T.C.

GENELKURMAY BAKANLII HARP AKADEMLER KOMUTANLII

STRATEJK ARATIRMALAR ENSTTS MDRL YENLEVENT/STANBUL

HOCALI SOYKIRIMI:

NEDENLER, FKR ALTYAPISI VE SONULARI

HARP TARH ANA BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Derya ZKARAMAN

Tez Danman

Prof. Dr. Aygn ATTAR

STANBUL 2010

II

(BU SAYFA BO BIRAKILMITIR.)

III

TEZ TANITIM FORMU

TEZN TARH: 09.07.2009

TEZN TP: Yksek Lisans Tezi

TEZN BALII: Hocal Soykrm: Nedenleri, Fikri Altyaps ve Sonular.

TEZN YAPILDII BRM: Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar

Enstits Mdrl.

DAITIM LSTES : Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar Enstits

Tez Hazrlama ve Deerlendirme Ynergesinde belirtilen yerlere.

TEZN ZET: Bu alma, Azerbaycan topra olan Hocal kentinin Ermeni askerlerince

igali srasnda kasaba ahalisine uygulanan katliamn, BM Soykrm Suunun nlenmesi ve

Cezalandrlmas Szlemesince tanmlanan soykrm kavram ile ilikisini deerlendirmek,

katliam; fikri altyaps, nedenleri ve sonular ile birlikte ortaya koyarak farkl bir adan analiz

etmeye katk salamak amacyla yaplmtr.

ANAHTAR KELMELER: Dalk Karaba Sorunu, Byk Ermenistan Projesi, Ermeni

Soykrm ddialar, Hocal Katliam, Soykrm, BM Soykrm Suu.

SAYFA SAYISI: 273

GZLLK DERECES: Tasnif D

Bu tezin ihtiva ettii hususlar ahs grlerim olup; Trk Silhl Kuvvetlerinin resm

grn yanstmamaktadr.

Derya ZKARAMAN

Svl. c.

2nci Snf.c.

IV

T.C.

GENELKURMAY BAKANLII HARP AKADEMLER KOMUTANLII

STRATEJK ARATIRMALAR ENSTTS MDRL YENLEVENT/STANBUL

HOCALI SOYKIRIMI:

NEDENLER, SONULARI VE FKR ALTYAPISI

HARP TARH ANA BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Derya ZKARAMAN

Tez Danman

Prof. Dr. Aygn ATTAR

STANBUL 2010

V

TEEKKR

Yksek lisans renimi boyunca en iyi ekilde yetimemiz iin her trl destei

veren deerli SAREN personeline ve bilimsel dnmeyi, olaylar derinlemesine

analiz etmeyi reten deerli hocalarmza teekkrlerimi sunuyorum. Emeklerinin

karln verebilmek en byk arzularmdan bir tanesidir.

Hayatm boyunca benden esirgemedikleri maddi-manevi desteklerini tez

almam srasnda da srdren fedakr annem Gher YILDIZ ve saygdeer babam

Nusret YILDIZa; yardmlarndan dolay deerli eim Mehmet ZKARAMANa; tez

aamasnda nemli katklar nedeniyle Yrd. Do.Dr. amil NSALa; deerli

katklaryla almann zenginlemesini salayan Alb. Ahmet KKAHNe;

Azerice kaynaklara eriimimi salayan Gazeteci Behrz HASANOVa ve konuya dair

Ermenilerin bak asn anlamama yardmc olan Sevan NANYANa

teekkrlerimi sunuyorum.

Tez almamdaki her trl eksikliin ve yanlln sorumluluu bana aittir.

VI

Z

Ermenistan ile Azerbaycan arasnda yaanan Dalk Karaba ihtilaf, Ermeni

askerileri birliklerinin bu topraklar igal ederken Azeri Trklerine kar uyguladklar

katliamlar nedeni ile de ok tartlan konulardan olmutur. zellikle Trk dnyasnn konuya

yaklam; bu igallerin Byk Ermenistan, katliamlarn da szde Ermeni Soykrm fikri ile

yapld ynndedir. Bu katliamlarn ierisinde, 26 ubat 1992 tarihinde Hocalda yaayan

sivil Azeri Trklerine kar uygulanan katliam ise, Ermenilerin Azerbaycan halkna kar

uygulad mezalimin sembol durumuna gelmesi nedeniyle ayr bir nem arz etmektedir. Bu

ehirde yaayan Azeri Trkleri, Ermeni askeri birlikleri tarafndan eitli ikence metotlar ve

insanlk d muameleler sonucu ldrlm, sakat braklm ya da rehine alnmtr.

Yaanan bu faciaya aradan geen 18 yla ramen uluslararas hukuk temelinde bir isim

konulamam, dolaysyla sulular cezalandrlamamtr. Bu almann amac, Azerbaycan

topra olan Hocal kentinin Ermeni askerlerince igali srasnda kasaba ahalisine uygulanan

katliamn, BM Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesince tanmlanan

soykrm kavram ile ilikisini deerlendirmek, katliam; fikri altyaps, nedenleri ve sonular

ile birlikte ortaya koymaktr.

Anahtar Kelimeler: Dalk Karaba Sorunu, Byk Ermenistan Projesi, Ermeni Soykrm

ddialar, Hocal Katliam, Soykrm, BM Soykrm Suu.

VII

ABSTRACT

Nagorno-Karabakh problem, the Karabakh Armenian military units during the

occupation of Azeri Turkish massacres against the application because of the issues has

been much discussed. Turkey and Azerbaijan's opinion, the occupation of the "Greater

Armenia" project, the so-called massacre of Armenians "genocide" carried out by the idea of

direction. In this massacre which occurred on 26 February 1992 Khojaly massacre of the

Armenians against the Azerbaijani people performed the civil status symbol of the atrocities

is important to separate due to arrive. Azeri Turks who live in this city, the Armenian military

troops and by the various methods of torture and inhuman treatment results have been killed,

maimed, or have been taken hostage. This tragedy happened in the intervening 18 years,

despite failed to put a name on the basis of international law, so criminals could not be

punished. Purpose of this study is Azerbaijani territories with the Khojaly the city of

Armenians by the occupation during a town population is applied to the massacre, the UN

Crime of Genocide Prevention and Punishment Szlemesince defined the concept of

genocide in relation to assessment and teacher with the massacre of the intellectual

infrastructure, causes and consequences with is to reveal.

Key Words: Nagorno-Karabakh problem, the project of Greater Armenia, the Armenian

Genocide Allegations, Khojaly Massacre, Genocide, UN Crimes of the Genocide.

GR

VIII

Ermenistan Devleti, 1988 ylndan itibaren Azerbaycana ait Dalk Karaba

blgesinde igal giriimleri balatm, bu blgede yaayan Azeri vatandalarn ge

zorlam ya da katletmitir. Ermenilerin bu faaliyetleri ierisinde Hocal Katliam ise, tm

yaanan katliamlarn sembol durumuna gelmesi nedeniyle ayr bir neme sahiptir. 26 ubat

1992 tarihinde Hocalda yaayan bir grup Azeri Trknn Ermeni askeri birlikleri tarafndan

tabi tutulduklar bu katliam, uluslararas alanda henz bir tanm bulamamtr. Bu almada

ama; Hocalda meydana gelen katliamn uluslar aras platformda ve Birlemi Milletlerin

soykrm tanm erevesinde Hocal Soykrm olarak kabul edilip edilemeyecei konusunu,

sorunun tarihsel boyutunu ele aldktan sonra hukuki perspektiften incelemektir. Bunun

yannda Hocal kentinde yaanan bu katliamn fikri altyaps tarihsel sre ierisinde

sorgulanarak, Ermenilerin bu mezalimi gerekletirme nedenleri deerlendirilecektir.

Bu tez almasnda, konunun zerinde ekillendii drt temel unsur bulunmaktadr.

Bunlar; Byk Ermenistan projesi, szde Ermeni Soykrm, Karaba ihtilaf ve Hocalda

yaananlarn tarihsel ve hukuki boyutudur.

Bu balamda alma, dokuz ana blme ayrlmtr. lk blmde aratrmann

problemi, ikinci blmde de yntem hakknda bilgi verilecektir. Bundan sonraki blmler ise

kuramsal ereve ve bulgular ile yorumlar ihtiva eden blmlerdir. Bu blmlerin ierii

hakknda bilgi aada sunulmutur.

nc blmde ana konu olarak, Osmanl Devleti dneminde Ermeni meselesinin

ortaya k ve geliimi irdelenecektir. Bu deerlendirme srasnda Ermeni meselesinin

ortaya k nedenleri, bu meselenin ortaya kmasna etki eden kurum ve kurulular ele

alnacak, Ermenilerin bu meseleden ne anladklar ve amalar, setikleri terr yntemini

neden ve nasl uyguladklar ortaya konulacaktr. Srecin devamnda Osmanl Devletinin

Ermenilerin bir ksmna uygulad tehcir kararnn nedenleri ve bu kararn Ermeniler

tarafndan nasl deerlendirildiinden, en son olarak da Lozan Anlamas ierisinde bu

meselenin nasl neticelendirildiinden bahsedilecektir.

Drdnc blmde, Rusyann Kafkasya politikas ve bu politikann gnmze etkileri

ele alnacaktr. Rusyann Kafkasya hkimiyeti sresince uygulad atmac politika ve g

politikas ayr ayr ele alnacak, bu politikalarn Azerbaycan ve Ermenistan devletlerine

etkilerine yer verilecektir. Rusyann bu iki devlete olan bak as, tarihi olaylar ve Rus

devlet adamlarnn beyanatlar zerinden deerlendirilecektir.

Beinci blmde, Ermenistan Devletinin temel parametreleri sunulacaktr. Bu

parametreler ierisinde Ermenistann Byk Ermenistan fikrinin ve 1915 olaylarn szde

IX

Ermeni Soykrm kabul etmesinin d politikasna yansmas deerlendirilerek, bu iki

etkenin Ermenistann d ilikilerine ve dolaysyla Ermenistana etkileri sunulacaktr.

Bunlarn yan sra, Ermenistann snrlar ierisinde uygulad Trkszletirme siyaseti ele

alnacaktr. Tm bu birbiriyle ilikili parametrelerin sunulduu balklar altnda, Ermenistann

devlet politikasnn ne olduu ve bir sonraki admlarnn ne olaca konusunda ngr

kazanlmas amacyla deerlendirmelerde bulunulacaktr.

Altnc blmde, Azerbaycan Devleti ve bu devletin topraklar zerinde Ermenilerin

gerekletirdii katliamlara yer verilecektir. Bu katliamlarn tarihi snr XX. yzyln

balangcdr. Bu yzyln balangcnda Ermenilerin Azerbaycan topraklar zerinde

gerekletirdikleri mezalimdeki amalar ve yntemleri sunulacaktr. Bu blmdeki ama,

Ermenilerin gnmzde gerekletirdikleri katliamlarn amalarnn ve nedenlerinin tarihi

temelleri konusunda fikir sahibi olunmasdr.

Yedinci blmde, Karaba htilaf ele alnacaktr. Bu ihtilafn tarihsel kkeni,

Ermenistan ve Azerbaycan devletlerinin temel iddialar, atmalarn sava haline

dnmesi, savan ulusal ve blgesel etkileri ortaya konulacaktr. Bu blmde, zellikle

Ermenistann Karaba blgesinin kendi topra olduu iddiasnn, Karaba Ermenileri iin

self-determination (kendi kaderini tayin) hakk iddiasna dn zerinde durularak,

Ermenistann bir sonraki hamlesinin ne olaca konusu deerlendirmeye ak braklacaktr.

Sekizinci blmde, tezin ana konusu olan Hocal katliam ele alnacaktr. Bu blmde

Hocal kentinin ve ahalisinin katliam ncesi durumu hakknda bilgi verilecek, katliam gn;

zellikle grg ahitlerinin ifadeleri dorultusunda sunulacaktr. Bunun yannda Dnya

basnnda Hocal olay hakknda verilen haberlere yer verilecek, bu sayede tarafsz

gzlemciler olan muhabirlerin olay hakknda sunduklar bilgiler ve olay nasl

yorumladklarna yer verilecektir. Katliamn nedenleri zerinde durulacak, bu olayn neden

nem arz ettii, farkl bak alarndan sunulacaktr.

Hocalnn igal srasnda yaananlarla ile ilgili tm veriler sunulduktan sonra, bu

katliam srasnda Ermeni askerlerinin gerekletirdii eylemlerin ama ve neticeleri

bakmndan BM Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi kapsamnda

tanmlanan soykrm suu ile ilikisi deerlendirilecektir. Bu blmde soykrm suunun

unsurlarna da yer verilecek, genel itibari ile bilinen bir hadise olmas sebebiyle Yahudi

soykrm ile Hocalda yaananlar kyaslanacaktr.

Dokuzuncu blmde ise Hocalda yaanan katliama ulusal ve uluslar aras

kurulularn tepkileri verilecek, bilhassa Azerbaycan ve Trkiyenin konu dhilinde

gerekletirdii faaliyetler zerinde durulacaktr. Bunun haricinde Avrupa Konseyi ve

X

Birlemi Milletler gibi nemli uluslar aras kurulularn Dalk Karaba sorunu zerine ald

kararlara yer verilecek, zm sreci ierisinde nemli grlen AGT ve Minsk Grubunun

teklifleri deerlendirilecektir.

