H EYELAN O LA Y LA R IN IN IN EK O N O M İY E ETK İL E R İ*

Doç. Dr. Özdoğan SÜ R

Bir yerde yamaç profillerinin bazen doğal yolla bazen de insan etkisiyle değişmesi sonucunda ortaya çıkan problem ler jeomorfolog, jeolog ve mühendisleri çok yakından ilgilendirir. Bir yamacın dengesi bozulduğu zam an biribirinden farklı çok çeşitli özelliklerde kayma olayları m eydana gelir. Yamaç profillerinin değişmesi ile oluşan bu tip olaylar dar anlam ı ile “heyelan” olarak isimlendirilmiştir. Daha geniş m anada ise, heyelan olayları da “kütle hareketleri” içinde ince­

lenir.Yamaç bozulm aları dar bir hat üzerinde oluşmaz. Olayın büyük­

lüğüne bağlı olarak dar ya da geniş bir kuşak içinde vukubulur. Ta- biatiyle bu kuşağın genişliğine göre felaketin ve zararın değeri büyür ya da küçülür. Heyelan olaylarının insan hayatına etkisini ve m eydana getirdiği zararların görüldüğü sahaları şu şekilde özetlemek m üm ­kündür:

1. M üstakil ya da toplu yerleşme yerlerindeki heyelanlar ve zararları.

2 . Z iraat alanları ve ormanlık bölgelerdeki heyelanlar ve zarar­ları.

3. Taş ocakları ve m aden yataklarındaki heyelanlar ve zararları.

4. Ulaşım yolları üzerindeki heyelanlar ve zararları.

5. Tünel inşasında heyelanların etkisi.

6 . Baraj yapım ında heyelanlar ve önemi.

7. K anal yapım ında heyelanlar ve zararları.

8 . Heyelanların oluşturduğu baraj gölleri ve riskleri.

9. Heyelanların deniz ve barajlarda m eydana getirdiği olaylar.

* Bu m akale m art 1976 tarih inde baskıya verilm iştir.

138 ÖZDOĞAN SÜ R

Y ukarda belirtilen ve daha da çoğaltılabilecek olan m addeler tek tek ele alındığında heyelan olaylarının insan hayatındaki olumsuz etkileri açıkça görülecektir.

1. M ü sta k il y a da to p lu y e r le ş m e y e r le r in d e k i h e y e la n ­la r ve z a r a r la r ı:

Bu tip olaylara sebep olan heyelanlara gerek Türkiye’den, gerekse A vrupada Alp memleketlerinden bir çok örnek vermek m üm kündür.

Bolu-Düzce yolu üzerinde 1973 yılı yazında tesbit ettiğimiz bir heyelanın seyrek yerleşme yerlerinde yaptığı zarar bunun ilginç bir örneğidir (R E StM : 1). K illi-m arnlı Eosen kayaçları fazla yağışla

Resim 1- Bolu - Düzce yolu üzerinde b ir heyelan. T em elinden oynayan bina yam açtan aşağı doğru kaym ıştır, (F : Ö . Sür).

plastik hale gelince adeta akarak zam an zam an yamaç profilini boz­m akta ve hareket ettiği şerit üzerindeki konutları tahrip etmekte ve karayolunu da geçit vermez hale sokmaktadır. Resim 1’de görülen bir benzin istasyonudur ve bulunduğu yerden hareket ederek yam açtan aşağıya doğru kaymıştır.

Alplerdeki heyelanlar ve kaya düşmeleri ise meskenleri tahrip ettiği gibi can kayıplarına da sebep olmaktadır. A. H eim ’in belirtti­ğine göre yalnız İsviçrede 5000’den fazla insan bu nedenle hayatını kaybetmiştir ı.

1 A. H eim (l932)B ergsturz und M enschenleben. N aturf. Gesell., Z ürich V ierteljahrsch rift, 77: 218.

H E Y E L A N O L A Y L A R IN IN E K O N O M İY E E T K İL E R İ 139

Saptanabilen en eski heyelan olaylarından biri 563 yılında mey­dana gelmiştir. Bu tarihte büyük bir kaya çığı Lem an Gölü kenarın­daki bir kasabayı ahalisi ile birlikte yok etmiştir. Heyelan esnasında düşen kayalar Rhone vadisini tıkamış, bu sırada hasıl olan büyük dal­galar ise gölün kıyılarını harab etmiştir2.

