde gelişmesi ve takip edilen yöntemler, müslümanlar açısından son

derece önem arz etmektedir.

Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir, hicret esnasında ilk olarak kimsenin bilmediği

bir yerde Sevr mağarasında bir müddet saklandıktan sonra müşriklerin takip ihtimali

ortadan kalkınca Medine yolunu tutmuşlardır. Medine’ye giderken de farklı bir

güzergâh takip edilerek bu yönde isabetli kararlar alınmıştır. Peygamber Efendimiz,

müşriklerin Yesrib yolunu tutacaklarını bildiğinden, kuzey yolundan gitmek yerine daha

az aranma ihtimali olan güney yolundan gitmeyi tercih etmiştir. Aynı zamanda,

doğrudan Medine’ye gitmeyip, kendilerini takip eden müşriklerin ümidini kesmek için

birkaç akşam mağarada kalmış olmaları da dikkat çekici bir yöntemdir. Plana göre bir

binek ve rehber kiralanmış, saklanılan yere haber ve yiyeçek getirecek kişiler bile

belirlenmiştir: Hz. Ebû Bekir’in kızı Esma, oğlu Abdullah ve çobanı.522 Bütün tedbirler

alınarak Medine’ye güven içerisinde varabilmek için işlek yollar yerine değişik

yollardan gidilmiş, zaman zaman da sarp dağlardan ve çöllerden geçilmiş olmasına

rağmen takip edilerek sıkıntılı anlar yaşadıkları da olmuştur.523 Kendilerini takip

edenlerden biri olan Surâka’ya karşı da Yüce Allah, Resulunü galib kılarak İlâhi destek

ile teselli etmiştir.524

Hedef ve hedefe götürecek vesileler belirlenmiş, karşılaşılacak güçlükler dikkate

alınarak takip edilecek yol ve mekân kararlaştırılmış, yolda gereken ihtiyaçlar temin

edilerek kendilerine haber getirecek kişi ve yol kılavuzu seçilmiş ve bunların tamamı bir

gizlilik içinde yapılarak güvenlik ve emniyete de oldukça önem verilmiştir.525 Bütün

bunların hepsi, ümmetin karşılaştığı zorlukları aşmasında örnek olmakla birlikte,

522 Buhârî , Menâkıbu’l-Ensar 44; İbn Esîr, a.g.e., II, 92; Gadban, a.g.e., I, s. 274-275 523 Önkal, “Hicret”, a.g.e., XVII, 460 524 Buhârî , Menâkıbu’l-Ensar 44; İbn Esîr, a.g.e., II, 93 525 Said Havva, a.g.e., I, 489

123

hayatın her safhasında planlı çalışmaya, tedbiri elden bırakmayarak gayretli olmaya

sevk etmektedir.

b. Nifakın Sebep Olduğu Zorluk Karşısında

Peygamberimizin gizli düşmanları olan münafıklara karşı nasıl yöntemler

uyguladığını anlayabilmek için öncelikle münafıkların özelliklerini ve huylarını bilmek

gerekmektedir.

Münafıklar, gizli inkâr ve iç barışıklığı olmayan, kendi içlerinde karmaşık bir

düşünce yapısı hakim olan kimselerdir. Onların bu iç bozukları davranışlarına, sözlerine

ve amellerine yansıdığından dolayı net bir tavır sergileyememektedirler.526 Mü’minlerle

karşılaştıklarında iman ettiklerini söylemek, yalnız kaldıklarında hiç tereddütsüz bu

söyledikleriyle inananlarla alay etmek,527 yalan söylemek,528 yalan yere yemin etmek,

itaat edeceklerine söz verdikleri halde bunu yerine getirmemek529 gibi davranışlar da

münafıkların temel karakteristik özelliklerindendir.

Hicretten sonra müslümanların güç kazanmaya başladığı bir dönemde

inanmadıkları halde inanıyormuş gibi gözüken münafıklar ortaya çıkmıştır. Bunlar

maddi menfaat sağlamak, toplumdaki nüfuzlarını koruyabilmek, müslümanların sahip

olduğu haklardan yararlanmak için aynı zamanda onların gücünden de çekindiklerinden

müslümanmış gibi görünmüşlerdir.530

Nifak hareketlerinin ortaya çıkışı, müslümanların organize olmaya başladığı ve bir

güç oluşturmaya başladığı Medine dönemindedir. İslam’ın yayılması ve

kuvvetlenmesine engel olmaya çalışan hristiyan ve yahudilerle birlikte bunların en

tehlikelisi münafıklar olmuştur. Müslümanlarla birlikte oldukları zamanlar mü’min tavrı

sergilemişler, fakat aynı zamanda inananlara kin ve nefret beslediklerinden dolayı, gizli

gruplar oluşturarak örgütlenmek istemişlerdir. İslam’ı engellemeye çalışmakla birlikte,

526 Yıldız, a.g.e., s. 42 527 el-Bakara 2/14; en-Nisâ 4/81 528 el-Münâfıkûn 63/1 529 el-Mücâdele 58/14; en-Nûr 24/53 530 Demircan, Hz. Peygamber Devrinde Münafıklar, s. 28

124

müslümanların birliğini bozmak, aralarına nifak sokmak, onları birbirlerine düşürmek

için de uğraşmışlardır.

Münafıklar, İslam’ın ve müslümanların gizli düşmanları olup, bir çok zorluk ve

sıkıntıya sebebiyet verdiklerinden bunlarla mücadele de kolay olmamıştır. Her devirde,

toplumların hedefe ulaşmalarını engelleyen kişiler veya gruplar var olmuş ve bunlar

çoğunlukla toplumda gizlenmeyi tercih etmişlerdir. Peygamberimizin uyguladığı metot

ve takip ettiği yöntemler münafıklara karşı başarılı olmasını sağladığından, tehlike arz

eden böyle kişilere karşı nasıl tavır takınılması gerektiğini, sebebiyet verdikleri sıkıntı

ve zorluğun nasıl aşılacağı hususunu Peygamberimizden öğrenmekteyiz. Bu yüzden,

böyle kişilerin davranışları karşısında Resûlullah’ın tutumunun nasıl olduğunu, nasıl

muamele edip ne çeşit tedbirler aldığının bilinmesi gerekmektedir.

Ne tam olarak inkâr ettiklerini açığa vuran ne de inandıklarını söyleyen ve

nifaklarını içinde gizleyen münafıklar, tehlikeli olmasına rağmen Resûlullah onlara

karşı temkinli davranarak özel bir siyaset uygulamıştır.

Hz. Peygamber, devlet otoritesini kullanmak elinde olduğu halde bu yetkisini

doğrudan kullanmamış, bunun yerine bir takım tedbirler almıştır. Görünüşleri itibariyle

müslüman kabul edilen münafıklara, bütün menfi tutumlarına rağmen müslüman

muamelesi yaparak onlardan gelecek zararları engellemeye çalışmıştır. Münafıkların

kendilerini İslam toplumunun bir parçası olarak hissetmelerini sağlamış, kafirlerle fiilî

olarak savaştığı gibi onlarla savaşmamıştır.531 Aynı zamanda Resûlullah’ın onlara karşı

sert devlet otoritesi kullanmayıp, haklarına dikkat etmesi, onlara vermiş olduğu sözü

yerine getirmesi, onlara mürted veya müşrik gibi davranmamasının nifak hareketlerine

karşı başlattığı girişimlerin de başarılı olmasını sağlamıştır. Münafıkların lideri

konumundaki Abdullah b. Übey’in zaman zaman isteklerini yerine getirecek kadar

onlara iyi davranmıştır.532 Resûlullah’ın, şeklen müsamahayı andıran tavrı, aslında

531 Yıldız, a.g.e., s. 187-188; Sezikli, a.g.e., s. 178 532 Sezikli, a.g.e., a.y.

125

onlara karşı almış olduğu tedbirlerden de anlaşıldığı üzere ince bir siyasetin

belirtisidir.533

İslam toplumu içersinde münafıkların eriyip gitmeleri, unutulmaları, yok olmaları,

toplum içerisinde ayrı bir kimlik kazanmamaları, aynı zamanda onları meşhur etmeyip

itibarlarını kaybetmeleri için Beni Mustalık gazvesinde, İbn Übey’in Hazrecliler

arasında asabiyeti tahrik eden yıkıcı davranışına karşılık Hz. Peygamber, fitneyi

söndürmek için devlet yetkisini kullanmayarak, müslümanların yorgun olmasına

rağmen zamansız bir şekilde yola çıkmıştır.534 Nitekim, münafık İbn Übey’in yaymaya

çalıştığı fitne, müslümanlar arasında bir çok olumsuz duruma sebebiyet verebileceği

gibi çeşitli zorlukların meydana gelmesine de sebep olabilirdi.