Hocalda yaanan katliama olan siyasi ilgisizliin ve bilimsel almalarn

yetersizliinin, sorunun bugne dein hukuki manada isimsiz kalmasnn nedeni olduu

deerlendirilmektedir. Bu alma ile sorunun zm iin uluslar aras kamuoyunun ve

siyasi otoritelerin gerekli duyarll gstermeleri salanmaya allacaktr. Bu sayede Azeri

Trkleri, milli kimliklerine yaplan hakaretin sorgulanmas rahatln yaayacaklar gibi,

blgede potansiyel sularn da nne geilecei ngrlmektedir. alma, Hocal Katliam

konusunda yazlan ilk tez olma zelliini tamaktadr.

STANBUL 2010 Derya ZKARAMAN

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birlii

ABD : Amerika Birleik Devletleri

XI

ADA : Azerbaycan Devlet Arivleri

AHM : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi

AGK : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans

AGT : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat

AK : Avrupa Konseyi

Akt. : Aktaran

ANAP : Anavatan Partisi

AR MDYTA : Azerbaycan Republikas Merkezi Devlet Yeni Tarih Arivi

AR MTA : Azerbaycan Republikas Milli Savunma Bakanl Arivi

ARDA : Azerbaycan Republikas Devlet ve Resmi Kaytlar Arivi

ASALA : Ermenistann Kurtuluu in Gizli Ermeni Ordusu

(Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia

ASPHDA : Azerbaycan Republikas Siyasi Partiler ve Sosyal Hareketler Devlet Arivi

ATBD : Askeri Tarih Belgeleri Dergisi

BDAGM : Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl

Bkz. : Baknz

BM : Birlemi Milletler

BMGK : Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi

BDT : Bamsz Devletler Topluluu

BOA : Babakanlk Osmanl Arivi

C. : Cilt

DKB : Dalk Karaba zerk Blgesi

DPT : Devlet Planlama Tekilat

DSP : Demokratik Sol Parti

f. : Fond

HYAB : Hollanda'da Yaayan Azeriler Birlii

IMF : International Moneytary Fund (Uluslar aras Para Fonu)

K : slam Konferans rgt

KP : i Komnist Partisi

l. : Liste

MHP : Milliyeti Hareket Partisi

s. : Sayfa

siy. : Siyah (liste)

XII

SSC : Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

SSCS : Soykrm Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Szleme

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

T.C. : Trkiye Cumhuriyeti

TRT : Trkiye Radyo Televizyonu

TsGADA : entralny Gosudarstvennoy Arhiv Dorevolyuonnoy Armii

(Ermenistan SSC Merkez Devlet Arivi)

TSK : Trk Silahl Kuvvetleri

TY : Tarih Yok

YSP : Yksek Sovyet Partisi

XIII

NDEKLER

Sayfa

TEEKKR V

Z VI

ABSTRACT VII

GR VIII

KISALTMALAR XI

NDEKLER XIII

BRNC BLM

ARATIRMANIN PROBLEM

1. PROBLEMN DURUMU 14

2. ARATIRMANIN AMACI 16

3. ARATIRMANIN NEM 17

4. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI 17

5. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI 18

KNC BLM

YNTEM

1. ARATIRMANIN MODEL 19

2. VERLERN TOPLANMASI 19

3. VERLERN ZM VE YORUMLANMASI 19

NC BLM

OSMANLI DEVLET DNEMNDE ERMEN MESELESNN ORTAYA

IKII VE GELM

1. ERMENLERN TARH SAHNESNE IKILARI VE ERMEN KMLNN OLUUMU 20

2. ERMEN MESELESNN DOUU 23

3. ERMEN MESELESNN GELM 31

a. Rusyann Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol 37

b. ngilterenin Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol 44

XIV

c. Fransann Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol 48

4. ERMEN TERRZM HAKKINDA GENEL BLG 51

5. OSMANLI DEVLET ERSNDE ERMEN TERRZM 53

6. HINAK VE TANAK KOMTELERNN ERMEN TERR ZERNDEK ETKS 64

7. 27 MAYIS 1915 SEVK VE SKN YASASININ SEBEPLER VE SONULARI 71

8. LOZAN ANTLAMASI EREVESNDE ERMEN MESELESNN

DEERLENDRLMES 76

DRDNC BLM

RUSYANIN KAFKASYA POLTKASI VE BU POLTKALARIN GNMZE ETKLER

1. RUSYANIN KAFKASYA HKMYETNN BALAMASI 80

2. RUSYANIN KAFKASYA POLTKASI NDE ERMENSTAN VE AZERBAYCAN 81

3. RUSYANIN ATIMACI POLTKASI 88

4. RUSYANIN G POLTKASI 90

BENC BLM

ERMENSTAN DEVLETNN TEMEL PARAMETRELER

1. ERMENSTAN DEVLET HAKKINDA KISA BLG 96

2. ERMENSTANIN DI POLTKA YNELM 97

a. Byk Ermenistan Projesinin Ermenistan D Politikasna Etkisi 101

b. Ermeni Soykrm ddialarnn Ermenistan D Politikasna Etkisi 107

3. ERMENSTANIN TRKSZLETRME SYASET 109

ALTINCI BLM

AZERBAYCAN DEVLET VE YRMNC YZYILIN BALARINDA ERMENLERN

AZERBAYCANDA YAPTIKLARI

KATLAMLAR

1. AZERBAYCAN DEVLETNN KISA TARH 115

2. XX. YZYILIN BALARINDA ERMENLERN AZERBAYCANA YNEL 120

3. 1905-1906 YILLARINDA YAPILAN KATLAMLAR 122

4. 1918-1920 YILLARINDA YAPILAN KATLAMLAR 125

5. KATLAMLARIN SONULARI VE DEERLENDRME 136

XV

YEDNC BLM

KARABA SORUNU VE POLTK GELMELER

1. XX. YZYILA KADAR KARABAIN KISA SYAS TARH VE BU TARH ERSNDE

ERMENLERN VARLII 139

2. DALIK KARABA BLGESNN STRATEJK VE SYAS DEER 141

3. KARABA SORUNUNUN TARHSEL ALTYAPISI 143

4. 1985 1990 YILLARI ARASINDA DALIK KARABADAK GELMELER 147

5. KARABA SAVAI 155

6. KARABA SAVAININ SONULARI VE ZM ARAYILARI 161

SEKZNC BLM

HOCALI KATLAMI

1. HOCALI KENT HAKKINDA GENEL BLG 166

2. HOCALI KATLAMINA GDEN SRE 168

3. HOCALI KATLAMI (26 UBAT 1992) 172

4. DNYA BASININDA HOCALI KATLAMI 189

5. HOCALI KATLAMI SONRASINDA ERMENSTANIN TUTUMU 194

6. HOCALI KATLAMININ NEDENLER 196

7. SORUNUN NEM VE FARKLI YAKLAIMLAR 200

8. BRLEM MLLETLER SOYKIRIM SZLEMES AISINDAN HOCALI KATLAMININ

HUKUK DURUMU 204

9. BRLEM MLLETLER SOYKIRIM SZLEMES AISINDAN HOCALI KATLAMININ

DEERLENDRLMES VE YAHUD SOYKIRIMI RNE 210

DOKUZUNCU BLM

HOCALI SOYKIRIMINA TEPKLER, ALINAN KARARLAR VE ZM N YRTLEN ALIMALAR

1. AZERBAYCAN CUMHURYETNN HOCALI KONUSUNDAK SYAS TUTUMU VE

HUKUK DURUMU 215

2. TRKYENN TEPKS 218

3. AVRUPALI DEVLETLERN VE BAZI DEVLET ST KURULULARIN TEPKS 221

4. AVRUPA KONSEYNN ALDII KARARLAR 223

XVI

5. BRLEM MLLETLERN ALDII KARARLAR 226

a. Avrupa Gvenlik birlii Tekilatnn almalar 229

b. Minsk Grubunun almalar 230

6. BREYSEL GRMLER VE NERLER 234

SONU 238

KAYNAKA 239

EKLER 263

14

BRNC BLM

ARATIRMANIN PROBLEM

1. PROBLEM DURUMU

Karaba Blgesi uzun yllar boyunca farkl Trk topluluklar ve devletlerinin

egemenlii altnda bulunmu, 1 ubat 1828 tarihli Trkmenay Antlamas ile Rus

hkimiyetine girmitir. Rus ar I. Nikola blgede yeni bir idari yap oluturmak istei ile 21

Mart 1828 tarihinde Erivan, Nahvan, Ordubad blgelerini Karaba ile birletirmitir. Bu yeni

idari yapya Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) ismi verilmitir.

arlk Rusyasnn blge zerinde askeri stratejik amalar bulunmaktayd. Bu

amalar dorultusunda bu blgede bir Ermeni devleti kurmak istiyordu. Zira blge,

Mslman devletlerle evriliydi ve oluturulacak bir Hristiyan devlet, Rusyann Akdeniz ve

Orta Douya ulaabilmesini kolaylatracakt. Bunun yannda Trkiye ile Azerbaycan

Trkleri ve dier Orta Asya Trkleri arasnda tampon bir blge oluturabilecekti.

Bahsi geen blge, demografik zellikleri bakmndan Rusyann bilinli politikasyla

belirgin bir deiiklie uratlmtr. Rusya, igal dnemlerinden itibaren blgedeki Trkleri

eitli bahane, zorlama ve zulmlerle uzaklatrrken, dier taraftan ran ve Trkiye'den

blgeye Ermenileri g ettirerek, blgede Ermeni ounluu salanlmaya almtr. ar

Hkmeti bu siyaseti ile kendilerine sadk Hristiyan bir unsur olarak Ermenileri

kullanabileceini hesaplamt. 1832 ylna gelindiinde yaanan gler sonucu Ermeni

nfusu Mslman nfusa neredeyse eit konuma gelmi, bu tarihten yaklak 3040 yl

sonra da ounluu oluturmutur. 1992 ylna gelindiinde ise blgede tek bir Trk dahi

braklmamtr.

Kafkasyada kurulan bu gl Rus hkimiyeti, Bolevik htilal ile sarslm, meydana

gelen otorite boluu ile Azerbaycan ve Ermenistan bamszlklarn ilan etmilerdir.

Karaba ise Azerbaycann zerk bir blgesi olarak uluslararas alanda kabul grmtr.

1920 ylnda bu iki lke Sovyet egemenlii altna girmi, Karaba yine Azerbaycan topra

saylmtr.

Karaban Ermenistan topra olduunu savunan Ermeniler, Sovyet Rusyann bu

karar sonras tepkilerini isyanlar kartarak gstermilerdir. syanlarn artmas sonucu

Rusyann kararyla 7 Temmuz 1923 tarihinde Azerbaycan dhilinde Dalk (Yukar)

Karaba zerk Blgesi kurulmutur. Bu karar iki lke arasndaki gerginlii bitirmemi,

sadece ertelemitir.

15

Sovyetler Birliinde Gorbaov dneminde balayan reform hareketleri, Karaba

Ermenilerinin de 198788 yllarndan itibaren kendi kaderini tayin hakkna dayanarak

Azerbaycandan ayrlma talebinde bulunmalarna yol amtr. Karaba Ynetiminin 20

ubat 1988 tarihinde Ermenistana balanma karar Azeri Trkleri ile Ermeniler arasnda

atmalar tekrar balatmtr. Azerbaycan, Ermenistann bu kararn tanmadn ve

Anayasaya aykr olduunu belirterek reddetmitir. SSCB Yksek Sovyeti de Dalk

Karaban Azerbaycana ait olduu kararn belirtmitir. Ermeniler iin ise tek bir gerek

vard: Karaba Ermenistan topradr ve kesinlikle Ermenistana katlmaldr.

26 Kasm 1991 tarihinde Karaban zerklik statsn fesheden Azerbaycan,

blgeyi dorudan kendisine baladn ilan etmitir. Bu karar kabullenmeyen Karaba

Ermenileri 10 Aralk 1991de bir halk oylamasyla 12 Aralk 1991de Yukar Karaba

Cumhuriyeti olarak bamszln ilan etmitir. Bu cumhuriyet Ermenistan da dhil olmak

zere hibir devlet tarafndan tannmamtr.

Yukar Karaba blgesinin en nemli tepelerinden birisinde olan Hocal kasabas,

Karaba'daki mevcut tek hava alannn burada olmas ve demiryolunun da buradan gemesi

nedenleriyle stratejik neme sahipti. Bu nedenlerle Ermenistan Silahl Kuvvetleri iin asker

bir hedef niteliinde idi. 1991 ylnn Ekim ayndan itibaren abluka altnda bulunan bu kasaba

ulama kapatlm, elektrii kesilmiti. Sovyet lideri Mihail Gorbaov'un 25 Temmuz 1990

tarihli kararyla Azerbaycann btn blgelerinde olduu gibi, Dalk Karabada sivil halkn

elindeki av silahlar dhil olmak zere tm silahlar Rus askerleri tarafndan toplanmt. Tm

bu gelimeler Hocal'y Ermeni silahl birliklerinin saldrsna msait duruma getirmiti.

Karaba Savann devam ettii 25 ubat 1992 tarihinde Ermeniler, bu msait

koullar altnda Hocal kasabasn abluka altna almlardr. Hocal Soykrm, bu kasabada

Azeri sivillerin, Ermeniler tarafndan katledilmesi olaydr. 936 km2lik alana sahip ve 2.605

aileden ibaret 11.356 kiinin yaad Hocal kenti bu tarihte her trl saldrya maruz kalm

ve ehir tamamyla yok edilmitir.