Büyük can kaybına sebep olan bir diğer heyelan yine İsviçrede 1806 yılında meydana gelmiştir. Zürich’in güneyinde Zuger Gölünün yakınındaki Rossberg Dağının (1583 m) yam açlarındaki Tersiyer konglomeralarının kayması felakete sebep olmuş ve dağın hemen ya­kınındaki Goldau kasabası tam am en tahrip olduğu gibi 457 kişi de hayatını kaybetmiştir.

Türkiyede’de toplu iskân yerlerinde bu tip olayların örnekleri bulunm aktadır. Örneğin, Aksaray’ın doğusundaki M amasun bara­jının güney ucunda yer alan Kızılkaya köyünde böyle bir heyelan köyün yerinin değiştirilmesine sebep olmuştur (R ESİM : 2). Melen- diz Suyunun vadisi içinde bir ignim brit plâtosunun yamacı üzerinde kurulmuş olan bu köyü, platonun üzerinden zam an zam an kopup düşen büyük kaya blokları tam am en harabetm iştir. Tehlike baştan se- zildiği için can kaybı olm adan köyün yeri değiştirilmiştir (K ESİT).

m e l e n d i z s u y u

ıç a n a d o l u d a i g n i m b r i t p l a t o l a r ı n d a

o l u ş a n h e y e l a n l a r

t Lif

2 A. H eim ve Buss (1881) D er Bergs T u rz von Elm . Z ürich , S: 163.

140 ÖZDOĞAN SÜ R

Resim

2-

Hey

elan

la

hara

b ol

an

Kız

ıl ka

ya

köyü

nün

eski

ye

rleşm

e ye

ri,

(F:

Ö.

Sür

).

H E Y E L A N O L A Y L A R IN IN E K O N O M İY E E T K İL E R İ 141

Dünyadaki diğer ülkelerde de toplu iskân yerlerinde meydana gelen heyelanlar korkunç felaketlerle sonuçlanmıştır. Ö rneğin İskan­dinavya ve K anada’da heyelan olayları çok ani geliştiğinden büyük zararlara sebep olmuştur. Bunlardan biri 1893 yılında Norveç’de Trondheim şehrinin kuzeyinde görülm üştür3. Burada erozyonla çıp­laklaşan kil tabakalarından oluşan yüzey zam anla akışkan bir hal kazanmıştır. Yaklaşık 55 milyon m3 lük bir hacme sahip olan kil kütlesi yarım saat gibi çok kısa bir zam an içinde yakınındaki vadiye adeta akmış ve 8.5 km2 lik bir alanı tam am en örtm üştür. Bu heyelan olayı sonunda 22 çiftlik lıarabolmuş ve 111 kişi hayatını kaybetmiştir.

Can kaybıyla sonuçlanan bir diğer heyelan olayı da 1903 yılında K anada’da m eydana gelmiştir. Turtle dağından kopan Paleozoik kalker blokları Frank kasabasının yakınına düşmüştür. Bu heyelan olayı sonunda iki dakika içinde 40 milyon m3 lük döküntü kasaba­nın bir kısmını, demiryolunu ve tarlaları örtmüş, en az 70 kişinin ölü­müne sebep olmuştur4.

Ayrıca, daha bir çok heyelan olayı Güney Amerikada A nd’larda, Asya’da H im alayalar ve Pam ir’de meydana gelmiş ve felaketlere sebep olmuştur.

2. Z ira a t A la n la r ı v e O rm a n lık B ö lg e lerd ek i H ey e la n la r ve Z a ra r la r ı:

Heyelanların ziaat alanlarında m eydana getirdiği yarık ve tümsekler ziraati güçleştirir ve buralarda makine ziraatini imkânsız hale sokar (R ESİM : 3). Ayrıca, yamaç kaymaları verimli toprak örtüsünü alıp götürdüğünden, resim 3 de görüldüğü gibi, o yöre kıraç bir hale gelir ve buraları otlak olarak bile kullanılamaz.

Heyelanlar ormanlık sahalarda ciddi ekonomik zararlara neden olurlar. Böyle yerlerde orm an sahaları daralır ve kalitesi düşer (R E­SİM : 4). Heyelanın m eydana geldiği yerler yer yer yarılmış ve bazan da yol kapanmış olacağından buralarda çalışmak ve ulaşım imkânsız hale gelir (R ESİM : 5). Yam açların hareketi ile çoğu zam an orm an bozulur ve ağaçların kökü açıkta kalır, sökülür ve nihayet kurur (R ESİM : 6,7).

