levensverhalen laten leven

5/16/2018 Levensverhalen Laten Leven - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/levensverhalen-laten-leven 1/345



LevensverhaLen

Laten Leven

anita Farkas

De BijBelonDerzoeksters

van het vrouwenconcentratiekampst.-lamBrecht



INHOUD

voorwoord

woord vooraF en dankwoord

introductie

nidin

ndzohm

Bonnn 0‘ hioy’ n h ni

Geschiedenis van Jehovah’s GetuiGen

d oomnh n Jhoh’ Guin

nn n oniin n d oomnh

hidni n d oin in uind Voin n Jhoh’ Guin in Euo

Vz n Jhoh’ Guin

Jhoh’ Guin in onnimn



2 vrouweLiJke GetuiGen van Jehovah in concentratiekamp

ravensbrück iui n d Biondzo in ounonnim

Rnü

Liin n onii

idininiuu oo SS- 0

nomndihdn n d oui nnn

het kLooster st.-Lambrecht

Ko inodui o d hidni n h oo S.-Lmh

n d iui oo d Anhu in

innmin n h oo doo d nionoiin n

d d oniin o SS-ndod

doo h miii z nd uu 0 mnnnonnim

het vrouwenconcentratiekamp st.-Lambrecht

ihin n n ounonnim in h oo

Tno n d oui nnn

Kmin Suuu n d mmnh 0

uiin n hyiën

Kdin

Vod

Aid

Zin n zinzo

Conn m nd oi on



Kmn

Gooiiin Goo n h oui nnnommndo

Bidin

Rizn n d hind oondn

5 de vrouwen van st.-Lambrecht: hun LevensverhaLen

Voui Guin n Jhoh ui dnd Ptrolla Katharia (Katja/Toos) Brkrs-Va irop

Grdia Huisma-Raouw

Jasj (Jas) Hoogrs-Elrts 0

orstiaatj (Sjaa) Prok-a d r

Froukj Volp-Rizma 0

Voui Gui n Jhoh ui Bië 0Maria Flory-Hralst 0

Voui Guin n Jhoh ui uind

Alwi Blöaum-Schloma

Ella Hmpl-Zippl

Fraziska Hrold-Ziglr

Hl opold Aa Schädlich

Emma Schülr

Paula Johaa Aurach-Uhlig

Ella Ulrich 0

Magdala Williald-Sdlmir 0

Mta Klara Wiklr



Voui Guin n Jhoh ui oni

Hdwig Humml-Wigr Thrs Schrir

Voui Guin n Jhoh ui Pon

Aa zudk

Atoia Kurcwski

Froia Makurat

Elisath (isth) Schütt Paula (Paulia) Wöl

6 trauma door het verLeden

in o umiin doo onnimn

ioih ui

h i um h yhonyih i n um’ doo nnh

in n onnim

Tumiinn

iniën idn u umiin

Tumhoi

Knmn n um’ Tumin – nminon n umiin 0

Biohmih mod oo d in n umin

7 resuLtaten



NOteN

geraaDpleegDe arcHIeveN

bIblIOgraIe

akOrtINgeN

veraNtwOOrDINg abeelDINgeN

verklareNDe wOOrDeNlIjst

De aUteUr

DaNk



8

het is geBeurD, en Dus kan het weDerom geBeuren:

Daarin ligt De kern van Dat wat wij te zeggen heBBen.

primo levi



9

Dit ok gaat or okd hoodstuk uit d gschidis a d azi-trrur.

Ht atioaalsocialistisch rgim had i Stirmark (ostrijk)

dictijkloostr i slag gom. 1943 wrd ht als dpdac

a Rasrück igricht. Ht kloostr hild zij aam, maar krg

ghl iuw ucti: St.-amrcht, coctratikamp oor rouw.

Weges de kleischaligheid e de korte bestaasduur is iormatie oerSt.-amrcht d adr ijkamp i Stirmark schaars. Bro

archiestukke zij auwelijks op deze kleie kampe gericht. Daaraast

zij er i de studie aar oorlogserarige tot het egi a deze eeuw

adere prioriteite gesteld. Boedie ehore de geagee a het

rouwecocetratiekamp tot de ‘ergete slachtoers’ a het atioaal-

socialisme: drieëtwitig rouwelijke lede a de geloosgemeeschap a

Jhoah’s Gtuig, di rdr ook kd stod als Bijlodrzokrs.

Dit oek is ee ertalig a ee Oosterijks proeschri geschree door

Aita Farkas. De oorsprokelijke uitgae (2004) kwam tot stad met steu

voorwoord



10

a CLIO, Vereigig oor historische e culturele ormig i osterijk. De

oorzittr daara, Himo Halrair, schr i ht oorwoord:

‘ ht pulik ghug h d 23 Bijlodrzokstrs di i

St.-amrcht dwagarid most rricht g spor

aglat. Zo wijst adaag i ht kloostr St.-amrcht its

rop dat hir dri jaar lag ijkamp a d coctratikamp

Rasrück, Dachau Mauthaus h staa. ok ij dlokal olkig h d rouw a ht kamp, i tgstllig

tot d Spaas gag a ht macoctratikamp,

auwlijks spor aglat. […]

Dz okdhid mt d rouwlijk gag most

Ditmar Silr aar aalidig a zij odrzok al i ht midd

a d jar gtig costatr, to iwoostr uit d plaatsSt.-amrcht pas tijds ht itriw oor ht rst its or ht

rouwcoctratikamp ram.

Uit dit zwart gat a d hririg, waari a 1945 it all

d rouw a St.-amrcht gall zij, h Aita Farkas u d

gschidis a ht kloostr i d jar 1938 tot 1945 toorschij

ghaald. Z h zich daarij gricht op d ‘rdrog’ gschidis

a ht rouwcoctratikamp St.-amrcht, i ht ijzodr

op di 23 rouw di daar op grod a hu rligiuz ortuigig tot

arid wrd gdwog.’



11

Omdat ij a de 23 geagee aomstig zij uit Nederlad e éé uit

België, zij de erarige i St.-amrecht a lijed elag oor ostaalgeied. Met deze uitgae wordt da ook eoogd de leeserhale a

de rouwe bij de Nederladstalige lezer te late lee, u e i de toekomst.

Amstrdam, april 2012



12

woord vooraFen dankwoord

Mt dit odrzok ik i go. Ht wrd i d hrst a

als proschri op ht akgid a d pdagogisch wtschapp aade uiersiteit a Klageurt aaaard e te ehoee a de uitgae a

bijgewerkt. Nieuwe izichte, die itusse zij opgedaa, zij erwerkt.

r ms di tijds d azitijd wrd rolgd h gl-

d is al l gpulicrd. Dit ok dot rslag a rligiuz prso

di awg hu gloo i God rolgd wrd.

Na dcia a discrimiati is d gloosgmschap a Jho-

ah’s Gtuig, rdr ook kd odr d aam Bijlodrzokrs,

sids 11 juli 1998 i ostrijk door d staat rkd rligius goot-

schap. D maatschapplijk kijk op dz rligiuz gmschap arirt

a op-gïtrssrd tot watrouwd-awijzd. Vaak trdt m d

gloig mt duidlijk scpsis tgmot; hu prdikig a huis tot huis

ka it altijd op accptati tolrati rk. d azitijd wrd z

door d atioaalsocialistisch machthrs mt gadloz hardoch-

tighid rolgd. Dit ko d gloostrouw a d gmschap chtr it

rk.

D Gtuig a Jhoah kd grot rligiuz saamhorighid

rztt zich gzamlijk tg wat ht ascistisch-dictatorial ‘Drd



13

Rijk’ a h ist. Dz rodhid stld d gloosgmschap

i staat zls ht ld a d coctratikamp t doorstaa. Dit okrtlt d gschidis a kli grop rouwlijk Gtuig a J-

hoah, a wi d lsrhal rolgigsgschidis tot op hd

og g plaats i d gschidschrijig h gkrg. Als rouwlijk

x-gag a St.-amrcht hoord z tot d rgt rouw

i d gschidis. Dit proschri rgt hu lsrhal trug i

ht hir u daardoor krijg z plaats i ht collcti ghu-g a oz maatschappij. Als rouw glooszustrs ormd d

gag a ht coctratikamp St.-amrcht midrhid

i dul tkis. Ht lot a d rouwlijk slachtors a ht

azirgim, alsook a d rligius rolgd, h i ht wtschap-

plijk odrzok l midr lagstllig got da dat a hu

malijk lotgot.

Voor mij, g Gtuig a Jhoah, ormd ht odrzoksld

okd trri. k zag m tijds mij studi gcorotrd mt l

ig ooroordl rsrs tgor d gloosgrop. Agst aar-

zlig most orwo word. Bij aatal a mij gsprk-

k mt d orld wrd r door tolk rtaald trugrtaald.

D commuicatimchaism di hirij optrad, maakt rklarig

wrkig oodzaklijk. Mij kritisch distati t aazi a d

glooslr d orgaisatistructuur a ht Wachttorgootschap is

oradrd gl. Tglijkrtijd ol ik dip rspct oor di Jho-

ah’s Gtuig, di odr d zwar odrdrukkig a ht azirgim hu

rid oor ht l it h rlor. hu stadastighid war



14

zij oorld i mslijkhid waaraar zij ook hadld. k

rg dakaar dat ik rouwlijk Gtuig a Jhoah h mog lrk, di m op all moglijk mair ij mij actiitit h

odrstud gmotird. Door dit wrk i d opaarhid t rg

mot d ‘Bijlodrzokstrs a St.-amrcht’ all rkig krijg

di maar moglijk is.

Mij uitzttig a dit thma mot chtr ook lmt opull

i d kis or ht atioaalsocialistisch rld a Stirmark,waar aast zs coctratikamp oor ma ook rouwco-

ctratikamp i St.-amrcht stod. D gschidis a dit ijkamp

a Rasrück Mauthaus, di olosmaklijk mt d lsrha-

l a 23 uitguit rouw uit rschilld lad rod is, mot

aa d rgtlhid otrukt word. Dz gschidis wordt hirdoor

wr dl a ht collcti ghug a d maatschappij.

Dit projct was zodr odrstuig l waardoll suggstis

it moglijk gwst. k dak i ht ijzodr mij id wtschapp-

lijk glidrs, pro.dr. Ptr Gstttr pro.dr. Karl Stuhlparrr oor

hu uitgrid gduldig adiz or mij wrk.

k wil ook Hidi Gsll (historisch archi Jhoah’s Gtuig i W)

Miard Tydma (historisch archi Wachttorgootschap Emm)

hartlijk dak. Zij maakt ht moglijk itriws t houd mt

Ndrlads orld a ht coctratikamp St.-amrcht

stld rds rzamld archimatriaal a d Wachttororgaisati

tr schikkig.



15

Mij zus Soja Sommrsgutr dak ik hartlijk oor d talrijk co-

trols a mij mauscript, Judith agwisr oor haar oortrlijkrtaalwrk a ido-itriws uit ht Ndrlads.

Spcial dak ik rschuldigd aa d oormalig gag

Jas Hoogrs, Grdia Huisma Toos Brkrs. D gsprkk mt h

maakt ht moglijk ht ooraamst dl a d gschidis a ht

rouwcoctratikamp St.-amrcht t rcostrur. ok oi

Prok, di s tot itriw rid was, ik zr rktlijk.

Vrdr wil ik Margart Gütr dak, di rid was tot

gsprk m ook rodlidig ga i ht kloostr St.-amrcht. Z

rtld m haar hririg stld odi ldmatriaal tr

pulicati schikaar.

Mij grootst dak gaat uit aar mij chtgoot Ptr Farkas, di m

glidd, motird m op all moglijk mair h odr-

stud. ht ijzodr dak ik hm oor d costructi gsprkk

discussis, di m h gïspirrd ht m tglijkrtijd mog-

lijk maakt mij wicht t war tijds d aak tijd- rgi-

rslidd studis. Aa hm wil ik dit wrk opdrag.

Aita Farkas



16

introductie

Ilg

Na de machtsoerame a de atioaalsocialiste otwikkelde zij

i hu machtsgeied ee maatschappelijk microklimaat, waari discrimi-

atie a ogeweste groeperige uitmodde i geadeloze erolgig

e erietigig. Voor eel rouwe ego hiermee ee lijdesweg door

geageisse e cocetratiekampe. De geolge hiera - oor zoer

die oerleed werde - liete op zowel de geschiedeis a de rouwe als

groep als op hu idiiduele leeserhale ee ouitwisbare idruk achter.

Tot d rst rouwlijk rolgd hoord Jhoah’s Gtuig, di

et als politiek o-coormistische rouwe bij de azi’s opiele e steeds

higr wrd rolgd. D rligiuz ortuigig a d Bijlodrzok-

sters, zoals de rouwelijke Getuige a Jehoah bekedstode, gebood de

geloige ee leesstijl a strikte geweldloosheid; ze cocetreerde zich

op d god a d Bijl d rkig a éé kl autoritit i d

orm a hu God, Jehoah. Daarmee raakte Jehoah’s Getuige, die hu

rligiuz ortuigig i praktijk racht, i coict mt ht atioaalso-

cialistische regime. Het geolg was ee stelselmatige e wrede erolgig

a de religieuze groeperig. Veel Bijeloderzoeksters werde jarelag

a hu rijheid erood e ecoomisch uitgeuit, e me proeerde hu



17

geloostrouw te reke. De rouwe odergige permaete erederi-

g otmslijkig i d coctratikamp a d azi’s. Vl ah orld ht azirgim haar ritigigsmachi it.

Dat er i de deelstaat Stiermarke aast zes uitekampe a Maut-

haus oor malijk kampgag ook coctratikamp oor

rouwe i St.-amrecht was, opgericht als ijkamp a Raesrück, is

historisch it dat ija spoorloos uit ht rgioal ghug is rdw-

. ht collcti wustzij is ht it aawzig, daar hririgst-

kes aa dit rouwecocetratiekamp e de daarmee erode lees-

e lijdeserhale olledig otreke. Er is gee gedekplaat die het lot

a d slachtors uit ht rld odr d aadacht rgt, waardoor zij

berood worde a ee plaats i het hede e i de toekomst. Het is mij i-

tetie om deze situatie te eradere e ook het algemee publiek hierop te

attedere, bijoorbeeld door de oprichtig a ee zichtbaar gedekteke.

Oz

Het oderzoeksthema ormt het rouwecocetratiekamp St.-am-

recht i Opper-Stiermarke dat opalt doordat de groep geagee uit-

sluited bestod uit Bijbeloderzoeksters. Mij weteschappelijke iteresse

gaat uit aar zowl d gschidkudig als d psychologisch gzichtspu-

te. Beide zij i het oderzoeksthema olosmakelijk met elkaar erbode,

wat de geschiedeis a de Holocaust is eratwoordelijk oor zowel het

collcti als idiidul trauma.

Uitgagsput is ee specieke cocetratiekampsituatie die op ee co-

crete wijze door epaalde karakteristieke op de geage Getuige a



18

Jehoah iwerkte. Daarbij eem ik aa dat de lede a deze groeperig hu

geestelijke e morele itegriteit kode eware, maar tegelijkertijd psy-

chisch ysik ltsl oplip.

deze cotext worde rage beatwoord oer de specieke kemerke

a ht rouwcoctratikamp St.-amrcht, zoals: ho rschild d

erarige a de geagee met die a het hoodkamp Raesbrück? E

wat is r or ht rzt i ht coctratikamp t zgg? Vrdr mot d

etekeis a het werk waartoe me de Bijeloderzoeksters dwog, wor-

de astgesteld. Daar de estigig a het rouwecocetratiekamp gee

erbad lijkt te hebbe met het ee jaar eerder gestichte maecocetra-

tiekamp, rijst boedie de raag aar de redee a de oprichtig a het

rouwkamp aar ht ct ra op ht macoctratikamp.

Bij ooraat staat ast dat de homogeiteit a de geagee i het

cocetratiekamp St.-amrecht ee elagrijk kemerk is waardoor de

psychische situatie a de idiiduele Bijeloderzoeksters lijed eï-

loed werd. Mij psychologische raagstellig etre allereerst de tekee

a schedig a de idetiteit e de eecte a traumatische erarige,

gegee de oorgeschiedeis a het idiidu. Ook wordt de psychische

erwerkig tijdes geageschap e a de erijdig eschouwd. Tees

is belagrijk te wete hoe de oerleede de erschille met het hoodkamp

oordld.

Uitgaade a deze raagstellig zal dit proeschri de microkosmos

a het cocetratiekamp recostruere e daardoor izichtelijk make.

Er is it gkk aar d waarmig a ht rouwkamp a uita,



19

ijooreeld door de plaatselijke eolkig, daar deze iet releat is oor

d atwoordig a d odrzoksrag.

Na de eschrijig a de roe e de oderzoeksmethode olgt

kort orzicht (hoodstuk 1) or d gloosgmschap a Jhoah’s

Getuige e hu geloosleer, oer de oprichtig a de orgaisatie e oer

de geschiedeis a hu erolgig gedurede het atioaalsocialisme. Het

gehele geageecommado uit het rouwecocetratiekamp Raes-

rück wrd orgplaatst aar ht zogaamd wrkkamp i Stirmark.

Daarom behadelt hoodstuk 2 de situatie i het hoodkamp, speciaal a de

Bijeloderzoeksters die later op de trasportlijst aar St.-amrecht kwa-

me. Deze eschrijig is ee elagrijk e oodzakelijk acet om izicht

te krijge i de traumatiserig a de etrokkee, die olges specieke

as rloopt.

Het daarop olgede hoodstuk zet de geschiedeis uitee aa de i-

beslagame a het klooster St.-ambrecht door de atioaalsocialiste tot

aa de omormig tot SS-ladgoed. Verder komt het door het militaire gezag

aagestelde estuur e de oprichtig a het maecocetratiekamp

St.-amrcht tr sprak, omdat dz zak dirct rad houd mt ht

rouwcoctratikamp i dz cotxt a lag zij.

hoodstuk 4 zal, oor zor ht modlig schrilijk ro-

materiaal dat toelaat, de geschiedeis a het rouwecocetratiekamp

mt zo groot moglijk prcisi word grcostrurd. D lsr-

hal a all 23 oormalig gag a St.-amrcht i hoodstuk 5

zal ee gedekteke orme oor deze slachtoers a het aziregime. Gee



20

a deze rouwe ehoort te worde ergete, ook al is a ee ekelig

wiig iograsch matriaal schikaar.

Het asluitede hoodstuk schetst ee relatie tusse de opattige oer

traumatiserig door cocetratiekampe e de resultate a de iteriews.

B

Vooral ij de hoodstukke die Jehoah’s Getuige als geloosgemee-

schap beschrije e waari de theorieë oer het otstaa a traumatise-

rig worde behadeld, wordt a weteschappelijke e literaire publicaties

gebruik gemaakt. Daaraast wordt op schrielijk e modelig broema-

triaal trugggrp.

Bij het datere a de omormig a het klooster St.-amrecht tot

SS-ladgoed ormde archiestukke de asis. Deze eide zich i het

oormalig Berli Documet Ceter, dat a de oerame door het Bods-

archie i Berlij ooral de persoeelsdossiers a atioaalsocialistische

uctioarisse eheert. Ook de herstelaktes die etrekkig hee op de

eedictijer kloosterezittige zij te zie i het deelstaatarchie a

Stirmark zij ij dit odrzok trokk.

Aatkig a rolgd istatis zoals d Gstapo, d SS o d

kampleidig a het rouwekamp St.-ambrecht zij auwelijks aawezig.