Azerbaycan resm kaynaklarnn bildirdii rakama gre 106's kadn, 83' ocuk

olmak zere toplam 613 kii olayda katledilmi, 487 kii ar yaral olarak kurtulmutur. 1275

kii ise rehin alnm ve 150 kii ise kaybolmutur. Cesetler zerinde yaplan incelemelerde

cesetlerin birounun yakld, gzlerinin oyulduu, kulaklar, burunlar ve kafalar ile

vcutlarnn eitli uzuvlarnn kesildii grlmtr. Ermenilerin silahsz sivil Azerilere

ynelik gerekletirdii bu katliam, aka, bir etnik grubun yok edilmesine ynelik olarak

gerekletirilmitir.

16

Ermenilerin Hocalda yaptklar katliam 9 Aralk 1948de BM tarafndan kabul edilen

ve 12 Ocak 1951 tarihinde yrrle giren Birlemi Milletlerin 'Soykrm Suunun

nlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Szlemesi'nde tanmlanan Jenosit/Soykrm

kavram ile tamamen rtmektedir. BM Soykrm Anlamasnn, soykrm koullarn sayan

2. maddesinde yer alan be bendin ilk ile uyum gstermektedir. Ermenilerin Hocalda

yapt toplu katliam BM Jenosit Antlamasnda jenosidi dzenleyen 2. maddenin,

) ilgili grup yelerinin ldrlmesi,

) ilgili grup yelerinin ruhsal ve fiziksel salklarna zarar verilmesi,

) ilgili grup yelerinin fiziki varlklarn ortadan kaldracak koullar altna

konulmas koullar ile birebir uyumaktadr. lgili maddede soykrmn gereklemesi iin bu

bentlerde dzenlenen eylemlerden birinin yeterli olduu belirtilmektedir

Hukuki temelde incelenebilmesi iin yeterince kant bulunmasna ramen 18.

ylnda Hocal katliam, hibir uluslararas mahkeme tarafndan deerlendirilmemitir. Bu

durum, katliamn hukuki zeminde isimsiz, dolaysyla da sulularn cezasz kalmasna neden

olmaktadr.

Bu almann konusu, Hocal kasabasnda 25 ubat 1992 tarihinde

gerekletirilen katliamn incelenmesidir. Bu almada; Hocalda meydana gelen katliamn

tarihsel arka plan, nedenleri, sonular ve BMin soykrm tanm erevesinde

deerlendirilmesi problem olarak ele alnmtr.

2. ARATIRMANIN AMACI

Bu aratrmann temel amac; Ermeni Askeri Birliklerinin 26 ubat 1992 tarihinde

Hocal'da yaayan sivil Azeri halka ynelik gerekletirdikleri katliamn nedenleri ve fikri

altyapsn sorgulamak ve olayn BM Soykrm Anlamasnn, soykrm koullarna

uygunluunu incelemektir.

Bu amala u alt konularda cevap aranmaya allacaktr:

Ermeni meselesi nasl ortaya kmtr?

Sovyetler Birlii Kafkasyada nasl bir politika izlemitir?

Kafkasyada Trk- Ermeni anlamazlklar nasl ve neden balamtr?

Karaba sorununun fikri altyaps hakknda neler sylenebilir?

17

Ermenilerin "Byk Ermenistan projesi kapsamnda Azerbaycan topraklar

zerindeki hedefleri nelerdir?

Ermeni Soykrm iddialarnn temeli nedir ve gnmze nasl yansmaktadr?

Hocal katliam nasl gerekletirilmitir?

Hocal katliamnn sonular nelerdir?

BM Soykrm Szlemesine gre Hocal katliam nasl deerlendirilebilir?

1988 ylndan itibaren Azerbaycan ve Ermenistan arasnda gerekleen blgesel

savalarn maliyeti, sonular ve gnmze etkileri nelerdir?

Hocal katliam ve Karaban igali konusuna Azerbaycan'n resmi bak nasldr?

Dalk Karaba Sorunu karsnda Trkiye ve dier devletlerin tutumu nasldr?

Uluslararas kurulular genelde Karaba Sorunu'na, zelde ise Hocal Katliam'na

ynelik nasl tepkiler vermilerdir?

Hocal katliam konusunda neler yaplabilir?

3. ARATIRMANIN NEM

Karaba, Kafkasyann en nemli sorunlarndan biri olmasnn yan sra, derin tarihi

kkleri bulunan uluslararas bir sorundur. Karabada yaanan byle nemli bir sorunun

zmsz, hukuki anlamda isimsiz ve sulularn cezasz kalmas, Kafkasya blgesi ve yakn

evresinde istikrarszla ve genel skntlara kap aabilir. Ayrca konu, hem Trkiye

Cumhuriyeti asndan hem de Azerbaycan Cumhuriyeti asndan son derece nemli bir

konudur. Zira her iki lkenin de hayati neme sahip menfaatlerini ok yakndan

ilgilendirmekte ve dnya kamuoyu ile birlikte Trk kamuoyunu da birinci derecede megul

etmektedir. Ayrca Hocal, Ermeni terrnn Trkle kar iledii birok katliamn sembol

kabul edilmektedir. almamz, Hocal konusunda yazlan ilk tez olma zelliini

tamaktadr.

4. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI

a. Ermeni Meselesi mevcuttur.

b. Bu sorunlarn tarihsel kkenleri vardr.

c. Osmanl Devleti iin tebaasnn milliyeti deil, dini nemli idi. Bu nedenle Osmanl,

halkn Mslim ve gayri Mslim olarak ayrmaktayd. Bu da Ermenilerin, Osmanl Devleti

ierisinde gerekletirdikleri terr eylemlerinde ldrlen insanlarn, Mslman kayp olarak

kaytlara gemesine neden olmutur. Gerekte ise Ermeniler terr eylemlerini Trklere

ynelik olarak gerekletirmilerdir.

. Ermenistann d politika temelinde Byk Ermenistan fikri yatmaktadr.

d. Ermenistan Azerbaycana ait topraklar igal etmitir.

18

e. Ermeni Askeri Birlikleri Hocalda katliam gerekletirmilerdir.

f. Genel anlamyla Karaba, zel anlamyla Hocal konusunda Trkiye Cumhuriyetinin

yapabilecekleri vardr.

g. Ders almayanlar iin tarih tekerrrden ibarettir.

5. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI

a. Aratrmada Azerbaycan'n sadece Ermenistan ile ilikileri ve Dalk Karaba

blgesine ynelik politikalar ele alnacak, bunun dndaki ilikileri ve politikalarna ise yeri

geldiinde deinilecektir.

b. almann tarafsz olmas iin yansz kaynaklardan ve resmi devlet arivlerinden ve

bilhassa devlet arivlerinden yararlanarak hazrlanm eserlerden yararlanlacaktr.

c. Aratrmada Karaba tarihi, Sovyetler Birlii dneminde ve sonrasnda arlkl olarak

incelenecektir. Sovyet ncesi dnemden ise ksaca bahsedilecektir.

. Konu ile balants sadece corafi kabul edilen Dalk Karaba Cumhuriyetine snrl

blmlerde yer verilecektir.

d. Aratrmada yalnzca Trke, Azerice ve ngilizce kaynaklardan yararlanlacaktr.

e. Soykrm konusunda sadece Birlemi Milletlerin tanm esas alnacaktr.

f. Hocalda yaananlar dnda bahsi geecek olaylar, belli bir sebep-sonu ilikisi iinde

ortaya konulacak, detaylara inilmeyecektir.

g. Aratrma, yalnzca literatr taramas yaplarak hazrlanacaktr.

h. Konuyla ilgili Ermeni kaynaklarnn ok az Trkeye evrilmitir.

. Konuya ilikin hukuki almalar yok denecek kadar azdr.

i. ark meselesi incelenirken bu konunun sadece Ermeni meselesi aya konu

dahilinde olacaktr.

j. Tehcir meselesi incelenirken kararn hakl yada haksz olduu ynnde bir sonuca

ulalmaya allmayacak, sadece karar ve uygulamas sonras Ermenilerin iddialarna yer

verilecektir. Bundan da ama, Ermenilerin Trkleri neden ve nasl suladklarn anlamaya

almaktr.

19

KNC BLM

YNTEM

1. ARATIRMA MODEL

Tarihsel planda ortaya kan olaylar ve sreler ilikisel olarak taranm; benzeim

asndan ilikisellii zmlenerek veriler elde edilmi; sylem analizi ile yorumlanm ve

aratrma tamamlanmtr.

2. VERLERN TOPLANMASI

Aratrmada kullanlan veriler; ktphanelerden, konsolosluklardan, internetteki

akademik veri tabanlarndan, bilimsel yayn tarama sitelerinden, medya ve web sitelerinin

arivlerinden, resmi web sitelerinden elde edilecek birincil ve ikincil kaynaklardan istifade

edilerek toplanacaktr.

3. VERLERN ZM VE YORUMLANMASI

Verilerin zm ve yorumlanmasnda, ounlukla basl kaynaklardan ve yeri

geldiinde hukuki metinlerden yararlanlacaktr.

Yaplacak aratrma u ekilde aamalandrlmtr:

(1) Aratrma sorularnn gelitirilmesi,

(2) Verilerin toplanmas ve alt problemlerle ilikilendirilmesi (Veri toplama

yntemi olarak yalnzca literatr taramas yaplacaktr.)

(3) Verilerin analizi ve yorumlanmas,

(4) Durum almasnn rapor edilmesi.

20

NC BLM

OSMANLI DEVLET DNEMNDE ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE GELM

1. ERMENLERN TARH SAHNESNE IKILARI VE ERMEN KMLNN

OLUUMU

Ermeni tarihi konusunda tm dnyada olduu gibi Ermeni tarihileri arasnda da fikir

birlii bulunmamaktadr.1 Bu nedenle Ermenilerin anayurdunun neresi olduu, gnmzde

de tartmal bir konu olarak devam etmektedir. Bu konuda kaynaklarn ok yetersiz olmas

ise, Ermenilerin tezlerini mitolojik olaylara ve efsanelere dayandrmalarna neden olmutur.

Aratrmann konusu gerei bu blmde zellikle Ermenilerin toprak iddialarnn dayand

tarihsel argmanlara ve bu argmanlara kar gelitirilen tezlere yer verilecektir.

Ermenilerin menei hakknda balca olarak 4 iddia bulunmaktadr:

1. Ermenileri Nuh Peygambere dayandran gr,

2. Ermenileri Urartu blgesini igal eden bir Trak-Frig soyuna dayandran gr,

3. Ermenileri Gney Kafkas rk olarak kabul eden gr,

4. Ermenileri bir Turan rk olarak kabul eden gr.

Ermeniler, Nuh Peygamberden olma Yafes'in oullar Hay ve Hayk'n soyundan

geldiklerine ve blgenin yerli halk olduklarna inanmaktadrlar.2 Bu nedenle Ermeniler

kendilerine, kendi dillerinde Haik ve yaadklar blgeye de Hayastan (Hai-istan) derler.3

Hayastan ile kastettikleri corafya ise soylarnn geldii yer deil, Ermenistan olarak bilinen

yerdir4 (Feigl, 2007, s.18). Baka bir deyile Ermeniler, bugnk Ermenistan Devletinin tarihi

olarak kendilerinin anavatan olduunu savunmaktadrlar.

Kendilerini Haykn ocuklar olarak tanmlayan Ermeniler iin, Nuhun dneminde

yaand iddia edilen tufanda yok olmadklarn, aksine tm dnyaya yaylarak

anavatanlarna geri dndklerini anlatan bu efsane, onlara bugn iin de ilham veren

hadiselerden biri olmas sebebiyle nemlidir. zellikle Ermeni kiliseleri, bu tufan hadisesi ile

1915 ylnda Osmanl Devleti tarafndan tehcir edilmeleri hadisesini zdeletirmektedir.

1 Ermeni tarihilerinin farkllk arz eden tezleri iin bkz. Grn, 2008, ss. 12, 16.

2 Bu iddia, ilk Ermeni tarihilerinden gnmze dein sren bir tezdir. lk Ermeni tarihiler, Khoreneli Musa,

Thom Ardzrouni ve dierleri, Ermeni halknn, gemisi Ar Dana oturan Nuhun soyundan geldiini yazmlardr (Feigl, 2007, s.16). Ermeni cumhurbakanl resmi flamasnda Nuhun gemisinin ark olmas, bu inantan dolaydr. 3 Ermeni tarihilerinin byk blmnn bu tezi u ekildedir: Hai-Haik adnda efsanevi bir nderin ncln bir

grup Armen topluluu Rusya Stepleri ve aa Tuna ovalarndan ilk nce Frigyaya yerlemi; burada ksa bir sre kaldktan sonra, Haik nderliindeki Armenler g dalgasnn ters istikametinde ilerlemeye devam ederek, Frat platosu zerinden Araratn (Ar Da) eteklerine yerlemilerdir. Ermeni tarihilerin bu tezi, iinde paradokslar barndrd gerekesi ile bilimsel olarak kabul grmemektedir (Ayhan, 2005). 4 Ermeni tarihci Zori Balayann aktard efsaneye gre, Nuh Peygamber Tufandan sonra ilk grd bir kara

parasna Erevume, yani Gzkyor, diye barm ve bu kara parasnn ad Erevan olarak tarihe gemitir (haliyev, 2004, s.5, Balayan, 1984, s. 30dan akt. Cabbarl, 2002, s.145den alnt).