A nadoluda, özellikle kuzey bölümünde heyelanların ormanlık alanlarda yaptığı zararlar büyüktür. Ö rneğin Bolu-Abant yolu üze-

3 P. Holm es (1953) Landslip in N orw egian quiclays. G eotechnique, S: 187-194.4 R .G . M e C onnel-R .W . Brock (1904) G reat Lanslides a t Frank, A lberta . C anada

dept. In te r. A nn. R ep t. S. 17.

142 ÖZDOÖAN SÜ R

Resim 3 - Bolu yakınlarında heyelana m aru? kalmış b ir yöre. M eydana gelen yarık ve tü m ­sekler, b u ra la rd a iira a ti imkânsız hale sokarlar, (F : Ö . Sür).

R esim : 4 - Bütün şekil u n su rla rın ihtiva eden b ir heyelan örneği, Bolu-Düzce arası, (F: Ö .Sür).

H E Y E L A N O L A Y L A R IN IN E K O N O M İY E E T K İL E R İ 143

Resim : 5 - A bani yolu üzerinde b ir heyelan. O lay sonunda hem yol kapanm ış hem de o r­m anlık yörenin b ir kısmı tah rip olm uştur, (F : Ö . Sür).

R esim : 6- H eyelanla tah rip olan bir orm an alanı, (F : Ö . Sür)

144 ÖZDOĞAN SÜ R

Resim : 7 - Bir heyelan olayı sonucu sökülme yerinde kökleri açıkta kalan çam ağaçları,(F : Ö . Sür).

rinde A bant Suyunun içinde aktığı vadinin batı yam açları üzerinde m eydana gelen bir dizi heyelan buradaki orm an alanında büyük tah ­ribat ve zararlara yol açmıştır (R ESİM : 8 ). M arn, şist gibi Ü st Kre- tase yaştaki kayaçlar fazla yağışın etkisiyle heyelana uygun plastik m addeler haline gelmiştir. Böyle yerlerde açılan bir yol yarması ya

H E Y E L A N O L A Y L A R IN IN E K O N O M İY E E T K İL E R İ 145

Resim : 8- Yolu kısmen kapayan bir heyelan olayı. Kökleri açıkta kalan ağaçlar bir süre sonra kuruyacaktır, (F: ö . Sür).

da vadi içinde akarsuyun oluşturduğu bir çarpak heyelan için elverişli ortam ı hazırlar ve desteksiz kalan yamaç resimlerde görüldüğü gibi orm an alanını bozar. A bant yolu üzerinde sık sık meydana gelen bu tip heyelanlar zam an zam an yolu kapayarak ulaşımı güçleştirir.

3. T a ş O ca k la r ı v e M ad en Y a ta k la r ın d a k i H ey e la n la r v eZ a ra r la r ı:

Dikkat edilmeden açılan taş ocakları ve m aden galerileri bazen bir yamacın dengesini bozabilir ve feleketle sonuçlanan olaylara se­bep olabilir. Anadoluda, özellikle Güney Anadoluda kalker yam aç­larda açılan taş ocakları ve yol yarm aları genellikle yamaç dengesinin bozulmasına neden olur (R ESÎM : 9).

İsviçre Alplerinde Elm şehri yakınlarında 1881 yılında açılan taş ocakları bir felakete sebep olmuştur. Burada 10 milyon m3den fazla m iktarda m ateryal bir kaç dakikada kayarak vadi içinde yük­sekliği 15-20 metreye varan bir dolgu m eydana getirmiştir. Bu sırada 83 ev yıkılmış ve 115 kişi hayatını kaybetmiştir2.

4. U la ş ım Y o lla r ı Ü z er in d e k i H ey e la n la r v e Z a ra r la r ı:

Kaym aya m ütemayil yam açlardan geçirilen demiryolu ve kara­yolları için derin hafriyat ve yüksek setler yapm ak gereklidir, aksi

146 ÖZDOĞAN SÜH

Resim : 9 - Göksu vadisinde açılan yol yarm aları ve taş ocaklarının bozduğu yam aç profilleri,(F: Ö . Sür).

halde buralarda yamaç stabilitesinin korunması m üm kün olmaz. Bu taktirde demiryolu ya da karayolu güzergâhını değiştirmek ge­rekir. Bu tip heyelanlara güzel örneklerden biri İngiltere’nin güneyin­de Folkestone şehri yakınlarında görülm üştür. Deniz kıyısına paralel uzanan demiryolu bir çok kez heyelanlarla kesintiye uğram ıştır5. Türkiyede’de heyelan olaylarının devamlı bozduğu ve kapattığı yol­lar özellikle Gerede-Düzce, Yalova-Bursa, İzmit-Yalova arasında yer alır. Buralarda yağışlı mevsimlerde yol sık sık kapanır (RESİM : 5).