Hz. Peygamber, münafıklardan gelebilecek sıkıntı ve kötülükleri azaltmak

amacıyla hususî yöntemler uygulamıştır. Kabilesi tarafından saygınlığı olan İbn

Übey’in kişiliğine değer vermiş, kendi hutbesinden sonra onun konuşmasına izin

vererek, ondaki liderlik duygusunu okşamıştır. Böylece, İbn Übey’i İslam toplumu

içerisine çekmiş, dışarıda kalarak fitne çıkarmasına fırsat vermemiştir.535

Yine Hz. Peygamber, münafıkların kendilerini müslümanlardan ayrı bir kuvvet

olarak görmemeleri ve onları ön plana çıkarmamak için, savaş gibi kritik anlarda bile

müslümanları terk eden bu kişilerin savaşa katılmaları hususunda ısrar etmemiş, onların

üzerine düşmemiş, sanki onlar toplumda hiç yokmuş gibi davranarak münafıkların ayrı

bir kimlik kazanmalarına engel olmuştur.536

Yaşadığı olaylara karşı tedbir ve davranışlarıyla bireysel ve ictimai hayatımıza

ışık tutan Allah Resûlü, kesin bir bilgi olmasızın kişiler hakkında hüküm ve onlara ceza

vermenin, zan ve şüpheye dayanarak kişiye münafıklık damgası vurmanın, cephe alıp

toplumdan dışlamanın doğru olmadığını ifade etmiştir. Gerek vahiy gerekse ihbar

sonucu, suçları kesinleşmiş olanları da cezalandırmaktan ve sert davranmaktan ziyade,

533 Sezikli, a.g.e., s. 176 534 İbn Esîr, a.g.e., 174; Yıdız, a.g.e., s. 188 535 Yıldız, a.g.e., s. 189 536 Sezikli, a.g.e., s. 180-181

126

onları tövbe etmeye, af dilemeye davet etmiştir. Hatta, münafıkların hemen

cezalandırılmasını isteyen Hz. Ömer’e “İnsanların, Muhammed arkadaşlarını

öldürtüyor demesini istemem”537 şeklindeki cevabından anlaşılıyor ki; münafıkların

müslümanlardan uzaklaşarak müşrik ve Yahudilerle birleşmelerine, izin vermemiştir.538

Peygamber Efendimizin nifak hareketlerine karşı almış olduğu en önemli

tedbirlerden bir tanesi de örgütlenmelerine engel olmasıdır. Münafıkların kendi

aralarında ayrı bir güç oluşturup savunma birliği kurmamaları için Resûlullah, bir araya

gelmelerine meydan vermemiştir. Hatta, Mescitte toplanıp fısıltıyla konuşmaları,

manevî konuları istismar etmeleri, Yahudilerin etkisiyle çok soru sormaları

yasaklanmıştır.539 Olumsuz bir duruma fırsat vermemek için Resûlullah, mescitte bir

grup münafığın sessizce konuştuklarını görünce onların derhal çıkarılmalarını

emretmiştir.540 Aynı zamanda, bu hususta çok duyarlı olan Allah Resûlü, müslümanları

Tebük seferinden alıkoymak için planlar yapmak üzere münafıkların toplandığı Yahudi

Süveylim’in evini, Talha b. Ubeydullah komutasındaki kişilere yakmalarını emretmiştir.

Resûlullah’ın, münafıkların bu tür bölücü davranışları karşısında almış olduğu tedbirler,

diğer münafıklar için de caydırıcı olup onlara göz dağı vermiştir. Münafıkların, suikast

ve nifak yuvası olarak inşa edip İslam aleyhine toplandıkları diğer bir yer de Mescid-i

Dırar’dır. Ancak münafıklar mescitlerine müslümanlar tarafından meşruluk

kazandırmak ve diğer mescitlerden farksız olduğunu göstermek amacıyla, Hz.

Peygamber’den burada namaz kıldırmasını istemişlerdir. Fakat bu mescitin tevhide ve

İslam bütünlüğüne zararlı olduğu vahiyle sabit olunca Hz. Peygamber, Tebük seferi

dönüşünde Medine’ye varmadan önce bazı sahabîlere yakılıp yıkılmasını emretmiştir.541

Nitekim, Yüce Allah, bu mescidin zararlı eylemlerde bulunmak, dinden çıkmayı

537 Buhârî, Tefsir 318; Müslim, Birr 63 538 Yıldız, a.g.e., s. 190-195 539 Müslim, Fedâil 133 540 İbn Hişam, a.g.e., II, 150 541 İbn Hişam, a.g.e., IV, 171; Diyârbekrî, a.g.e., II, 124; Meydânî, a.g.e., II, 219, 228; Yıldız, a.g.e., s.

201-204

127

örgütlemek, mü’minler arasına ayrılık sokmak, Allah ve Resûlüne karşı savaş tavrı

içinde bulunanlara bir gözetleme yeri sağlamak amacıyla kurulduğunu bildirmiştir.542

Münafıkların örgütlenmesinde mescitin fonksiyonunu anlayan Hz. Peygamber’in,

Süveylim’in evini yaktırması, Mescid-i Dırar’ı yaktırıp yıktırması münafıkların korkup

evlerine çekilmelerine ve psikolojik bir yıkıma uğramalarına sebep olmuştur.

Müslümanlar aleyhinde sürekli planlar kuran münafıklar bu şekilde sindirilmeseydi çok

daha büyük tehlikelere sebebiyet verebilirlerdi.543

Münafıkların tedirgin olup korku içerisinde olmalarına sebep olan diğer bir durum

da Resûlullah’ın onlara psikolojik baskı uygulamasıdır. Münafıklar toplum içerisinde

serbest olmakla birlikte aynı zamanda hemen hemen bütün eylemleri vahiy yoluyla ya

da sahâbe aracılığı ile haber verilerek her türlü olumsuz hareket ve girişimleri yüzlerine

vurulmuştur. Bu sebeple, inananlarla ettikleri alayları, yaptıkları dedikoduları açığa

çıkaracak, kalplerinde bulunanı haber verecek544 sûre ve ayetlerin inmesinden

korkmaktaydılar. Nitekim, münafıklardan Mahşî b. Humeyyir’in: “Hakkımızda Kur’an

ayeti inmekten kurtulmak için her birimize yüzer kamçı vurulma hükmünün verilmesini

arzu ederdim” demesinden de kendi hallerinin ortaya çıkmasından son derece tedirgin

oldukları ve bu yüzden kendilerini bir baskı içerisinde hissettikleri anlaşılmaktadır.

Zahire göre hükmederek müslüman muamelesi gören münafıklar müslümanlarla

birlikte toplu ibadetlere katılmış, mescide gelerek Resûlullah’ın sohbetlerinde

bulunmuşlardır. Böylelikle müslümanların gözü önünde bulunan münafıklar bir bakıma

kontrol altında tutulmuşlardır.545 Münafıkların gizli ve görünür bir çok hallerinin Allah

katından kendisine bildirilmesine rağmen Resûlullah’ın onlara müslümanlara yaptığı

muamelenin aynısını yapması, müslümanların münafıklara karşı dikkatli ve temkinli

542 et-Tevbe 9/107; Meydânî, a.g.e., II, 408-409 543 Yıldız, a.g.e., s. 204-205 544 et-Tevbe 9/64 545 Yıldız, a.g.e., s. 198-199

128

olmalarına, onların davranışları ve planları karşısında uyanıklık içinde bulunmalarına

engel olmamıştır.546

Huzur ve emniyetin sağlanabilmesi, dış güçlere karşı temkinli ve kuvvetli

olabilmek için güçlü bir istihbarat teşkilatına ihtiyaç duyulmuştur.547 Bunun için sahâbe,

nifak hadiseleri ile yakından ilgilenmiş, münafıkları takip ederek olumsuz tavırlarını

Hz. Peygamber’e bildirmişlerdir. Resûlullah, kendisine bildirilen hadiseleri

değerlendirmiş, vahiyle tasdik edildikten sonra da meselenin üzerine gitmiştir. Nitekim,

Benî Mustalık Gazvesinde de olduğu gibi İbn Übey’in, Muhacirler için söylemiş olduğu

“Resûlullah’ın yanında bulunanlara nafaka vermeyin, ta ki etrafından dağılsınlar.