21

Devamnda ise u gr belirtilmektedir: Nasl ki tufandan kurtulma gcn bulmusak,

1915 olaylarnda da yok edilmek istenmitik. Fakat biz, hayatta kalmay baardk. Demek ki

asl anavatanmz, yani Anadoluyu ileride ele geirmemiz mmkn olacaktr (haliyev,

2004, s.13).

Tarih belgelere gre ise Ermeniler, Trak-Frig (Hint-Avrupa) kkenli bir millettir

(Tzlak, 2008). M.. VI. yzylda Balkanlardan Kafkasyaya gelmilerdir (Duygulu, 2009). Bu

dnemde lyallarn basksyla douya doru g eden Ermeniler, Medlerin basksyla

zayflayan Urartu blgesine yerlemiler; ksa bir sre sonra da bu medeniyet zerine kendi

kimliklerini ina etmeye balamlardr (Grn, 2008, s.31).

Dnya geneline yaylm Armenia ya da Trkedeki karl olan Ermenistan

kelimesi ise, ilk olarak Pers Hkmdar Dara (Daryus) yaztlarnda (Behistun-Bisutun yaztlar

M.515) grlmtr (Baheehir niversitesi Uluslararas Gvenlik ve Stratejik

Aratrmalar Merkezi [BSAM], 2009, zgldr ve dierleri, 2001den alnt). Daha sonra da

Herodotun kitabnda (The Histories) bu kavrama rastlanmtr (Ayhan, 2005, Herodotus,

2003den alnt). Ermeniler, bu ve buna benzer kaynaklar ne srerek, bu blgeye o

yllardan itibaren Ermenistan denilmesinin, blgedeki tarihsel varlklarnn ve ekseriyetlerinin

kant olarak sunmaktadrlar.

Bilimsel olan kaynaklar ise, Ermenistan isminin etnik bir tanmlama deil, sadece

corafi bir terim olduunu gstermektedir (Feigl, 2007, s.18). Buna gre; Ermenistan,

tarihte yksek blge, plato, dalk alan anlamnda kullanlagelmi bir kavramdr. Bu

balamda corafi olarak Frat nehrinden Azerbaycana kadar uzanan bir blgeyi kapsayan

Ermenistan topraklar, zamanla bu topraklar zerinde yaayan topluluklar ile zdelemitir

(Ayhan, 2005). Baka bir deyile burada Ermenilerin ounluu tekil ettii iin bu isim

konulmamtr (Feigl, 2007, s.18). Dolaysyla bu isim, Ermenilerin tarihi yurdunu ifade

etmemektedir.

Ermeniler dank bir yerleim dzenine sahiptiler. Balca yerletikleri corafyalar;

gnmz Dou Anadolu Blgesi, Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, rann kuzeybats ve

Anadolunun gneyi (Kilikya)dr. Bu alanlarn jeopolitik adan igallere ve g

mcadelelerine ak olmas, Ermenilerin en youn olduklar blgelerde dahi ekseriyeti

oluturmalarn zorlatrmtr (BSAM, 2009).

Ermeniler M. VIII. yzyln sonlarna doru "upria", "rme", "Arme" adlar ile Urartu

devleti iinde birlemilerdir. Bu dnemde Ermeni tarihilerinin iddia ettiinin aksine, byk

Ermenistan diye bir lke hi var olmamtr (Takran, 1995, ss.4748). Ermeniler en fazla

kk prenslikler halinde siyasi varlk gsterebilmilerdir.

22

Ermeniler tarihte bilinen en eski Hristiyan topluluktur.5 301 ylnda Hristiyanl resmi

din olarak kabul eden Ermeniler, 405 ylnda da birletirici unsur olarak nemli bir rol

oynayan Ermeni alfabesini oluturmulardr (BSAM, 2009).

451de Bizansn destekledii alsedon (Chalcedon) Kurulunun Ermeni Gregoryen

Kilisesini Hristiyan saymamas nemli bir olaydr (Atav, 2008). Bu olay neticesinde

Ermeniler dinsel ve devamnda toplumsal anlamda youn basklar yaamlardr. Neticede

Bizansllar zamannda Kafkasya blgesinde datlmlardr.

700l yllarda Bizansllar ve Araplar, Dou Anadolu ve Kafkasya olarak ikiye blerek

Ermenistann kontroln paylamlardr. Bu paylamdan sonra Ermenistan, Araplar ve

Bizans arasnda yar bamsz bir tampon devlet grevi grmtr (Feigl, 2007, s.36)

Ermeniler, IX. yzyldan XI. yzyla dein sanat, edebiyat gibi alanlarda byk

geliimler gstermi; ehirleme ve ticari konularda nemli atlmlar gerekletirmilerdir. Bu

geliim, XI. yzylda gerekleen Bizans igali ile sekteye uramtr. Kilikya Krall dnemi

ise geliim srecini yeniden balatm, bu dnemde Ermeni aydnlanmas altn devrini

yaamtr. Kilikyada asr sren Ermeni hkimiyeti, 1375 ylnda Msrdan gelen

Memluklar tarafndan sonlandrlmtr (BSAM, 2009).

Uzun yllar bu ekilde tam bamszlktan tede, Bizansllar, Persler ve Mslmanlar

arasnda tampon blge grevi gren yar bamsz Ermeni prenslikleri, ya byk devletlerin

himayesinde yaamn srdrm ya da yklmlardr. Monofizist inanl Ermenilere,

zellikle Hristiyan dnyas tarafndan hogr gsterilmemi, aksine; srekli inanlarndan

dndrlmeye allmlardr. Ermenileri bu baskdan kurtaran nce Seluklular sonra da

Osmanllar olmutur (Feigl, 2007, s.36).

XIV. ve XV. yzyllarda Bizans hkimiyetinde olan bu topraklarn bir ksm Osmanl

hkimiyetine girmi, bir ksm da ran hkimiyetinde kalmaya devam etmitir (Tzlak, 2008).

Bu ekilde 1514 ve 1516 yllarnda Osmanl himayesi ile tanan Ermeniler, Seluklu Trk

Hkmdarlnda olduu gibi, Osmanl himayesine girdikleri gnden itibaren hibir bask ile

karlamam, Mslman unsurlarla eit muamele grmlerdir. badetlerini zgrce yapma

hakk tannan, kendi vergilerini toplayabilen, hukuk sistemlerini uygulayabilen, nikh ilerine

bakan Ermeniler, Bizans dneminde giremedikleri stanbula 1453ten sonra Ermeni Patrii

unvanyla girmilerdir (BSAM, 2009). Fatih Sultan Mehmet, Ermeni Kilisesini 1461 ylnda

olduu gibi kabul edip onun bandakine devlet aama dzeninde yer vermitir (Atav,

2008). Osmanl Devleti ierisinde birok resmi kurumda nemli grevler stlenen Ermeniler,

verdikleri hizmetlerden tr millet-i sadka (sadk millet) olarak nitelendirilmilerdir.

5 Ermeni Kral III. Triadenin ran tehdidine ve tehlikesine kar Hristiyanl benimsedii bilinmektedir Agos

Gazetesi tarafndan yaynlanan Surp Krikor Lusavori adl kitapta bu konu hakknda u bilgilere yer verilmitir: Yalnz Hristiyanlk sayesinde vatann ran tehdidine ve tehlikesine kar korumak mmknd. (III. Triade) yabanc dinlere kar Ermenistan kurmak iin en gl ve etkin engelin Hristiyanlk olacana inanyordu (Ayhan, 2005).

23

Hem Osmanl Devleti ierisinde, hem de dier yerletikleri corafyalarda genel itibari

ile nemli ticaret ehirlerinde yaayan ve ticaretle uraan Ermeniler, nemli gelirlere

sahiplerdi. Bu konumlar, onlarn kltrel ve yapsal konularda ilerlemelerinde nemli etken

olmutur.

ran ve Azerbaycandaki Trk ynetimlerinin Bat ile ilikilerini kesmesi ise, tam da bu

konumlar nedeniyle Ermenilere, kimliklerinin oluum sreci iin nemli katklar salamtr.

Bu etkenler zetle u ekilde sralanabilir:

1. Ermenilerin ticari kimlikleri, onlar bat ve randaki Trk devletleri ile diplomatik

ilikilerini srdren bir konuma getirmitir.

2. Yerel hanedanlklara ve ehir hkimlerine verdikleri karlksz maddi destek,

varlklarn koruma garantisi salamtr.

3. Ermeniler, yabanc devletler nezdinde Ermeni kimliinin tannmas konusunda nemli

almalar yrtmlerdir

(Attar, 2005, s.17).

ran hkimiyetinde kalan ve ran Ermenistan da denilen blgede ise, Osmanl

blgesine gre daha fazla Ermeni yaamtr. Bu blge 1828 ylnda, Rus hkimiyetine

girmitir (Tzlak, 2008). Kafkaslardaki Rus hkimiyeti, Ermeniler iin adeta bir dnm noktas

olmutur. Rusya'ya gvenen ve bu nedenle de Rusya'ya Kafkaslarn igali konusunda

destek veren Ermeniler, bu sadakatlerinin dln alm, bir kilise cemaati iken aktif bir

siyasi topluluk haline gelmilerdir.

1880 ylna dein belli bir corafyaya sahip bir Ermeni toplumu bulunmazken,

yukardaki gelimelerin etkisi ile Derbent'ten iraz'a kadar Azerbaycan ve ran ehirlerinde

maddi anlamda gl ve rgtl bir Ermeni kilisesi cemaati olumutur. Ayn zamanda

Ermeniler iin eitim kurumu da olan bu kiliselerde, Ermeni ulus kimliini alanmtr (Attar,

2005, s.1718). Bylece Ermeni milli kimliinin oluumu tamamlanmtr.

Ermenilerin savunduu Byk Ermenistan devleti ise, Ermenilerin toprak taleplerini

dayandrdklar nemli bir iddiadr. Bugn hala Ermenilerin bu iddia ile igaller

gerekletirmesi sebebiyle nem arz eden bu konu, ayr bir balk halinde detaylar ile

birlikte ele alnacaktr.

2. ERMEN MESELESNN DOUU

Hukuki temelleri 1774 Kk Kaynarca Anlamasna dayanan Ermeni meselesinin

tarihi, siyasi ve hukuki geliimi bir btn olarak ele alnarak deerlendirilmesi gereklidir.

Bunun ncesinde Ermenilerin Osmanl himayesine girmeleri ve bu himaye altnda nasl bir

yaam srdrdklerini tekrardan ksaca gzden geirmek yerinde olacaktr.

Anadolu Ermenilerinin Osmanl himayesine girmeleri, Yavuz Sultan Selimin 1516

Mercidabk ve 1517 Ridaniye savalarn kazanmas ile gereklemitir. Baz Ermeni

24

tarihilerin iddia ettii zere, bu tarihlerde Osmanl Devleti, Ermeni Krall ile

karlamamtr. Kilikya Ermeni Krall, Mercidabk ve Ridaniye savalarndan ok nce,

1375 ylnda Memluklar tarafndan sona erdirilmiti (Grn, 2008, s.4445). Dolaysyla

Osmanl Devleti, ukurova Blgesini Ermeni Devletinin deil, Memluklarn elinden almtr.

Ayn ekilde Dou Anadolu blgesi de Ermenilerden deil, 1514 aldran Sava ile

Safavilerden alnmtr.

Trk idaresinin hogr ve adaletinden memnun kalan Ermeniler, Seluklu

dneminde olduu gibi Osmanl dneminde de ok rahat bir hayat yaamlardr. Trk

himayesine ilk girdikleri tarihten itibaren XIX. yzyln ortalarna kadar Ermenilerin, Trklerle

ufak tefek hadiseler hari, byk bir anlay ve dostluk iinde yaadklar bilinmektedir

(Saray, 2009). Hatta o dnemde, baka hkmranlk altnda bulunan aznlklarn

durumundan ok daha iyi durumdaydlar (Henrich, 2009). Millet-i Sadka olarak

isimlendirilen Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde hibir ayrmcla maruz braklmakszn,

aksine huzurlu ve zgrce yaama olanaklarna sahip olmular, devlet hizmetinde ok

yksek mertebelerde bulunmulardr6 (Feigl, 2007, s.46).

Ermeniler, Osmanl daresi altnda, ekonomik anlamda da ok rahat bir hayat

srmlerdir. Bu konuda nemli Sovyet devlet adam ve parti yneticisi Artemovi Boryan u

rnei vermektedir: Rus ordusu, Trkiyeye seferleri srasnda Trkiye Ermenistannda

inanlmaz miktarlarda hayvanlarla ve dolu ambarlarla karlat. yle ki, Rusya

Ermenistannn ve Transkafkasyann hibir blgesinde byle bir manzarayla

karlaamazsnz (Perinek, 2006c). arlk yetkililerinin aralarnda gerekletirdii

yazmalarda da, Osmanl Ermenilerinin yaam koullarnn Rusya Ermenilerine oranla ok

daha iyi olduu, bu yzden de Ermenilerin, arlk Rusyasndan kaarak Osmanlya

sndklar belirtilmektedir (Perinek, 2006b).

Ermenilere, dini konularda da hibir kstlama getirilmemitir. Hatta stanbul Ermeni

Patriklii, Osmanl padiah Fatih Sultan Mehmetin bizzat oluturduu bir makamdr (Feigl,

2007, s.46). yle ki Ermeniler, sahip olduklar bu zgrlklerden dolay Batda Hristiyan

Trkler olarak bilinmekteydiler (Agn, 2003). Ermenilerin, 1789 Fransz htilalinin getirdii

milliyetilik akmndan en son etkilenen toplumlardan birisi olmas, sahip olduklar bu iyi

artlara balanmaktadr.