Ee schaars zij aatekeige a de kampleidig a Raesbrück oer

St.-ambrecht. Trasportlijste a het geageecommado a St.-am-

recht estaa iet (meer). Op erschillede lijste met ame duike

echter erwijzige op aar de Bijeloderzoeksters a St.-amrecht e

ook aar waakstr.



21

Documete i het archie a het museum Mauthause gaa ooral

oer het maecocetratiekamp. Broe oer het rouwekamp zij

schaars. Dat is ook het geal i het kloosterarchie a de beedictijeabdij

St.-amrcht.

Vl uitorigr was ht romatriaal i d ij historisch archi-

e a Jehoah’s Getuige i de lade waaruit de geagee a het

rouwcoctratikamp St.-amrcht aomstig war.

D ruit grootst holhid documt or d slachtors od

zich i het historisch archie a het Wachttoregeootschap i Emme,

Nederlad. De daar werkzame archiaris Meiard Tydema is het dakzij

ijrig rzaml glukt allrli documt i ilighid t rg. Va

d ij Ndrlads orld zij og aawzig: kampidtititswij-

z, ri, prsooswijz rlijsrklarig, agg door d

ezettigsmachte a de erijdig. Ook zij er oto’s e hadgeschree

leeserhale a de oormalige geagee. Het archie i Emme ga

mij de eschikkig oer ideo-iteriews,1 gehoude met de etreede

rouw.

Ook het aawezige documetatiemateriaal a de historische Wacht-

torarchi i Duitslad, Blgië ostrijk is ruim oldod. All

het archie a de geloosorgaisatie i Warschau eschikt iet oer mate-

riaal dat bruikbaar was ter completerig a het werk. erige iormatie is

aomstig uit adr archi, di achtr i dit ok rmld staa.

Ee ijzodere plaats eme de door mij gehoude iteriews met

de og leede rouwelijke Getuige i. Deze iteriews ode plaats i

Nederlad i oktober 22. Bij de beschrijed biograsche iteriews werd



22

ee psychoaalytisch georiëteerde gesprekstechiek gehateerd. Hierdoor

was het mogelijk mij ee eeld te orme a de psychische e ysieke

eecte a kampgeageschap op deze rouwe e het erschae me

tglijkrtijd izicht i d itlijk kampsituati.

Meiard Tydema ertaalde de gesprekke simultaa. De iteriews

wrd op ad gzt orm gtrascrird romatriaal.

Door iteriews met twee adere tijdgeote was het mogelijk aaul-

ld iormati t rkrijg or d kampsituati a St.-amrcht. E

a d gsprkk wrd gord mt Margart Mssarz-Gütr, di haar

hririg schr auit ht oogput a imad di door d azi’s

was tewerkgesteld. Het tweede raaggesprek ko ik houde met het oor-

malige hood a de huishoudig a het SS-ladgoed. Zij ertelde haar

erhaal auit het perspectie a degee die de Bijeloderzoeksters te

wrk stld.

‘Ol y’

Zoder de getuigeerslage was het omogelijk geweest om de geschie-

deis a het rouwecocetratiekamp St.-amrecht te recostruere.

dit rad krijgt d mthod a ‘oral history’ spcial tkis.

tegestellig tot historische documete uit archiee, die eschik-

aar zij oor weteschappelijke ewerkig, is het teoorschij hale a

modelige geschiedeis geode aa ee proces a iteractie tusse

persoe. Dit proces idt i het hede plaats e ereist adere orme

a astleggig. Mijs izies is het oproepe a keis a Holocaust-

oerleede maatschappelijk elagrijker da de geoemde schrielijke



23

roe uit de tijd a de geeurteisse. Om die rede wil ik hier ekele

opattige a de psychoaalyticus Dori au te aazie a ‘oral his-

tory’ ht otstaa a modlig romatriaal ij mij odrzok

trkk.

Modelig doorgegee geschiedeis a oerleede a de co-

cetratiekampe estaat, agezie a herierige die erormd zij

door de huidige leesomstadighede a de erteller, i hoodzaak uit

getuigeisse. De toehoorder, i dit geal de iteriewster, wordt ee getuige

a ht gtuigis.

Het getuigeis is dus gee kat-e-klare historische tekst, maar ee

proces dat allee i ee eilige seer otstaa ka. De aawezigheid a

de toehoorder, i de persoo a de iteriewster, moet de erteller ertoe

aamoedige diep door te drige i zichzel e zij herierige.2 de

ertelsituatie, die zoals opgemerkt ee eilige omgeig moet orme, ku-

e traumatische erarige aar oe kome die de oerleede aak

oor het eerst ter sprake bregt. ok tijdes de door mij geoerde gesprekke

met de Nederladse rouwelijke Getuige a Jehoah had ik deze erarig.

Mij tolk eestigde dat de geïteriewde ieuwe ihoud ertelde e

iuw ractis ga.3

Het ertelle a cocetratiekamperarige aa ee ioelede

toehoorder gee de oerleede ook de gelegeheid om tijdes het getui-

geis ee dialoog met het k te herstelle.4 De empathische houdig a

de toehoorder regt het k als psychische structuur teoorschij, wat ij

cocetratiekampgeagee gepaard gaat met de erietigig a het

irlijk Jij.5



24

Tijdes het ertelle legt de oerleede getuigeis a a het door de

gschidis roorzaakt trauma, dat – aldus au – odaks d orwl-

digede geeurteisse oor de etrokkee og gee werkelijkheid is

gword. m di rd rtll orld or hu rarig i g-

ageschap aak also ze slechts getuige ware a het gebeurde e er iet

persoolijk door getroe ware. Tijdes het proces a hore e gehoord

worde wordt de traumatische eleeis pas keaar. Dit eteket dat de

tohoordr rchtstrks ij ht tot stad kom a dz kis trokk

is, omdat dz i di orm og it stod.6

De iteriewer, die als ee obeschree blad wordt gebruikt om daarop

de geeurteis te erwoorde, is dus ee ormed elemet tijdes het ge-

tuig a coctratikamprarig.

De toehoorder bewaart tijdes het ertelle zij eige positie e perspec-

tie. Als er i hem (pseudo-)ideticaties met het slachtoer otstaa, da

moete deze als aweermechaisme herked e eschouwd worde. Op

de eerste plaats ormt de toehoorder ee middel tot exteraliserig e dus

tot historisrig a d gurtiss.

De iteriewer, die tot ee getuige a het agelegde traumatische ge-

tuigeis gemaakt wordt, ziet zich tijdes het erhaal e de otstae oer-

drachtsractis gcorotrd mt zij ig kwtsaarhid, rgaklijk-

heid e de raag aar de zi a het lee. De psychoaalyticus Dori au

ormuleert deze waaremige aldus: ‘Oerleede jage os agst aa,

omdat z os aa huirigwkkd, traumatisch rld hrir

dus ook gtuigis agg a os historisch rld.’7



25

De oerleede die positie staa tegeoer het lee dat oortkwam uit

eral e erdwijig a de oude cultuur (wat ook het geal was met de

rouwlijk Gtuig a Jhoah di ik lrd k), licham o-

wust ee culturele shockerarig, die tot u toe og iet i de maatschappij

ko worde geïtegreerd. Maelijke e rouwelijke weteschappers die de

(laatste og geode) gelegehede eutte om gesprekke met de oer-

leede te oere, kue ijdrage aa exteraliserig e historiserig

a de cocetratiekamperarige. Ook kue ze de door ee trauma

getroee sterke i hu herierige e he helpe om zich a het

trauma t rijd.

Het getuigeis dat door het geruik a de ‘oral history’-methode ot-

staat, erplicht ook om de doorgegee keis oer de geeurteis i ee

zodaig orm aa d maatschappij tr schikkig t stll dat lijd

lrprocss moglijk zij. Misschi wordt ht ijgolg ook moglijk d

‘culturele shockerarig’ die au oderscheidt i de waaremig a de

Holocaustslachtors, i d maatschappij t itgrr.

‘Oral history’ is dus iet slechts ee methode om modelig ro e-

materiaal eilig te stelle. Ze is ook ee istrumet om toegag tot de oerle-

ede te krijge e bregt de geschiedeis ia de authetieke ertellig tot

lee. Daarmee draagt ze bij tot het tot stad kome e waarborge a ee

historisch ewustzij e gee ze, als ee door haar oortgeracht product,

dl a ht collcti ghug aa d maatschappij trug.



26

O glg ’ g

De oaakelijke religieuze groeperig a Jehoah’s Getuige ka

igedeeld worde ij het chiliasme.9 Uitgaade a de ieuwtestameti-

sche Opearig a Johaes (20:1-10) idt het chiliasme zij oorsprog

i het roege christedom. De eerste christee erwachtte door middel

a Jezus og oor het eide der tijde de oprichtig a ee duizedjarig

aards rdrijk mt ht hrstl a ht paradijs op aard d trugkr tot

d oorsproklijk tostad.10

Beelde a ee ereigde wereld i de eidtijd, e het hede als ee tijd

a strijd e eproeig karakterisere het chiliastische deke; i de ko-

md maatschappij a ht duizdjarig rijk wordt glijkhid rwacht.11

Volges de godsdiestgeschiedeis eemt me i het ijzoder ij

christlijk radgrop midrhd chiliastisch spculatis waar.

ht tijdprk a d Vrlichtig rdw chiliastisch dkwijz rijwl.

Ze doke pas weer op i de 9e eeuw i Noord-Amerika e Egelad bie

rolutioair-socialistisch rligiuz wgig.12

Ee a de jogste chiliastische groeperige is de geloosgemeeschap

a Jehoah’s Getuige, die zich oorsprokelijk aa het eide a de jare

Geschiedenisvan Jehovah’sGetuiGen



27

zeetig a de 9e eeuw Erstige Bijbeloderzoekers oemde. Het cetrale

thema a hu religieuze wereldeeld is het geloo i ee apocalyptische

oerwiig met de erietigig a de atichrist. Ee opattig dat de

geschiedeis is oorestemd met ee lieair tijdserloop ormt de asis

oor dz chiliastisch rwachtig. D door idtijd gkmrkt lr

a deze oaakelijke geloosgemeeschap is gericht op het erkodigde

‘koikrijk’ Gods, dat oder leidig a Jezus Christus alle proleme a

de mesheid zal oplosse door de oprichtig a zij rederijk. Volges Je-

hoah’s Getuige wordt het eide a de tegewoordige tijd bepaald door de

slissd strijd a ‘Har-Magdo’, waarij God d macht a ht Kwaad

erslaat waara het ‘duizedjarig rijk a Christus’ omiddellijk olgt.13

dit ieuwe paradijs op aarde zulle de ware aaidders a Jehoah lee

144.000 ‘gzald’ mt hristus i d hml rgr.

O lg glg

Rod 1870 bracht de Amerikaase, presbyteriaas opgeoede zakema

harls Taz Russll14 kli Bijlstudigrop ij, di zich Erstig

Bijeloderzoekers oemde. Aa het eide a de jare zeetig a de-

zld uw rsch oor ht rst ht tijdschri Zio’s Watch Towr, dat

tot het cetrale orgaa a de ieuwe religieuze bewegig werd erklaard.

1881 wrd d Watch Towr Bil ad Tract Socity gsticht. Sdrt ht gi

a de 20e eeuw hee deze haar hoodkatoor i het stadsdeel Brookly

(New York). Sids het egi a de jare egetig proeerde Russell zij

leer op het Europese cotiet te erreide. Ter ereigig a alle gelo-



28

ig wrd i 1914 d tratioal Vrigig

a Bijeloderzoekers e de teratioale

Vereigig a Erstige Bijeloderzoekers i

od gsticht.15

Russell had de zichtbare oprichtig a het

koikrijk Gods op aarde oorspeld oor het

jaar 94. Het begi a de Eerste Wereldoorlog

gold oor de Bijeloderzoekers als erul-

lig a deze proetie. Het duizedjarige rijk

deed echter iet zij itrede. De geloosge-

meeschap eriel i ee crisis e moest zich

erade op de geolge a de oerulde

proetie. Russell heriterpreteerde het uitge-

lee koikrijk Gods als het eide a de

aaspraak op hrschappij a all aards rgrig. Midd

i de Eerste Wereldoorlog leidde de raag o ee christe militaire diest

mag errichte tot discussies ie de Bijeloderzoekersewegig. Het

Wachttoregeootschap had de lede a de teratioale Vereigig a

Bijbeloderzoekers aagerade om i lade waar dit mogelijk was, gebruik

te make a het recht op diestweigerig op religieuze grode. Russell

had beklemtood dat het ee christe pricipieel iet toegestaa is te dode.

Hij riep echter iet opelijk op tot weigerig a militaire diest, maar de

gerekruteerde Bijbeloderzoekers zoude probere om als o-combattat

dist t rricht, ijoorld ij d gskudig trop.



29

Zo strede circa 1916 og et-

telijke hoderde Bijeloder-

zoekers i het eld oor het

Duitse Rijk. Door de oplaaiede

discussies o Bijeloderzoe-

kers zich ‘eutraal’ zoude op-

stelle, kwam het steeds aker

tot diestweigerig. Deze op-

stellig was er de oorzaak a

dat staats- e kerkelijke ista-

tis d actiitit a d Bijl-

oderzoekersewegig aa het

eide a de Eerste Wereldoor-

log stds mr opmrkt.16

Vaa 1916 leidde de Ame -

rikaase rechter Rutherord de

teratioale Vereigig a

Erstige Bijeloderzoekers.

D rlati grig groi a ht

ledetal a de geloosgemee-

schap eraderde tijdes het be-

gi a de ecoomische crisis

aa ht id a d jar twitig.

Vooral rouwe liete zich u ‘ekere’. De missie a de Bijeloder-

zoekers oeede ooral i sociaal zwakke krige e op oudere mese

Uitnodiging voor een bijeenkomst van Jehovah’sGetuigen met Rutherord



30

grote aatrekkigskracht uit.

Ook werde eel mese i

1931/32 door d lm ‘Ht Photo-

Drama der Scheppig’ oer-

tuigd a de religieuze leer e

slote zich aa ij de Bijelo-

drzokrs.17

het jaar 1931 am de ge-

loosgemeeschap de aam

Jehoah’s Getuige aa. Ze

zage e zie zich als getui-

ge i de Bijelse traditie, i

het ijzoder a het Nieuwe

Testamet. Ee tekst i het Jo-

haeseagelie erklaart de

aam a de geloosgemee-

schap: ‘Daarto ik gor

e i de wereld gekome, op-

dat ik getuigeis aeg a de

waarheid’ (Joh. 18:37), hetgee

erop wijst dat de predikigsac-

tiiteit ee grotere plaats zou

gaa im.

Duitslad zij Jehoah’s Getuige sids 1896 actie. Ze krege aste

oet oder de aam ‘teratioale Bibelorscher Vereiigug’ e bereikte

tot 1933 aatal a 25.000 aahagrs.

De diapresentatie ‘Het Photo-Drama der Schepping’ bracht velen

ertoe zich bij Jehovah’s Getuigen aan te sluiten.



31

Ook i Oosterijk otwikkelde de geloosgemeeschap zich aa het

egi a de twitigste eeuw, aagespoord door het ezoek a de leiders

Russell e Rutherord. De actiiteit a Jehoah’s Getuige als ereigig

gaat trug tot 1911. 1923 wrd i d ostrijks hoodstad urau a

het Wachttoregeootschap opgericht.9 Tie jaar later werd deze ereigig

als ijkatoor a d Watch Towr Bil ad Tract Socity grgistrrd. D

politiek a de Ständestaat* dwog de orgaisatie a de Bijbeloderzoekers

om de ereigig op te hee. Jehoah’s Getuige zette daara hu geloos-

actiiteite odergrods oort. het jaar 1938 telde ze 550 lede die ook

acti ijdrog aa d rridig a ht gloo.20

D g lgg Dl

Omiddellijk a de machtsoerame door de atioaalsocialiste e

Hitlrs omig tot rijkskaslir i 1933 door Hidurg, go d r-

olgig a Jhoah’s Gtuig i Duitslad. D oorzaak a d rolgig

was gelege i het geloo a de Getuige, die maatregele e erordei-

ge a staatswege slechts da accepteerde als deze iet i strijd ware

mt d rligiuz lr. Zo most ht akom a ht god God mr t g-

hoorzame da mese oermijdelijk leide tot ee gezagscoict, omdat

het gezag a de atioaalsocialistische leidig tege Bijelse maatstae

igig. Aagezie allee God eer toekwam weigerde Jehoah’s Getuige

* Zi oor d rtalig uitlg a cursi trm d Vrklard woordlijst op

pagia 339.



32

d ‘Duits grot’ t rg o d d a t lgg.21 Voor Jhoah’s Gtuig

was het oacceptael de eige reddig aa mese toe te schrije. 22 Ook

de ererig a de azilag e het uithage a de lag aa hu huize

zou glijkstaa aa rloochig a hu gloo.

mdat iedere Getuige a Jehoah de opdracht had/hee, zij religieuze

leer te erreide e zo getuigeis a te legge a de ‘waarheid’, kwam er

og coict mt d atioaalsocialistisch orhid ij.

Het asolute erod om te dode, oereekomstig het ijde geod,

maakte diestweigerig e ook de awijzig a alle actiiteite die same-

hig mt wapig o oorlogscoomi oodzaklijk.23

De erolgige begoe op 2 ebruari 933 met de Verordnung zum Schutz

von Volk und taat. De regerig hie de grodrechte a de Grodwet a

Weimar op e schiep daarmee de oorwaarde oor huiszoekige e het

i eslag eme a het drukwerk a Jehoah’s Getuige. Daarop olgde

id jui 1933 ht rod op Jhoah’s Gtuig i Pruis, om d olgd

rd:

‘D tratioal Vrigig a Bijlodrzokrs d ij

haar aagslot orgaisatis or i woord gschri odr

d dkmatl a oorgwd wtschapplijk Bijlodrzok

omiskar htz tg d staats- krklijk istllig.

Doordat z id aaduid als orga a Sata, odrgra z d

stupilar a ht urgrlijk gmschapsl. hu talrijk

gschri (gl. d pulicatis Miljo u ld ms zull



33

Ondanks vervolging bleven Jehovah’s Getuigen hun

geloosleer verbreiden.



34

immr str lz. 18 .., orlog o Vrd, Wlaart rzkrd, Bair

oor ht olk, Misdaad ramp, Hml aguur, d risis

adr gschri) ho z d istllig a staat krk door

wust kwaadwillig rdraaiig a Bijls dkld.

Hu strijdmthod word gkmrkt door aatik

ïlodig a hu ld. Door it grig gldmiddl

wi z aa aaalskracht ij hu culturl-olsjwistisch

otwrichtigswrk.

Hu ilod op rd lag a d olkig rust t dl op

igaardig crmoië, di aahagrs tot aatici maakt

daarm dirct rstorig a ht gstlijk wicht a d

trokk krig roorzaakt.

D gomd rigig is duidlijk tg d huidig staat

zij culturl zdlijk structuur. Daarom zi d “tratioal

Bijlodrzokrs”, atuurlijk orkomstig hu strijddol, d

uit atioal rhg otsta christlijk-atioal staat als

ijzodr markat tgstadr, waartg z radicaal strijd or.