5. T ü n el Y a p ım ın d a H e y e la n la r ın E tk is i

Heyelanlar tünel inşasında ciddi tehlikeler m eydana getirebilir­ler. Örneğin, 1875 yılında Avusturya Alplerinde Salzburg yakınla­rında demiryolu için açılan bir tünelin büyük bir bölümü yapılmış­ken, son kısmının harfiyatı esnasında şistlerden oluşan yamaç aşağı doğru kayarak tünelin çökmesine sebep olm uştur6. Sonradan bu tünel terkedilerek başkası açılmıştır. Buna benzer bir diğer olay Yeni Ze­landa’da m eydana gelmiştir. 1878 yılında yapılan 175 metre uzunlu­

5 W .H . W ard (1945) T h e Stability of n a tu ra l slopes. G eograph. Jo u rn a l, S: 170-196, London.

6 C .J. W agner (1884) D ie Beziehungen de r Geologie zuden Ingenieurwissenschaften. Spielhagen ve Schurich, S: 88, W ien.

H E Y E L A N O L A Y L A R IN IN E K O N O M İY E E T K İL E R İ 147

ğundaki demiryolu tüneli heyelan üzerine terkedilmiş ve 1935 yılında yeni bir yol açılmıştır7. Burada heyelan olayının m eydana gelmesine sebep, tünelin killi-şistü bir temel üzerindeki kum taşları içinde açıl­masıdır. Denize doğru 15° meyilli olan kil taşları üzerindeki Miosen kumtaşları, zam anla su ile doymuş hale gelen killerin üzerinde ha­reket ederek tünelin yıkılmasına sebep olmuştur.

6. B a ra j Y a p ım ın d a H ey e la n la r v e ö n e m i

Jeolojik etüdü iyi ve doğru yapılmamış bir yerde inşa edilen ba­rajlar zam anla işlemez hale gelerek büyük zararlara sebep olurlar. Örneğin, Amerika Birleşik Devletlerinde Columbia akarsuyu üzerinde inşa edilen bir barajda böyle bir heyelan olayı barajı işlemez hale getirmiştir.

7. K a n a l Y a p ım ın d a H ey e la n la r v e Z a ra r la r ı

Herhangi bir yerde kanal açılırken yapılan hafriyat genellikle yamaç dengesini bozar. Tipik örneklerinden biri ise Panam a kanalı açılırken görülm üştür ve kanalın Culebra mevkiinde büyük bir heye­lan oluşmuştur. Birkaç olay da Avusturya Alplerinde bir elektrik santraline su sevketmek için açılan kanal sebebiyle m eydana gel­miş ve heyelan santrali tahrip etmiştir.

8. H e y e la n la r ın O lu ştu rd u ğ u B a ra j G ö ller i v e R isk le r i

Bazan büyük heyelanlar vadileri kapatarak geçici göller oluş­turabilirler. Kütlelerin yam açlardan kayarak vadileri tıkamasıyle mey­dana gelen bu göller, bir m üddet sonra biriken suların vadiyi ka­payan malzemenin üzerinden aşmasiyle çökerek su baskınları ve bü­yük felaketlere sebep olabilirler. Bu tip en büyük su baskını felaketi X V I. Yüzyılda Güney Alplerde vukubulm uştur. 1512 yılında hacmi 150 milyon m3e ulaşan bir kaya heyelanı Brenno vadisini kapayarak Biasco kasabası yakınında bir göl m eydana getirmiştir. Gölün derinliği 50 m olup yaklaşık 200 milyon m3 su ihtiva ediyordu. İki yıl sonra, 1514 de, heyelan barajı çökerek akarsuyun aşağı bölüm ünde felakete sebep olmuştur. K ayıtlara göre 400den fazla ev yıkılmış ve 600 kişi hayatını kaybetm iştir7.

7 W .N . Benson (1940) Landslides and applied features in the D unedin D istrict in relation to geological structure , topography an d engineering. Roy. Soc. New Z ealand T ran s ., 70: 249-263.

148 ÖZDOĞAN SÜR

Bir diğer örnek 1925 yılında Am erikada W yoming’deki Gros V entre vadisinde müşahede edilmiştir. Burada karbonifer kiltaşların- dan oluşan yamacın kayması sonucunda tahm inen 38 milyon m3lük m ateryal vadinin üst kesimini kapamış ve geride 60 m derinliğinde bir göl meydana getirmiştir.