Yemin olsun, Medine’ye dönersek elbette en azîz olan, oradan en zayıf ve en zelîl olanı

çıkaracaktır” gibi bir takım sözler Zeyd b. Erkam tarafından Resûlullah’a bildirmesi

üzerine İbn Übey ve arkadaşları çağırtılarak sorguya çekilmişlerdir. “Biz böyle bir şey

söylemedik”548 diye yemin eden münafıkların kendilerini temize çıkarmaya

çalışmışlardır. Ancak vahyin inmesi549 sebebiyle suçları kesinleşmiştir. Müslümanlar

tarafından sürekli göz hapsinde tutulup kendilerine karşı temkinle hareket edilen

münafıklar, bu durumdan ruhen rahatsız olmuşlardır.550 Bu tür psikolojik baskı

yöntemiyle tedbirler alınmış, ihtiyatla hareket edilerek münafıkların tehlikeleri

azaltılmaya çalışılmıştır.

Münafıklara karşı alınan bir diğer tedbir de münafıkların isimlerinin çoğunun

bildirilmeyişidir. Hz. Peygamber’in amacı nifakı azaltmaya yönelik olduğundan, O daha

çok nifakın alametlerinden, içlerinde sakladıklarının açığa çıkarılmasından,

münafıkların fiillerinden bahsetmiştir. Ayrıca Resûlullah, münafıkların soylarından

münafıklığın devam etmemesi için nifakın ırsî olmadığı üzerinde de durmuştur.

Nitekim, imanlı ve üstün kişiliğe sahip olan Abdullah, babası İbn Übey’in

münafıklığına üzülüp bunun ezikliğini hissettiği için Hz. Peygamber, Abdullah’a destek

olarak moralini yükseltmeye çalışmıştır. 546 Bûtî, a.g.e., s. 243-244 547 Sezikli, a.g.e., s. 186 548 Buhârî, Tefsir 314; Müslim, Münâfikûn 1; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 369, 373 549 el-Münâfikûn 63/7-8 550 Yıldız, a.g.e., s. 200

129

Hz. Peygamber’in nifaka karşı nifakla muamele etmemesi de almış olduğu en

etkili tedbirlerdendir.

Ayrıca Hz. Peygamber, bu tür karaktere sahip olan kişilere siyasî açıdan malzeme

vermemeye dikkat ederken, müslümanlar arasında çıkan bir takım anlaşmazlıkları iç

huzuru bozacak bir ortam meydana getirmeden sulha bağlayarak münafıklar tarafından

gerçekleşebilecek olumsuz girişimlere fırsat vermemiştir.551

Münafıklar konuştuklarında yalan söyleyen, emanete hıyanet eden dolayısıyla

kendilerine ve sözlerine güvenilmeyen kişiler olduğundan, Peygamberimiz onlara

önemli görevler vermemiştir. Nitekim, müslümanlarla birlikte savaşa çıksalar da

aralarına nifak sokmaktan başka bir şey yapmayacakları, fitne sokmak amacıyla

müslümanların saflarına sokulacakları552 için, müslümanlarla birlikte sefere

çıkmamalarının daha hayırlı olduğu Kur’an’da da ifade edilmiştir. Hz. Peygamber

münafıklarla irtibat halinde olmasına, bazı savaşlarda İbn Übey’e danışıp fikrini

sormasına rağmen kendi kavimlerinin dışında onlara idarî görevler vermemiştir.

Hz. Peygamber’i ve müslümanları zor durumda bırakmak isteyen, tehlikeli ve

sinsi bir zümrenin zararlarından korunabilmek için Resûlullah, ashabını bu noktada

eğitmeye ve bilinçlendirmeye özen göstermiştir. Nitekim bu alanda yetiştirilmiş

sahâbede öğrendiği metot ve değer ölçüleri sayesinde nifakın önlenmesinde oldukça

etkili olmuştur. Ayrıca, Hz. Peygamber’in sözünden çıkmayan müslümanların, nifakla

ilgili her konuda Hz. Peygamber’le istişâre etmeleri, çıkan problemleri birlikte çözmeye

çalışmaları, nifak konusunda Hz. Peygamber tarafından verilen ölçüleri uygulamaları,

münafıklara hukuken ayrı bir muamelede bulunmamaları, ferdî nifak olaylarını

müdahale etmeden Resûlullah’a bildirmeleri yanında Hz. Peygamber’in nifak konusu

üzerinde titizlikle durarak ashabını münafıklara benzemekten sakındırması ile nifak ve

fitne gibi kritik konularda bazı sahabîlerin özel olarak bilgilendirilmesi gibi faktörler,

nifak hareketlerinin önlenmesinde ashabın başarılı olmasını sağlamıştır.553

551 Sezikli, a.g.e., s. 186-193 552 et-Tevbe 9/47 553 Yıldız, a.g.e., s. 208-213; Sezikli, a.g.e., s. 202-213

130

Resûlullah, münafıklara karşı yumuşak davranmış, bir suç işlediklerinde çeşitli

mazeretler ileri sürerek mazeretlerini kabul etmiş, bazen de hatalarını af etmiştir. Ancak

Hz. Peygamber’in münafıkların hatalarını af edişi yalnızca onlara tanıdığı

müsamahadan dolayı değildir.554 Bununla, İbn Übey’in etrafındaki kişilerin nifaktan

kurtulmaları amacını da göz önünde bulundurmuş olabilir.555

10. Uzlet Allah Resûlü her konuda olduğu gibi aile hayatında da ümmeti için yegâne

örnektir. Resûlullah’ın evinde de eşleri arasında zaman zaman kıskançlık, rekabet hatta

münakaşalar yaşanmıştır. Hz. Peygamber ve eşlerinin, insanlar arasındaki seçkin

konumlarına rağmen aile içerisinde az da olsa bu tür olaylar yaşamaları, ümmet

açısından örneklik arzetmektedir. Her ailede yaşanabilecek bazı kıskançlıklar, eşlerin

dünyalık talebinde bulunmaları vb. durumlar karşısında nasıl bir yol takip edileceği,

sorunların nasıl giderileceği hususu Hz. Peygamber tarafından öğretilmiştir.

Fetihler sonrası refahın artması sebebiyle yaratılış bakımından diğer kadınlardan

farksız olan Resûlullah’ın eşleri de bu refahtan yararlanmak isteyip Hz. Peygamber’den

bazı dünyalık talebinde bulunmuşlardır.556 Bir ara eşlerinin bu isteklerinin artması

sebebiyle Resûlullah bütün musamahasına rağmen bunalmıştır. Bu olay, Hz.

Peygamber’in üzülmesine sebep olmuş ve kırgınlığının bir ifadesi olarak557 bir ay

hanımlarından uzak kalmak üzere yemin etmiştir. Resûlullah, hücrede bir ayın

dolmasını beklediği esnada, tahyir (iki şey arasında muhayyerlik, serbest bırakma)

ayetleri nazil olmuş ve Yüce Allah “Ey Peygamber! Eşlerine şöyle söyle: Eğer dünya

hayatını ve zinetini istiyorsanız, gelin size boşanma bedellerinizi verip, güzel bir tarzda

size yol vereyim. Eğer Allah’ı, Resûlünü ve ahiret yurdunu diliyorsanız, bilin ki Allah,

içinizden güzel davrananlar için büyük bir mükâfat hazırlamıştır”558 buyurmuştur. Bu

ayetler sebebiyle Resûlullah, eşlerine ya dünya zinetine kavuşmak ya da peygamber

zevcesi olarak kalma hususunda tercih hakkı tanımıştır.

554 Yıldız, a.g.e, s. 196-197 555 Sezikli, a.g.e., s. 217 556 Kazıcı, a.g.e., s. 53-54 557 Mehmed Solmaz-İsmail L.Çakan, a.g.e., s. 705 558 el-Ahzâb 33/28-29

131

Resûlullah’ın eşlerinden bir ay boyunca uzak kalmasının sebebi olarak farklı

olaylar da zikredilmiştir. Bu durum ilk bakışta Hz. Peygamber’in zevcelerinin aleyhine

gibi görünebilir. Fakat Resûlullah, onların saadet ve hoşnutluğunu düşündüğü için

hemen boşamaya azmetmemiş, ancak fiilî bir nasihat ve ibret olmak üzere bir ay

yalnızlığa çekilmiş ve bu müddet içerisinde eşlerinin odalarında dargın oturmayı uygun

görmeyerek, onları kendi hallerine bırakmıştır.559

İlâ (hanımlarından uzak kalmak üzere yemin) olayında Resûlullah, son derece

teennî ile hareket etmiştir. Çeşitli sebeplerle eşleri onun huzurunu kaçırmış olmasına

rağmen, O, onları mağdur edecek bir davranışta bulunmamış, sadece belli bir müddet

uzak kalarak eşlerine gereken nasihati gerektiği ölçüde vermek istemiştir. Bu olay

sahâbe ve bütün eşleri üzerinde etkili olmuştur. Hz. Peygamber, eşlerini muhayyer

kılmaya Hz. Aişe’den başlayarak bu konuyu ebeveyni ile istişâre etmesini bile

istemiştir. Bunun üzerine Hz. Aişe: “Bunun hakkında mı ebeveynime danışacağım? Ben

elbette Allah’ı, Resûlünü ve ahiret yurdunu tercih ettim”560 demiş, diğer eşler de Hz.