Mslman unsurlarla eit muamele gren ve hayatndan ok memnun olan bu

milletin, bir problem olarak dnya gndeminde yer bulmasnn sebepleri, dnya siyasetindeki

deiimlere dayandrlmaktadr. Bahsi geen dnemde iki nemli gelime yaanmtr.

Bunlardan birincisi sanayi devrimi, onun da getirisi smrgecilik politikas, ikincisi ise Fransz

6 Osmanl Devleti, sadece Ermenilere deil, idaresinde yaayan tm unsurlara eit muamelede bulunmutur. Bu

durum, Trk Tresinin (Hukukunun) gereidir. Trk Devlet adamlar, bu treye uygun olarak, lke dhilinde yaayan Trk, Gayri Trk; Mslman, Gayri Mslim herkese eit muamele yapmakla mkellef idi (Saray, 2009).

25

devrimi ve onun da getirisi milliyetilik akm olmutur. Fransz devriminden ziyade,

smrgeci devletlerin faaliyetlerinin, Ermeni meselesine byk katks olduu

deerlendirilmektedir.

Avrupal devletlerin gelien sanayileri ile birlikte, aradklar hammadde ve pazaryerleri

iin Osmanl topraklar bulunmaz bir nimet konumundayd. Osmanl Devletinin zayflama

dnemine girmi olmasyla emperyalist7 politika izleyen bu devletler, hasta adam olarak

nitelendirdikleri bu devleti paralama ve mirasndan pay alma gayretine girimilerdi. 8 Bahsi

geen amalarna ulaabilmek iin de, Osmanl Devleti ierisindeki aznlklar kullanmaktan

geri durmam, Ermenileri de Osmanl Devletinin i ilerine karmak zere uydu gibi

kullanabilecekleri bir unsur haline getirmek istemilerdi (ahin, 2007; Tzlak, 2008).

Ermenilere, Anadoluda bir mstakil devlet kurmak vaadiyle yaklaan Avrupa

devletlerinin amacn, Birinci Dnya Sava srasnda bir tarihi, resmi makamlara sunduu

raporunda yle belirtmitir: Transkafkasya ve Azerbaycan n Asyadaki Trklerden

ayran Ermeniler, Trk topluluklarnn arasna sokulmu bir tampondur. Biz bu tamponun yok

olmasna ve onun yerine bize dman olan Mslman bir kitlenin gelmesine msaade

edemeyiz (haliyev, 2005).

Ermeni meselesi grnrde, Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin dou

vilayetlerindeki Ermeni aznln, gittike gletii savunulan durumunun nasl ve hangi

erevede iyiletirilebilecei temeline dayandrlmt. Sunulan bu problem ve o dnemde

Ermenilerin Osmanl Devleti ierisindeki refah dzeyleri gz nne alndnda, aradaki

tutarszlk dikkat ekmektedir. Ermenilerin sahip olduu tm iyi artlara ramen bahsi geen

devletler, yapay bir mesele icat ederek Ermenileri milliyetilik fikrine sndrm, bamsz

Ermenistan fikri ile bu toplumu desteklemilerdir. Bu devletlerin banda ngiltere, Rusya ve

Fransa gelmektedir.

Tm bu veriler nda denebilir ki; Ermeni meselesi, XIX. yzyln ikinci yarsndan

itibaren Osmanl Devleti zerinde emperyalist amalar bulunan Rusya, ngiltere ve Fransa

tarafndan oluturulmu yapay bir sorundur. Bu lkelerin kendi lkelerinde hak ve

zgrlklere deer vermemeleri ise, Ermeni meselesindeki samimiyetsizliklerinin kant

durumundadr.

Ermeni meselesi, dnya gndeminde yer almadan bir sre nce bir ksm Ermeni,

Osmanl Devleti ierisinde sorun karmaya balamt. 1774 ylnda imzalanan Kk

Kaynarca Antlamasndan itibaren d glerin etkisinde kalan bu Ermeniler, kendilerini Rus

7 Emperyalizm, bir devletin dier bir devlet zerinde, ister madd, ister manev bir kontrol, nfz kurmas veya bir

stnlk salamas demektir (Tosun, 2002).Bu amac politikalar haline getiren devletlere de emperyalist devletler denilmektedir. 8 1878deki Berlin Kongresi ve 1912 ile 1913 yllarndaki Balkan Sava sonrasnda Avrupa devletlerinin

taleplerinde Osmanl Devletini paralama istekleri net bir ekilde grlebilmektedir (Henrich, 2009).

26

arnn tebaas olarak grmeye balamlard 9. Rusya ile Trkiye arasnda savan

kanlmaz olduu andan itibaren de Ermeni Kilisesinin destei ile Ermeniler, sonsuza dek

izgilerini belirlemiler: Rusyann yannda Trkiyeye kar hareket etmilerdir10 (Carty,

2005, s.346).

Osmanl daresi, bu ar artlar altnda, devlet btnln muhafaza etmek

zorundayd. Bunun iin Avrupal devletlerin kendi topraklar zerindeki emperyalist

amalarna kar durmak zere Ermenilere ynelik slahatlar dzenlemitir. Oysa smrgeci

devletler Ermenilere, uzun yllar bamszlk fikri veren faaliyetler yrtmlerdi. Bu nedenle

Ermeni meselesinin gndeme geldii tarihten itibaren Ermeniler, Talat Paann da ifade

ettii gibi, slahat deil, nce zerklik, sonra da bamszlklarn kazanmak istemekteydiler

(ATASE1, Talat Paann Anlar, 1994, s. 63den alnt).

Ermeni meselesini yaratan ve devamnda gelien olaylar destekleyen kurum, kurulu

ya da kiiler unlardr:

1. Emperyalist devletler,

2. Kiliseler,

3. Misyonerler,

4. Ermeni ve Misyoner okullar,

5. Komiteler,

6. Ermeni aydnlar.

Emperyalist devletlerin mdahalesi, daha nce de ska anld zere, Ermeniler iin

tam bir deiim getirmitir. Osmanl Corafyas zerinde emperyalist hedefleri bulunan bu

devletler, Ermenilerin yaadklar blgelerde etkinlik kurarak siyasi emellerine ulama gayreti

ierisindeydiler. Bu amala Ermeniler, koruyuculuk (protektora) ad altnda kkrtlm,

ayrlk talepleri dorultusunda maddi ve manevi olarak desteklenmilerdir (BSAM, 2009).

Rus devlet arivlerindeki belgeler, Ermenilerin, emperyalist devletlerin mdahalesine,

zellikle Berlin Konferansna (1878) kadar, Trkiyede ok iyi artlarda yaadklarn,

zellikle Osmanl Devleti tarafndan desteklendiklerini ve korunduklarn gstermektedir

(Perinek, 2006b). Artemovi Boryan, Ermeni meselesinin emperyalist devletlerce nasl

kullanldn u szleri ile aktarmtr: Ermeni milletinin temsilcilerinin nderliinde Ermeni

halk kitlelerinin hareketi, her zaman byk devletlerin diplomatlar tarafndan dikte edilmitir.

9 Bu anlamann ayrntlar iin bkz. Morolu, 2006, s.7778.

10 in znde Ermeniler, Rusyay tm slam devletleri karsnda desteklemilerdir. Bu olaylarn ok ncesinde

1796 ylnda Ruslar, bir Trk ehri olan Derbenti kuattklarnda da, kendilerini Osmanllara sadkm gibi gsteren Ermeniler, ehrin su ebekesi hakkndaki bilgileri Ruslara vererek sava kazanmalarn salamlardr yle ki, 1808 ylnda ar I. Aleksandrn Ruslara yardm amacyla yapt casusluk faaliyetlerinden dolay, Ermeni kilisesi Katolikosu Danieli Kutsal Anna Madalyas ile onurlandrlmlardr (Weems, 2007, s.18). 18281829 Osmanl-Rus Sava esnasnda nemli oranda Ermeni, Rus ordusuna kaydolmu, Osmanlya kar hareket etmilerdir. Ayn ihanet 18771878 Osmanl-Rus savanda da tekrarlanmtr (nce, 2007). Konuya dair Ermeni yetkililerin ifadeleri iin bkz. Perinek, 2007b.

27

Bu temsilciler, her zaman byk igalcilerin ellerinde birer silah olmulardr (Perinek,

2006c).

Ermeni kilisesi, dini konumunun yan sra Ermenilerin sosyal ve siyasi hayat

ierisinde de nemli bir konumda bulunmaktayd. Ermeni Gregoryan Kilisesi, dank halde

Osmanl Devleti, arlk Rusyas ve randa yaayan Ermeniler arasnda balant

oluturmaktayd (Saylan, 2007, s.8). Ermeni tarihi Ternona gre Ermeni Kilisesi ilk

inasndan itibaren gnmze dek Ermenilerin yaayan ruhu olmutur. Bu ruh, kltrel,

dinsel ve politik olarak Ermeni toplumuna nclk eden bir yap anlamnda anlalmaldr

(Ayhan, 2005). Dickran Boyaciyann Ermeni Kilisesini ele almadan Ermeni tarihi yazmnn

eksik olacan belirtmesi (Grn, 2008, s.50, Boyacian, 1972, s. 22den alnt) bu sebebe

balanmaktadr. Ermeniler, dini liderlerine Ermenicede milletin temsilcisi anlamna gelen

Katogikos unvann vermeleri de, kilisenin ve dolaysyla din adamlarnn misyonu hakknda

bilgi vermektedir. Baka bir deyile din adamlar, sadece dini lider deil, ayn zamanda

siyas ve sosyal alanlarda da byk roller oynayan kiilerdi (lter, 2003, s.76).

Kilisenin bu misyonunun farknda olan Avrupa, din faktrn Ermeniler zerinde etki

arac olarak kullanmak istemilerdir. Ermeniler ile bu Avrupal halklar arasnda var olan

mezhepsel ayrlk ise engel tekil etmekteydi. Osmanl himayesinde bulunan Ermeniler,

Gregoryen11 mezhebine bal bulunmaktayd. ngiltere, Fransa, Rusya ve Amerika, var olan

bu fark amak iin, Ermenileri kendi mezheplerine kazandrma faaliyetleri yrtmlerdir.12

Yrtlen bu misyoner faaliyetlerin Ermeniler arasnda yaratt blnmeden

rahatszlk duyan ama bunun da nne geemeyen Gregoryen Kilisesi, Osmanl

Sultanndan yardm istemitir. Ancak Fransa ve dier Katolik lkelerden gelen basklar

nedeniyle Sultan, bu yardm talebine karlk verememitir (Ayhan, 2005). Batl devletlerin

politikalar uruna dini kullanmalarna tepki gsteren Ermeni din adam Hrant Vartabed:

Osmanl lkesinde Protestan topluluklar kurulmas ve bunlarn ngiltere ve Amerika Birleik

Devletleri tarafndan himaye edilmesi, uygarlk iddiasndaki Batl glerin en kutsal duygu

olan din duygusunu bile kullanmaktan kanmadklarn gstermektedir (Avar, 2006)

yorumunda bulunmutur.

Bu misyoner faaliyetler ksa zamanda Avrupal devletlerin beklentilerini

karlamtr.13 Fransann ynlendirmesinin sonucu Ermeniler arasnda Katolik; talya,

11

Ermenilere Hristiyanlk, IV. yzyln banda bir ranl olan Gregor Lusavori tarafndan getirilmitir. Ermenilerin byk ksmnn mensup olduu mezhebe, Ermeni kilisesinin esaslarn kuran Gregor'un adna izafeten Gregoryen denilmitir (lter, 2003,s.75) 12

ngiliz ajan Arminius Vambery Amerikan misyonerlerin faaliyetlerini u szleri ile ifade etmitir; Amerikan misyonerleri Protestan Ermeni Devleti kurmay tasarlyorlard. Bunun iin byk paralar topluyorlar ve Ruslardan aldklar silahlarla Ermenileri silahlandryorlard. Yaptrdklar ayaklanmalarla pek ok Mslmann lmne sebep olmulard. Bu arada -drt Ermeni ld ise, Ermeni evreler bunu stanbul'da 34 bin Ermeni ldrld diye yayyor; Amerikal misyonerler ise, Protestan gazetelerine te Sultan Abdlhamid yine 40.000 susuz Ermeni'yi katlettirdi eklinde haberler yayyorlard (Ertekin, 2007, s.25, Feigle, 2000, s.16dan alnt). 13

1877 ylnda gerekletirilen askere alnabilecek erkek nfs saymnda Ermeni nfusu ierisindeki mezhepsel blnmeyi aadaki saysal veriler gstermektedir:

28

Almanya, ngiltere ve ABDnin ynlendirmesiyle Protestanlk ve Rusyann himayesindeki

Ermeniler de Ortodoks olmak zere drt ayr mezhebe blnmlerdi (Yuval, 2009). Daha

sonra bu devletler, dini ballklarndan istifade ettikleri Ermenileri Osmanl Devleti aleyhinde

istedikleri gibi kullanmaya balamlardr (Saray, 2005, s.38). Bir baka deyile; Katolikler

Fransa'nn, Protestanlar ngiltere ve ABD'nin, Gregoryenler ise Rusya'nn nfuz alanna

girmitir.