[...] Ht gaar a d itrigs a d gomd rigig oor d

huidig staat wordt og rstrkt doordat z rct opalld l

aahagrs a oormalig commuistisch marxistisch partij

orgaisatis i hu gldr h opgom. Z hoopt

i dz ogschijlijk zuir rligiuz rigig schuilplaats

t id, di hu gcamourd politik strijd tg ht

huidig rgrigssystm moglijk maakt. D rigig a

Bijlodrzokrs haar gootschapp gustig ijgolg



35

ook op zuir politik gid ht commuism staa op ht put

zich tot rgaarak a d mst uitlopd staatsijadig

lmt t otwikkl. [...] Tr rddigig tg commuistisch

gustigig tr stdigig a d opar ord ilighid

is hu otidig, tot schrmig a olk staat, god.’24

Hiermee maakte het Pruisische miisterie a Bieladse Zake duide-

lijk dat de oerheid de actiiteite a de met commuiste gelijkgestelde

Getuige a Jehoah ee halt zou toeroepe. Reeds i 1933 kwam het tot

ekele arrestaties a Jehoah’s Getuige e ame de huiszoekige ij

ld a d gloosgmschap to.

D Amrikaas rtgwoordigig tkd protst aa tg ht rod

op de uitoeeig a de religie a Jehoah’s Getuige i Duitslad e

rip zich op rijkssluit uit 1930 dat stigd dat d tratioal

Vrigig a Bijlodrzokrs latropisch it-politik orga-

isati was. Bodi rzkrd z dat d gloosgmschap och mt

jode och met commuiste te make had e uitsluited geaseerd was

op de leer a de Bijel. Dit ewerkstelligde de teruggae a de i eslag

gom zittig a ht Wachttorgootschap Maagdurg (Prui-

se); de predikigsactiiteite e de ergaderige a de Bijeloderzoe-

krs l chtr rod.25

1934 schr Ruthrord ri aa Hitlr waari hij aaklacht

idiede tege de ogerechtaardigde erolgig e discrimiatie a Je-

hoah’s Getuige. Rutherord riep Hitler op de erolgig te stake e de

rligiuz grodslag a d gloosgmschap t accptr.



36

In Luzern namen Jehovah’sGetuigen een resolutie aan die

van Hitler eiste dat hij op zouhouden met het vervolgen vanhun geloosgemeenschap.



37

Deze rie lee oeatwoord e had ee heiger erolgig a Jeho-

ah’s Getuige tot geolg. Daarop startte de orgaisatie haar eerste itera-

tioal acti. Grop uit Europa, Amrika aada sprak door middl

a duizede telegramme aa Hitler hu erotwaardigig uit oer de

slechte behadelig a Jehoah’s Getuige e riepe hem op de erolgig

a hu roeders e zusters te stoppe, omdat God aders de atioale

partij zou erietige. Er olgde ergaderige i uzer (1936) e i Ba-

sl (1937) waarij rsolutis aa Hitlr ook aa d paus wrd gstuurd.

jui 1937 werd i Duitslad ee ope rie erspreid, waari me pro-

testeerde tege martelig e mishadelig door de justitiële autoriteite e

d ijadig opstllig tg ht christdom door d azipartij.

De resolutie a uzer i 1936 was olges Zipel ee regelrechte oor-

logserklarig aa Hitler, ee aaal tege de staat. De arrestaties olgde

lkaar sl op d tg Jhoah’s Gtuig uitgsprok stra wrd

steeds hoger. De erolgde Bijeloderzoekers krege ij erhore ee zo-

geaamde azwerigserklarig oorgelegd, die ze moeste odertekee.

Dz luidd:

‘k, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gor op . . . . . . . . . . . . . . .

i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

rklaar hirij ht olgd:k h igzi dat d tratioal Vrigig a

Bijlodrzokrs dwaallr rridt odr d dkmatl

a rligiuz actiitit loutr staatsijadig dolid astr.

k h dz orgaisati daarom olldig d rug togkrd mij ook

irlijk a d lr a dz skt losgmaakt.



38

k g hirij d rzkrig dat ik ooit mr zal dlm aa

d actiitit a d tratioal Bijlodrzokrsrigig.

Prso di mij adr mt propagada oor d dwaallr a

d Bijlodrzokrs o di hu istllig als Bijlodrzokrs

adrszis kaar mak, zal ik orwijld aarg. Mocht

mij gschri a d Bijlodrzokrs togstuurd word, zal ik

z zo spodig moglijk ij d dichtstijzijd politipost ag.

k zal oortaa d staatswtt al, ooral i gal a oorlog

zal ik gwapdrhad ht adrlad rddig, olldig dl

uitmak a d olksgmschap.

Vrdr is mij t rstaa gg dat ik rop mot rk

omiddllijk opiuw i rzkrd warig gstld t word als ik

i strijd zou hadl mt d thas door mij aglgd rklarig.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , Gdatrd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hadtkig’26

Mishadelige e miachtig kode Jehoah’s Getuige, die zich i

geageschap eode, er echter iet toe rege hu hadtekeig teplaats. Slchts wiig zwichtt odr druk zwor (orml) hu

geloo a door odertekeig a de oorgelegde schrielijke erklarig.

De Bijeloderzoekers zage i de erolgig gee godsgericht, maar de

eidstrijd ‘Har-Mageddo’ oor de oprichtig a het duizedjarige Godsrijk.



39

Voor he ormde het de strijd a de rechtaardige tege de atichrist,

die eeees ee duizedjarig rijk erkodigde. Dit etekede oor Jeho-

ah’s Gtuig imitati rzokig a d Duil, di most word

weerstaa. Het o dertekee a de erklarig zou oor de rechtziige

Gtuig a Jhoah rloochig a hu gloo zij.27

De ook als ‘godsdiestwaaziige’ getypeerde Bijeloderzoekers

werde ehale i geageisse ook i saatoria e psychiatrische i-

richtige opgeslote. Zürcher bericht al i 93 oer ee Bijbeloderzoeker

die i ee saatorium gestore was e wies lichaam oerdekt was met

ijectiespore.28 Dat wijst erop dat de machtheers a het atioaalso-

cialistische regime proeerde om de Bijeloderzoekers op pseudome-

dische maier ‘tot ikeer te rege’. De daartoe geome maatregele

hadd mstal d dood tot golg.

De azi-oerheid oerde doelgerichte acties uit om het ecoomische

bestaa a Jehoah’s Getuige te erietige. Post- e spoorwegbeambte,

areiders, employés e amteare i diest a de gemeete e a de

oerheid werde bija zoder uitzoderig otslage. Hoewel ze bij meerde-

r collga‘s mstal als uitgsprok gwtsoll, rlijk ijrig

werkemers golde, trade de atioaalsocialistische oerhede rigoureus

op tege Bijeloderzoekers i oerheidsdiest. Meestal was de rede het

iet rege a de ‘Hitlergroet’. De ‘Wet op herstel a de eroepsamte-arij’ ormd d rchtsgrodslag oor d otslag.29

De atioaalsocialistische heerschappij reidde haar iloed i toee-

mede mate uit tot alle eolkigsgroepe e richtte haar aadacht ook

op d opodig d rzorgig a d jugd. ‘D atioaalsocialistisch



40

Om de invloedvan de Bijbel-

onderzoekers op jongeren te bre-ken werden zijuit de ouderlijkemacht ontzet.



41

staat eist(e) de heerschappij op a de ziel a de opgroeiede geeratie.’30

De atioaalsocialistische machtheers waakte oer de uitoerig a

hu hoogst god, d ‘xclusi lid oor d Führr d staatstrouw’31

e trokke om dit doel te ereike alle registers ope. Veel kidere a

Bijeloderzoekers werde uit de ouderlijke macht otzet e i heropoe-

digskamp o azithuiz gplaatst.

Verscheidee Bijeloderzoeksters werd het recht om oor hu kide-

re te zorge otome, omdat olges de azi-ideologie het geestelijke

weleide a de kidere door het geloo a de ouders zeer i geaar

werd geracht. Kidere e puers kode zich omogelijk ottrekke

aa de atioaalsocialistische propagada die oeral aawezig was. O het

u op school was, i Hitlerjeugdorgaisaties o i jeugdkampe – oort-

dured werde ze gecoroteerd met de ‘Duitse groet’ o het zige a

het olkslied.32 De Getuige a Jehoah Hermie Schmidt, oerleede a

coctratikamp Stuttho, rtlt daaror ht olgd i haar iogra:

‘k hild a school […] maar u, i dz tijd [1935; opmrkig autur],

krg alls adr karaktr. J most lr jzl kli op d

o adr mair ozichtaar t mak, lr hoo, spot hat-

lijkhd, kli grot kwaadaardighd orchtaardighd

t rdrag. Dat was […] aaslag op ht zlfwustzij, […] grot uitdagig oor kid, dat ormaal gsprok rkig zokt.

Ht was it all d Hitlrgrot. Ht war ook d st, ht war

d schkig, ht was d druk om lid t word a d od a

Duits misjs. Er war zol dig di daarij trokk war,

dat ik mstal slchts mt agst aar school gig.’33



42

Hermie Schmidt ertelt i haar memoires dat ze als tiejarig meisje last

hee a uikpij omdat ze op school de marse, het zige e de Hitler-

grot, di door haar rligiuz ortuigig rod zij, rst.

Scholiere die weigerde de Hitlergroet te brege, erstoorde olges

d azi’s d ord op school. D schoollidig did aaraag i ij ht

katogrcht om dz kidr a school t ku stur op asis a

het artikel ‘orläuge Fürsorgeerziehug gemäß § 6 des Reichsgesetzes ür

Jugdwohlahrt’ (oorlopig kidropodig olgs § 67 a d rijkswt

oor jugdwlzij). Dat most adquat opodig garadr.34

E ijzodr paradox di d tgstrijdighid i d atioaalsocialis-

tische ideologie weerspiegelt, is dat eel i cocetratiekampe geage

Bijlodrzokstrs igzt wrd ij d kidrrzorgig i SS-ocirs-

gezie. Eerzijds beschuldigde me Bijbeloderzoekers era dat zij door

hu opodkudig ilod ht gstlijk wlzij a ht kid schaadd.

Aderzijds buitte de atioaalsocialistische machierie de geagee uit –ook te behoee a de kidererzorgig. het rouwecocetratiekamp

St.-ambrecht kreeg ee Nederladse Getuige a Jehoah, Toos Berkers, de

kidererzorgig toeertrouwd a het SS-ociersgezi Stadler, dat i de

plaats St.-amrecht woode. De arrestatie e deportatie aar het coce-

tratiekamp scheidde Berkers a haar eige kidere, die i ee klooster

trchtkwam, om daar r wg a idr ilod a d Bijlodrzo-krs opgod t word.35

D hadhaig a ht oorarrst, latr ook ‘a-arrst’ gomd, lidd

ertoe dat ele Bijeloderzoekers tot lag a de gerechtelijke stra a

hu rijheid erood ware. Was omiddellijke oerplaatsig aar ee



43

cocetratiekamp iet mogelijk, da werde de geage Getuige a

Jehoah erder i ee politiegeageis opgeslote.36 De leesomstadig-

hd war ook hir msowaardig.

Jehoah’s Getuige ehoorde tot de eerste slachtoers a het azi-

regime die aast ‘politieke tegestaders’ i cocetratiekampe geïter-

eerd werde. Was het oorsprokelijke doel a de ‘preetiee hechteis’

ht oschadlijk mak a d ‘politik tgstadr’ gkoppld aa zij

heropoedig, met het oortschrijde a de oorlog trad het exploitere a

‘wrksla’ mr mr op d oorgrod.37

mdat z als trouwar aridrs kd stod, hadd d kamp-

autoriteite al sel weiig belag bij het rijlate a de Bijbeloderzoekers.

Voorwaard oor rijlatig was ht odrtk a d rklarig waari

z hu gloo azwor. daks gtritr, mishadlig trchtstl-

lig i de cocetratiekampe maakte slechts weiig geage Bijel-

odrzokrs a dz moglijkhid gruik.38

d zomr a 1944 ‘otdkt’ Hirich Himmlr Jhoah’s Gtuig oor

zij atioaalsocialistische eroerigspolitiek. ee rie aa het hood

a d Gstapo, Erst Kaltrur, schr Himmlr:

‘Ekl rarig izicht a rct datum h mij rtogracht pla t ram di ik graag odr uw aadacht zou

rg. Ht gaat daarij om Jhoah’s Gtuig, om ht Kozakk-

raagstuk i rad daarm om ht Wlassow-raagstuk. Vrdr

tr mij orwgig ht olldig ragcomplx: Ho gaa



44

wij Ruslad stur pacicr war – wat i d loop a d

komd jar slist olg zal – wij uitgstrkt dl a zij

grodgid rord zull h? […] Wij mot chtr og mr

do, om ht olk i ht achtrlad i rdzam tgor

os ogwapd tostad t rg. dr gdacht om soort

a atioaalsocialism i t or, is waazi. D ms mot

toch rligi o wrldschouwig h. D orthodox krk t

odrstu wr t lat opl zou rkrd zij, omdat z

stds wr tg d orgaisati a atioal hid zal zij.D katholik krk to t lat, zou op z’ mist rkrd zij.

Elk woord om dit stadput t rdr, is orodig. […] All

orm a rligi d skt di mwrk aa pacicati

mot gstud word. Bij all Turks olk komt d

oddhistisch glooslr i ld, ij all adr olk d lr a

d Bijlodrzokrs. Ht is kd dat d laatst igschapph di oglolijk positi oor os zij: agzi a ht it dat

zij militair dist wrk dat mt oorlog t mak h, dus d izt

oor d o adr – zoals zij ht aaduid – “afrkd”

zighid wigr, zij zij schrp gkat tg d jod tg d

katholik krk d paus. Vrdr zij zij oglolijk uchtr,

zij drik it, zij rok it; ht zij ost rlijk wrkrs.Zij houd hu gg woord. Z zij it uit op rijkdom wlstad

omdat dat gaar oplrt oor hu uwig l. Dat zij idal

igschapp, zoals ürhaupt duidlijk is, dat d wrklijk

ortuigd, idalistisch Bijlodrzokrs […] ijdswaardig



45

hodaighd h. […] Daarm wordt ook d moglijkhid

god d cht Bijlodrzokrs i d coctratikamp i all

rtrouwspositis, waarij gldlijk o adr matriël

ratwoordlijkhid trokk is, t gruik ijzodr god t

hadl. Daarm rscha w os wr d asis oor d izt

a dz Bijlodrzokrs i Ruslad i d komd tijd,

h daarm oodschapprs, mt wi w ht Russisch olk

door rridig a d lr a d Bijlodrzokrs ku

pacicr.’39

Deze rie, die oor de geloosgemeeschap a Jehoah’s Getuige als i-

strumet ee plaats iruimt i het ‘Duizedjarige Rijk’, ormt ee oorbeeld

a Himmlrs araars-asurd machtsld.

Er zij gee aawijzige dat Jehoah’s Getuige i de laatste maade

oor het istorte a de atioaalsocialistische staat ee etere ehade-lig te deel iel i de cocetratiekampe, agezie a het eit dat ze i

toeemede mate igezet werde ij werk i de ladouw. Uit erslage

a oerleede lijkt dat sommige Bijeloderzoeksters i de huishou-

dig a de SS als huishoudelijke hulp e kidererzorger uctioeerde

omdat, olges de opattig a de Bijeloderzoekers, luchte iet was

togstaa. de mesowaardige omstadighede a de geageisse e

cocetratiekampe hee Bijeloderzoeksters hu morele itegriteit

waard doordat z God trouw l juist daaruit kracht putt.

later hoodstuk komt aa de orde o de erolgde Bijeloderzoekers ook

hu psychisch itgritit kod war.



46

Richsührr-SS HeinrichHimmler over de ‘voordelen’ van vrouwelijke Jehovah’sGetuigen



47



48

Vlgg ’ g E

Mt trkkig tot d rolgig a d Bijlodrzokrs i Europa40

zal allee op die lade worde igegaa waar de geïtereerde rouwea het cocetratiekamp St.-ambrecht adaa kwame. Het gaat daarbij

aast Duitslad e het ‘aageslote’ Oosterijk om de lade Nederlad,

Blgië Pol.

Oosterijk werde de Bijeloderzoekers al tijdes de tändestaat

odr d rgrig Dolluss i hu actiitit prkt. D rgrig rood

i ht gi a d jar drtig d rgadrig a Jhoah’s Gtuig iGraz. E rop tg ht rod wrd igwilligd, maar d uitlads

zdlig a d Bijlodrzokrs most ht lad rlat op grod

a otrkd rlijsrguig. Al aa 1933 dagaardd d auto-

ritit rglmatig d ld a d gloosgmschap. 1935, tijds d

amtsperiode a Schuschigg, kwam er ee erod op Wachttorepuli-

catis rgadrig a ld a d gloosgmschap.41 Door dzmaatregele dwog me de Bijeloderzoekers i Oosterijk reeds tijdes

ht ostrijks ascism om hu actiitit odrgrods uit t or.

Op 12 maart 1938 marcheerde Hitlers leger Oosterijk ie. Op dit

tijdstip telde de geloosgemeeschap a Jehoah’s Getuige i Oosterijk

550 igeschree lede.42 Ee maad later sprak de eolkig zich oder

druk, met weiig tegestemme, uit oor de nschluss a Oosterijk ijazi-Duitslad.All al ht it dlm a d Bijlodrzokrs aa

de ‘olksraadplegig’ leidde tot represailles. Zo werd ee iwooster a

Kittlld, di wigrd t stmm, uit haar woig rdr.43



49

Kort na de Aschlussbegon de vervolging van Jehovah’s Getuigen inOostenrijk.



50

Wee stelde Jehoah’s Getuige a de nschluss zel kopieë a

Bijbels materiaal same. Door de toegeome cotrole a de Gestapo werd

het steeds moeilijker om lectuur e studiemateriaal het lad bie te bre-ge. Omdat eel maelijke lede a de geloosgemeeschap geage

zate, stelde moedige rouwe zich beschikbaar oor odergrods werk.44

Therese Schreier werd i 1939 gearresteerd awege het kopiëre e

erspreide a het tijdschri ‘De Wachttore’ i Wee. 1940 werd zij

gedeporteerd aar het cocetratiekamp Raesrück. Ze ehoorde tot de

grop di i mi 1943 wrd orgplaatst aar ht wrkkamp St.-amrchtdat toe og ee buitecommado a Raesbrück was. Therese Schreiber

oerleede ij e ee hal jaar geageschap.45 Zoals alle oerige Bijelo-

derzoeksters i cocetratiekamp St.-amrecht erijdde het Britse leger

haar daar i mi 1945, a d capitulati a ht Duits lgr.

Met de ial a Duitse troepe i Pole op 1 septemer 1939 werde ookde Poolse Bijeloderzoekers slachtoer a de maatregele a het azi-

regime. Vij Jehoah’s Getuige, die het eide a hu geageschap i

St.-amrecht meemaakte, kwame uit Pole. Eé a he, Paula Wöle,

werd reeds i oktoer 1940 gearresteerd e als ee a de eerste Poolse

Bijeloderzoeksters aar het rouwecocetratiekamp Raesrück

gedeporteerd. Drie jaar later plaatste me haar oer aar het ijkamp St.-amrcht.46

p 10 mi 1940 il lgrhd a ht ‘Drd Rijk’ Ndrlad i,

ier dage later stod het gehele Nederladse gebied oder de heerschappij



51

In de jaren 1939/40bereikte devervolging eeneerste hoogtepunt.



52

a het aziregime. Eid mei aardigde de oormalige osterijkse miister

e Reichsstatthalter a Ostmark, Arthur Seyss-quart, als rijkscommissaris

a ezet Nederlad ee erod uit op de Bijeloderzoekersereigig.Spodig daara doorzocht m ht ijkatoor a d gloosgmschap.