Aişe gibi davranmışlardır. Resûlullah, eşlerine kendisinden ayrılmalarına izin verip

serbest bırakmasına rağmen istisnasız bütün eşleri Resûlullah’ı seçmişlerdir. Bu durum

da, kendisini tercih etmelerini sağlayacak kadar Peygamberimiz’in ailesi üzerinde etkili

olduğunun, onlara güzel muamelede bulunup eşleri tarafından bırakılmak

istenmediğinin göstergesidir.

Böylelikle Allah Resûlü ailesi ile ilgili sorunu ilahî rehberlik eşliğinde hikmetle,

tatlılığa bağlayarak, huzursuzluğa yer vermeden, kimseyi incitmeden ve kimseye zarar

vermeden çözmüştür. Çözüm ya onun yaşadığı hayat tarzını kabul etmek ya da

güzellikle ayrılmaktır.561

11. Kanaatkârlık Müslüman olan, kendisine yeteri kadar rızık verilen, Allah’ın kendisine verdiği

nimete kanaat eden kimsenin şüphesiz kurtuluşa ereceği562 müjdelendiği halde

559 Sofuoğlu, a.g.e., X, 4893 560 Buhârî, Mezâlim 25, Tefsir 241; Nesâî, Nikâh 2, Talâk 26; İbn Mâce, Talâk 20 561 Şelubi, a.g.e., s. 109 562 Müslim, Zekât 125; Tirmizî, Zühd 23; İbn Mâce, Zühd 9

132

tamahkârlık yapan insanoğluna Peygamber Efendimiz; gerçek zenginliğin mal

çokluğunda değil, gönül tokluğunda563 olduğunu hatırlatmaktadır.

Resûlullah, ganimet mallarını kimine verip kimine vermemek suretiyle

dağıtmıştır. Mal vermediği kişilerin ileri geri konuştuklarını duyan Hz. Peygamber,

aslında mal vermediklerinin mal verdiklerinden daha sevgili olduğunu, bazı kimselerin

kalbinde tama’ ve sabırsızlık gördüğü için verdiğini, bazı kimseleri de Allah’ın

kalplerinde yarattığı kanaat ve hayırla baş başa bıraktığını bildirmiştir.564 Kalpleri

İslam’a ısındırılacak kişilere, gönüllerinde mala karşı zaaf ve düşkünlük olanlara,

zaaflardan doğacak hatalardan korunmak maksadıyla ikramda bulunmak, nebevî bir

uygulamadır.565

İnsan, hayatta çeşitli zorluklarla karşılaşabilir. Bu sıkıntılardan Allah’a sığınıp

yardım isteyeceği yerde, bunu yapmayıp doğrudan insanlardan yardım dilemesi halinde

Resûlullah, ihtiyaç içine düşen birinin bunu insanlara açması durumunda ihtiyacının

kapanmayacağını, ihtiyacını Allah’a arzeden birinin de eninde sonunda rızkının

verileceğini bildirmiştir.566

Zaruret halinde olmadıkça kimseden bir şey istememek olgun, kanaatkâr ve sabırlı

olmayı gerektirir. Sürekli kendi sıkıntı ve dertlerini insanlara anlatmayan, sıkıntılı da

olsa buna sabredip halktan bir şey istemeyen kişilere Allah Teâlâ’nın ahirette cennet ile

mükâfatlandıracağını haber vermiştir.567

12. Kulluk Bilincinde Olmak

Kulluk, beraberinde bazı sorumluluklar getirmekle birlikte, insana güven veren,

sahipsiz olmadığı özellikle en zor anlarda bile bir koruyanı olduğu duygusunu yeşerten

güçlü bir sığınmadır.568 “Ey Peygamber! Sana ve Sana uyan mü’minlere Allah yeter.”569

563 Buhârî, Rikak 15; Tirmizî, Zühd 27; İbn Mâce, Zühd 9 564 Buhârî, Cum’a 28, Humus 19, Tevhîd 50 565 Nevevî, a.g.e., III, 325 566 Ebû Dâvud, Zekât 28; Tirmizî, Zühd 14 567 Ebû Dâvud, Zekât 27 568 Akyüz, a.g.e., s. 88

133

Kulluk bilinci, insanı korkulardan uzaklaştırıp emniyet ve huzur içinde olduğu

duygusu verir. “Ey Muhammed! De ki: Allah bana yeter. Ondan başka İlâh yoktur. Ben

sadece O’na güvenip dayanırım.”570 Güven, erdemlere ulaşma gayret ve çabasında olan

insanın ihtiyaç duyduğu, azim ve kararlılığı arttırdığı bir duygudur. Güven, tek başına

ferdî olarak, aile ortamında ve toplumsal hayatta, huzur ve sükunun teminatıdır.571

“Ben işimi Allah’a ısmarladım. Şüphesiz ki Allah, kullarının her halini görür”

Allah onu, onların kurduğu tuzakların şerrinden korudu.”572 Allah’a güveni ve

kendisini koruyacağına olan ümidini ifade eden bu ayette Allah’ın rahmet ve himayesini

ümit etmenin kula sağlayacağı fayda ifade edilmiştir.573

Nitekim Resûlullah, bir kulun Allah’tan kendisi hakkında nasıl muamele etmesini

istiyorsa Allah’ı öyle bulacağını hatırlatarak Allah’tan hayır, rahmet göreceği umudunu

taşıyan ve kendi yükümlülüklerini yerine getiren kişi Allah’ı beklediği gibi

bulacağını574 bildirerek Yüce Allah’ın: “Ben, kulumun beni düşündüğü gibiyim; beni

andığı her yerde, onunlayım (rahmet ve yardımım onunla beraberdir). Bana bir karış

yaklaşana ben bir arşın yaklaşırım, bir arşın yaklaşana bir kulaç yaklaşırım. Bana

yürüyerek gelene ben koşarak giderim”575 buyurduğunu müjdelemiştir.

Resûlullah ve sadık dostu Hz. Ebû Bekir, Medine’ye hicret için çıktıklarında, bir

müddet mağarada saklanmışlar bu esnada da müşrikler onları aramakla meşgul olmuş,

hatta mağaranın önüne kadar gelmişlerdir. Kendilerini göreceklerinden dolayı

endişelenen Hz. Ebû Bekir’e, Resûlullah: “Üzülme, elbete Allah bizimledir”576

buyurarak ilâhi yardımın her zaman inananlarla olduğunu hatırlatmış ve “Ey Ebû Bekir,

üçüncüleri Allah olan iki kişi hakkında ne tahmin edersin”577, “Biz, üçüncüleri Allah

569 Enfâl 8/64 570 et-Tevbe 9/129 571 Akyüz, a.g.e., s. 82-83 572 el-Mü’min 40/44-45 573 Nevevî, a.g.e., III, 138 574 Nevevî, a.g.e., III, 139 575 Buhârî, Tevhîd 15; Müslim, Tevbe 1, Zikir 21; Tirmizî, Daavât 11, 131; İbn Mâce, Edeb 58 576 et-Tevbe 9/40 577 Buhârî, Fadâili’s-sahâbe 1, Tefsir 144; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 4

134

olan iki kişiyiz”578 buyurarak da en yakın dostunun sukûnete ermesini sağlamıştır. Bir

ara saklandıkları yerde Hz. Ebû Bekir’in daralması üzerine Resûlullah kendisine diz

çöktürerek, gözleri kapalı bir şekilde kalp atışlarıyla “Allah Allah” demesini söyleyip

telkinde bulunmuştur. Resûlullah’ın söylediklerine yapan Hz. Ebû Bekir’in gönlü

açılmış, rahatlamıştır. Endişe ve korku anlarında Allah’ı zikredip daima inananların

yanında olduğunu hatırlamak, bunun bilincinde ve şuurunda olmak, sıkıntılı durumu

aşmada, sukûnete kavuşup rahatlamada önemli bir yöntem olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Bir kulun Allah’a şirk koşmadığı sürece işlediği günahların çokluğuna

bakılmaksızın, Allah Teâlâ’dan af dilemesi halinde günahlarının tamamının

affedileceği579 belirtilen hadis-i kutsîde, Allah’ın rahmetini ümit etmenin faydası

hatırlatılmıştır.