Osmanl daresi boyunca bar ve gven ierisinde hizmet veren bu kiliseler, bu

devletlerin kkrtmalar ve blnmenin etkisi ile Ermeni meselesinin uluslararas konuma

gelmesinde byk katklar salamtr. Bu dnemde Ermeni Patrii Ormanyann Ermeni

Kilisesini, Kayp lkenin grnen ruhu olarak tanmlamas ise (lter, 2003, s.76, Ternon,

1977, s.34den akt. Binark, 2000den alnt), kilisenin, bamszlk fikri ve almalar

ynnde sahip olduu deeri ifade etmektedir. Din adamlarnn mezhepler aras rekabet ile

birleen milliyeti fikirlerin yan sra Trk aleyhtar fikirlerin Ermeniler arasnda kabul iin

almalar yrterek, ayrlk Ermeni hareketine bizzat destek olmulardr (Feigl, 2007,

s.39). Bu sebepledir ki, 1895 ylnda ve sonrasnda siyasi sebeplerden dolay tutuklanan

Ermeni papazlarna rastlanmaktadr.14

Kiliselerin yrtt bahsi geen siyaset, Ermenilerin isyan hareketleri, terr

eylemleri ve katliamlar gerekletirmelerinin de ana nedenlerden biri olarak grlmektedir.

Resmi bir ngiliz belgesine gre, Ermeni din adamlar cemaatlerin silahlanmas iin

uramakta ve bazen nefretle bu arlar yapmaktaydlar (Weems, 2007, s.25). Bu konuda

Bitlis ve Vanda Rus Bakonsolosluu yapan General Mayevski, 1912 tarihli bir raporunda,

1895 ve 1896 yllarnda Ermeni din adamlar, hibir dini eitim gayreti iinde deillerdi.

Buna karlk, milliyetilik fikrini yaymak iin ok altlar ()Dini grevlerin yerini

Hristiyanlarn Mslmanlara olan dmanl ald (ymen, 2006, s.33) diyerek, kiliselerin

Ermenileri Trkler aleyhine kkrtarak bamszlk fikri aladklarn belirtmitir. Baz

Ermenilerde bugn dahi varolan Trk dmanlnn gelime nedenleri arasnda, o dnemde

kilise tarafndan yrtlen bu faaliyetlerinin nemli etkisi olduu deerlendirilmektedir.

Ermeni terr faaliyetlerini yrten Tanak ve Hnak Cemiyetleri de bu kiliseler tarafndan

desteklenmilerdir.

Osmanl Devletinin zayflama dnemine girdii 1800lerden itibaren batl misyonerler

bu topraklarda etkili olmaya balamlar ve Ermenileri ayrlk fikirlerle donatarak isyana

hazr hale getirmede nemli roller stlenmilerdir (Yldrm, 2008). Sadece 1896 ylnda

Amerikadan 7 kiliseden 176 misyoner ve ngiltereden de 4 ayr kiliseye bal misyonerler

Osmanl Devletine datlmt (Grn, 2008, s.63). zellikle Protestan mezhebine dhil

Askerlik hizmetine kar vergi deyen Hristiyan erkeklerin oranlar yleydi: Gregoryan Ermeniler: 33.445, Roma Katolik Ermeniler: 3.985, Protestan Ermeniler:660dr (Feigl, 2007, s.28). 14

Konuya dair ayrntl bilgi iin bkz. Karacakaya, 2001.

29

olan Ermeniler, misyonerlerin kskac altnda idiler. Dolaysyla ayrlk hareketlerin en ateli

taraftarlar da Protestan Ermeniler olmutur (Yldrm, 2008).

Ermeni okullarnda verilen eitim de, ayrlk fikirlerin gen beyinlere nfuzu

asndan nemli etken olmutur. Bunun yannda bata Rusya olmak zere, ngiltere,

Fransa ve ABD atklar kolejler vastasyla, Ermeniler arasnda milliyetilik ve ayrlk

fikirlerin gelimesinde nemli kaynak oluturmulardr15 (Duygulu, 2009). Rus bilim adam V.

L. Veliko kitabnda: ...Ermeni mahalli okullarnda renciler Byk Ermenistan haritasn -

ki, arazisi Voroneje ulayor ve bakenti de Tiflistir- reniyorlar bilgisini vermitir

(haliyev, 2004, s.9). Trkiye Ermenistan ismi ile duvarlara aslan bu harita, eski Erzurum

vilayeti ile Ermenilerin oturduu mahalleleri kapsamakta ve zerinde bulunan noktal hudut

izgileri ile Vilyt- Sitteyi16 gstermekteydi (ATASE1). Ermeni tarihilerin iddialar zerine

yazlan Ermeni Tarihi dersi, bu haritalar eliinde Ermeni genlere, bir zamanlar Byk

Ermenistan diye bir devletin var olduunu ama Trklerin istilalar sonucu ykld bilgisi

verilmekteydi. Bu retilerin de alt anlam olarak, Trk dmanln ve Byk Ermenistan

Devletinin yeniden kurulmas isteini alamaktayd.

zellikle 1830'lardan itibaren bu okullarn saylar hzla artmtr.17 Ermeni

kaynaklarnda, cemiyet ve kiliselere ait bu okullarn saysnn artmas ve bu okullarda 100

bini akn Ermeni rencinin varl, Osmanl Devleti iinde Ermeni varlnn, eitim ve

kltr ynnden tekilatlanmas olarak kabul edilir (Hocasaryan, 2009). Bu sav, bir manada

gerek kabul edilebilir. yle ki Ermeniler, Ermeni tarihlerini ve kltrlerini tarihi vesikalara

gre deil de kendi tarihilerinin iddialar zerine renince, sadece Ermenilerin doru kabul

ettii varsaymlar benimsemekteydiler. Bu da, ayn inan etrafnda tekilatlanan bir Ermeni

toplumu yaratmaktayd. Bu ekilde varsaymsal bir tarih ve dmanlk eitimi alan genlerin,

eitim ve kltr hayatnn tesinde, amansz terristler olarak en kanl eylemlerin ierisinde

yer almalar ise kanlmaz grlmekteydi.

Kurulan ilk Ermeni komiteleri Armenekan, Hnakyan ve Tanakstun, ihtilal fikrinin

Ermeniler arasnda kabul iin, memleketin hemen her yerinde ve de yurt dnda kulpler

ve ktphaneler amlardr.18 Bu kurulularn amac, Ermenilere, Ermeni tarihi ve Ermeni

bykleri hakknda bilgiler verilerek, Ermeni milliyetiliinin alanmasn salamakt. Bu

almalarn ierisinde Trkle ve Trklere kar Ermeni halknda nefret uyandracak

15

Ermeni Patrii Haren Akyan Ermeni Tarihi isimli eserinde, Trkiyenin eitli yerlerine dalm ok sayda misyoner ngiltere lehine propaganda yapmakta, Ermenilerin ngiltere sayesinde muhtariyete kavuacaklarn ileri srmektedirler. Kurduklar okullar, bu gizli tasarlarnn yuvasdr demitir (Avar, 2006). 16

Vilyt- Sitte: Osmanl Devleti zamannda Erzurum, Van, Elaz, Sivas, Bitlis ve Diyarbakr iine alan alt vilayete verilen genel isimdir. 17

ABDli ve ngiliz misyonerler ortak almalar sonucu 1866da yalnzca stanbulda erkekler iin 32 okul ve kzlar iin de 14 okul olmak zere toplam 46 okul almtr (Ayhan, 2005). 18

rnein Londra'da International Democratic Club isimli bir Ermeni fesat kulbnn bulunduu Osmanl idaresince tespit edilmitir (Karacakaya, 2001).

30

eserlerin neredilmesi de saylabilir. Bu eserler gnmzde de Ermenilerin Trkleri tarihsel

nedenlerle sulamalarnda ve Trk dmanln srdrmelerinde nemli etkendir.

Bunlarn yannda basn-yayn, konferans tertibi, kitap yayn gibi yollarla Osmanl

Ermenilerine milliyeti fikirler veren Ermeni aydnlar bulunmaktayd.19 Bu aydnlar, genellikle

Avrupada eitim alm kiilerdi. Eitim hayatlarn bu lkelerde tamamlayanlarn byk bir

ksm, Anadoluya tekrar dnerek yeni kuak Ermenilerin eitiminde rol almaktaydlar.

Ermenilerin bu gibi fikirlere finansal ve fikirsel adan bu aydnlar destekleyen bir kol da

mevcuttu. Osmanl Trkiyesinde zenginleip de lkenin d ticaretinde sz sahibi olan ve

Avrupaya g eden pek ok Ermeni ailesi oralarda gazete ve dergiler karlmasna n ayak

olmaktaydlar (Saray, 2009). Bu da Ermeni aydnlarn, ayrlk hareketlerinde daha gl ve

etkili klmaktayd.

Osmanl Devleti, bu duruma tedbir olarak dardan ithal edilen ve zerinde

Ermenistan, Ermenistan Krall gibi ifadelerin bulunduu risalelerin, kitaplarn ve

haritalarn Osmanl Devleti snrlarna sokulmasn yasaklamtr (Hocasaryan, 2009).

Hnak Komitesi tarafndan yaynlanan Hnak Gazetesi de, yasaklanan bu yaynlar

arasndayd.

Yine de bu yaynlardan pek ou yasal olmayan yollardan Osmanl Devletindeki

Ermenilere ulatrlmtr. rnein 1893 ylnda Osmanl daresi tarafndan, Sparta Yunan

vapuru araclyla memlekete zararl yayn sokulduu tespit edilmitir (Karacakaya,2001).

Hnak Komitesi, yasaklanan yayn ile ilgili Doktor Beneneye verdii talimatta, Siz

ubelere, o gazeteleri ulatrmak iin bir yol bulunuz. Balasanyann datt gazetelere

nezaret ediniz. Yeridasart Hayastan isimli gazete size Leon araclyla gnderilecektir.

Bunun da datlmasna alnz diye yazmtr (ATASE1). Bunun gibi pek ok alma

sonucu, Osmanl Devletinin uygulad tedbirler alm, bamszlk fikrini empoze etme

amal olan yaynlar, Ermenilere ulatrlmtr.

Yukarda saylan bu ok ynl almalar sonucunda, Avrupadan sonra Trkiyede

de siyasi akmlara ve istiklal fikirlerine scak bakan ve istiklal isteyen byk bir Ermeni

cemaati peyda olmutur. 1870 ylna dek neredeyse tamamen uluslararas sahnede nemsiz

saylan Ermeniler, ark meselesinin bir paras olduklarn fark etmeden uluslararas

sahneye srlmlerdir.

19

Bu bahsi geen faaliyetlerden sadece 1893 ylna ait birka rnek vermek yerinde olacaktr: Bu yl ierisinde ngiliz-Ermeni Dernei'nin himayesinde "The Anglo Armenian" adl aylk bir gazete karlmaya balanm, Londra'da, ngiliz Ermeni Dernei'nin himayesinde "Ararat Topra, Ermenistan ve Ermeniler" konulu bir konferans gerekletirilmi, Amerika'da "Ermenilere Askeri Talim Dersleri" Leipzig'de Dr. Karabet Mgrd tarafndan "Les Pauliciens dans l'Empire Byzathin et autres sectaires analogues en Armenie" adnda kitaplar baslm, Londrada "Ermeniler ve Trkler" adl dergi nerolunmutur (Karacakaya, 2001).

31

3. ERMEN MESELESNN GELM

Ermeni meselesinin ortaya kt XIX. yzyl, Osmanl siyasi hayatnn son blmne

girdii dnemdir. Bu dnemde Osmanl daresi, iinde bulunduu g durumun Ermeni

meselesini glendirmesinden endie duymaktayd. Bu meseleye tedbir olarak daha nce

vatandalar arasndaki eitlik statsn yeniden ayarlamak zere kartt 1839 Tanzimat

ve 1856 tarihli Islahat Fermanlarnn arkasndan 1863 ylnda Ermenilere ok daha geni hak

ve imtiyazlar getiren Ermeni Milleti Nizamnamesi ilan etmitir. Osmanl tarihinde dnm

noktas saylabilecek bu nizamname ile Ermeniler, eitim, kltrel ve dini konular ile cemaat

ilerinde serbest braklmlardr (BSAM, 2009, zel, 2003den alnt).

Bu nizamname ile salanan olanaklar, Osmanl daresinin yapc maksadnn ok

dnda ykc sonular getirmitir. Ermeniler, bu nizamnamenin yannda kendilerine tannan

bu nice haklardan istifade ederken, daha da fazla hak talebine girmi ve bir "Ermenistan"

fikriyle yaamaya balamlard (Kk, 1989). Ermeni yazar K. Ozanyann da ifade ettii

zere bu nizamname, Ermenilerde ihtill ruhunu uyandrmt (Garibov, 2006, s.74,

Ozanyan, 1919dan akt. Uras, 1987, s. 175den alnt).

Salanan bu imtiyazlarn bir dier sonucu, Ermenileri, adeta stn ayrcalkl snf

statsne tamas olmutur. Trabzondaki ngiliz Konsolosu Palgrave Dileri Bakan Lord

Stanleye 30 Ocak 1868 tarihinde gnderdii raporda unlar yazmtr: Hristiyanlar

Mslmanlara nazaran imtiyazl durumdadr. Bu apak bir adaletsizliktir. Mslman bir su

mu ilemi, hemen ve sert bir biimde cezaya arptrlr. Ayn suu ileyen Hristiyan ise

yle byle cezalandrlr veya bsbtn balanr. nk iin iinde bir Hristiyan olunca

yabanc konsoloslar ve temsilciler ona kanat gererler ve adaletin eli kolu balanr (ymen,

2006, s.32). Bu szlerden de anlalaca zere, bu dnemde Osmanl Devleti, tm

Hristiyan unsurlara olduu gibi Ermenilere de, Mslman unsurlardan daha fazla haklar

tanm ve onlarn zenginlemesinin yolu almtr. Ayrca Hristiyan unsurlara ynelik

yabanc konsoloslarn himayecilii de, bu gelimenin daha da hzl bir sre halinde

yaanmasn etkilemitir.