De drukperse lee tot juli i edrij e odaks het erod e de i-

eslagemig a de ezittige a het geootschap orgaiseerde de

gloosgot zich odrgrods. 1940 ga z odr adr ruchtaar-



53

heid aa ee oderzoek oer hu erolgig

i Duitslad. Boedie erspreidde ze

uitgae a ‘De ormateur’, de rochure‘Vluchtelige’ alsook het oek ‘Vijade’

d pulicati ‘Fascism o Vrijhid’.47

septemer 1941 werd Gerdia Huis-

ma-Raouw,48 di pas kort daaroor ‘i d

waarheid’ was gekome, gearresteerd. Ze

wrd a kort Gstapo-gagschapaar het rouwecocetratiekamp Ra-

esrück gedeporteerd e kwam met 22

adere Bijeloderzoeksters i 1943 i het

cocetratiekamp St.-amrecht.49 Arthur

Wikler, die de actiiteite a de erei-

gig i Nederlad leidde, werd same metkl adr i 1942 garrstrd.50

Net als i de oerige lade werde de le-

de a de Bijeloderzoekers i België

hig rolgd. juli 1941 arrstrd m

éo Flory; zij rouw Maria iel i mei942 i hade a de azi’s. ok zij werd i

1943, to d lsomstadighd i ht

rouwekamp Raesrück drastisch er-

slechterd ware, oor ‘tewerkstellig’ aar

ht uitkamp St.-amrcht gstuurd.51

Op zondag maart berichtte de‘Deutsche Zeitung in den Niederlanden’ dat Jehovah’s Getuigen verboden waren.



54

Voorpagina’s van Nederlandseuitgaven van het tijdschri

‘Het Gouden Tijdperk’



55



56

Voorpagina van het tijdschri‘Vertroosting’ (opvolger van‘Het Gouden Tijdperk’) waarin

de nazipraktijken werdenonthuld.

D hir aagord oorld zij xmplarisch oor d rolgig a



57

D hir aagord oorld zij xmplarisch oor d rolgig a

Jehoah’s Getuige i de lade oder het aziewid. Ze toe aa hoe

sel, tijdes de groei a het totalitaire regime, het et zich om de erolgdegrop sloot.

Vz ’ g

D Duits atismitism-odrzokr Wolgag Bz omschrij rzt

tege het atioaalsocialisme als erzamelegrip oor de opstellig, hou-

dig e acties die zich richtte tege de ideologie a de atioaalsocia-listische machtheers.52 Cocreet erzet had tot doel ij te drage aa de

odergag a de dictatuur. eite eteket erzet dus actie te oere i

awijzig a het atioaalsocialisme, ijdraged tot eëidigig a het

regime. De motiatie daaroor ko op politiek, religieus, ethisch, sociaal o

idiidul lak ligg. Dit tkt dat idr wust pogig om ht tota-

litaire systeem tege te staa, e de ereidheid om de daarmee erodegar op zich t m, t schouw is als rzt. 53

De raag wat als erzet tege het atioaalsocialisme moet worde e-

schouwd, is iet oomstrede.54 Zo werd i de Bodsrepuliek Duitslad

tot aa de jare zestig oder erzet erstaa: ‘het door gewetesood e

aderladsliede gemotieerde, op herstel a rijheid e recht gerichte

geruikmake a middele als samezwerig e omerwerpig doorurgerlijke, kerkelijke e militaire elites’.55 Daaruit olgde ee deitie die

gekemerkt werd door het eect dat ee hadelig heet op de oder-

lige erhoudig tusse machtheers e maatschappij. Zo is olges

Hütteerger erzet oder adere ee hadelig die prestaties weigert o



58

Besluit van de Gestapoin Wenen in 1941waarin de activiteiten

van de Bijbelonderzoekersverboden werden.

tot prestatieweigerig ka leide 56 Oosterijk arieert de deitie a



59

tot prestatieweigerig ka leide. Oosterijk arieert de deitie a

erzet. Zoals het oorsprokelijk was omschree i de wet op slachtoerhulp,

zij rztsstrijdrs i gr zi ‘prso, di gwapdrhad oor oaakelijk, democratisch e zich a zij historische taak ewust Oos-

terijk […] gestrede hee e zich ooorwaardelijk i woord e daad

igezet hebbe’. Ee ruimere deitie gee Karl Stadler, die gezie de totale

gehoorzaamheidseis a de machtheers, ‘iedere oppositie i het Derde

Rijk als rztsdaad’ schouwt, ook als ht slchts gaat om d ‘idiidul

pogig raar t lij’.57

Gerhard Botz maakt oderscheid tusse het doel a het idiiduele

erzet e het daaraa te grodslag liggede ewustzij. Hij eschrij de

olgede orme a erzet: ‘politiek erzet’ (pamette erspreide e

het kladde a leuze, aaplakiljette e aaslage, couppogige,

georgaiseerde stakige, hadtekeigeacties, herderlijk schrije, het

oerrege a erichte, samezwerig, saotage, partizaestrijd);‘sociaal protest’ (louter cotact houde, hulpacties, lagzaam-aa-acties,

weigere te gehoorzame, memorada, preke, grappe oer leiders, kri-

tiek op het regime, spotae stakige, eerlegge a ee ambt, emigratie,

demostratie kerkezoek, weigerig a de Hitlergroet, erreide a

geruchte, omgag met ijade a het regime, cladestie luistere);

‘awijzed gedrag’ (cladestie slachte, abseteïsme, desertie, erieligedoor jogr, ‘apolitik’ crimialitit).58

Volges Detle Gare pleegde Jehoah’s Getuige gee erzet tege

de atioaalsocialistische dictatuur auit atiascistisch-democratische

gezidheid. Hu stadastigheid was ee religieus gemotieerd awijze

a de eise a het aziregime, ee zaak a geestelijk zelfehoud. Jeho-



60

a de eise a het aziregime, ee zaak a geestelijk zelfehoud. Jeho

ah’s Getuige a me hu eslissig om zich teweer te stelle tege het

atioaalsocialistische regime olkome ewust. De motiatie eroor wasde religieus epaalde wes tot oeperkte geloosuitoeeig, aldus Gare.

Het was iet de edoelig a Jehoah’s Getuige om door hu weigerach-

tige houdig de politieke orde te eradere.59 Oschoo de lede a de

Bijeloderzoekersgemeeschap i woord e geschri i georgaiseerde

orm het stree aar gelijkschakelig door het aziregime estrede,

meet Garbe dat het bij hu erzet iet om doelgerichte politieke tegestadgig. de ideologie a Jehoah’s Getuige werd weliswaar eragig a

de atioaalsocialistische machtheers age streed, maar i plaats a

ee wereldlijke werd ee goddelijke heerschappij erwacht, die aomstig

is a God it a ms.60

Omdat de geloosgemeeschap a Jehoah’s Getuige zichzel als uit-

gesproke politiek eutraal ziet, rijst de raag o hu o-coormistischegdrag tgor ht atioaalsocialistisch rgim kwsti is a

zuir gstlijk coict, ij wijz a sprk als it trokk ‘gtuig’.

Ook al was de eweegrede a het oppositioele gedrag a Bijeloder-

zoekers iet atiascistisch o democratisch, het strookt i ieder geal met

humaistische ideeë e christelijke waarde. Hier wil ik graag erwijze

aar Reihard Moos, die oor alles de politieke dimesie a het eitelijkhadl totst.

Religieus gemotieerd hadele ka, olges Reihard Moos, iet los

worde gezie a het politieke eect a dat hadele. De awijzede hou-

dig a Jhoah’s Gtuig was dus g utral gzidhid, omdat dz



61

Het protest van Jehovah’sGetuigen werd met ‘allemiddelen’ de kop inge-

drukt.

geloosgemeeschap op uiterst cosequete wijze de gehoorzaamheidseis



62

a de totalitaire staat tegestod. Het atioaalsocialistische systeem

erklaarde he tot staatsijad – e zo werde ze ook behadeld e radicaalstrd.61

De weigerig a Jehoah’s Getuige om ijooreeld oor Hitlers

ideologie oorlog te oere, hem met de oorgeschree groet eer te ewij-

z zij autoritit t rk, zich uttig t mak i ht kadr a d

oorlogsecoomie e zo wist op te leere oor het ideologische systeem,

ka iet opgeat worde als passie, politiek eutraal gedrag a idiidu-ele lede a de geloosgemeeschap. Om a erzet te spreke is olges

mij uitidlijk it doorslaggd wat d motiati oor ht otstaa

de hadhaig a ati-ideologisch (i dit geal atiascistisch) gedrag is.

Verzet eteket gee gehoor gee aa politieke richtlije, zich door o-

coormistische acties e gedrag tege het bestaade systeem teweerstelle

e daarmee iet allee het estaade regime i twijel trekke, maar zichdoor actis tg dit systm rztt tid radrig twg t

rg.

ok het odergrodse werk a Jehoah’s Getuige laat oereekomste

zie met de orgaisatie a politieke erzetsgroepe. De Getuige richtte

illegale drukkerije i, wiere cotiu ieuwe lede e steude hu door

rprssi gtro glooszustrs mt igzamld gld.62

De ‘logica a asoluut geloo ’63 maakte oor de Bijeloderzoekers

geweldloos erzet mogelijk, dat zels door de rute middele a de a-

tioaalsocialistische machtheers iet geroke ko worde. De prijs

oor dit pacistische erzet was i eel gealle het eige lee. ‘Jehoah’s

Getuige kue zich er met recht op eroepe het kwade te hee



63

weerstaa. De Bijelse opdracht om echte aolgers a Christus te zij

h zij i lttrlijk zi ruld.’64 Dat is prcis wat d orld totuitdrukkig rege als ze zegge dat ze uiteidelijk als oerwiaars uit

de cocetratiekampe gekome ware. Ze ware God e oor alles zichzel

e hu oertuigig oder de meest omeselijke omstadighede trouw

gl.

’ g De grote hardochtigheid waarmee de erolgigsistaties a het

aziregime tege Jehoah’s Getuige optrade, is reeds uiteegezet. Veel

gearresteerde lede werde zoder orm a proces direct aar het co-

cetratiekamp gestuurd. Jehoah’s Getuige ehoorde ook tot de eerste

groep slachtoers die me gea gezette i de ‘eerste geeratiecocetra-

tikamp’.65

Z ormd apart catgori gag, di aa 193866

systematisch het emleem a de paarse driehoek op de kledig droeg.

Door de uitegewoo sterke erodeheid a de groep e hu eige

groepscode ormde Jehoah’s Getuige ee geslote gemeeschap. Het

coctratikamp otwikkld zich tot rzamlplaats a ms di om

erschillede redee erolgd werde. Elke groep geagee zag de a-

dr op ig mair.67

Ht ct dat d grop a Jhoah’s Gtuig opadere groepe had, zal erduidelijkt worde aa de had a ekele citate

a mdgag di op adr grod rolgd wrd.

Has Maršálk, politik gag ‘kampscrtaris’ i Mauthaus,

ror d grop a Bijlodrzokrs als homog:

‘Jhoah’s Gtuig ormd i ht coctratikamp Mauthaus



64

grop lotsrod mt strk samhag. Z war

schid, ijrig, rdraagzam ms di hu tratioalBijlodrzokrsrigig daarm hu gloo trouw l.

d illgal politik discussis i ht kamp l zij strikt utraal,

r was mt h g politik samwrkig z wz actiitit

tg d SS a. Daar kwam og ij dat g a h a pla was uit

ht kamp t lucht.’68

Daarij moet opgemerkt worde dat Jehoah’s Getuige oedie gee

gagisuctis op zich am. Z rztt zich zo ook tg lk acti

di zich tg d SS o tg mdgag had ku richt.

De toemalige politieke geagee Margarete Buer-Neuma maakte de

groep a Bijeloderzoeksters mee als lokoudste i het rouwecoce-tratikamp Rasrück.

‘D Bijlodrzokrs […] ormd als ig soort gag i

Rasrück gslot ortuigigsgmschap. […] Ht gloo

rld d Bijlodrzokrs orm kracht i d jar

i ht coctratikamp h z wz dat d dood hu gkl schrik aajog dat z i d aam a Jhoah oomlijk

lijd kod, zodr zwak t word. [Z] wigrd lk wrk dat d

oorlog ordrd.’69

Jhoah’s Gtuig stod pal oor hu gisl di z i d Bijl o-



65

de e putte daaruit de odige kracht om de terreur a het aziregime

t wrstaa. Juist hu gloosmod i ht totalitair systm a htcocetratiekamp maakte he tot oorwerp a haat oor de SS, die met

mishadlig ht azwr a hu gloo wild adwig.

Hu wil tot zelfehoud e ooral hu gemeeschapszi bracht he ertoe

collectiee oerleigsstrategieë te otwikkele die i staat ware de druk

a alledag i het kamp te ermidere. Zo otwikkelde ze ijooreeld

ee etwerk a wederzijds hulpetoo waarij ze otage oedselpak-ktt sam dld.

icidetele gealle gae de Bijeloderzoeksters ook hulp aa

adere groepe geagee. Zo ertelt Buer-Neuma oer de tijd dat ze

i ‘de uker’ ee zware arreststra moest uitzitte, oer ee Getuige a

Jehoah die i het ‘cellecomplex’70 werkte e oor haar als tussepersoo

odslpakktjs d cl i smokkld. latere jare eraderde de situatie a Jehoah’s Getuige i de co-

cetratiekampe. p zij laatst midde 942 wo de ecoomische izet a

de geagee op erschillede gebiede aa betekeis. Jehoah’s Getuige

ware eelgeraagde areidskrachte, omdat ze hu werk, oor zoer het

iet i strijd was met hu geloo, met lijt e zorguldigheid errichtte.71

Daarij kode ze uite het kamp worde igezet omdat ze om geloosre-dee iet luchtte. Zo kwame ze i zogeaamde ertrouwesposities,

ijooreeld als hulp i de huishoudig ij SS-ociere. De daardoor ot-

stae cotacte met de buitewereld maakte het hu mogelijk om Bijbelse

lectuur het kamp i te smokkele. het geheim ergaderde Jehoah’s

Gtuig i d coctratikamp oor ‘Bijlstudi’ ht lukt h ook

d d b k h d l k d



66

om godsdiestige bijeekomste te houde.2 Er was zels sprake a dope.

ereekomstig hu zedigsopdracht wiere de Bijbeloderzoeksters ide cocetratiekampe ook ieuwe lede oor hu geloosgemeeschap.

deze zi erichtte Margarete Messarz-Güter, die i het kader a de

Reichsarbeitsdienstals keukehulp i het klooster St.-ambrecht was tewerk-

gstld, or d aglisatipogig a Ella Hmpl, di als gagis-

kokki met Messarz-Güter aa hetzel de oruis werkte. Daaruit lijkt

dat d opdracht d ‘waarhid’ t rrid zls i d coctratikampdolgricht wrd uitgord.

De ijerig erkodigde oodschap a het komede ‘koikrijk Gods’

od i de cocetratiekampe ook herhaaldelijk gehoor, zodat geagee

a adere groepe zich bij de Bijbeloderzoekers wilde aasluite e aa

de SS om ee paarse driehoek roege. totaal droege meer da 3000

Jhoah’s Gtuig dit uitrlijk tk.73

vrouweLiJke GetuiGen

van Jehovah inconcentratiekamp



67

concentratiekamp

ravensbrück

D Bjlz

R

Alle rouwelijke geagee a het uitekamp St.-amrecht zaterst i ht rouwcoctratikamp Rasrück. E gmschapp-

lijk dl a hu iogra slaat paald tijdspriod i ht grootst

rouwecocetratiekamp a het kampsysteem (aast dat a Auschwitz-

Birkau). Daarom gaat dit hoodstuk i op d situati a Jhoah’s Gtui-

ge i het rouwecocetratiekamp Raesrück om duidelijk te make

aa wlk lsomstadighd d rouw óór hu orplaatsig aarht coctratikamp St.-amrcht war lootgstld.

ggg g

Eid 1938 egoe de azi’s met de ouw a het cocetratiekamp

Raesrück, waarij zij de maelijke geagee uit Sachsehause

iztt. Ht kamp wrd i mi 1939 i gruik gom. Ht lag ogr100 kilomtr t oord a Brlij, i d uurt a ht spoorwgstatio

Fürsteerg aa de riier de Hael. Er is wellicht gekoze oor deze locatie

weges de abijheid a ee spoor- e wegeet e de relatie agezoderde

liggig. Het cocetratiekamp gresde i het oorde e ooste aa grote

osgid i ht zuid aa d Hal.74

Een blik op het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück



68

Aaakelijk was het cocetratiekamp ee erzamelkamp oor rou-

welijke geagee uit Duitslad e Oosterijk. Ook werde al i mei 1939

alle geage rouwe uit het cocetratiekamp ichteburg5

aar Raes-brück oergeplaatst. Va de ogeeer 9 oergeplaatste rouwe was bija

de hel (4) ee Bijbeloderzoekster. Ze ormde aaakelijk de grootste

grop gag.

De kampleidig a Raesrück was igedeeld i ij adelige:

de adjudatpost met het ureau a de commadat de politieke ade



69

de adjudatpost met het ureau a de commadat, de politieke ade-

lig, het geageekamp, het estuurskatoor e de ziekeadelig. Hetrouwcoctratikamp Rasrück odrschidd zich all a ht

maecocetratiekamp door de bewakig a de geage rouwe bi-

e het kampterrei. Voor de uiteewakig ware -Totenkopverbände

eratwoordelijk. Mae ezette de leidiggeede ucties ie

het kampureau e maelijke eehede ewaakte de kampgreze.

Bie het terrei a het geageekamp werkte ewaaksters die o-drgschikt war aa d Waen-SS. Aa ht hood stod hoodwaakstr

Johaa ageeld, die deze taak had tot maart 1943 dus ogeeer tot het

tijdstip waarop trasport a d Bijlodrzokstrs aar ht ijkamp

St.-ambrecht plaatsod. haar houdig tot de Bijbeloderzoeksters stod

z kd als ‘gustig gzid’.76

Raesrück was het aa het egi de opzet rouwelijke geage-e ecoomisch uit te buite. Toe echter de SS uit ichteburg de bewakig

oeram, otstod er ee ieuwe situatie: de rouwe moeste, als orm

a stra e erederig, ooramelijk ziloze ezighede errichte.

latere ases werde de rouwe etrokke ij het i stad houde a het

kampdrij.

Ht mchaism a ht istituut ‘coctratikamp’ was rop grichtde persoolijke idetiteit e de geslachtskemerke a de geagee te

erietige. Voor rouwe ame de gewelddadighede a de SS specieke

orme aa e de eecte era ware ij he aders da ij mae.77

Ht uitlij a d maadlijks mstruati is wl ht mst typrd

kemerk a ee geslachtelijke depersoalisatie als geolg a ee persoo-

lijkheidsragmeterig Deze lichamelijke reactie waara eel a de



70

lijkheidsragmeterig. Deze lichamelijke reactie, waara eel a de

geage rouwe het slachtoer ware, werd eroorzaakt door psychischestrss odr ihuma lsomstadighd.

Olg SS-

Ht rouwcoctratikamp Rasrück did ook als oplidigs-

istituut oor ieuw gewore e ieuw i diest geome SS-bewaaksters

die a hu scholig ook i adere cocetratiekampe e uitekampewrd igzt. Va sptmr 1942 tot april 1945 zij ogr 3500 kamp-

waakstrs i Rasrück opglid. Dz priod komt ogr or

met de diesttijd a commadat Fritz Suhre. De irichtig a het op-

leidigsistituut i Raesbrück hig same met de groeiede behoee aa

dergelijke krachte. Dat kwam te dele door het ergrote a het rouwe-

cocetratiekamp. Maar er was ook meer ehoee aa ewaaksters doorhet toegeome aatal geagee die i de erschillede uitekampe

most wrk. rglijkig mt 1941 go jaar latr ogr

driemaal zoeel ewaaksters hu diest i Raesrück.78 De geagee

moeste de SS-ewaaksters aaspreke met ‘Frau Auseheri’. De ame

a het ewakigspersoeel lee daardoor ij de geagee meestal

obeked. Talrijke oerplaatsige moeste oorkome dat geagee ebewaaksters elkaar leerde kee e moeste waarborge dat geagee

waakstrs aoim l.79

De ewaaksters hadde oder adere de taak eroor te zorge dat de

rouwe slechts het toegestae aatal riee e kaarte schree. het

cocetratiekamp Raesrück mocht me per maad éé rie schrije

e éé rie otage Direct a aakomst i het kamp moest me het



71

e éé rie otage. Direct a aakomst i het kamp moest me het

adrs opg a d otagr.