13. Kolaylaştırıcılık Hz. Peygamber davranışlarında, uygulama ve fillerinde kolaylaştırıcı olmuş,

Muaz b. Cebel ile Ebû Musa’yı Yemen’e vâli olarak gönderdiğinde bir takım emirler

vermiş; halka kolaylık göstermelerini, güçlük göstermemelerini, müjde verip

sevindirmelerini nefret ettirmemelerini, birbirlerini sevip ihtilaf etmemelerini

buyurmuştur.580

Resûlullah, İslâm dininin kolaylık dini olduğunu, din konusunda ameli eksiksiz

olsun diye kendini zorlayan kişiye dinin galip geldiğini daha sonra tamamen amelleri

bıraktığını, böyle bir durum olunca orta yolun tutulmasını, az da olsa devamlı yapılan

ibadetle sevinmeyi, sabah-akşam ibadete muvaffak kılması için Allah’tan yardım

578 Buhârî, Menâkıbu’l-Ensar 44 579 Tirmizî, Daavât 98 580 Buhârî, Cihâd ve’s-siyer 163, Magâzî 62, Edeb 80

135

istemeyi tavsiye etmiştir.581Kolaylıktan maksat, insanı zorlamadan gücünün yeteceği

şeye göre hareket etmeye daima yumuşaklıkla teşvik etmektir.582

Hz. Peygamber, dünya işlerinde iki iş arasında muhayyer bırakıldığında, o iş

günah olmadığı müddetçe, muhakkak onların en kolay olanını tercih etmiş,583günlük

yaşantıda güçlük çıkarmayıp kolaylık göstermiş, ashabına da bunu tavsiye etmiştir.

Nitekim bir gün bir bedevînin mescite bevletmesi üzerine oradakiler ceza vermek

istemişlerdir. Orada bulunan Resûlullah da onu bırakmalarını, kirlettiği yerin üzerine bir

kova su dökmelerini istemiş ve ashaba kendilerinin ancak kolaylık göstericiler olarak

gönderildiklerini, güçlük göstericiler olarak gönderilmediklerini hatırlatmıştır.584

a. Borcu Ödemede Kolaylık

Hz. Peygamber, borcunu ödeyemeyene zaman verilmesine ya da borcunun bir

kısmının indirilmesine karşılık Allah Teâlâ’nın o kimseden, Kıyamet gününün

sıkıntılarını gidereceğini585 müjdelemektedir. Nitekim Yüce Allah; “Eğer borçlu darlık

içinde ise, bir kolaylığa çıkıncaya kadar ona mühlet vermek gerekir”586 buyurmuştur.

Aynı zamanda “Kim fakir bir borçluya kolaylık gösterirse Allah da ona dünyada ve

âhirette kolaylık ihsan eder”587 buyurarak o kişinin dünya ve âhirette ilâhî mükâfata nail

olacağını bildirmiştir. Borçlanan bir kimsenin nasıl bir zorluk ve sıkıntı içerisinde

olduğunu anlamak mümkündür. Kendisine borçlu olunanın da, zorluk içerisindeki bir

kişiye mühlet vermesi ya da borcunun bir kısmını bağışlaması, şüphesiz borçlunun

sıkıntısının hafiflemesine yardımcı olacaktır. Borçlunun bu durumu istismar etmememsi

halinde, borçluya ödemede bulunması konusunda bir takım baskılar yapmak, tehdit

etmek sosyal veya şahsî bazı sorunları beraberinde getirebilir.

581 Buhârî, Îman 28; Karaman, Fikret, “İslâm’ı Tebliğde Aşırılık Problemine Karşı Müjdeleme ve

Kolaylık İlkesi”, Kutlu Doğum 2000, s. 29 582 Kirmânî, Şerhu’l Buhârî, I, 161; Karaman, “İslâm’ı Tebliğde Aşırılık Problemine Karşı Müjdeleme

ve Kolaylık İlkesi”, a.g.e., s. 29 583 Buhârî, Hudûd 11; Müslim, Fedail 77 584 Buhârî, Edeb 80 585 Müslim, Müsâkat 32 586 el-Bakara 2/280 587 İbn Mâce, Sadaka 14

136

Hz. Peygamber, ölen bir kişi arkasında borç yahut (fakir bir) aile bırakırsa,

kendisinin o kişinin velisi olduğunu bildirerek kendisine gelmelerini istemiş,588 darda

kalan fakirlerin borcunu affeden zengin bir kişiyi yaptıklarına karşılık Allah-u Teâlâ’nın

affettiğini bildirmiş,589 aynı zamanda “Satışta, alışta ve borcunu istemekte kolaylık

gösteren kimseye Allah rahmet etsin” buyurarak dua etmiştir.590 Bununla birlikte alış

veriş ve borçlanma, toplumda hemen hemen herkesi ilgilendiren bir durum olduğu için

bu alanda kolaylık yolunu seçmek aynı zamanda faziletli davranışlar arasındadır.

Özellikle sosyal yaşantımızda sürekli ihtiyaç duyulan alış veriş konusunda gösterilen

kolaylık zarurî ihtiyaçların giderilmesinde önemli rol oynamaktadır.591 Bu dünyada

yapılan her iyiliğin, hayrın âhirette mükâfatı olduğu bilincinde olan müslümanlar,

hayrın karşılığını beklemeden iyilik yapmaktadırlar.

Bir gün, borcunu ödeyemeyecek durumda olan bir köle Hz. Ali’ye gelerek

borcunu ödeyecek gücünün olmadığını, bundan dolayı kendisine yardım etmesini

istemesi üzerine Hz. Ali, Resûlullah’ın kendisine öğrettiği duayı (Allah’ım! Bana helâl

rızık nasib ederek haramlardan koru! Lutfunla beni senden başkasına muhtaç etme!)

öğreterek bu duayı okumaya devam ettiği sürece dağ gibi borcu olsa bile Allah

Teâlâ’nın onu ödemeye yardımcı olacağını söylemiştir.592

Fakir bir kimsenin borcunun affedilmesi, affeden kişinin günahlarından

arınmasına vesile olduğunun593 bilincinde olmak fakir kimselere bu durumda daha da

yardımcı olma yoluna sevk eder. Fakirin ihtiyacının, sıkıntısının giderilmesi yanında

insanda günahlarından temizlenmesinin vermiş olduğu manevî bir huzura kavuşması

söz konusudur.

588 Buhârî, Tefsir 238, İstikrâz 12 589 Müslim, Müsâkat 30 590 Buhârî, Buyu’ 16; İbn Mâce, Ticârât 28 591 Nevevî, a.g.e., VI, 146 592 Tirmizî, Daavât 111 593 Buhârî, Enbiyâ 56

137

b. Dînî Uygulamarda ve İbadetlerde Kolaylık

Bir adam, bir gün Hz. Peygamber’e gelerek falanca kişinin namaz kıldırırken çok

uzattığını hatta bu yüzden namaza gitmekten geri kaldığını söylemiştir. Bu duruma çok

öfkelenen Resûlullah: “Ey insanlar! İçinizden bazı kimselerde cemaati dinden nefret

ettirme hasleti vardır. Herhangibiriniz namaz kıldıracak olursa hafif tutsun. Cemaatin

içinde hasta olanı var, yaşlı olanı var, iş güç sahibi olanı vardır” buyurarak cemaatin

durumunun göz önüne alınmasını, namazın çok fazla uzatılmamasını bildirmiştir.

Namazı uzatmak hayır getireceği yerde bazen kişilerin namazdan soğumasına, cemaatle

namaz kılmaktan dolayısıyla cemaat ruhundan uzaklaşmasına, birlikten kopmasına

sebep olabilmektedir. Bu yüzden toplu namaz kıldıracak kişiler, namaza katılanların

durumunu dikkate alması gerektiğinin bilincinde olmalıdır.

Resûlullah ve ashabı, fetih için Ramazan ayında yola çıkmış ve Kürâu’l-Gamim

denilen yere varıncaya kadar oruç tutmuştur. Daha sonra Hz. Peygamber’e orucun

cemaate meşakkat verdiği söylenmesi üzerine bir bardak su isteyip ashabın göreceği

şekilde kaldırdıktan sonra suyu içmiştir.594

Konuyla ilgili diğer bir olay da şöyledir: Bir gün Hz. Peygamber’in huzuruna

gelen bir kişi orucunu bozan durumu bilerek ve kasıtlı işlediğini ve bundan dolayı çok

üzgün olduğunu belirtmiştir. Bu olayın ne olduğunu Resûlullah kendisine sorduğunda

‘oruçlu iken eşine yaklaştığını’ söylemiştir. Bunun üzerine Allah Resûlü o kişiden

sırasıyla köle azad etmesini, bu mümkün değilse altmış fakiri doyurmasını, buna gücü

yetmezse aralıksız iki ay oruç tutmasını buyurmuştur. Fakat kişi fakirliğinden ve

iradesinin zayıflığından bu üçünü de yerine getiremeyeceğini arz etmiştir. Hz.

