10 denkbeeld februari 2011

het levensboek is een bekend fenomeen in de chronische zorg. Over het doel, de opzet, de

werkwijze en het gebruik ervan is al veel gepubliceerd. Minder bekend is de manier waarop

het is ontstaan. Loes den hollander sprak met mevrouw Kleemans-Dorleijn, de ‘uitvinder’

van het levensboek. Zij was in 1984 een van de eersten die erover publiceerden.

‘In 1980 ben ik als vrijwilligster gaan werken in verpleeghuis Zuiderhout in Haarlem. Mijn kinderen gingen in die periode het huis uit en ik zocht naar een nieuwe levensvulling. Toen ik bij een kennis in het verpleeghuis op bezoek was, kreeg ik het idee dat er daar wel iets zinvols voor mij te doen zou zijn en besloot ik me aan te melden als vrijwilligster. In die-zelfde tijd werd mijn schoonvader ziek en belandde hij op een ziekenzaal van een bejaardenhuis. Hij was een intelli-gente man en de gesprekken die je met hem voerde, gingen altijd ergens over. Over kerk, staat en maatschappij, dat soort onderwerpen. Maar toen hij op die ziekenzaal terecht kwam, had hij het opeens alleen nog maar over zijn ziekte en de verpleeg-sters. Hij leek in geen enkel opzicht meer op de man die we altijd hadden gekend.’‘Ik overlegde met mijn familie hoe we hem weer in zijn normale doen zouden kunnen krijgen. De oplossing bleek een plakboek te zijn met foto’s van kinderen en klein-kinderen en artikelen die hem interesseerden. Dat plakboek legden we naast hem en tot onze verbazing en opluchting begon hij weer oude verhalen te vertellen. Zijn identiteit kwam terug.’

Van plakboek tot levensboek‘Toen ik zag hoe positief mijn schoonvader op dat plakboek reageerde, vroeg ik me af of zoiets ook niet een goed idee zou zijn voor de bewoners van het verpleeghuis waar ik als vrijwilligster op het activiteitencentrum werkte. Ik heb het idee toen voorgelegd aan de leidinggevende, de maatschap-pelijk werker en de directeur en die waren allemaal enthou-siast. Zo stond het plakboek voor mijn schoonvader aan de basis van het levensboek. Daarin schreven we samen met een bewoner diens levensverhaal op en zochten daar passen-de illustraties bij. Op die manier kon de bewoner niet alleen

iets van zijn levensverhaal vertellen, maar het ook laten zien. Ervaringen en interesses bleven zo levend en de bewoner kon vasthouden aan zijn identiteit.’‘In die beginfase hadden de bewoners zelf te weinig mate-riaal om een boek mee te vullen. De mensen met wie we startten, keken terug op de jaren tussen 1910 en 1960. In die tijd werden er nog weinig foto’s gemaakt. Daarom zoch-ten we bijvoorbeeld in reisfolders naar plaatjes van landen en steden waar de bewoners waren geweest. Ook benader-

den we familieleden en vaste bezoekers voor oude foto’s, verhalen, documen-ten, enzovoort.’ ‘Ik herinner me goed een bewoner die nooit bezoek kreeg, zich van de groep afzonderde en zich boven iedereen verheven leek te voelen. Toen ik moeite deed om contact met hem te krijgen, bleek hij een leuke man te zijn. Ik ont-dekte dat hij ingenieur geweest was en in Egypte had meegewerkt aan een dam

over de Nijl. Hij was gescheiden, maar toen ik zijn ex-vrouw heel brutaal benaderde voor foto’s uit hun leven, stuurde ze me die toch op. En in het archief van het Tropeninstituut in Amsterdam vond ik foto’s van de bouw van de dam. Dat was een schot in de roos. Opeens was deze bewoner weer de ingenieur van vroeger. Hij vertelde over zijn werk en was trots op de foto van hem in tropenpak bij de dam, de foto waar hij stoer en gezond op stond. Hij leefde helemaal op, omdat hij eindelijk kon laten zien wie hij eigenlijk was. Ook de relaties met de verpleging verbeterden daardoor.’