Ermeniler, kendilerine verilen tm stn ayrcalklara ramen, Osmanl Devletinin

iinde bulunduu zayf durumdan cesaretle ilk kez 1878 ylnda Ermeni Patrii Nerses

Varjebedyan bakanlnda toplanarak, "Ermeni Milleti Meclisi ismi ile Rus arna,

bamszlk fikirlerini amak ve bu konuda desteini istemek zere bavurmulardr

(Karacakaya, 2001). Buna karn Rusya, Ayastefanos (Yeilky) Antlamasna, Osmanl

Ermenileri iin baz slahatlar ngren ve bu slahatlarn yaplacana dair Osmanl

Devletinin garantisini getiren 16. maddeyi eklemitir20 (Tzlak, 2008). Bylece Ermeniler, ilk

kez uluslararas bir antlamada yer almlardr (Feigl, 2007, s.55).

20

Maddeye gre, Ermenistandan Rusya askerinin istilas altnda bulunup Osmanl Devleti'ne verilmesi gereken yerlerin boaltlmas oralarda iki devletin dostane ilikilerinde zararl karklklara yol aabileceinden,

32

Gelimeleri dikkatle takip eden ngiltere, Ruslarn neredeyse Osmanlya tamamen

hkim olmasndan dolay 1878 ylnda Berlin Kongresinin toplanmasn salamtr. Bu

nemli kongrenin sonunda, Dou Anadolu'da Ermeni aznln olduu blgelerde slahat

yaplacaktr maddesi kabul edilmitir21 (Duygulu, 2009). Ermeni meselesini uluslararas bir

sorun haline dntren bu antlama ile Rusya, ngiltere ve Fransa Osmanl iilerine

karma frsatn yakalamtr.

Ermenilere bamszlk ynnde umut veren bu kongrede batl devletler, Anadoluda

bir Ermeni Devleti kurma gibi fikir beyan etmemilerdir. Bunun nedeni Ermenilerin vatan

topra olarak istedikleri blgelerdeki nfuslar ile aklanabilir. arlk Rusyas Dileri

Bakanl arivinde, E. Reklyunun verilerine gre Kk Asyada 800.000 olan nfusuyla

bu halk iin bir prenslik kurmak bile komik olurdu (Perinek, 2006b) ifadesi ile bu gr

aklanmtr. Avrupal devletler de, bu oran dorultusunda Anadoluda bir Ermeni Devletinin

kurulmasn salamann, son derece meakkatli ve maddi anlamda ar yk anlamna geldii

iin, Ermeni Devleti kurmak gibi bir amatan ok uzakta durmaktaydlar.

Ermeniler ise, bu antlamada kendileri iin bamsz bir ynetim karar kmamasn,

ok daha farkl nedenlere balamlardr. Ermenileri temsilen Berlin Konferansna katlan,

Patrik Mgrdi Hrimyan, istedikleri ekilde bir kararn kmama nedenini u ekilde

yorumlamtr: Berlinde l can iin kekek datlyormu. Beni de Ermenilere den pay

alp getirmem iin gnderdiniz. Ben de kabm alarak kotum. Grdm ki Srplar,

Karadallar, Bulgarlar, Romenler, Yunanllar yanlarnda asl demir kepelerle kaplarn

doldurdular. Siz ise bana demir kepe yerine kt verdiniz. O kt parasn scak kekee

ne kadar soktu isem kt da o kadar sland. Nihayet dt; dald. Ben de bo dndm.

Evvelden birka Zeytunlu isyanc gtrmeyi unuttum. Onlarn kepeleri vard. Kabn altndan

kenarndan bir eyler koparrlard (Baeci, 2008, Hocaolu, 1976, ss.114-115den alnt).

Bu szlerden de anlalaca zere Ermeni Patrii, Romen, Srp, Karada, Yunan ve

Bulgarlarn isteklerini isyan edip kan dkerek elde ettiklerini, Ermenilerin de bu yola

sapmalar gerektiini ifade etmektedir.

Yine Berlin Kongresine evirmen-sekreter olarak katlm olan Nuryaz erazn, 1879

ylnda yaynlad bir brordeki ifadeleri dikkat ekicidir. eraz, "(Kongre) ileride

kuracamz milli binann (Ermeni Devleti'nin) temellerini de att... Avrupa elimize silahlar

verdi; paslanmadan nce bu silahlar kullanmalyz... Berlin Kongresi ile bir altn madeni elde

Osmanl Devleti Ermenilerin barnd eyaletlerde mahalli menfaatlerin gerektirdii slahat ve dzenlemeyi vakit kaybetmeksizin yapmay ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar gvenliklerini salamay garanti eder (Ayhan, 2005). 21

Berlin Antlamas: 13 Temmuz 1878 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan, ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan antlamadr. Bu antlamann, Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesinin yerine konan 61. maddesinde: Bab- li, Ermenilerin yaad eyaletlerde yerel ihtiyalarn gerektirdii reformlar geciktirmeden yapmay ve erkez ve Krtlere kar Ermenilerin huzur ve gvenli ini salamay taahht eder. Bu hususta alnacak nlemleri (byk) devletlere bildirecektir ve devletler de alnan nlemlerin uygulanmasn gzetleyeceklerdir denmektedir (Baeci, 2008; Saray, 2005, s.33).

33

ettik, bu maden ocan altrmak ve altn karmak bize der (lter, 2003, s.82)

deerlendirmesinde bulunmutur. Bu szler, Ermeniler iin, silahl isyana ak bir davettir.

Her iki ifadenin zne bakldnda, Ermenilerin bamszlk mcadelesine girieceklerinin ve

bu amala her trl isyan ve kanl eyleme bavuracaklarnn habercisi niteliinde olduu

grlebilir. Bunun dnda bu bak as, Ermenilerin amalarna ulaabilmek iin en etkili

yntem olarak terr grdklerini gstermektedir. Baz Ermenilerin bu inanlarnn

gnmzde de devam ettii, zellikle Karaba sorunu konusunda etkin olan birok

Ermeninin ifadelerinden anlalmaktadr.

Osmanl Ermenilerinin ierisinde komite faaliyetlerine kar olan bir kesim de

mevcuttu. zellikle Osmanl Hkmetinde nemli mevkilerde bulunan ya da ticaretle

uraan Ermeniler, komitecilerin ayrlk faaliyetlerinden dolay tedirgin olmaktaydlar.22

(Metin, 2001, s.105). Sadk millet olmay devam ettiren bu Ermeni vatandalar, iddetle

hibir amaca ulalamayaca grnde birleiyorlard. Komiteciler ise bu fikirleri

paylaanlar hain ilan ediyor, rgt aleyhinde olanlara Ermeni halkn dmanln

yneltmesi iin yayn yollarn kullanyorlard23 (ATASE1). Komitenin bu bask ve

tehditlerinden dolay bu kiiler, ihtilal kart fikirlerini ok sesli dile getiremiyorlard.

Bu dnemde Ermeniler iin Hristiyanlk vurgusunun balamas da ilgi ekicidir.

rnein kurduklar komitenin ismini "Hristiyan Ermenileri Savunma Komitesi" koymalar,

aslnda Avrupaya bir hatrlatmay da iermekteydi. Verilmek istenen mesaj uydu: Ermeniler

Hristiyan unsurlard ve slam ynetiminden kurtarlmalyd. Bu nedenle olsa gerek ki,

bamszlk isteklerini dile getirirken Avrupal dindalarna seslenerek, Osmanl daresi

altnda kt muameleye maruz kaldklarn dile getirmekteydiler.24 Gnmzde Ermenilerin

Ermenistan, Mslman devletlerle kuatlm ve bu nedenle de srekli bir tehdit altnda

bulunan devlet yorumu ile sunmalar, bu dnemdeki alg ile ilikilendirilebilir.

Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde eza ektikleri ynndeki propagandalarn, pek

ok yayn alannda gerekletirmekteydiler. zellikle bu konuda yazlan gazete balklar ilgi

ekicidir: "Ermeniler Kimin in Krlyor", Ermeni Ktalini Kim Yapyor, Ermeniler Nasl fal

Ediliyor (Karacakaya, 2001) ve benzeri pek ok balkl yaz ile Ermeniler, gerekletirdikleri

terr faaliyetlerine meruiyet kazandrma ve Avrupann desteini salama abasna

girimilerdir.

Ermeniler, ksa bir sre ierisinde bamszlk fikri etrafnda rgtlenmeye

balamlardr. Bu rgtlenmeler de ilk aamada dernekler vastas ile olmutur. Ermeni

22

Bu Ermeniler, Maliye Nazr Agop Paa lideliinde bir bildiri yaynlayarak Hnaktaki bir avu Ermeninin Osmanl Ermenilerini temsil edemeyeceini bildirerek Osmanl devletine ballklarn aklamlardr. mza atanlar arasnda Hemen hemen btn Ermeni bankerler, tccarlar da bulunmakta idi (Metin, 2001,s.105). 23

rnein Hnak Komitesince yaynlanan Hnak Gazetesi araclyla bu tr ilanlar yaynlanmaktayd. 24

1895 ylnda "Seyh Celalettin" adyla Worcester'de Ermenice olarak sahneye konan drt perdelik ykde, 1877 katliam hikyesiyle "slm fanatizmi" ilenmi, Avrupaya bahsi geen mesaj verilmitir. Ermeni zenginlerin ve komitelerin, bunun gibi saysz etkinlik gerekletirilmiitir (Karacakaya, 2001).

34

meselesinin geliimi sreci ierisinde bu derneklere verilen isimlerin de yaad dikkat

ekicidir. rnein 1860 ile 1870 yllar arasnda kurulan derneklerin isimleri srasyla u

unlardr; Hayrsever Cemiyeti, Fedakrlar Dernei, Araratl, Okulu Sevenler Dernei,

Doulu ve Kilikya dernekleridir. 1876'da ise ilk kez Ermenistan ifadesi dernek isimi olarak

kullanlm ve bu ylda Ermenistan'a Doru Dernei kurulmutur. Takip eden yllarda

Milliyeti Kadnlar Dernei, Silahllar Dernei, Gen Ermenistan Dernei, ttihat ve Hals

Dernei, Karaha Dernei, Anavatan Mdafileri Cemiyeti ve htilalci Ermenekan Partisi

kurulmutur (Duygulu, 2009; Tzlak, 2008). 1876 ylndan itibaren isimlerde silahl, milliyeti

ve dini semboller ile anavatan kelimelerinin kullanlmas, Ermeni ihtilalcilerinin fikirsel ve

yntemsel dnmn gstermektedir. Bu dnmn Ermeni iddet eylemlerinin

haberciliini yapt sylenebilir.

Ermeniler, bu rgtlenme aamasn srdrrken, iki ynl faaliyet gstermilerdir:

1. Yaadklar blgelerde huzur ve gvenlii bozucu eylemlerde bulunmular,

2. Yurt iinde ve yurt dnda blclk yanls parti ve ihtilalci komitalarla faaliyetlerini

srdrmlerdir

(Ayverdi, 2007, s.12).

Ermeni komiteciler, ayrlk fikirleri yaygn kabule ulatrmak ve isyan hareketlerini

daha geni bir corafyaya tamak amacyla zellikle Anadoluda youn faaliyetler

gerekletirmilerdir. Ermeni komitelerinin vermi olduu talimatta geen: Kurtulu gn

yaklat, icap ederse ift hayvanlarn satp silhlanrz. Baarl olduktan sonra,

Mslmanlarn topraklar, mlkleri bize kalacaktr (Avar, 2006) szleri, Ermenilerin ama

ve yntemi hakknda bilgi vermektedir. Silahlanmak fikrinde olan Ermeni komiteler, Ermeni

halktan toplanan silah vergisi sayesinde silah ve cephane temini fazlasyla salamlard

(Metin, 2001, s.113). 1882 ylnda Ermeniler, gizli bir ordu dahi oluturmulard. Bu gizli

ordu, Ermeni lkesinin zgrl iin sonuna kadar savaacana ant ien Ermeni

gnlllerinden olumaktayd (Weems, 2007, s.20). Bu ekilde bir silahl askeri birlik

oluturan Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde; ekyalk, tecavz, tedhi, terr, yama ve

dmanla ibirlii yapmak gibi pek ok ihaneti gerekletirmilerdir.

Ermenilerin Osmanl Devletine zarar veren bu eylemleri, Osmanl topraklar zerinde

emperyalist hedefleri olan tilaf Devletleri iin byk faydalar getirmitir. Ermeniler, zellikle I.

Dnya Sava yllarnda bu devletlere ynl yarar salamlardr:

1. kardklar isyanlar ve gerekletirdikleri terr eylemleri ile Osmanl Devletini

ieriden zayflatmlardr.