‘ d rst jar was r strg postcsuur. […] D ri

most op papir gschr word dat i […] d kati ko

word gkocht waar oaa d opdruk “rouwcoctrati-

kamp Rasrück” d rordig or d riwisslig a

gag mt d uitwrld stod. Voor d Bijlodrzokrs wasr spciaal papir dat hal d rordig i gro lttrs d

opdruk […] “k og stds Gtuig a Jhoah!” drog

slchts ij rgls tkst mocht att.’80

Dz spcial prkig oor Jhoah’s Gtuig i hu cotact mt d

buitewereld was ee oorbeeld a het getreiter waarmee me hu geloos-trouw hoopte te reke. De ‘postcesuur’ moest de SS-ewaaksters oe-

di izicht g i d gmodstostad a d gag.

De SS-bewaaksters ware bij hu werk stadaard uitgerust met pistole,

zwp hod.81

D lg lj ggMet de aakomst i het cocetratiekamp liete de rouwe hu or-

male alledaagse lee achter zich. Het hele systeem met alle daaraa erbo-

de psychische e ysieke terreur eraderde hu geest e lichaam, zodat zij

it mr dig kod zij di zij oordi war.

Bijbeloderzoekster Gerdia Huisma werd, a erschillede erblije

i zee geageisse, i de witer a 1941 per trei aar Raesrück



72

g g , 94 p

gedeporteerd, waarbij ze ee ziekte opliep. Haar eerste idruk a het Schutz-halager eschrij ze als ee achtmerrie. De aalik a de agestompte

geagee maakte ee ijzoder huierigwekkede idruk. De grootste

erederig bij de aakomst was het eit dat ze zich same met alle pas aa-

gekomee oor het ‘douche’ olledig moest uitklede, daarij egluurd

door d malijk SS-wakig.82

Tot eid 939 ormde Jehoah’s Getuige de grootste groep geageei het rouwecocetratiekamp Raesrück. Als oderkome die de

eerst 16 arakke. edere arak had stapeledde a drie hoog met i

totaal 135 slaapplaatse. Boedie hoorde ij elke arak drie eetruimtes,

ee wasruimte met toilette e ee aagrezede diestkamer oor de

SS-waakstr.83

d rst jar a ht kamp war Jhoah’s Gtuig i d lokk3, 5 e odergebracht. Blok 3 had de uctie a ispectieblok, dat de bezoe-

krs t zi krg. Ht wrd drhal ook ‘modllok’ gomd.84

Als oormalig politiek geagee maakte Margarete Buber-Neuma i

d ucti a ‘lokoudst’ d grop Jhoah’s Gtuig m i ‘modllok’

3. di tijd wood daar 275 rouw. Zij rtlt:

‘Bij d Bijlodrzokstrs ld ik als i d hml. Ht hl lok-

mchaism lip als uurwrk. ’s Morgs tijds ht gjacht

tuss wkk aatrd, hoord m auwlijks imad hardop

sprk. Ht opstll oor ht appl […] gig hl azlsprkd

dat was ook zo ij adr rrichtig, zoals t uitdl z.

[…] lok 3 wrd ooit its gstol. Er wrd it glog it



73

[ ] g g g

rklikt. Elk a dz rouw was it all prsoolijk uitrstplichtsgtrouw, maar achtt zich ook ratwoordlijk oor ht wlzij

a d grop als ghl.’85

‘Bij lk war d kamppalig dl a zichzl

gword. D kast zag r prcis zo uit als d adr. Aa idr

kastdur hig d i d orm a stropdas gouw haddok,

glazd gpotst alumiiumkom, -kr -ord. lkkast lag rg tjs zs rad gordl mt opgstikt

rgistratiummr. Er lag kamm di daglijks wrd schoo-

gmaakt. Va d grp a d schoorstls wrd zorguldig

mt glasschr idr dokr lk agkrad. G igradruk

mocht op d kastdur t zi zij. D krukk stod lak

gschuurd i ht glid, idr gschoid Bijlodrzokstr kd ghoorzaamd ht rod om mt d ot d pot a d kruk

aa t rak, om tul lkk a schopots t rmijd. Z

sto zls d haalk a ht dakgit a (oz hout arak

had g plaod: j kk rcht tg ht dak aa).’86

Buer-Neuma eschrij de groep Jehoah’s Getuige i Raesrückerder als ee geslote oertuigigsgemeeschap, die alle oorgeschree

wrkzaamhd – oor zor z it strijdig war mt hu gloosortui-

gig – mt grot izt rrichtt, wat ook duidlijk uit d ostaad

schrijig a ht ‘modllok’ lijkt.

1941 plaatst m d Bijlodrzokstrs or aar d lokk 17, 18

e 19. Oder he eode zich u ook ekele Nederladse rouwe. Blok



74

17 krg d ucti a ‘modllok’.87

Gerdia Huisma hee i Raesrück ooit ee eige ed gehad. Ze

slip op d drd rdipig op d orgag a tw aa lkaar grzd

edde, wat ee ormale slaap omogelijk maakte. Op dit tijdstip – i de

hrst/witr a 1941 – war i éé lok al zo’ 400 gag odrg-

racht ht was dus olldig orzt. Daarom war r ook it gog

krukke e hadde allee de oudere geagee het priilege om te zitte.

Bur-Numa schrij dz situati a orzttig a d arakk

reeds aa het jaar 94.9 Vaa de zomer a 942 ware er i het rouwe-

coctratikamp Rasrück drukk ouwactiitit. Maar sllr da

het aatal barakke groeide het aatal bewoers. Al lag deelde drie rou-

we ee strozak e zate met zij tweeë op ee kruk. ee kazerekast

moeste u de schamele bezittige a ier geagee ee plaats ide.

De Bijeloderzoeksters werde op erschillede terreie tewerkgesteld.

Grdia Huisma krg odr mr d towijzig wagos uit t lad. ‘Ht

was zo koud, dat je hade aa het ijzer ast lee klee.’90 ’s Zodags

hadde ze doorgaas rij, maar iet als wagos moeste worde uitgelade.

Bij dat werk werde de geagee ook dikwijls mishadeld. Zo werd ee

adr Ndrlads Gtuig a Jhoah, Froukj Volp, ij éé glghid

meedogeloos i elkaar geslage.91 Geweld e oerekeaarheid a het

wakigsprsol kmrkt ht kampl i Rasrück.

De Bijeloderzoeksters otwikkelde zich door het spoedig era-

derde elag a ‘werk’ i het cocetratiekamp tot geraagde krachte,



75

de ‘door de SS meest gezochte e egeerde areidsters i het cocetratie-kamp’.92 Omdat ze met plichtsgetrouwheid, ijer e asolute eerlijkheid al

ht hu opgdrag wrk dd – it om idruk op d SS t mak, maar

omdat het deel a hu geloosoertuigig was – ormde ze oor de SS

idal wrksla. Z krg zls spcial pasjs waarm z zodr wa-

kig door de kamppoort aar hu werk gige.93 Zo werkte ze als diest-

meisjes i huize a SS-beambte. De weg daarhee gige ze obewaaktomdat eked was dat Bijeloderzoeksters weges hu geloosleer ooit

zoude luchte. Deze grotere rijheid gebruikte ze ooral om Bijbelse lec-

tuur het kamp ie te smokkele e cotacte met de uitewereld tot

stad t rg.

Bijls od hu wg aar ht kamp ia d godropslagruimt

de cetrale stookruimte. Aa het smokkele a religieuze lectuur ware hetgeaar a otdekkig e de daarop olgede zware strae erode.94

Jehoah’s Getuige ware zich olledig bewust a de risico’s e zette door

ht smokkl hu rzt i ht kamp oort.

’s Aods e i hu rije tijd op zodag hielde ze Bijelstudies e

zog ook rligiuz lidr. rdag rstopt Jhoah’s Gtuig hu

Bijelse schatte achter ee losgemaakte lat a de houte etimmerig

a de arak.95 Ee hoogteput a geloosactiiteit was het houde a

ee ‘opebare ergaderig’ tijdes de kerstdage a 942 e de ‘ierig a

het aodmaal’ i 1943.96 Hieruit lijkt ee ijzoder religieus erzet i het

coctratikamp, waar d Bijlodrzokstrs allshal passi

idruk maakt.

het rouwecocetratiekamp Raesrück werkte Bijeloder-

zokstrs ook i d tuidrij. Z ord odi d lodhod a d



76

SS, d arks, kipp d agorakoij.Begi 1942 otstode er oder de Bijeloderzoeksters deatte oer

welke werkzaamhede oder oorlogswerk iele. Deze raag etreede

oorlogswerk esliste ze idiidueel, iet als eeheid, e er ormde zich

drie racties: de ‘extreme’, de ‘twijelede middemoot’ e de ‘gematigde’.

Deze aaduidige ware waarschijlijk iet a Jehoah’s Getuige zel

aomstig, maar a d adr gag di z zo waaram.‘Als eerste coloe legde de “agoraokkerij” het werk eer.’97 Jeho-

ah’s Getuige meede te hee astgesteld dat de wol a de koije

oor oorlogsdoeleide estemd was e weigerde werk ij de erzorgig

a de koije. Toos Berkers, die op dat tijdstip pas twee weke i het

rouwecocetratiekamp Raesrück geage zat, werd weges werk-

weigerig bij het arbeidscommado ‘agoraokkerij’ tot celstra eroordeeld.D rst dag krg z g odsl o drik zat z d stra uit i ol-

kom duistris i d orwarmd ‘ukr’. Daara stod ht odsl

i ht cllcomplx uit ‘dri aardappls, di ook og rrot war, zodat j

z it ko t’.98

ok d rouw di i d tui wrkt op dzld dag als d ‘ago-

raokkrij’ ht wrk rlgd, omdat z t wt kwam dat d googst

groete estemd ware oor ee SS-hospitaal, werde met ogeeer 90

adere rouwe tot ‘de uker’ e duisterisarrest eroordeeld. De Neder-

ladse Getuige a Jehoah Froukje Volp was ook ij dit tuicommado

igedeeld.99 Voordat zij i ‘de uker’ kwam hadde ze haar drie dage e



77

bOven Konijnenhokken – werkterrein van het commando ‘angoraokkerij’

One Gevangenen bij het werk in de tuinderij

drie achte lag oor stra op de bieplaats a het cellecomplex late

staa e gedreigd: ‘O, die Holladse rouwe, die krijge we og wel, deze100



78

olgrt zwij. Di krijg w wl kli.’100

D ruimt i ‘d ukr’ was prkt. Dus improisrd d SS d stra-

oltrkkig. Margart Bur-Numa rhaalt:

‘mdat […] d ruimt i ht cllcomplx oor zol ms it

oldod was, rwijdrd z uit lok 25 […] all tals, krukk

strozakk, maakt z d ram mt witt r odoorzichtig slot z d hout luik a uit. D rds rzwakt rouw

wrd zodr jas, zodr dk oor d acht, zodr zitglghid

i dz dokr arakkruimt opgslot. Z krg daglijks

porti rood om d ir dag t [wat orkwam mt d

gruiklijk kampmaaltijd; opmrkig autur]. Na ig tijd kwam

ht l a d Gstapo i Brlij dat idr wrkwigrig mt 75

stokslag most word stra. D Bijlodrzokrs, a wi

l tuss d ijig zstig jaar oud war, krg lk drimaal

25 stokslag. Na rtig dag zag ik [Margart Bur-Numa;

opmrkig autur] z i ad. Z war wadld skltt

ordkt mt strim. Z hadd allmaal last a door hogr

roorzaakt dystri maakt d idruk a gstszik.

Vl wrd dirct aar d zikadlig gracht. To m

d Bijlodrzokrs uit lok 25 rijlit, rklaard z ook i ht

rolg g oorlogswrk t will do a u a aa ht appl t

wigr, wat “w wijz all r aa Jhoah, it aa d SS”.’ 101

Ee deel a de zogeaamde ‘extreme’ werd aar de appels gesleurd. Ze

wigrd dsodaks rdr oorlogswrk ht rijwillig op appl staa.



79

Ht aridscommado ‘agoraokkrij’ wrd daara gormd door Tsjchi-sch Duits politik gag.102

De erschillede racties bie de groep a Bijbeloderzoeksters otsto-

de ooral door het uiteelopede werk e het elag a werk ie de

uctieeraderig a het kampsysteem. De rouwe moeste awege

o commado’s i orstmmig war mt hu gloosprici ps. Mmoest dus idiidueel ee eslissig eme e de racties trade dus ook

iet loksgewijs op. O ee Bijeloderzoekster als ‘extreem’ o ‘ge matigd’

gold, hig ooral a a het werk dat ze errichtte. Dat wil zegge, de toe-

allige idelig ij ee epaald areidscommado ko a ee Bijel-

oderzoekster ee zogeaamde ‘extreme’ make, terwijl adere, die deze

werkzaamhede iet hoede te errichte, helemaal iet met het raagstuk

a wrkwigrig wrd gcorotrd.103

D Bijlodrzokstrs most zich odi i d loop a ht jaar

1941 uig or d raag o z lod i d orm a lodworst als odsl

zoude aaaarde. lse Uterdörer otdekte i het Oude Testamet het

eel a Jehoah: ‘Giet het loed uit op de aarde.’ Ogeeer 25 Jehoah’s

Getuige beslote daarom bloedworst, die ee tijdlag i koude orm bij het

aodt zat, oortaa it mr t t. d hririg a Katharia

‘Toos’ Brkrs war ht ooral d Duits Bijlodrzokstrs di g -

zwar tg ht t a lodworst hadd. E glooszustr prord

h t ortuig: ‘Hoor s, i Numri staat: “Ht lod mot j it t,

wat dat is iets eroeilijks oor Jehoah, maar je moet het uitgiete op de

aarde.”’ Toos Berkers ko ekele Bijeloderzoeksters a haar houdig



80

oertuige, adere hielde ‘eigeziig’ aa het ete a loedworstast.104 Ee geslote eeheid was het u iet meer. Er hadde zich twee

rot mt ortuigig gormd.

De SS atte deze weigerig om epaalde leesmiddele te ete als

proocati op, waaroor Jhoah’s Gtuig stra krg. D stra war

erschilled e arieerde a getreiter (ooral door juist aa de rouwe

die loedworst weigerde loedworst te gee), tot mishadelige e

hchtis.105

De solidariteit oder de Bijeloderzoeksters was hoe da ook groot,

odaks rschil a opattig op paald put.

De groep geage Bijbeloderzoeksters otwikkelde zelfestuur, waar-

ij ijoorld glooszustr d taak krg om ht t t rdl. Z

deelde boedie de ihoud a pakkette met leesmiddele6 die som-

mig a thuis krg.

Aa ht gi a ht jaar 1942 go d ‘zwart trasport’ i ht

kader a de euthaasieactie 14 13. Daarbij selecteerde artse rouwe, die

iet i staat ware om te werke, oor de gaskamer. Veel Jehoah’s Getuige

ware tege die tijd lichamelijk erzwakt e werde slachtoer a deze

wrd ritigig.

D idustriël moordmachi a d azi’s gig oorij aa d 23 rou-

welijke Getuige a Jehoah a wie de ame i mei 1943 op ee tras-

portlijst stode. Het kleie areidscommado werd met de trei aar de

zogeaamde Ostmark aar St.-ambrecht i Stiermarke gebracht, waar ee

eedictijeklooster eraderd was i ee SS-ladgoed. De geschiede is

a dit drij a d Schutzstael d situati aldaar tot d aakomst a



81

ht rouwlijk gagcommado, ormt d ihoud a ht olgdhoodstuk.

het kLoosterst.-Lambrecht



82

K g l S.-

Anschluss 98

Va oudsher ormde het eedictijeklooster het culturele cetrum

a de plaats St.-amrecht i het district Murau i het weste a Opper-

Stirmark, dicht ij d grs a Karithië.

Het klooster werd i de elde eeuw door markgraa Markward o

Eppestei gesticht. Dies zoo hertog Heirich III a Karithië oltooide

de stichtig e erschae door ee schekig de materiële asis oor het

leesoderhoud a de moike. Bij het scheke a kerke e bezitti-

ge was ook de geestelijke zorg oor de aldaar woede beolkig betrokke.

Die zorg otwikkelde zich i de olgede eeuwe tot ee elagrijk werk-

terrei a de eedictijer moike. De geschiedeis a het klooster

werd gekemerkt door ee aaeeschakelig a geeurteisse, zoals

het istorte a de romaase adijkerk, de erwoestig a het klooster

door ee brad e de ieuwbouw era. 6 olgde de opheg a het

klooster oder het regetschap a Joseph II. Aa het begi a de 9e eeuw

richtt kizr Fras II d adij wr op. Tuss 1835 1932 stod hir

kloostergymasium, dat same met het jogeskoorcoet i 1932 werd

opgehee.108 Het lerarekorps estod uit paters, waarij me ook oor

St.-Lambrecht,ansichtkaart uitde jaren veertig



83

odersteuig ko eschikke oer seculiere lerare. De kostschool telde

gmiddld twitig tot drtig koorkap, waara slchts gdlt

gerig maadelijks edrag oor kost e iwoig moest etale. Bijgeolg

otstode er oor de kostschool zoeel koste dat me i de slechte eco-

omische situatie a de jare dertig moest esluite de kostschool te

sluit.109

Door de erkoop a eige geouwe e de iteretie a de curator

werd ee aillissemet agewed. Na de gedwoge ereeig ko het

klooster zich weer ecoomisch cosolidere. Het aazie a het klooster

liep echter, olges pater Stea Jagoschütz, zo’ grote schade op, dat de

azipropagada daar al i ht jaar 1938 op ko ihak. 110

D lgg l ll

lg SS-lg

De machtsgreep door de atioaalsocialiste werd i Oosterijk met



84

g p j

grote istemmig otage. maart 93 begroette ook de iwoers a

St.-amrecht de iemarcherede troepe met gejuich, e de huize

ware met lagge ersierd. de agrarische plaats, die eertiehoderd

iwoers telde, erwachtte me door het ieuwe systeem ooral ee las-

teerlichtig oor de oere. De machtheers a het ieuwe regime

toode echter sel hu ware aard e trade kort a de nschluss111 cose-

quet e zeer hard tege de beedictijer kloostergemeeschap op. Al op

e 18 maart dede ogeeer hoderd SA- e SS-soldate oder leidig a

de katorechter gomar Held uit Neumarkt huiszoekig i het klooster,

zogeaamd met het doel ee groot aatal wapes i eslag te eme. Ver-

moedelijk zocht me toe al aar riee e akte waari me ewijze

oor moreel strafare eite zou kue ide.112 De at e de zich i het

klooster beidede paters werde tijdes de doorzoekig twee dage i de

coersatiekamer geïtereerd. Na de huiszoekig lee ee grote raage

achter, zodat de toemalige at Viktori Weyer zich geoodzaakt zag de

geeurteisse i ee erslag aa de Gestapo i Graz te melde. Hij eiste

i dit erbad ook ee oderzoek aar dit eigemachtige optrede. Maar i

plaats a ee ‘regelig a dit ooral’ olgde ee week later, schijbaar als

wraakoeeig, ee erdere huiszoekig. Hierij eschuldigde me de at

era dat hij de SS- e SA-maschappe a diestal had beticht.3 Wederom

meldde de abt de gebeurteisse aa de Gestapo i Graz, wat tot geolg had

dat d patrs d at zich gcorotrd zag mt d aaklacht a las-

ter e ijadigheid tege de staat. p mei werd

het klooster opgehee e oergedrage aa ee

door ht militair gzag aagstld stuur i d

Hubert Erhart(oto van SS- persoonsbewijs)



85

prsoo a Hurt Erhart.114

Daaror staat i ri a Hirich Mül-

ler, de che a het ureau Iv i het Reichssicher-

heitshauptamt e leider a de Gestapo, aa de

rijkscommissaris oor hereigig a osterijk

mt ht Duits Rijk ht olgd:

‘p grod a zwar ortrdig i d dictijadij

St.-amrcht ht dictijkloostr Admot (Stirmark)

h d rijkspolitidist Graz d dictijadij St.-amrcht

door d schikkig a 19-5-1938 ht dictijkloostr

Admot door d schikkig a 9-9-1938 i slag gom.