Onderdeel van de zorgDe daarop volgende vier jaar werd het samenstellen van levensboeken de belangrijkste activiteit van mevrouw Kleemans. Intensieve jaren, maar met veel resultaat. De directeur van het verpleeghuis zag de waarde ervan in en betrok het personeel bij de activiteit. Hierdoor kregen de

De ‘uitvinDing’ van het levensboek

door Loes den hollander

Het leven laten zien

‘Toen ik zag hoe positief mijn

schoonvader op dat plakboek

reageerde, vroeg ik me af of

zoiets ook niet een goed idee

zou zijn voor het verpleeghuis

waar ik als vrijwilligster werkte’

11denkbeeld februari 2011

verzorgenden inzicht in de levens van de bewoners en wer-den zij meer dan ‘de mevrouw met die heup’ of ‘die lastige meneer’. Hun levensverhalen kwamen terug en zij kregen weer een gezicht. Mevrouw Kleemans vat het mooi samen: ‘Een levensboek doet identiteit opleven.’Ze noemt een voorbeeld dat veel indruk maakte. ‘Er was een vrouw met afasie, die sprak met haar duim. Door heel veel gebarentaal en aanwijzingen ontdekte ik dat die vrouw in Indië had gewoond, in Semarang, en lerares was geweest op een huishoudschool. We vonden een brief van een van haar oud-leerlingen die vertelde wat een goede lerares de vrouw was geweest. Toen we die brief aan haar voorlazen, reageerde ze hevig geëmotioneerd. Toen heb-ben we ook voor haar een levens-boek gemaakt, wel summier, maar niet minder waardevol. Opnieuw zochten we in het Tropenmuseum naar foto’s. Ditmaal van haar vroegere woonplaats, om haar de beelden uit het verleden te laten herkennen. Door die aandacht en het boek kreeg ze voor iedereen een heel ander gezicht. Ze was niet meer alleen de vrouw met afasie, ze werd een voor-malige lerares die veel voor anderen had betekend.’

Het levensboek heeft in de loop der jaren een enorme vlucht genomen. In 1983 werd mevrouw Kleemans uitgenodigd er een artikel over te schrijven voor Medisch Contact. Dat sloeg aan: ze kreeg uitnodigingen voor voordrachten in verpleeg-huizen en begon workshops te verzorgen. Het levensboek ging leven in het hele land en ze werd zelfs benaderd door radio en televisie. Inmiddels is haar ‘uitvinding’ volwassen geworden en niet meer weg te denken uit de chronische zorg. Daar is ze blij om, maar ze blijft bescheiden bij het suc-ces. ‘Hoe meer mensen er plezier van hebben, hoe beter. Het is een fijn gevoel dat het zo goed is aangeslagen.’

Eigen levensboekInmiddels is ze begonnen aan haar eigen levensboek. Ongeveer tien jaar geleden heeft ze haar levensverhaal verteld en is dit door haar schoonzoon op een bandje opgenomen. Dit bandje is later op schrift uitgewerkt. Toen onlangs haar jongste dochter vijftig werd, maakte mevrouw Kleemans een fotoboek voor haar op de computer. Haar oudste dochter stelde toen voor om alles wat over haar eigen leven op papier stond, ook op de computer te zetten

en het bestaande verhaal te illu-streren met beelden om het zo nog verder uit te diepen. Op dit moment werken ze er samen een avond in de veertien dagen aan. Het wordt een levensboek dat de periode van haar geboorte tot haar huwelijk beslaat en nu

ze eraan werkt, komen er allerlei herinneringen boven die gemengde gevoelens veroorzaken.‘Als ik eerlijk ben, moet ik zeggen dat weemoed wel een rol speelt. Het boek gaat over mijn verleden, dat voller is dan het heden en de toekomst. In mijn huidige leven komen er geen vrienden meer bij, oude vrienden vallen weg en dat is soms pijnlijk. En er komen ook gebeurtenissen naar boven die heel diep waren weggezakt of om welke reden dan ook weinig aandacht meer kregen. De oorlogsjaren bijvoorbeeld, dat was een bange tijd. Maar gelukkig groeide ik op in een gezin dat mij ook in die angstige jaren altijd een gevoel van geborgenheid heeft gegeven.’Ook beseft ze nu meer dan ooit hoe belangrijk het is om samen met iemand je levensgeschiedenis vast te leggen. ‘Door dit samen met mijn dochter te doen kan ik de belang-rijke gebeurtenissen in mijn leven ook met haar delen.’

Loes den Hollander is schrijfster.

‘Opeens was deze bewoner weer

de ingenieur van vroeger. Hij leefde

helemaal op, omdat hij eindelijk kon

laten zien wie hij eigenlijk was’

Mevrouw Kleemans-Dorleijn werkend aan haar eigen levens-boek met haar oudste dochter. ‘Door dit samen met mijn doch-ter te doen kan ik de belangrijke gebeurtenissen in mijn leven ook met haar delen.’Foto: privécollectie