2. Osmanl Devletine kar alan cephelerde, bu devletlerle birlikte savamlardr.

3. Blgeye yabanc olan bu devletlere rehberlik ve nclk etmilerdir.

Osmanl Devleti, yasad faaliyetlerde bulunan bu Ermenilere kanun erevesinde

yaklamtr. Bu kiiler yakalandktan sonra hukuki prosedr ne ise, o ynl ileme tabi

35

tutulmutur. rnein 16 Nisan 1915 tarihinde bir grup Ermeni Sosyal Demokrat Hnakyan

Partisi yesi, Hkmet yelerine suikast yapmaya teebbs ettikleri iddias ile

yarglanmlardr. Parti yeleri de genel anlamda amalarnn yasa d isyan ve karklk

kartmak olduunu ifade etmilerdir. Uzun sren soruturmalar sonunda bu kiiler, Osmanl

Devleti aleyhine silahl eylem iin gizli ittifak kurulmasna ve kararlatrlan hain eylemlerin

gerekletirilmesi iin eitli tarihlerde alnan kararlardan, bu maksatla yabanc lkelerden

stanbula gelinmesi, kongreden sonra kamuoyunu hazrlamak iin iki numaral yaznn

genelgeyle yaynlanmas, ldrmek kastyla yaralama ve eylem yapmak zere takmlar

kurulmas gibi baz eylem ve tedbirlere teebbs ve bavurduklar sular sabit grlerek

ceza hukuku kapsamnda yarglanmlardr25 (ATASE1). Ermenilerin II.Abdlhamide

suikastlar, Kumkap olaylar, Osmanl Bankas baskn, Adana, Erzurum, Zeytun isyanlar ve

Sasun blgesindeki gelimeler, Ermeni meselesinin gelimesinde ve kklemesinde nemli

yer tutmaktadr.

a. Rusyann Ermeni Meselesinin Ortaya kndaki Rol

Bu dnemde Rusya, benimsedii yaylmac politikann n plana kt aktif bir

siyaset izlemekteydi. Bunun yannda uzun yllar scak denizlere inme arzusu beslemekteydi.

Bu iki sebep, Rusyann gneye doru snrlarn geniletme stratejisini benimsemesine yol

amtr. XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda Rusyann Dou Anadolu politikas,

tam olarak bu stratejiye dayanmaktayd.

Bu dnemde Osmanl Devletini cephede bozguna uratm olmas, Rusyaya adeta

bekledii frsat sunmutur. Rusyann sahip olduu bir dier avantajl durum da, Ermenilerle

olan tarihi mttefikliiydi. Rusya, Ermeniler aracl ile Osmanl Devleti zerindeki

hedeflerine ok daha kolay ulaabileceini hesaplamt.

Sovyet Rusyasnn Dileri Bakanl arivinde yer alan raporlarda, 187778 Rus-

Trk Savana kadar Ermeni meselesi diye bir meselenin var olmad kabul edilmitir.

Baka bir deyile bu ariv belgelerinde, Ermeni meselesinin suni bir sorun olduu

belirtilmitir. Trkiyedeki Rus temsilcilerin Ermenilere hamilik yaptn ve yardm ettiklerini

belirten bir Rus Hkmeti yetkilisi, kendilerine corafi olarak da yakn olan Ermenilerin

talepleri zerine szler verildiini de belirtmitir (Perinek, 2006a).

Ermeniler, Osmanl-Rus Savanda Osmanl Devletinin ald ar malubiyetin

hemen ardndan Rusyadan bamszlk ynnde yardm istemilerdi. Bu, Ermenilerin

yabanc bir devlete bavurarak gerekletirdikleri ilk bamszlk mracaatdr.26 O dnem bu

25

Konu ile ilgili ok sayda rnek olay iin bkz. ATASE1, ATASE2. 26

18771878 Osmanl-Rus Savann ardndan, Ermeni Patrii Nerses Varjebetyan bakanlndaki Ermeni Meclisi, Rusyadan igal ettii Anadolu topraklarndan kmamasn, Frat nehrine kadar olan topraklarn Rus igali altnda kalmasn ve kendilerine tahsisi, Bulgarlara verilecek imtiyazlardan Ermenilerin de yararlanmasn ve ayet igal edilen topraklar Osmanl devletine terk edilecekse bu topraklarda Ermeniler lehine slahat

36

istee ok scak bakmayan Rus yetkililer daha gereki bir yaklamla, Osmanl

topraklarnda Ermenistan diye bir blgenin olmadn ve dank bir vaziyette

yaamalarndan dolay daha nce Bulgarlara verilen haklarn kendilerine verilemeyeceini

belirtmilerdir (Tzlak, 2008).

Srecin devamnda ise Rusya, tersi bir politik karar alarak, Ermenileri yanna

ekebilmek iin bu halka bamszlk szn vermitir. Osmanl ariv belgeleri de bu bilgiyi

dorulayarak, Ermeni komitelerinin, Rus hkmetinin verdii bamszlk vaadi zerine

kurulduklarn bildirmektedir (Askeri Tarih Belgeleri Dergisi [ATBD], 1982, s.33). zellikle I.

Dnya Sava ncesinde Ermenileri kesin olarak yannda grmek isteyen Rusya Ermenilere,

Anadolunun dousunda Byk Ermenistan Devleti vaat etmitir (Weems, 2007, ss.1516).

Rus ticaret-sanayi sermayesi de Karadeniz'i ve Boazlar' ele geirmek istiyordu. Bunun iin

"Hristiyanlarn Mslman Trkiye'nin egemenliinden kurtarlmas" sloganyla Ermenilerin

desteini almaya almlardr (Perinek, 2006b).

1876 ylnda stanbuldaki ngiliz Bykelisi Sir Elliot, ngiliz Hkmetine gnderdii

bir raporda, Ermeni meselesi ile Rusyay ilikilendirerek: "Osmanl Hkmeti ile ilgisi

olmayan yksek mevki sahibi bir Ermeni, bana gelerek btn olaylarn Rus kkrtmalarnn

sonucu meydana geldiini syledi. Bu haber benim dier yerlerden saladm istihbarata da

uymaktadr" demitir. Ayrca dnemin ngiliz Dileri bakanlarndan Lord Edgar Granville de

zetle: "Ermenilerin Osmanl Devletine kar bakaldrmalar, kendiliinden domamtr.

Zir Ruslar Ermenilere el atncaya kadar Trkiyede hibir Ermeni hareketi olmamtr"

deerlendirmesinde bulunmutur (Binark, 2000, Koa, 1967, s.79dan alnt). Grld

zere ngilterenin Ermeni meselesine ynelik ilk tespiti, meselenin Rusya kaynakl yapay bir

sorun olduu ynnde olmutur.

Rusya, faaliyetlerini yakndan takip ettii ve resmi grmelerde bulunduu

Ermenilere legal alanlarn yan sra illegal alanda da her trl destekte bulunmu,

bamszlk mcadelelerinde tam bir destek sunmutur. llegal alanda destek genellikle,

komiteci Ermenileri silahlandrma ynnde olmutur. Rusyann bu yardmnn temel amac

ise, Ermenilerin mcadelelerini desteklemek deil, bu topraklarda Rus igalini

kolaylatrmakt. Rus ariv belgelerinde, Ermeni eteleri ile olan ilikiler ve salanan destek

detayl bir ekilde anlatlmaktadr. Bu konuda aratrmalarda bulunan Mehmet Perinek,

arlk yetkililerinin Trkiye Ermenilerini silahlandrmak ve ayaklanmalar kkrtmak amacyla

birok rapor yazdn ve Tanaklarla yazmalar, grmeler gerekletirdiini resmi

belgelerle kantlamtr.27

yaplmasn ve Osmanl devletinden bu teminatn alnmasn, slahat tamamlanana kadar da bu denetimin devam ettirilmesini talep etmilerdir (ahin, 2007). Ayrca bu talebi Rus ordusunda grevli bulunan Ermeni subaylarn da byk oranda istedii bilinmektedir (Yldrm, 2008). 27

Ayrntl bilgi iin bkz. Perinek, 2007a.

37

Rusyann bu admnn son derece planl olduunu, daha 1877 ylnda Osmanl

topraklarn igal durumunda Ermenilerin Beinci Blk olarak hizmet etmesini beklemesi

(Feigl, 2007, s.54) ve 1880 ylnda Ermenileri ayaklanmaya kkrtmak ve gerektiinde, bu

ayaklanmay ynetmek zere Dou Anadolu'ya Rus subaylarn gndermi olmas

(Karacakaya, 2001) kantlamaktadr. Rus Generali Mayewskinin 1912 ylnda hazrlad bir

raporunda; Tanak Komitesinin Ermenilerle Mslmanlar birbirine drerek durumu

kartrmaya ve Rus mdahalesine zemin hazrlamaya altn (Binark, 2000, Schemsi,

1918, s.11den alnt) belirtmesi, arlk ynetiminin bu sreci istedii ekilde ynlendirmeyi

baardn gstermektedir. Yukarda verilen ve bunlara benzer daha birok belgede

Rusyann Ermenileri ihtilalci fikirlerinde destekledii, Ermeni komitelere silah ile mhimmat

yardmnda bulunduu aka grlmektedir. Ermeni terrist ba Andranik28, bunlardan

sadece bir tanesidir.

Osmanl Ermenileri, Rus arnn kendilerine sunduu bamszlk vaadine gveniyor

ve bu vaadin yerine getirilebilmesi iin Ruslarn bu topraklar igal etmesini istiyorlard. Bu

durum, Tasnaksutyun Partisinin kurucusu Ovanes Kaaznuni nin29 deerlendirmelerinde de

ok net grlmektedir. Kaaznuni (2007/1923): 1914 k ve 1915 ylnn ilk aylar,

Tasnaksutyun da dhil olmak zere, Rusya Ermenileri asndan bir heyecanlanma ve umut

dnemiydi. Biz kaytsz artsz Rusyaya ynelmi durumdaydk. Herhangi bir gereke

yokken zafer havasna kaplmtk; sadakatimiz, almalarmz ve yardmlarmz

karlnda ar Hkmetinin Ermenistann bamszln bize armaan edeceine

emindik. Aklmz dumanlamt. Biz kendi isteklerimizi bakalarna mal ederek, sorumsuz

kiilerin bo szlerine byk nem vererek ve kendimize yaptmz hipnozun etkisiyle,

gerekleri anlayamadk ve hayallere kapldk () Ermeni halknn gc, onun siyasal ve

askeri nemi, keza Ruslara verdii destek fazla abartld. Bizim gayet mtevaz

imknlarmza fazla deer vererek, sonuta kendi umut ve beklentilerimizi de abarttk

(ss.3334) demitir. Ayrca Dnya savann hemen balangcnda Tanaklar tarafndan

ynetilen Ermeni Milli Brosunun ar II. Nikolaya gnderdii bildiride yer alan, Sizin

iradeniz, yce devletlim, Trkiyenin boyunduruu altndaki halklara zgrlk verecektir

(Kaaznuni, 2007/1923, s.12, Mak, 1914, No:271den alnt) szleriyle Rusyaya olan

28

Andranike terrist ba sfat, Tanakstyunun 22 ubat 4 Mays 1907 tarihleri arasnda Viyanada toplanan Drdnc Dnya Kongresinin sonunda (Demonstrative Terrorist Body) verilmitir (Selvi, 2000). Pek ok Trkn katili olan bu kiiye Ruslar tarafndan Tugenerallik rtbesi verilmitir. 29

Ovanes Kaaznuni (Hovanes Katchaznouni), 1918 yl Temmuz aynda kurulan Ermenistan devletinin ilk babakandr. Tanak Hkmetini, 1919 yl Austos ayna kadar 13 ay ynetmitir. Tasnaksutyun Partisinin kurucularndandr ve en nemli lideridir. 1917de Ermeni Ulusal yesi, 1918e kadar Kafkasya parlamentosunda (Seym) Tasnak temsilcisi olarak bulunmu, ayrca Trabzon ve Batumda Trklerle yaplan bar grmelerinde Ermeni heyet ierisinde yer almtr Bkz. Kaaznuni, 2007/1923, ss.56.

38

gveni ifade etmitir. Bundan baka pek ok Ermeni komiteci de,30 bamszlklarn

kazanabilmek iin I.Dnya Savanda Rusyay destekleyeceklerini aklamlardr.

Planland ekilde Ermeniler, I.Dnya Savann balamasnn hemen ardndan

Rusyann yannda yer almlardr. Ermeniler, Osmanl topraklarn igal eden Ruslara, u

yardmlarda bulunmulardr:

1. Rus birlikleri ierisinde ounluu Avrupadan getirilmi ya da komite lideri 150.000

Ermeni gnlls grev almtr (Selvi, 2008). Bunlar, Rus Ordusu saflarnda, Trk

Ordusuna kar savamlardr.

2. Baz Ermeniler, Osmanl ordusuna alndktan sonra, ou kez kritik zamanlarda,

silahlar ile birlikte Rus ordusu saflarna gemiler (Giyasi, 2000), bu ekilde Trk

ordusunu g durumda brakmlardr.

3. Rusyann zellikle Dou Anadoluyu iyi tanyan Ermenilere ihtiyac vard (Duygulu,

2009). Rus dzenli birliklerine destek olan Ermeniler, bu blgelerde onlara nclk-

rehberlik etmek grevlerinde bulunmulardr31 (Selvi, 2008).

4. Ermeni eteler pek ok kez Rus ordusunun ileri harektn kolaylatrmak amac ile

isyanlar karm ve masum Trklere kar katliamlar gerekletirmilerdir.32

5. Ermeniler, Ruslar hesabna casusluk yapmlardr

(Giyasi, 2000; Sofuolu, 2002, s.801).

Rusyann, askeri alanda bu kadar yararland Ermenilere p