Volgs § 1 alia 2 a d rordig or d islagmig

a olks- staatsijadig rmog i ostrijk a 18-11-1938

(bI. I, . 1620) stl ik ast, dat ht str a d dictijadij

St.-amrcht ht dictijkloostr Admot olks-

staatsijadig gwst is.

k rzok ht rmog t gust a ht gwst Stirmark

i slag t m, agzi a d uit ht ijgogd orzicht

schr prcl, di ik t gust a ht Rijk i slag wil

m.

Voor dz maatrgl rl ik op grod a § 1 alia 3 a d

rordig mij tostmmig.

p d t gust a ht Rijk i slag t m stukk lad



86

zal d rijksmiistr oor odsl ladouw modlladgod

opricht. r ht gruik a d t gust a ht gwst

Stirmark i slag t m stukk lad, zij tuss SS-

Sturmaührr dr. Röhrich als drijslidr a d Richsri

ür Volkspg ud Sidlrhil d Gaulitr a Stirmark

orkomst gslot.

k rzok pr omgaad rslag t zd or d oltrkkig

a d islagmig. k rzok om d Gaulitr a Stirmark

t iormr or d t uitor gracht islagmig.’115

Ht rmd wahr a ht kloostr staatsijadig houdig

a het coet werde als hoodargumete aageoerd oor de getroe

maatrgl.

Boedie motieerde de ieuwe machtheers hu optrede tege

klooster e coet met olledig oeweze eschuldigige, zoals o-

wettig wapeezit, de smokkel a waardeolle kustschatte aar het

uitelad e zels met olkome ohoudare eschuldigige a er-

meede teugelloze losbadigheid a de moike.6 De abt Viktori Weyer

prord uit all macht mt d hulp a adocaat d ophg a

het klooster ogedaa te make. Deze iitiatiee mislukte, omdat ee

rchtsstaat all maar oor d schij stod.117

Gauleiter Siegried Uierreither trad hard op tege de katholieke kerk

e proeerde met alle middele de iloed a de kerk te reke. Het e-

edictijeklooster St.-amrecht iel als eerste klooster i Oosterijk te

prooi aa het aziregime. Direct a de opheg tro het klooster Admot

htzld lot. Ht wrd op 19 juli 1938 s aa d hrsmaatschappij



87

a Erhart oergedrage e op 9 septemer, zoals uit het oe geciteerde

protocol lijkt, i eslag geome. april 1940 kwame daar ook og de

kloosters Seckau e Vorau ij, die eeees oder het eheer kwame a

Hurt Erhart, waardoor hij zij machtspositi aazilijk rstrkt.

Op 7 mei kwam de leidig a het klooster St.-amrecht i hade

a de ieuwe Verwalter Huert Erhart e het coet moest het klooster

otruim. Ht cot wrd idr togag gwigrd, all tw zilzor-

gers mochte eerst og i ekele ertrekke a het klooster blije woe.

Doordat Erhart het hu lastig maakte, erliete eide paters te slotte

St.-amrcht.118

ee rie aa de Reichsührer a de SS i Berlij, Heirich Himmler,

schree de ‘ertrouwesma a de staatscommissaris oor het particuliere

drijsl’ i W, dr. Johas Hardgg:

‘SS-rsturmaührr Hurt Erhart […] wrd omd tot

Vrwaltr oor ht ladgodhr a ht kloostr St.-amrcht

[…] houds uw tostmmig. Dz omig schijt ds t

drigdr t zij, aagzi op ht zit i lrli opzicht

uitrst gaarlijk situati (ht wgsluiz a rmog) staat. D

hr Erhart is i dz strk zr god kd, schikt or d juist

cotact zit zodr twijl d odig rgi om d moilijk

coomisch politik prolm op t loss.’ 119

p 15 mi 1938, ir dag oor d orml islagmig a ht kloostr,

deed Erhart erslag a de stad a zake aagaade het ermoge a

het klooster St.-amrecht. Ook erichtte hij oer de persoele eraderi-



88

g di hij a pla was aa t rg. Hij stld SS-Oberscharührer Alois

iehard aa als leider a het oereedrij, oor de osouw NSKK -ma

Williald Rir 120 oor ht rtmstrschap SS-Untersturmührer Has

Hösl.

De omstadighede a de ladareiders e de heilzame uitwerkig

op het persoeel a de direct geome maatregele, eschree Erhart als

olgt:

‘k grijp totaal it ho a ht loo, waarm d ms o-

moglijk zls d grigst dig ku aascha, ook og

kidr god, gkld gschoold mot word. Zo is ook

t grijp dat ija al ht prsol ogtrouwd is, r ija g

kidr zij ht gid door uitstr drigd wordt. Bhal

ht loo h d olgd kcht ook og s i d stal mot

slap. […] Bodi h d ms och kist, och

kast, r otrkt agog mswaardig irichtig. D arm

drommls wrd slchtr hadld da ht . k h dirct, oor

zor ht moglijk was, dz ms i kamrs ghuisst. Voor d

orig ir kcht is d woig i kl dag klaar.

E da t dk dat m zs tot z ladaridrs sam-

gprst i kli kamr had odrgracht trwijl d hr a

ht kloostr i rks kamrs wood. Ht oglooijkst was d

tostad op ht ladgod Schloss id. Daar war d kcht i

d slchtst hok a d hl stal ( potstal) odrgracht, zodr

licht mt auwlijks luchttoor. Er zoud wl hodrd krak-

l d d k d d



89

ziig, asocial tostad opgsomd ku word. G a d

kcht had klrkast, daartg is r i ht kloostr zl

rusachtig grot opslagruimt mt muls. D allrgrootst armod

alt t zi ij hodr a ht kloostr i ht Stischloss.

k h i d stalgouw aridrswoig aagtro waar

ht watr a ht plaod d st mur aar d droop,

ht ddgod doorat was aa d mur a all woig

schimml uil kld. D woig war grotdls jarlag

it schoogmaakt.

Ht t was ooldod. […] M h ook gm ghadld,

doordat m op d grot ho d hodrs d aglop tijd

aguld h, door z t dwig ht or oor al ht mt d

hakstok (ht wurgms) t sijd. Juist daardoor zij dz ms ook

zó aguld dat z zich a hu stachtig hadlig it s

wust zij.

Gwoowg schokkd was ht oglik waarop ik ht oltallig

prsol rzamld had om hu mddlig t do or d

stuursoram door ht militair gzag. k gloo dat r odr ht

prsol g aridr o aridstr was di ik gzod ko om.

Volkom uitgmrgld, hal rhogrd, krom o rgroid, i slts

klr di mr odd war: zo stod z daar. Vl hadd

tra i d og, to ik hu mdld dat ik a pla d ij

h aagricht schad, oor zor ht i mij rmog ligt, door

loosrhogig, social oorziig, wrk aar prstatirmog

z. god t mak. Bodi taald ik og ht gdltlijk

ht t lli l il ’121



90

achtrstallig loo a april.’121

dit erslag sigaleerde Erhart ook het plotselige oerlijde a de oor-

malige houtester Kajeta Pölzl. Deze had ekele dage oor de ieslag-

mig a ht kloostr zlmoord gplgd. D rd daaroor zoud

zwar dprssi, sam mt d agst oor rlis a aridsplaats

dus a ee geregeld ikome geweest kue zij. Erhart stelde i zij

plaats Williald Reier aa, die i de loop a de azi-oerheersig i St.-

ambrecht opgeklomme was tot burgemeester e Volkssturmkommandant.

ok Reier, die i het klooster als de ‘tweede ma’ aast Erhart gold, oeede

grote iloed uit.122 Hij kreeg ij de uitoerig a zij take steu a se-

crtarss Käth Pir tw katoordid.123

Erhart lijkt othutst te zij geweest oer de miseraele leesomsta-

dighede a het agrarisch persoeel a het klooster. Toch wijst iets erop

dat hij latr op dzld mair odr d idruk was a d situati a d

rouwlijk malijk gag di hij prmat zag door zij r-

qut aawzighid i ht kloostr. D gag itrssrd Erhart

helemaal iet.24 Tusse jui 942 e jui 943 zoude de geagee Erhart

gee ekele keer te zie hebbe gekrege. Dit duidt er eeees op dat de SS-

leidig, de orgaisatie a de geageareid uitgezoderd, zich asoluut

it om d lsituati a d gag kommrd h. 125

Jagoschütz e Seiler hebbe reeds duidelijk aagetood hoe hardochtig

Huert Erhart tege het coet optrad e lijkaar elk middel izette om

a de laatste og i St.-amrecht oergelee lede a de kloosterge-

meeschap a te kome De orderoeders rachte de azitijd te slotte i



91

meeschap a te kome. De orderoeders rachte de azitijd te slotte i

Mariazll door, waar patr Viktori Wyr i 1939 stir.

Al i juli 1938 erzocht Erhart om erlo. Op dit roege tijdstip was de

‘oerame’ a adere kloosters tusse de eerzuchtige -Verwalter e de

Gestapo ee uitgemaakte zaak. Deze situatie ewijst Erharts doelgerichte

actiitit di hij lag a tor gplad had waardoor hij l mr

macht kreeg. Boedie klikt duidelijk de oldoeig door die Erhart

krg a d wrkzaamhd i zij iuw machtsgid. Hij zag dz als

geoegdoeig oor de gelede erolgig i de tändestaat e hij sprak

dit oplijk uit:

‘D lidig a d ladlijk orod i d strk Stirmark

rzocht mij, i orlg mt d Ghim Staatspoliti i Graz,

d lidig or ht kloostr St.-amrcht or t m. k

h d trkkig i god orlg mt d SS-sctor aaaard.

Ht 5400 hctar grot zit, mt talrijk rzamlig,

archi, iliothk oorkods, di zr grot waard

rtgwoordig, wrd door d Gstapo i Graz i slag gom

r wrd rzok tot otigig igdid wgs ht orm

wahr, d social morl misstad. r mij wrk tot

u to h ik aa SS-sctor aschri a mij rslag aa d

Gstapo i Graz gg ik rzok u ij dit rslag mij r zok

om dri maad otaald rlo i t sluit.

Daar ik god igwrkt i ht wrk oor ht stuur a

ht kloostr ik god rtrouwd mt d itrigs a d pap,

rzocht d Gstapo i Graz mij latr ook om ht stuur a adr

kloostrs i ostrijk or t m Voor mij ormt ht wrk d



92

kloostrs i ostrijk or t m. Voor mij ormt ht wrk d

st gogdoig oor d rolgig di ik odr d Systmzit i

ostrijk most odrgaa.’126

Va 30 juli tot 1 augustus 1940 od i het klooster St.-amrecht ee e-

drijscotrole plaats door de iaciële autoriteite uit Graz. Tot op dit

tijdstip was me het er og iet oer ees wie het ruchtgeruik a het

grood rmog zou krijg:

‘Ht drij was tot 7 mi 1938 i zit a ht dictijkloostr

St.-amrcht. p dit tijdstip olgd d islagmig door d

Ghim Staatspoliti. Er wrd hrsmaatschappij opgricht.

idr a d hrsmaatschappij is SS-rsturmaührr

Hurt Erhart i St.-amrcht. p 15 omr 1939 wrd d r-

urdrklarig a ht zit uitgsprok. Thas staat og it

ast o ht zit aa ht Rijk – Staatsoshr – o aa ht gwst

Stirmark ralt.’127

Het erslag ermeldt oedie ijdrage i decemer 1939 aa -Ober-

sturmbannührer Erhart, Käthe Peier,128 houtester Reier e ispecteur

iebhart. Daarmee is ook duidelijk wie bijzoder a de gust a de plaats-

ragd stuurdr protrd: i d rst plaats hijzl.

Te slotte zou ee oopzegaar pachterdrag tusse het gewest Stier-

mark d Reichsverein ür Volkspege und Siedlerhile agslot word.

Doel a deze erpachtig was het creëre a ee groot aatal ‘eroste-

de’ Deze oerderije zoude oerkoopaar e dus eschermd tege



93

de . Deze oerderije zoude oerkoopaar, e dus eschermd tege

gdwog rkop, zij. Mt dit propagadamiddl had m d itti

om de oereeolkig tot ee goedkeurede houdig tegeoer het a-

tioaalsocialisme te erplichte. Dat erklaart ook waarom Heizel, de leider

a d ladlijk orod, zich izt oor d oram a ht stuur

door Hurt Erhart.129

ee brie aa SS-Gruppenührer Rodebücher i Salzburg deelt de che

a ht Rasse- und Siedlungshauptamt () a d SS i Brlij m, dat

‘odrhadlig mt ht gwst Stirmark wgs ht pacht

a d kloostrs Admot St.-amrcht zor gordrd [zij], dat

w dz id zittig waarschijlijk op 1-1-1940 orm. Voor

ht stuur h m oorts d SS-rsturmaührr Hurt

Erhart op ht oog.

Voor ht orig zull w zo sl moglijk, misschi al i

ht oorjaar, aa ht opztt a iuw ordrij gi;

ituss mot ik d aciël grodslag moglijkhd rst

odrzok.

Daar d SS-rsturmaührr Erhart ij uw hoodsctor

hoort, ik u atuurlijk rg dakaar als u mt d orplaatsig

a Erhart aar ht Ru zou istmm. Bij dit katoor zou hij da

als hoodtrkkig tot SS-lidr word aagstld […]. tuss

staat d moglijkhid dat Erhart oor ht lgr opgrop wordt,

wat op dit momt it rg glukkig zou zij. Daarom rzok ik

u, omiddllijk oor oorlopig rijstllig a distplicht t

zorg.’130



94

Erhart, die tegeolge a ee (geheelde) kielessure oor 40% ialide

was erklaard, werd iet opgeroepe oor de Wehrmacht e erblee tot 945

als hrdr a d ir i slag gom kloostrs i St.-amrcht.

Het uiteidelijk pas op 14 april 1942 ageslote pachterdrag tusse de

Reichs gau Stiermarke als erpachter e de Duitse Reichsverein ür Volks-

pfege und Siedlerhile als pachter, trad met terugwerkede kracht i werkig

pr jauari 1941.

r ht dol ut a dz acti i d zi a atioaalsocialistisch

propagadamaatrgl had m chtr rds i 1939 orstmmig:

‘Uitgaad a d gdacht dat opstaplig a zittig i

d dod had it i orstmmig is mt ht algm lag

a d olksgmschap, zij d Richsstatthaltr Stirmark

d Richsührr a d SS orgkom d i slag gom

kloostrs Admot St.-amrcht wr trug t g aa d

olksgmschap. Voor dit dol h d Richsgau Stirmark

d kloostrs op d pildatum 1-1-1941 aa d Duits Richsri ür

Volkspg ud Sidlrhil .V., stichtig a d Richsührr

a d SS, oor d duur a 99 jaar rpacht, mt ht dol d

rwachtig dat d Richsührr a d SS dz ladrij hrt op

mair di orstmt mt d atioaalsocialistisch gdacht

tot ut a d olkig lidt. ht ijzodr zull uit dz

ladrij iuw rostd word gsticht; staad ho

zull samgogd rgroot word.

D Richsührr a d SS d Richsstatthaltr Stirmark



95

h zich dz gdacht prsoolijk ig gmaakt h op

27-4-1941 uitdrukklijk igstmd mt ht rds i 1939 agslot

pachtrdrag, op oorwaard dat d ordracht d oram a

ht pachtojct op 1-1-1941 als oltrokk zal word schouwd.’131

D kustschatt archi a ht kloostr, alsmd d rzamlig

iliothk, war uitgzodrd a d rpachtig.

‘ orkomst wrd rdr astglgd dat als waarorg oor

d cotiuïtit a ht iologisch ducatictrum […] gouw,

dl a gouw stukk grod a d rpachtig word

uitgzodrd.’132

Het museum oor olkskude a het klooster hield Himmler oor zich-

zel.133 Deze erzamelig a Peter Ha, estaade uit oorwerpe uit de

olkscultuur gericht op de oeretraditie, was i goede hade. Oder

toezicht a ore Kröll, die als hood a de huishoudig aa jui 1942

op het u tot SS-ladgoed omgeormde klooster aagesteld was, werkte

Nederladse rouwelijke geagee i de schoomaak a het museum.34

Dit geouw deed later op erschillede maiere diest. Zo werd ijoor-

ld aa ht gi a ht jaar 1944 d Publikationsstelle Wien aar d r-

trkk a ht SS-ladgod St.-amrcht rplaatst. Ht istituut, dat uit

de Südostdeutsche Forschungsgemeinscha der Hochschullehrer oortgekome



96

g g g

was, had odr adr tot taak, wtschapplijk odrzok t do op ht

gid a d gogra gschidis a Zuid-Europa.135

d rotod, ht pailjo midd i ht gid a d tuidrij, wrd

katoor igricht oor ht tk a kaart oor Zuid- Zuidoost-

Europa.136

1943 werd i de zuidleugel, de huidige leugel a de paters, op de

eedeerdiepig het rouwecocetratiekamp igericht. De door ee

smeedijzere hek ageslote leugel, met al aawezige getraliede esters,

was ijzoder geschikt als geageis. De getraliede esters getuige

tgwoordig og, als a d wiig authtik spor, a ht rou-

wcoctratikamp St.-amrcht.

septemer 1944 erhuisde oedie het Lehrerinnenbildungsanstalt

(Lb) uit Kaiach ij Graz aar St.-amrecht, omdat het schoolgeouw

daar de uctie a ziekehuis kreeg. Deze school estod precies ee jaar

e werd i septemer 1945 weer opgehee. dit opleidigsistituut, ge-

leid door dr. Rudol Hüler, ga ee lerarecorps a tie persoe les aa

ogeeer 30 leerlige. Fraz Ziegler erulde de taak a cociërge.137

ede a het opleidigsistituut oor oderwijzeresse erzorgde de

kloostrtui.138 D rouwlijk gag, di s i d kloostrtui

most wrk, maakt origs g gwag a cotact mt ht o-

drwijzd prsol o mt d lrlig a ht Lb. D wrkzaamhd

i de tui ode plaats op erschillede tijde om sociale cotacte met

d urgrolkig t rmijd.