Peygamber, ona yardımcı olmak amacıyla o esnada meclise getirilen hurma dolu sepeti

sadaka olarak dağıtması için vermiştir. Ancak Medine halkı arasından kendisinden daha

muhtaç biri olmadığını söyleyince, Peygamberimiz gülerek “bunu al ailene yedir”

buyurmuştur.595

594 Müslim, Sıyam 90, 91 595 Buhârî, Savm 31

138

Karşılaşılan bu güçlük kişinin durumuna uygun bir kefaretle çözülmüştür. Bir

zorluk karşısında kendisine gelen kişiyi Hz. Peygamber çözümsüz bırakmamış, ona bir

çıkış ve kolaylık yolu göstermiştir.596

14. Müjdeleyicilik Hz. Peygamberin vasıflarından bir tanesi müjdeci olmasıdır. “Allah’ın

rahmetinden ümit kesmeyin. O bütün kusur ve günahları bağışlar. Allah’ın rahmetinden

ancak gerçeği ve hakikati saklayan kâfirler umut keser.”597 Resûlullah’ın hayatı bir çok

zorluk ve sıkıntıyla geçmesine rağmen, umut dolu ve müjdeci tavrı sürekliliğini

korumuştur. Özelde Hz. Peygamber’e, genelde herkese müjdeci, umut dolu olma

yönünde Yüce Allah şöyle buyurmuştur: “Ey Muhammed! Dinleyip de sözün en

güzeline uyan kullarımı müjdele!”598 , “Allah’ın lütfuna ereceklerini mü’minlere

müjdele!”599 , “Seveceğiniz başka bir şey daha var: Allah’tan yardım ve yakın bir fetih.

Mü’minleri müjdele!”600 , “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Allah bütün günahları

bağışlar.”601

Uhud günü piyadelerin arka tarafına yerleştirilen ve Abdullah b. Cübeyr

kumandasına verilen okçular bozularak kaçtıkları vakit Hz. Peygamber onların

arkalarından: “Ey Allah’ın kulları, bana geliniz! Ey Allah’ın kulları, bana geliniz! Her

kim dönüp gelirse ona cennet vardır.”602

Hendek savaşında Hz. Peygamber, halkın sıkıntısının günden güne arttığını ve

büyüdüğünü gördükçe: “Varlığım Kudret elinde bulunan Allah’a yemin ederim ki;

karşılaştığınız sıkıntılar sizden muhakkak kaldırılacak, sizler feraha çıkarılacaksınız.

Kâbe’yi korkusuzca tavaf etmemi ve Yüce Allah’ın Kâbe anahtarlarını bana teslim

etmesini umuyorum! Muhakkak ki, Allah Kisrâ’yı ve Kayser’i yok edecek, onların

596 Karaman, “İslâm’ı Tebliğde Aşırılık Problemine Karşı Müjdeleme ve Kolaylık İlkesi”, a.g.e., s. 32 597 Yûsuf 12/87; ez-Zümer 39/53 598 ez-Zümer 39/17-18 599 el-Ahzâb 33/47 600 es-Saff 61/13 601 ez-Zümer 39/53 602 Buhârî, Magâzî 20

139

hazineleri de Allah yolunda harcanacaktır”603 buyurark müslümanlara müjde vererek

sevindirmiş ve teslli etmiştir.

15. Affedicilik Resûlullah ile sahabîleri Allah’ın kendilerine emrettiği gibi, müşriklerin ve ehli

kitabın kusurlarını affedip vermiş oldukları ezâlara sabretmişlerdir. Hz. Peygamber

kendisine yapılan saygısızlıkları da affetmiştir. Bir gün Resûlullah, içinde müslüman,

müşrik, puta tapanlar ve Yahudilerden oluşan bir meclise uğramıştır. Merkebin

kaldırdığı toz meclisi kaplayınca Abdullah b. Übeyy, kaftanıyla burnunu kapayarak:

“Bizim üzerimizi tozlatmayınız!” demiştir. Sonra Allah Resûlü o meclistekileri Allah’a

davet edip onlara Kur’an okumuştur. Bunun üzerine Abdullah b. Ubeyy b. Selûl: “Bu

söylediklerin gerçek ise bunlardan daha güzel bir şey olamaz. Fakat bizim

meclislerimize gelip de bizleri bununla ezâlandırma! Kendi meclisine git, sana gelen

olursa ona anlat!” diyerek kaba davranmış ve kendi meclislerinde bunları anlatarak

eziyet vermemesini istemiştir. Daha sonra Hz. Peygamber buradan ayrılıp durumu Evs

ve Hazrec kabilelerin büyüklerinden olan Sa’d b. Ubade’ye olan vakayı anlatmıştır.

Sa’d b. Ubade de Resûlullah’a, İbn Ubeyy’in kusurunu affetmesini, biraz da özürlü

sayıp hoş görmesini söylemiştir. Kendisinin Medine’ye gelmeden önce buradaki halkın

İbn Ubeyy’i melik kabul etmek üzere ittifak edip hazırlanmaya başladıklarını, ancak

halk Hz. Peygamber’in peygamberliğini tasdik edince İbn Ubey’in Meliklikten mahrum

olduğunu, mahzun olup kederlendiğini ve bu sebeple çirkin davranışlarda bulunduğunu

söyleyip affetmesini istemiştir.604 Resûlullah, insanların içinde bulunduğu sosyal ve

psikolojik durumları göz önünde bulundurarak kusurlarını affetmiş ve affedici olmayı

tavsiye etmiştir.

16. Adil Olmak Her konuda adil olmak toplumun huzuru ve dengesini sağlamakla birlikte bir çok

problemi de çözmektedir. Adil bir peygamber, devlet başkanı ve baba olarak Hz.

Peygamber kızının bile suç işlemesi durumunda cezalandıracağını buyurarak her

konuda adaletli olmanın gerekliliğini vurgulamıştır.

603 Vâkıdî, a.g.e., II, 459-460; İbn Kesîr, a.g.e., VI, 51; Köksal, a.g.e., V, 63-64 604 Buhârî, Edeb 115, Marda 15, Tefsir 67

140

a.Mal Bağışında

Mal bağışı gibi konularda adaletli davranılmadığı taktirde bir çok sorun ortaya

çıkmaktadır. Nitekim bu konuda adil olmayan bir babaya Resulullah uyarıda

bulunmuştur.

Nu’mân İbni Beşir’in babası onu Resûlullah’a götürerek: “Ben sahip olduğum bir

köleyi bu oğluma verdim” demesi üzerine Hz. Peygamber: “Buna verdiğini diğer

çocuklarına da verdin mi?” diye sormuştur. Baba Beşir’in: “Hayır vermedim” demesine

karşılık Peygamber Efendimiz: “O halde hibenden dön” buyurmuştur. Bir diğer

rivayette de “Allah’tan korkunuz; çocuklarınız arasında adaletli davranınız”605

buyurmuştur.

Özellikle mirasın paylaşımında büyüklerin adil davranmaması sebebiyle

kardeşler, akrabalar birbirine düşman olmaktadırlar. Peygamber Efendimizin bu konuda

uyarısı ve ashabını bilinçlendirmesi bu tür problemlerin ailevi huzursuzluk ve

kırgınlıkların olmaması, varsa ortadan kaldırılması açısından alınan tedbirle birlikte

aynı zamanda çözücü yöntemlerdendir. Kardeşlik bağlarının, akrabalık ilişkilerinin

bozulmaması ve devamı için adaletli olunması gerekmektedir.

b. Cezanın Uygulanışında

Cezaların uygulanması noktasında adaletsizlik önceki milletlerin helâkine sebep

olmuştur. Adaletli davranan ve adil olmayı emreden Hz. Peygamber: “Sizden önceki

milletler şu sebeple yok olup gittiler; Aralarında soylu, mevki ve makam sahibi biri

hırsızlık yapınca onu bırakıverirler, zayıf ve kimsesiz biri hırsızlık yapınca da onu

hemen cezalandırırlardı. Allah’a yemin ederim ki, Muhammed’in kızı hırsızlık yapsaydı,

elbette onun da elini keserdim”606 buyurmuştur. Toplumda zenginle fakire, mevki sahibi

ile kimsesiz birine farklı davranıldığı, adaletli olunmadığı müddetçe toplumun huzur ve

emniyetini sağlamak mümkün değildir. Resûlullah, daha önceki milletlerin yok olup

gitmelerine sebep ayrıca kargaşa, fitne ve fesada yol açan adaletsizlikten müslümanları

sakındırmış, en yakınlarından olan kızına bile hırsızlık gibi cezayı gerektiren suç 605 Müslim, Hibât 13 606 Buhârî, Enbiyâ 56, Megâzî 55, Hudûd 12, 13; Müslim, Hudûd 8, 9, Ebû Dâvûd, Hudûd 4; Tirmizî,

Hudûd 6; Nesâî, Sârik 6; İbn Mâce, Hudûd 6

141

işlediği takdirde hak ettiği cezayı uygulayacağını bildirerek adaletin gereğinin

yapılmasını buyurmuştur.