Türkiye’de de şubat 1950 yılında Trabzonla A kçaabat arasında m eydana gelen sera heyelanı bir göl oluşturmuştur. T rabzon’un 10 km batısında, Sera köyünden 2.5 km kadar iç kısımda, Sera deresinin vadisi kayan kütleler ile kapanarak bir baraj gölü m eydana getirmiş­tir8 (R ESİM : 10). O laydan birkaç gün önce o çevrede hissedilen yer sarsıntıları köylülerin dikkatini çekmiş ve bir kısım evlerin boşal- tılmasıyle can ve mal kaybı önlenmiştir. Heyelan esnasında 11 ev yıkıl­mıştır. Vadiyi tıkayan malzemenin 15 milyon m3 olduğu tahm in edil­miştir. Heyelan sahasında temelde andezit, onun üzerinde ise kalın­lığı 100 m kadar olan bozulmuş andezit bulunm aktadır. Buradaki heyelan olayları daha ziyade yağış nedeniyle oluşm aktadır9. Sera’da teşekkül eden gölün uzunluğu 4 km, genişliği ise ortalam a bir değerle 150 metredir. En derin yeri 55 m, ortalam a derinliği ise 20 metredir. Çanak içindeki suyun hacmi yaklaşık bir değerle 6 milyon m3 olarak saptanmıştır.

9. H e y e la n la r ın D e n iz ler d e v e B a ra jla rd a M ey d a n a G etir ­d iğ i O la y la r

Deniz kıyılarında m eydana gelen ani heyelanlar, dolaylı olarak büyük zararlara sebep olabilirler. Örneğin, Norveç fiyordlarm daki heyelanlarla denize düşen kaya bloklarının oluşturduğu mertelerce yükseklikteki dalgalar bazen tehlikeli bir hal almışlardır. 1936 yılın­da vukubulan bir heyelanla denize yaklaşık olarak. 1 milyon m3 lük kayaç düşmüş ve 74 metre yüksekliğinde bir dalga hasıl etmiştir. Bu olay esnasında 73 kişi hayatım kaybetmiştir10.

Bugüne kadar bilinen en büyük heyelan olayı, İtalyan Alplerinde V aiont barajında m eydana gelmiş ve büyük bir felakete sebep olmuş-

8 B. Beret (1955) Sera H eyelanı. T ü rk Coğrafya D erg. Sayı: 13-14, sayfa: 155-160, İstanbul.

R . îzb ırak (1958) Jeom orfoloji, Analitik ve U m um i. A nkara Ü niv . D il ve Tarih-C oğ- rafya Fakültesi Yay. No. 127, Coğrafya E institüsü No. 6 , Sayfalar: 134, 166.

9 Ö . Sür (1973) H eyelan O laylarına Sebep O lan Faktörler ve bunların Türkiyede E tkili Bulunduğu A lanlar. Coğrafya A raştırm aları Derg. Sayı: 1-2, say fa-215-222. A nkara.

10 L. Bjerrum ve F. Jö rs tad (1966) S tability o f rock slopes in N orw ay. Norw egian G eotechn. In st., Sayı: 6 / , sayfalar: 50-78, Oslo.

Res

im:

10-

Sera

he

yela

n gö

lü,

(R.

îzbı

rak

Jeom

orfo

loji

1958

’den

, f:

F. Y

avuz

).

150 ÖZDOĞAN SÜ R

tu r. Tahm inen 260 milyon m3lük Ju ra ve Kretase kalkerlerinden m ü­teşekkil bir kütle Toc dağının yam açlarından barajın içine düşmüş­tür. Barajın büyük bir kısmını dolduran heyelan materyali 100 m et­reden yüksek bir dalganın m eydana gelmesine sebep olmuş ve bu dal­ga barajın üstünden aşmıştır. Bu olay sonunda Longarone kasabası tahrip olmuş, tahm inen 2 0 0 0 kişi hayatım kaybetm iştir11.

Yukarda verilen örnekler daha da çoğaltılabilir. Ancak, heyelan­ların insan hayatına ve ekonomiye etkisinin önemi belirtilen olaylarla bile açıkça görülmektedir. Heyelanları ve tehlikelerini bilmek onlar­dan korunmak için başlıca çıkar yoldur.

11 R . Selli-L. T revisan (1964) La frana del vaion t. A nnali del M useo geologico di Bologna, sayfalar: 32, 68 .