Toe de oorlogshadelige oersloege aar het geied a Stiermar-

ke werde alle leerlige uit de iet-ezette geiede aar hu ouders



97

teruggestuurd. Kort oor het eide a de oorlog i mei 1945 aardigde het

schoolbestuur ee marsbeel uit e werde de leerlige aar de Egelse e

Amerikaase bezettigszoes gebracht. Kort oor de opheg a de school,

op 1 septemer 1945, liepe de cotracte a het oltallige persoeel te

eide. Kloosterdirecteur Rischaek39 kreeg het beheer oer de kloosterie-

taris, di tot op dat tijdstip i d stuurskamr a ht oplidigsistituut

had gestaa. Has Wotke heriert zich de oerdracht i erad met

rplaatst otul:

‘k kwam mt ht Lb i d hrst a 1944 aar St.-amrcht.

d kizrzaal zag ik rschilld lsmatriaal lrok a d

school. Voor zor ik wt, wrd dz zak aa ht kloostr rsp.

ht tomalig stuur orgdrag.’140

Bij deze estuurswisselig zoude otule, waaraar i juli 1946 gezocht

wrd, rdw ku zij.

Na deze uiteezettig oer de uctie a de erschillede gebouwe, zal

ogmaals igegaa worde op de situatie a het als SS-ladgoed gebruikte

kloostr oordat ht coctratikamp wrd.

het oorjaar a 1941 zod Erhart ee egrotig a het ezit a

ht SS-ladgod aa Has Hohrg.141 E ldig riwisslig olgd.

Seiler iterpreteert deze oerloedige iormatie aa Hoherg als lijk

a grot lagstllig a d hoogst SS-krig oor ‘Erharts kloostrs’.

Dit mede omdat op 26 april 94 de Reichsührer a de SS, Heirich Himmler,

i gezelschap a Has Hohberg, accoutat e ecoomisch adiseur bij de



98

eutsche Wirtschasbetriebe (b), Erhart i St.-amrecht hoogstpersoo-

lijk ee bezoek bracht. Himmler zou oeriges iet op het SS-ladgoed, maar

i Erharts ig huis t gast zij gwst.142

p 4 mi, kort a Himmlrs zok, richtt Erhart hadgschr,

zr prsoolijk ri aa swald Pohl:

‘Gacht Gruppührr!

D grot, oor mij wrk str slissd dag zij door d

rkig a oz Richsührr door uw ri huglijk agslot.

Gruppührr, ik wt auwlijks ho ik u oor all kamraad-

schap mot dak!

To ik als a d SA-ocir i d Juliputsch i 1934 mij

adrlad most rlat om aa d galg t otsapp, statloos

zodr rmog mt mij gzi i ht Rijk aakwam, mt mij

kamraad Kammrhor […] daar mt l odakaarhid wrd

otag, to was ht d Schutzstal di ij mod a SS-

Gruppührr [sic] Rodüchr rklaard, dat ht misdrij dat

d SA os h aagdaa door d Schutzstal godgmaakt zou

word. Zo wrd wij i d Schutzstal opgom kod

wij mwrk aa d opouw a ht Drd Rijk. Dit zij wij ooit

rgt.

Als lir a d oss had ik […] ooral last a himw.

Dus rzocht ik dadlijk a d Aschluss a d stmark om otslag

als SS-ocir am ik, mt odrstuig a d lidr a d

ladlijk orod Hizl, ht stuur or a ht kloostr



99

St.-amrcht. Vrolgs am ik ook d kloostrs Admot, Sckau

Vorau or. D rusachtig zittig mt d hrlijk oss

oud cultuurwaard a d stmark kod aar mij mig

all togkd word aa d Schutzstal, wat ord zodr

zit is op d duur lloos, aaklijk daarom rgaklijk.

Bija dri jaar stod ik r all oor. k ouwd d rlodrd

drij op, prord stds wr, maar mt prkt succs, d

Schutzstal oor d zittig t itrssr, wrd d l

ggadigd a, trwijl ik r a all kat moit oor dd om

zo rustig moglijk, oorkomd harmoius t hadl. Tot r

idlijk hulp a u, Gruppührr, kwam.

Daarm was d mijzl opglgd taak agslot.

War ht mij odi og lukt om mt d zittig

a d oormalig kloostrs mij ladgot t hlp, d SS-

soldat studi-, scholigs- otspaigsplaats t id u,

Gruppührr, mr rugd da zorg t rid, da ik lij.

Hil Hitlr! Uw Erhart.’ 143

Erharts ijzodere aiteit met de chutzstael treedt i deze rie zeer

duidelijk aa het licht. De SS zou ‘de misdaad die door de SA tege hem is

begaa’ goedmake. Bij de ‘schadeloosstellig’ ka het later om de izet a



100

Brie van Hubert Erhart aanOswald Pohl

cocetratiekampluchtelige als werkslae op het SS-ladgoed St.-am-

brecht gegaa zij. Door hu uitbuitig werd de ecoomische positie a het

ladouwdrij rstrkt wrd Erharts str aar macht spodigd.

Seiler is, i erad met de geeurteisse a dit ‘ewoge’ oorjaar

i d d i h i d d i i h i d



101

a 1941, a meig dat de oprichtig a de ederzettig i het geieds-

dl E al uitgmaakt zaak was tuss Pohl Erhart. Volgs hm

was a teore epaald dat cocetratiekampgeagee als werkkrach-

t zoud di.144

de eerder geciteerde rie klikt oedie door dat de plae om

het grodbezit a St.-ambrecht gedeeltelijk te eradere i ‘ero stede’,

om daardoor zij ladgot t hlp, og oprcht mot zij gwst.

Hohrg ragrd sl op d aa Pohl gricht ri. Daari dld hij

mee, dat Erhart de Gruppenührer met zij schrije eel plezier hee gedaa

dat als datum oor sprkig i Brlij 20 mi 1941 astgstld was.

deze rie eutte Hoherg de gelegeheid om Erhart met de woorde

‘oor os ewoers a de laaglakte is het erlij i de Alpe steeds ee

eleeis’ 145 oor de eweze gastrijheid te edake. Het ezoek i St.-

amrecht ka ee persoolijke ezichtigig geweest zij om zich oer de

tostad op ht SS-ladgod t iormr. gr jaar latr zod

Hoherg ee medewerker, -Untersturmührer Riecks, aar St.-amrecht,

die daar ee acieel pla oor de Reichsverein ür Volkspfege und iedler-

hile most opstll.Het klooster werd oder Erhart ook ee otspaigsoord oor SS’ers die

i d ‘hrlijk oss’ op jacht gig. Vauit Brlij krg Erhart rglma-

tig rzok om t mog jag i d rg a Stirmark:



102

‘Het aangename met hetnuttige verenigen’:vakantie in het concentratie-kamp St.-Lambrecht

‘D adocaat a mij hoodkatoor, dr. Will Haaga, h rzocht om

i d jachtgid a d ladgodr Admot o St.-amrcht i

d loop a dit o a olgd jaar hrt, gms o korho

t mog schit […]. k rzok, idi dr. Haaga mt dz ws

ij u komt hm d moglijkhid t g op jacht t gaa ’146



103

ij u komt, hm d moglijkhid t g op jacht t gaa. 146

Erhart oerde oedie ee leedige riewisselig met Rudol Querer,

hoodcommissaris a politi i W, waari ht s or uitodi-

gige oor de jacht gig.4 Met grote regelmaat zoude gaste oor de jacht

i St.-ambrecht hebbe erblee. Tijdes het jachtseizoe was er dikwijls

reebout, ook oor de ciiele arbeiders e persoeelslede. Er was aak zoeel

agschot wild dat ht iglikt wrd, omdat d schikar holhid

de ehoee sterk oertro. Erhart was ee ‘imposate ma, groot e reed,

ee echte jager’,148 olges de eschrijig a het keukemeisje.149 De

Verwalter Williald Rir zoud hu jachtkostuums all oor ht SS-

uiorm erwisseld hebbe, als er ‘hoog bezoek’ kwam. E dat moet dikwijls

ht gal zij gwst, daar d gastkamrs, di zich i d huidig lugl

a de beheerder beode, meestal bezet ware. Tegelkachels erwarmde

de kamers, oor ee deel auit de gag. Voor deze taak was i de eerste tijd

d portir a ht kloostr, Klösch, aagwz. atr krg rschilld

rouwlijk gag dz taak.150 D rzorgig a d iwdig ms

a dit ‘eeriedwaardige gezelschap’ iel oder de eratwoordelijkheida or Kröll,151 di oor d gast odr adr d maaltijd srrd.

De rouwelijke geagee kwame ook i cotact met de gaste. Zij

beode zich bija oortdured i het klooster omdat ze de gastekamers52

moeste schoomake. Vaa het midde a het jaar 1943 ediede

rouwelijke geagee i gestreepte kampklere de akatiegaste. Fysiek

cotact tusse de beide groepe was zeker iet weselijk. Toch staat ast dat

dit r is gwst.153

de jare 942 tot 945 groeide het aatal arbeiders e persoeelslede



104

de jare 942 tot 945 groeide het aatal arbeiders e persoeelslede

steeds erder: er moeste u 22 persoe erzorgd worde. Daaroor ware

twee keukes igericht met ee gemeeschappelijk oruis. Aa de ee kat

kookt rst malijk gag oor ogr 100 kampgag,

aa de adere kat errichtte ciiele rouwelijke bediede hetzelde werk

ter erzorgig a de SS-bewakig e het burgerpersoeel. Toe i het oor-

jaar a 1943 de rouwelijke kampgeagee uit het rouwecocetra-

tiekamp Raesbrück aar St.-ambrecht kwame, loste ze de maelijke

gag ij hu wrk i d kuk a.154

de witer a 1942/1943 startte ij het klooster de ouw a ee hoger

glg illa oor Verwalter Erhart. Dit wrk wrd rricht door malijk

gag a ht coctratikamp dat imiddls hal jaar stod.

der zeer witerse omstadighede moeste de geagee begie

met graawerkzaamhede i de erore odem. de ouwput eroge-

lukte twee spelede kidere a de amilie Hillberger, die allee og maar

dood geborge kode worde.55 tegestellig tot de ederzettig i Ebe

kwam d Verwalter-illa gdurd ht ‘Drd Rijk’ it mr grd.156

D kldr a ht kloostr did odr adr als dpot oor grood

goedere. Hij was ‘olgestopt met wije, sterke drak, klere – alles wat

m zich ka oorstll’.157 To d Egls zttigstrop a d rij-

dig d ruimts trokk di oorh door SS-wakrs wood war,

am ht Brits lgr d grood godr als ‘Duits militair godr’ i

slag.158

H l gzg gl



105

H l gzg gl

Huert Ehrhart was ee oertuigd atioaalsocialist e uitermate

eerzuchtig. Het lukte hem om, als waaremed eheerder e leider a

het oteigede klooster St.-amrecht, zij machtsgeied aazielijk te

ergrote door i 1938 het klooster Admot e i 1940 de kloosters Seckau

Vorau i slag t m.159

Hubert Erhart werd op 3 jauari 99 i eobe gebore e deed eidexa-

m aa d Staatsrealschule i Bruck aa d Mur. Na zij astudr aa d

hogere bosbouwschool, eeees i Bruck aa de Mur, bezocht hij de school

oor resereociere i Widisch-Feistritz. de Eerste Wereldoorlog die-

de hij i 9 e 9 bij het bergregimet iaterie r. . Na het eide a de

moarchi trad Erhart i omr 1918 to tot ht lgr l daar twmaade. het jaar 1919 am hij i het kader a het studeteataljo

dl aa d Karithisch rddigigsstrijd krg daaroor ht Karithi-

sch kruis a mod.160 1921 krg Erhart aa als amtaar a d

houtzagrij i Niklasdor wrd hij lid a d Volksduits turod.

oktoer 1922 werd hij directeur ij ee ieuw geouwde e modere

houtzagerij i Mauter ij eoe waar hij de leidig had oer ee gemid-deld persoeelsestad a 50 mae. ‘Oermoeiaar zette hij zich i

oor de erheg a de arbeidersstad e het lukte hem om dit olkome

aar atioaal iau t till.’161

Naar eige zegge werd hij i 923 lid a de n. Hij hee slechts korte tijd

als partijlid gewerkt omdat de n zich opsplitste i erscheidee groepe.

Voor Erharts geoel boette de partij daardoor aa slagaardigheid i, wat ee

lidmaatschap oor hem oaatrekkelijk maakte. Vaa 1924 werkte Erhart

ooderroke aa de zijde a dr. Walter Primer oor de Stiermarkse



106

o o de oke aa de jde a d . a te e oo de St e a kse

Heemschut. Sids 1927 am hij als oezoldigd militair, Gauührer a

het gewest iesigtal, deel aa ele marse, zoals i het Weese Neustadt,

eobe, Bruck, Graz, Kitteleld e Rottema. Hij zorgde oor de olledige

uitrustig, ewapeig e opleidig a zij ormatie. 1928 am hij de

militair lidig a d strk isigtal St.-Michal or.

1931 deed Erhart op 13 septemer aa de zijde a Primer ee greep

aar de macht. De opstad mislukte. mei 1933 werd hij weges zij deel-

am aa protstmars roordld tot wk hchtis gld-

boete. Na de aasluitig a de Stiermarkse Heemschut bij de n i 933

werd Huert Erhart -turmbannührer oor het oegeoemde geied.

deze uctie richtte hij – aar eige zegge – twee SA-ataljos, ee mo-torbataljo e ee SA-reserebataljo op, die odaks ee politieerbod 55

lede moete hee gehad.162 Het was oedie Erharts edoelig de

drij a d rgio wr i ‘Arisch’ had t rg, zoals hij i zij

lsschrijig aaga:

‘T tijd a ht rod wrd d lrig aa ht Rijk ijauitsluitd gdaa door joods hadlar. Di stak d wist

olldig i ig zak dwog prijz aa d product a

di r odr d kostprijs lag. Daardoor stod d houtidustri,

di oor ht grootst dl Arisch was waara d aridrs

mployés ija uitsluitd atioaalsocialist zij, oor d

olldig odrgag (85% a d drij was id 1933 rds

olldig stopgzt). Zo wrkt ik aa ht opricht a Arisch

rkooporgaisati, adlig houtidustri. Dit pla h ik rolgs



107

p g , g p g

sam mt d olksrtgwoordigr Spp Hizl i Pöls ij

Judurg ook oor ht commrciël dl uitgwrkt. Ht pla

wrd rolgs i dcmr 1933 door Hizl aa d rijksmiistr

Darr [sic] oorgdrag gig ook pr korir aar ht stuput

Müch. E xmplaar, dat ik pr korir aa SA-Brigadührr

Kammrhor gzod h, wrd door d autoritit i slag

gom ik krg wgs ht oortztt a rod

partijactiitit ir wk arrst S 100,- ot.’163

Bij de Juliputsch a de atioaalsocialiste ezette Erhart op 25 juli 1934

mt zij ataljo V d plaats Krauath St.-Sta. St.-Michal oeoe e Mauter olgde geechte die ekele meselees kostte.

Ee dag later gae de opstadelige het op e Erhart luchtte met Kam-

merhoer aar de erge, waar ze zich i ee zelgeouwde hut a oom-

schors tot 29 juli ophielde. Na ee beel tot aahoudig besloot Erhart aar

Jogoslaië t lucht, waar hij ook zij gzi aar to lit kom. 164

Joegoslaië meldde Erhart zich ij luchteligehulp. Hij werkte daar i

augustus 1934 ij het luchteligekatoor i Marurg als adeligsche

oor de geziszorg. Daara werkte hij drie maade – tot het ertrek a

de luchtelige aar het ‘Rijk’ – als hoodadeligsche oor de opeare

ilighid a d luchtligkamp i Jogoslaië.165 r d ijr a

Erhart bestaat ee getuigeis, waaruit opieuw zij atioaalsocialistische

trokkhid lijkt:



108

‘Hirm stig wij dat partijgoot Erhart i d priod a

30 juli 1934 tot 22 augustus 1934 ij ht luchtligkatoor als

adligsch oor d gziszorg rolgs a 23 augustus

tot 28 omr 1934 (tot ht rtrk a d luchtlig aar ht

Rijk) rst als hoodadligsch oor d coomisch adlig daara als hoodadligsch oor d opar ilighid a d

luchtligkamp i Jogoslaië uctiord.

Partijgoot Erhart h zij dist stds ghl al i d

atioaalsocialistisch gst ruld h zich odrschid

door grot ijr.’ 166

Same met zij gezi gig Erhart aar Müche e Rummelsurg, waar

hij zich, teleurgesteld door de SA, aasloot ij de chutzstael e waar hij

als plaatsragd kamplidr optrad.167 Va hiruit slaagd hij ri sl

carrière te make ie de n. Adere partijlede proeerde dit uit

agust t rhidr.

Erhart werd eschuldigd a erstige oertredige tege het atio-aalsocialisme door de partijlede Oerhaidacher, Plachotta e acker.

di tijd plaatst m Erhart or aar d SS-grswakig i Müch.

De eschuldigige ware ooral geaseerd op ee otreked, ormeel

partijlidmaatschap a Erhart. ee brie a de plaatselijke commadat

Fridrich ackr staat ht zo:

‘Tot 15 juli 1933 was hij it t wg om lid t word a d n.

[… Hij] ztt zich tot d machtsoram uitsluitd i oor dol di



109

t mak hadd mt d Stirmarks moumtzorg.’168

Eid mei 1936 werd ee discipliaire rechtsprocedure oor het SS-gerecht

IIIa/G 3 tege hem stopgezet. De documete daaroer drage het stempel

‘geheim’.69 Doorslaggeed oor de beëidigig a de procedure was het eitdat Erhart d SA-rigad ppr-Stirmark had glid tot ‘d gurt-

iss i juli 1934’ hoord had tot ht SA-ataljo V/3 Mautr.

‘Daarm was oor hm […], i oz og, d orml totrdig tot d

SA dus tot d n it. Hurt Erhart h als commadat

a ht ataljo uitstkd guctiord. […] Na d mislukkig ad olksopstad i juli 1934 most hij, omdat hij odr rdkig

stod, aar ht Rijk lucht.’170

Erhart luchtte echter iet aar het ‘Rijk’, maar – zoals eschree – aar

ht tomalig Jogoslaië kwam daar ij d ctral opag a luch-

tlig trcht.Reeds i 1935 was het Erhart gelukt op te klimme tot -turmbann-

ührer:

‘SS-Sturmaührr Erhart wrd olgs /prs. 20574 mt igag

a 25-10-1935 tot ch omd ij d SS-rzamlplaats (ch a d

SS-grswakig).

p 19-3-1936 wrd Sturmaührr Erhart aar d SS-adlig vII

Köigsrg orgplaatst.’171



110

Vaa oktoer 1936 werkte Erhart als eeloerder ij de SS-adelig I.

maart 1937 werd Erhart als erager ij ziekte a eeloerder Hero

aagstld, zoals lijkt uit mddlig a d SS-rigadch Dihm aa

d prsolsadlig i Brlij.172 Va Dihm krg hij ook oorldiggetuigschri oor zij izet i oereestemmig met de geest a het atio-

aalsocialisme. Dit ka zij carrière gustig eïloed hee e het later

rik a d stuursucti a d otigd kloostrs moglijk h-

e gemaakt. Op 12 septemer 1937 olgde de olgede stap op de carrière-

laddr: Himmlr ordrd Erhart tot SS-Obersturmbannührer.173

Het SS-persoeelserslag eschrij Erhart als ee ‘Diarische erschij-ig’ met ee rustig, ope e edachtzaam karakter. Erhart, die ee eer-

giek type was, wist zij zi door te drije. Dit zou hij i de loop a zij

stuurscarrièr i St.-amrcht wijz. Voor d azilidig gold hij als

oertuigd strijder oor het atioaalsocialisme met ee correct optrede

ie e uite diesterad.174 Bij de eolkig a St.-amrecht

schijt de eheerder i aazie te hee gestaa. Seiler hee daaroergesprekke geoerd met tijdgeote uit de lokale eolkig. Erhart was

olgs h air rlijk ms.175

juli 1938 maakte Erhart aa de rijkskaselarij eked dat hij met zij ge-

zi176 a Müch aar St.-amrcht zou rhuiz om daar ht stuur

a het klooster oer te eme. Hier i zij eige aderlad zette Huert

Erhart zij partijcarrière, mede dakzij zij eige geëgageerde toedoe,succesol oort. De Obersturmbannührer Erhart, resereoicier a de



111

Waen-, ekleedde aa 21 jui 1944 de rag a -tandartenührer.177

Deze eorderig kwam tot stad awege ‘uitegewoe e zelstadig

otplooid actiitit’178 op ht gid a d azilag.