142

SONUÇ

Allah’tan aldıkları vahyi eksiksiz ve kusursuz bir biçimde insanlara ulaştırmış

olan peygamberlerin elbetteki kendine has özellikleri olmakla birlikte görevlerinden

kaynaklanan, içinden çıkılması zor ve zahmetli yönleri de olmuştur. Hz. Peygamber,

yalnız peygamberlik görevi sebebiyle değil bir insan olması yönüyle de farklı sıkıntılar

yaşamıştır. Bu durumda Hz. Peygamber’in nasıl tavır takındığı, içinde bulunduğu

meşakkatli durumu aşmak için hangi yola baş vurduğu müslümanlara yol gösterici

olması açısından son derece önemlidir. Çünkü, herkesin farklı bir imtihan içinde olduğu

bu hayatta, zorluklardan kaçmak mümkün değildir.

Ancak bu tür zor durumlarda örnek alınacak şahsın pratik bir hayat sahibi olması

çok büyük önem taşımaktadır. Çok yönlü bir yaşayış deneyimine sahip olması ile

açıklanabilir. Resulullah’ın hayatı, canlı Kur’an niteliği ile insan hayatına tam bir

uygulama örneği sunmakta, herkes onda örnek alabilecek bir yön bulabilmektedir. Hz.

Peygamber’in yaşantısının her kesiti derli toplu bir şekilde ele alındığında,

müslümanların sorunlarının çözümünde geniş ufuklar açacak keyfiyete sahip bilgi ve

uygulamalarla doludur.

Nitekim, müslümanların sıkıntıya düşmesi kendisine ağır gelen Resulullah, ashabı

bilinçlendirmeye son derece önem vermiş, emir ve tavsiyeleri ile onları yönlendirmiştir.

En sıkıntılı günlerde sabır ederek ashaba da sabrı tavsiye etmiş, gayretlerini dua ile

desteklemiş, gerektiğinde hicret etmiş, gerektiğinde de aydınlık zafer ve gelecekle

müjdelemiştir. Merhamet ve hoşgörünün temsilcisi olan Resulullah, adaletten de hiçbir

zaman ayrılmamıştır. Sosyal, ailevî, dinî, siyasî konularda karşılaştıkları zorlukları

143

aşmada uygulamarıyla yol göstermiş, her zaman dayanıklı ve güçlü olmayı ve şartlar ne

şekilde olursa olsun ümitsizliğe kapılmamayı hatırlatmıştır.

Her sorun karşısında izlediği yöntemlerle başarıya ulaşan Resulullah’ı doğru

tanımak, sosyal hayattaki zorlukların üstesinden gelmede müslümanlara rehber

olacaktır. Bu sebeple çalışmamızda, inananlar için eşsiz bir örnek olan Hz.

Peygamber’in zorluklar karşısında takındığı tavırları araştırarak, hayatından aldığımız

örneklerin günümüzde nasıl uygulanacağını göstermeye çalıştık.

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned

Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî Ahmed b. Hanbel, el- Müsned,

I-XX, Kahire 1995

Aişe Abdurrahman eş-Şati’, Terâcimu Seyyidâti beyti’n-nübüvve, Beyrut, ts.

Abdürrezzak, el-Musannef

Ebû Bekir Abdürrezzak b. Hemmam es-San’ânî, el-Musannef, (thk.

Habiburrahman A’zami), I-XI, Beyrut 1983

Afzalurrahman, Siret Ansiklopedisi, trc. Hasan Bayrak, I-VI, İnkılâb Yayınları,

İstanbul 1990

Ağarı, Murat, Hz. Muhammed’in Hıristiyanlarla Mücadele Stratejisi, Ayışığı Kitapları

Yayınları, İstanbul 2003

Ağırman, Mustafa, Hz. Muhammed (sav) Devrinde Mescit ve Fonksiyonları, Ravza

Yayınları, İstanbul 1997

Akçay, Mustafa, “Vahiyde Fetret Problemi Üzerine bir İnceleme”, Sakarya

Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:2, İstanbul 2000

Aksu, Ali, “İfk Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, c. VIII, Sayı 1, Sivas 2004

Akyüz, Ali, Yaşayan Kur’an Hazreti Peygamber, İstanbul 2003

Akyüz, Vecdi, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm, I-V, Beyan Yayınları, İstanbul

1994

Atçeken, İsmail Hakkı, Hz. Peygamber’in Yahudilerle Münasebetleri, Marifet

Yayınları, İstanbul 1996

Aydın, Hayati, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul 1999

145

Aynî, Umdetu’l-kârî

Bedruddin Ebû Muhammed el-Aynî, Umdetu’l-kârî şerhu Sahihi’l-Buhârî, I-

XX, Mısır 1972

Belâzüri, Ensâbu’l-eşraf

Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir Belâzüri, Ensâbu’l-eşraf, (thk. Riyad

Zirikli, Süheyl Zekkar, I-XVIII, Daru’l-Fikr, Beyrut 1996

Beyhakî, Delâilü’n-nübüvve

Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî, Delâilü’n-nübüvve ve ma’rifetü

ahvali sahibi’ş-şeria, (thk. Abdülmu’ti Kal’acî), I-VII , Beyrut 1985

Bozkurt, Nebi, “Eman”, DİA, XI, 75

Buhârî

Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil el-Buhârî, Sahih-i Buhârî ve Tercemesi,

(trc. Mehmed Sofuoğlu), I-XVI, Ötüken, İstanbul 1989

Bûtî, M. Said Ramazan, Fıkhu’s-Sîre, (trc. Ali Nar, Orhan Aktepe), İslâmî Edebiyat

Yayınları, İstanbul 2003

Canan, İbrahim, Peygamberimizin Tebliğ Metotları, I-II, Nesil Yayınları, İstanbul

2002

Çakan, İsmail Lütfi-Solmaz, N. Mehmed, Kur’an-ı Kerîm’e Göre Peygamberler ve

Tevhîd Mücadelesi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004

Çağrıcı, Mustafa, “Merhamet”, DİA, XXIX, 184-185

Dârimî

Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl ed-Dârimî es-Semerkandî,

Sünen-i Dârimî,(trc. Abdullah Aydınlı), Madve Yayınları, I-VI, İstanbul 1996

Davudoğlu, Ahmed, Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, I-XII, Sönmez Yayınları,

İstanbul 1974

Demir, İsmet, Hz. Muhammed’in Özel, Ailevî ve Sosyal Hayatı, İstanbul 2003

Demircan, Adnan, Nebevî Direniş Hicret, Beyan Yayınları, İstanbul 2000

146

………………….., Hz. Peygamber Devrinde Münafıklar, Esra Yayınları, İstanbul 1996

Derveze, Sîretu’r-Resûl

Muhammed İzzet B. Abdülhâdî b. Derviş Derveze, Sîretu’r-Resûl, I-II,

Mektebetü’l-Arabiyye, Beyrut

Diyarbekrî, Tarihu’l-Hamis

Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasan ed-Diyarbekrî , Tarihu’l Hamis fi Ahvali

Enfesi Nefis, I-II, Beyrut, ts

Ebû Dâvud

Ebû Dâvud Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, Sünen-i Ebû Dâvud Terceme ve

Şerhi, (trc. Necâti Yeniel, Hüseyin Kayapınar), I-XII, Şamil Yayınevi, İstanbul

1987-1991

Ebû Nuaym, Delâilü’n-nübüvve

Ebû Dâvûd Nuaym el-Isbahânî, Delâilü’n-nübüvve, (thk. Abdülber Abbas-

Muhammed Revvas), I-II, Beyrut 1986

Ebû Yusuf, Harac

Kâdî Ebû Yusuf Ya’kub b. İbrahim, Kitabu’l-Harac, Kahire 1396

Ebu’l-Ferec İbn Cevzî, el-Vefâ

Ebu’l Ferec Abdurrahman b. el-Cevzî, el-Vefâ bi ahvâli’l-Mustafâ, (thk. Mustafâ

Abdülvâhid), I-II, Beyrut 1966

Gadban, Muhammed Münir, Nebevî Hareket Metodu, (trc. Tarık Akarsu), I-II, Nehir

Yayınları, İstanbul1998

Hâkim, el-Müstedrek

Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi Muhammed Hâkim en-Nîsabûrî, el-Müstedrek ale’s-

sahihayn, I-IV, Haydarabad 1915

Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, (trc. Salih Tuğ), I-II, İrfan Yayıncılık,

İstanbul 1993

Hatipoğlu, Haydar, Sünen-i İbn-i Mâce Tercemesi ve Şerhi, I-X, İstanbul 1983

147

İbn Esîr, el-Kâmil

Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü’l-Esîr, el-Kâmil

fi’t-tarih, (thk. Halil Me’mun Şiha), I-IX, Beyrut 2002

İbn Hacer, Fethü’l-bârî

Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Fethü’l-bârî bi şerhi Sahihi’l-Buhârî, I-XIII,

Kahire 1987

İbn Hazm, Cevâmiü’s-Sîre

Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Said ez-Zahirî İbn Hazm, Cevâmiü’s-

Sîreti’n-nebeviyye, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983

İbn Hibban, Siret

Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temimî el-Bustî, es-Siretü’n-

Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, (thk. es-Seyyid Azîz Bek), Beyrut 1987

İbn Hişam, es-Sîre

Ebu Muhammed Abdülmelik b. Hişam, Sîretü’n-Nebî, I-IV, Beyrut, ts.

İbn İshâk, Sîre

Muhamed b. İshâk b. Yesar, Sîret-u İbn İshâk, (thk. Muhammed Hamidullah),

Konya 1981

İbn Kesîr, el-Bidâye

İmâduddin Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî, el-Bidâye ve’n-

Nihâye, (thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), I-XXI, Cize 1997

İbn Mâce

Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, Sünen-i İbn-i Mâce Tercemesi

ve Şerhi, (trc. Haydar Hatipoğlu), I-X, Kahraman Yayınları, İstanbul 1983

İbn Mansur, Lisânu’l-Arab

Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensarî İbn Mansur, Lisânu’l-

Arab, (tsh. Emin Muhammed Abdülvehhab, Muhammed es-Sadık el-Ubeydî), I-

XVIII, Daru’l-İhyai’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut 1997

148

İbn Sa’d, Tabakât

Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zühri, et-Tabakâtü’l-kübrâ, I-

VIII, Beyrut 1968

İbn Seyyid, Uyûnu’l-eser

Ebu’l-Feth Fethuddin Muhammed b. Muhammed İbn Seyyidinnas, Uyûnu’l-eser

fi funûni’l-megâzî ve’ş-şemâil ve’s-siyer, I-II, Beyrut, ts.

İmam-ı Nevevî, Riyazü’s-Salihîn, (trc. M. Yaşar Kandemir, İsmail L. Çakan, Raşit

Küçük), I-VIII, Erkam Yayınları, İstanbul 2001

Kandemir, M. Yaşar, Peygamberimin Sevdiği Müslüman, Morötesi Yayınları, İstanbul

2005

Kara, Seyfullah, “İfk Olayının Etkileri ve Olayla İlgili Ortaya Konan Tavırlar”,

Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 15, Erzurum 2001

Karadavî, Yusuf, Sosyal Hayatta İslâmî Terbiye, (trc. Galip Yavuz, Süleyman Koçak),

İlke Yayınları, İstanbul 2002

Karaman, Fikret, “İslâm’ı Tebliğde Aşırılık Problemine Karşı Müjdeleme ve Kolaylık

İlkesi”, Kutlu Doğum 2000, Diyanet Vakfı Elâzığ Şubesi Yayınları, Ankara 2000

Kasapoğlu, Abdurrahman, Kur’an’da İnsan Psikolojisi, Yalnızkurt Yayınları,

İstanbul 1997

Kastallânî, el-Mevâhibu’l-ledunniyye

Ahmed b. Muhammed b. el-Kastallânî, el-Mevâhıbu’l-leduniyye bi’l-minehı’l

Muhammediyye, (thk. Salih Ahmed eş-Şâmî), I-IV, 1991

Kazıcı, Ziya, Hazret-i Muhammed’in Aile Hayatı ve Eşleri, Çamlıca Yayınları, İstanbul

2003

Kirmânî, Şerhu’l-Buhârî

Şemsuddin Muhammed b. Yusuf b. Ali el-Kirmânî, Sahihul Buhârî bi-şerhi’l-

Kirmânî, I-XXV, Daru’l İhyai’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut 1981

149

Köksal, Mustafa Âsım, İslâm Tarihi

Köksal, Mustafa Âsım, İslâm Tarihi Peygamberler Peygamberi Hz. Muhammed

Aleyhissselâm ve İslâmiyet, I- XIII, Köksal Yayıncılık, İstanbul 1999

Meydânî, Zahiratu’n-nifak

Abdurrahman Hasan Habenneke Meydânî, Zahiratu’n-nifak ve habaisu’l-

münafikın fi’t-tarih, I-II, Daru’l-kalem, Dımaşk 1993

Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık, İstanbul 1995

Muvatta’

Ebû Abdullah el-Asbahi el-Hımyeri Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, (trc. Ahmet M.

Büyükçınar, Yaşar Şenol, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz, Abdullah Yücel), I-II,

İstanbul 1982

Müslim

Ebu’l Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisabu Müslim b. el-Haccac, Sahih-i Müslim

Tercemesi ve Şerhi, trc. Ahmed Davudoğlu, I-XII, Sönmez Yayınları, İstanbul

1974

Necâtî, Muhammed Osman, el-Kur’an ve İlmu’n-Nefs, Daru’ş-Şurûk, Kahire 1989

Nesâî

Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Bahr b. Sinan b. Dinâr en-Nesâî,

Sünen’ün-Nesâî, (trc. Muhtar Büyükçınar, Ahmet Tekin, Faruk Harman, Yaşar

Şenol), I-VIII, Kalem Yayıncılık, İstanbul 1981

Nurbaki, Halûk, Sonsuz Nur, Damla Yayınevi, İstanbul 1997

Önkal, Ahmet, “Hicret”, DİA, XVII, 459

Özel, Ahmet, “Hicret”, DİA, XVII, 463

Said Havva, Hadislerle İslâm Tarihi,, (trc. Abdurrahim Ali Ural, Recep Çetintaş,

Ahmet Varol, Orhan Aktepe, H. Ahmet Özdemir), I-VII, Hikmet Neşriyat,

İstanbul, ts.

Sami, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004

150

Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, Ankara 2001

Semhudî, Vefâu’l-vefâ

Nureddîn Ali b. Ahmed el-Mısrî es-Semhudî, Vefâu’l-vefâ biahbâri dari’l

Mustafa, (thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd), I-II, Kahire 1955

Sezikli, Ahmet, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, Ankara 2001

Soğuoğlu, Mehmed, Sahih-i Buhârî ve Tercemesi, I-XVI, Ötüken, İstanbul 1989

Şelubi, Ahmet, Allah Rasûlü’nün Örnek Aile Hayatı, Erzurum 1992

Taberî, Tarih-i Taberî Tercemesi

Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Tarih-i Taberî Tercemesi, I-III,

İstanbul 1980-1983

Tirmizî

Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Silemî, Sünen-i Tirmizî Tercemesi, (trc.

Osman Zeki Mollamehmetoğlu), I-VI, İstanbul ts

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2005

Uludağ, Süleyman, “Fakr”, DİA, XII, 132-133

Umerî, Ekrem Ziya, Medine Toplumu, (trc. Nureddin Yıldız), Risale Yayınları,

İstanbul 1988

Vâkıdî, el-Megâzî

Muhammed b. Ömer b. Vâkıdî, Kitabu’l-Megâzî, (thk. Marsden Jones), I-III,

Beyrut 1966

Ya’kubi, Tarihü’l Ya’kubi

İbn Vâzıh Ahmed b. İshak b. Ca’fer el Ya’kubi, Tarihü’l Ya’kubi, I-II, Beyrut ts.

Yapıcı, Asım, İslâm’da Tövbe ve Dînî Yaşayıştaki Rolü, Beyan Yayınları, İstanbul 1997

Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, I-VIII, İstanbul 1935

151

Yıldız, Abdullah, Hz . Peygamber ve Gizli Düşmanları Münafıklar, İz Yayıncılık,

İstanbul 2000

Yıldız, Hakkı Dursun, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, I-XIV, Çağ Yayınları,

İstanbul 1992

Zebidî, Abdüllâtif, Tecrîd-i Sarih

Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed b. Abdüllâtif Zebidî, Sahih-i Buhârî Muhtasarı

Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-XII, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,

Ankara 1947