Na het eide a de atioaalsocialistische heerschappij werd Hubert Erhartgarrstrd op 4 dcmr 1948 roordld d rchtak i Graz hm

tot dri jaar gagisstra.179

H

Op deze plaats lijkt de eschrijig a het maecocetratiekamp

oodzakelijk omdat er ee erad estaat met het later opgerichte rou-wecocetratiekamp. Naast het eit dat het rouwecommado oder-

worp was aa dzld kampcommadat, was r ook cotact tuss d

eide groepe geagee. Boedie eraderde de aawezigheid a

het rouwecocetratiekamp ook de areidssituatie a de maelijke

coctratikampgag.

Het edrij a de eide cocetratiekampe uctioeerde iet geïso-leerd a de sameleig. De kampe estode iet i het erorgee.

Voor het istadhoude a de cocetratiekampirichtige was amelijk

ee irastructuur odig, ijooreeld de stroom- e wateroorzieig e

Gevangenen van concentra-tiekamp St.-Lambrecht na debevrijding (namen onbekend)



112

de uilaoer ie de kloostermure. Cotact met de uitewereld was

daarom oodzakelijk. Boedie was de poort a het klooster oerdag ope.

Ht was d olkig it rod ht trri t trd. ’s Zodags am

ee gedeelte a de dorpsgemeeschap deel aa kerkdieste i de klooster-kerk. Zo werde och het mae- och het rouwecocetratiekamp aa

d li k i tt kk B di ikt t j



113

de pulieke waaremig ottrokke. Boedie geruikte me twee jaar

lag d ruimt odr d kloostrpoort als applplaats oor ht rouwlijk

geageecommado, wat de aawezigheid a het rouwecocetra-

tikamp odr d algm aadacht a d plaatslijk wors racht.

Ook maakte me geruik a diesterleede edrije, zoals derestaurats waar het SS-ewakigspersoeel aak kwam. Dit erod

uctioarisse a het itere kampsysteem met de maatschappelijke

uit wrld.

Het is iet zeker a wie het idee kwam om i het klooster a St.-

amrecht, dat als SS-ladgoed geleid werd, ee cocetratiekamp op te

richte. De stichtig a de ederzettig180 i Ee, ee geiedsdeel aSt.-amrcht, di al i juli 1941 go was, spld zkr rol ij ht

iztt a kampgag. Silr rmodt dat d rtraagd izt a

deze geagee te make had met de oprichtig a het hoodbureau oor

ecoomische zake (v). Daaraast otstod ertragig door de ilijig

a de ‘ispectie a de cocetratiekampe’ i de v. ieder geal was

aa dat momet het geruik a geagee oor ladouwwerkzaam-hd op SS-ladgodr g zldzaamhid mr.181

Op 12 mei 1942 stelde me i het cocetratiekamp Dachau het eerste

geageecommado met de estemmig St.-amrecht same. De ol-

gede dag arrieerde het commado daar.

Volges erschillede roe182 omatte

ht trasport tuss d tachtig hodrd

mae. Ekele weke later olgde eeader trasport auit Dachau waarij o-

geeer achttie geagee aar Schloss



114

geeer achttie geagee aar Schloss

id, zit a ht oormalig kloostr,

gracht wrd.183

De maelijke groep geagee a

het cocetratiekamp St.-amrecht e-stod uit erschillede atioaliteite. De

Pole ormde aaakelijk de oergrote

meerderheid. Verder zate er ook erschei-

dee Duitsers, ekele Oosterijkers e Joe-

goslae geage. Ze ode ee oderko-

me op de oeste erdiepig a ee ophet weste gelege bijgebouw,4 waaroder

zich garages beode. De geagee moeste eerst de oderkomes oor

zichzl oor d ogr twitig wakrs iricht.

Door de ascheidig a ee ruimte op het terrei a de geageis-

leugel kwam er plaats oor ee kleie ziekekamer, die aa de herst i

1942 mad wrd door Slos arts. Naast d zikkamr richttde geagee ee werkplaats i waar ze reparatiewerkzaamhede er-

richtt.185

Het ewakigspersoeel was op de egae grod a het kloosterge-

ouw odergeracht. de huidige huiskapel aast de kerk was de kamer

Vleugel van het klooster St.-Lambrechtwaarin het mannenconcentratiekamp wasondergebracht (deze opname dateert vanna de bevrijding).

a de kampcommadat. De eilig-

heidsdiest (SD) etrok de aagre-

zd ruimts. D dur war altijd

gslot.186 De tewerkstellig a de geage-

e ego eerst met agrarische actii



115

e ego eerst met agrarische ac tii-

teite. Daara werkte ee ouwploeg

aa de ouw a de ederzettig i

E, odr mr aa d watrlidig,

aa kaalisatie e aa ee zuierigs-istallatie. Bij deze zware werkzaam-

hede werde de geagee misha-

deld. Daar kwam echter spoedig ee

eide aa, lijkaar omdat me e-

lag had ij ee selle oortgag a

d wrkzaamhd.187 ore Kröll, het oormalige hood

a de huishoudig, eoordeelt de ouw a ee ederzettig i St.-am-

rcht als olgt:

‘Di iuw drzttig is god zaak, di [d iuw macht-

hrs mt d izt a kampgag; opmrkig autur] totstad h gracht. Vadaag d dag is d olkig r lij m

dz i St.-amrcht t h.’ 188

Klooster St.-Lambrecht, vleugel van de bewaking

SS-Utrsturmührr HerbertGoschin, rechts (vermoedelijkuit 1943)



116

Bouwopzichter was de joge architect -Untersturmührer Herert Go-

schi,189 die i juli 1942 door de v aar St.-amrecht was gestuurd.Met deze SS-Untersturmührerbouwde de geagee ee goede relatie op.

Hij was ook degee die de geagee waarschuwde oor auistere toe

i St.-amrecht ee ieuwe groep ewakers aakwam. De leider a dit

ouwcommado stamd uit ppr-Silzië was d Slaisch tal mach-

tig. De Tsjechische, Poolse e Joegoslaische geagee hadde tot da toe

obekommerd i hu tale met elkaar kue prate. Het aatal collectieee idiiduele strae am toe. Boedie werde aa 20 oemer

1942, toe St.-amrecht ijkamp a het cocetratiekamp Mauthause

werd, ekele Pole aar dit laatstgeoemde kamp oergeplaatst, iets wat

ogwoo gomd ka word. Dz actis war to t schrij aa d

Silezische leider a het bouwcommado die de bewakig iormeerde oer

d ihoud a d gsprkk tuss d gag.190

-Hauptscharührer Erst Agerer loste a korte tijd de eerste kamp-commadat Remle9 a.92 Agerer was olges uitsprake a geagee

‘gee eul gee moordeaar Hij erschilde udameteel a de adere



117

gee eul, gee moordeaar. Hij erschilde udameteel a de adere.

Het commado werd daarom relatie draaglijk.’193 Agerer raakte eried

met ee meisje dat i het kader a de rbeitsdienst i de dyamietariek

i Weisseach ij St.-amrecht erplicht tewerk was ge steld. oktoer

1942 werd hij ‘awege te lierale commadoleidig i St.-amrecht (…)agelost’ e eroordeeld door ee SS-rechtak weges ‘egustigig a

gag.’194

de eerder geoemde geageiskeuke kookte ee geagee, Gusta

Mayr gaamd, oor ht uit allrli atioalitit staad gag-

commado. De geagee krege elke dag dezelde kost: witte kool, aard-

appels e lees uit blik. Als er geoeg groete uit de kloostertui oorhadewas, ulde die hu oedig ee eetje aa. Het otijt estod uit met

water aagelegde melk o koe, e ee stuk rood.195 het midde a

de keuke stod ee oruis. Aa de adere kat a het oruis kookte ee

kokki met hulp a ee keukemeisje oor de ogeeer dertig lede a

ht urgrprsol a ht tomalig SS-ladgod. Ht urgrprsol

geruikte deze situatie om wat aa keukeigrediëte oer was, stiekemoer het oruis hee aar de geageiskok toe te schuie. Naast de

keukehulp Margarete Messarz-Güter, die i het kader a de op 1

eruari 1942 erplicht i St.-amrecht tewerkgesteld was, werkte daar

v.L.n.. onbekendeWhrmacht-soldaat, kokkin

Anna, keukenhulp Margarete Messnarz-Günter,

kampcommandant Schöller,keukenmeisje uit Slovenië,onbekende Whrmacht-

ld t ( t d lijk



118

drie Joegoslaische meisjes e ee kokki geaamd Aa.196 Aa was ijzowl d gag als ij ht hood a d huishoudig Kröll rg glid.

Zij odersteude de geagee bij iedere gelegeheid, bijoorbeeld doordat

ze hu oedsel toestopte.9 Ze schree ook briee oor de geagee Hubert

Hkl uit Müch smokkld di odi ht kamp uit.

Ee SS’er bewaakte de maelijke geagee bij hu werk i de keuke

tot d gag rouw h i 1943 aost.198 aa d kuk gr-zede ruimte errichtte kampsecretaris udwig ach199 zij werk. Hij hield,

op aawijzig a ore Kröll, oder adere de huishoudadmiistratie, de i-

schrijigsormuliere e de meu’s bij.2 Boedie had hij tot taak de tael

soldaat (oto vermoedelijkuit 1944)

v.L.n..Sloveenskeukenmeisje,onbekende Whr-macht-soldaat,

kokkin Anna,kampcommandantSchöller, keukenhulpMargarete Messnarz



119

t dkk oor d SS-wakrs i aa d kuk grzd ruimt.201 Het lukte udwig ach om i St.-amrecht meerdere male ezoek te

otage a zij rouw uit Graz. Toe de SS-bewakig deze ogeoorloo de

otmoetige i het oorjaar a 943 otdekte, ‘hee hij ee behoorlijk pak

slaag gekrege’.202 ach werd erolges weer aar het cocetratiekamp

Mauthause teruggeplaatst. Hij kwam i het buitekamp Eiseerz, waaruit

hij i 1944 wrd otslag. oember 942 kwam het cocetratiekamp St.-ambrecht oder het

estuur a het hoodkamp Mauthause. Daarij was ee totale wisselig

a het bewakigspersoeel betrokke: het persoeel i St.-ambrecht werd

Margarete Messnarz-Günter, onbekendeWhrmacht-soldaat,Sloveens keukenmeisje(oto vermoedelijk uit1944)

rag door prsol dat uit Mauthaus was aagkom. SS-Haupt-

scharührer Hirich Schöllr wrd d iuw kampcommadat.203

Met zij komst erslechterde de seer, e de i Mauthause gebruikelijke

kampstrae dede ook i St.-ambrecht hu itrede. Margarete Messarz-Güter herierde zich tijdes ee gesprek de misha delige die ze zel

gzi h:



120

‘Al i ht gi h z d gag i lkaar gslag!

Wij h staa tokijk. Als imad had gprotstrd o its

had uitghaald slog z to! Wij h to ij d hr Riro ij Erhart zwaar gmaakt: “Wij ku dat it aazi! Wij

will dit it mmak!” Er war wl paar radical odr

ht wakigsprsol, di war zo wrd. Tw o dri a zulk

war r altijd wl ij!’ 204

Dit laat zie dat de herierige a het burgerpersoeel oereestemmemet die a de oormalige geagee. Jose Nischelwitzer, ee politieke

ex-geagee aomstig uit Karithië, ericht dat a de wisselig a het

ewakigspersoeel205 door het ieuwe ewakigscommado uit Maut-

hause kampstrae zoals ‘ok’ e ‘oom’ i St.-amrecht hu itrede

dede. Bij ‘ok’ moest het slachtoer op ee ak gaa ligge e kreeg hij

25 stokslage op zij achterste. Bij ‘oom’ werd de geagee, met op zijrug samegeode arme, aa ee stapeled (‘de oom’) opgehage,

zodat zij lichaam rij i d ruimt hig. D pij a dz martlig ko tot

wustlooshid lid.206

Bij ee adere kwellig ‘zij ze opgehage, zoder steu oor hu

oete e met hu hood aar achtere. E op hu hood iel steeds ee wa-

trdruppl. Voortdurd. Zoals watrkraa drupplt. Tik, tik, tik. Stds

op ht oorhood tot hij zij rstad rloor.’207 De meest gereesde stra, die heige agst teweegbracht, was terugplaat-

sig a d gag aar ht hoodkamp Mauthaus. Zoits tkd



121

ee acuut leesgeaar omdat de kas groot was dat het slachtoer de aod

it mr zou l.

Zo werde op 29 jui 1943 oor de eerste maal eertie geagee,

waaroder de Sloeese arts-geagee, opgehaald e aar het cocetra-tiekamp Mauthause teruggeracht. Op de appelplaats i Mauthause

hitste me de hode tege ze op. Nege a he ode bij deze aaalle

d dood. D gwod wrd aar d stracompagi orgplaatst, waar

z d olgd dag stir. p 30 jui wrd d orig gag a

St.-amrecht, meer da tachtig mae, aar het hoodkamp Mauthau-

se getrasporteerd. Daar deelde me ze i ij de stracompagie a hetijkamp Gus, wat glijkstod aa doodsoordl.208

De keukehulp Margarete Messarz-Güter sprak oer deze geeurte-

is als de erschrikkelijkste die ze i de loop a haar tewerkstellig i

St.-amrcht had ld.

Silr rmodt dat d rd oor d wrd moord a ija ht ghl

geageecommado uit St.-ambrecht gelege was i geplade o loutersprok oorridig om t lucht:

‘Via cotact mt rplicht twrkgstld Slos rouw

ia s gag partiza krg d gag iormati

or Jogoslaisch partizagrop. Uit d gsprkk schijt d

gdacht aa lucht d oprichtig a rztsgrop i domliggd oss t zij otstaa. Di wrd wl rworp

omdat r “i oz strk” it op hulp a d olkig grkd



122

ko word. Dsodaks zoud stds wr discussis or d

moglijkhd opglaaid zij. Vlak oor d trugzdig a d

commado’s had d rdr rmld Silzisch lidr a ht

ouwcommado ogmrkt grop Pol agluistrd ij gsprk or oorridig om t lucht.’209

Messarz-Güter ertelde dat ze had meegemaakt dat ee Pool die i de

kuk had gwrkt h had rrad. ‘D gag wild ooral aar

Jogoslaië omdat r daar al partizastrijd was daarij hadd z

zich aa will sluit. E dat is u mislukt.’210

Ook de rouwelijke geagee, de Getuige a Jehoah, herierde

zich de wisselig a het hele geageecommado e hee dat als

igrijpd tragisch rar. D iglijk rd was waarschijlijk g

luchtpogig, maar ht rraad a gplad aaslag op commadat

Schöller. Ee SS’er, ermoedelijk ee Volksduitser die Pools erstod, zou decommadat hieroor gewaarschuwd hee.211 Deze ersie zou ook eter

rklar waarom kli dl a d gag al azodrlijk dag

oor d wisslig a ht hl gagstad aar coctratikamp

Mauthaus wrd truggplaatst, dat m daar op wrd mair d

uitgehogerde hode tege deze mae had opgehitst. De hele gag a

zak is it mr t rcostrur. Fit lij dat d trugplaatsig a all

gag aar Mauthaus oor h grotdls dodlijk aip.Begi juli 1943 ware er twee dage lag gee maelijke geagee

i St.-amrecht. Op 2 juli kwam ee trasport aa met 99 Spaase gea-



123

gee e ee Poolse arts-geagee, Teleser Jakowski. Deze was later

ts oor d rzorgig a d rouwlijk gag dls ook oor

d rzorgig a ht urgrprsol ratwoordlijk.212

D ‘rpulikis Spajaard’ war a d drlaag i d strijd tgFraco aar Frakrijk gelucht, waar ze eerst i kampe geage zate

rolgs aar coctratikamp wrd gdportrd. Ht iuw

geageecommado was grotedeels samegesteld uit akliede. O-

der he eode zich metselaars, schilders, dakdekkers, timmerliede,

meuelmakers, akwerkers, elektricies, moteurs, ee autolasser, ee

klrmakr schomakr.De geagee werkte aa de orderede ouw a de ederzettig

i Ee e de Verwalter-illa. Ze maakte e repareerde echter ook alle

werktuige die i het SS-ladgoed odig ware. De keuze oor akliede

was i dit opzicht logisch: bij hu aakomst bestod het rouwecocetra-

tiekamp al e de Bijbeloderzoeksters ame eel door maelijke geage-

e erricht werk oer. Bie het SS-ladgoed betro dit werk i de keuke,maar ook d schoomaakdist oor dl ht wrk i d tuidrij.

Vaa juli 1943 otrak de ewakig i de keuke omdat de geage

rouwelijke Getuige a Jehoah u oor de maelijke geagee moes-



124

‘24-9-43: Españoles de Mauthausen’ –inscriptie op onderkant van een plank uit hetdakbeschot, in de jaren negentig bij renovatie-werkzaamheden gevonden



125

Emilio Viana (links),arts-gevangeneTeleser Jankowski (rechts)



126

te koke. Het cotact met het keukepersoeel od allee plaats tijdeshet ophale a ete. Emilio Viaa, éé a deze oor het etestrasport

beoegde geagee, werd erlied op de keukehulp Margarete Messarz.

Hij schree haar riee, die hij stiekem ia de Bijeloderzoekster Ella

Hempel, de geageiskokki, aa zij aabedee stuurde. Bij ee a deze

‘smokklactis’ otdkt opzichtr ri. D gag wrd wrd

i lkaar gslag. To d SS’r ook ht kukmisj wild mishadlerhiderde de kokki Aa de aaal e meldde het ooral ij Verwalter

Erhart. Margarete Messarz moest ij de Verwalter kome e kreeg ee

terechtwijzig. De geagee Emilio Viaa werd op 15 mei 1944 aar het

Spaanse gevangenen na debevrijding in 1945 voor hetklooster St.-Lambrecht



127

hoodkamp Mauthause teruggeracht. Hoe het hem lukte de daaropol-gd dag wr aar St.-amrcht t kom, lij oduidlijk.

D cosquti was i lk gal dat dz gag it mr oor ht

etestrasport igezet werd e Bijbeloderzoekster Hempel de smokkel a

lidsri it mr odrstud.

Begi 1944 etrok de zogeaamde Publikationsstelle Wien erschillede

ruimtes a het SS-ladgoed. Door het oprukke a het Rode eger wasde lokatie a het istituut i Wee te ozeker geworde. De ‘eacuatie’

a het omagrijke materiaal aa kaarte e oeke was ee dure oder-

emig. Daarom eiste Wilried Krallert, de leider a het istituut, twitig

extra kampgeagee oor dit werk e ee uitbreidig a het bewakigs-

commado mt ir ma. D cartogra a ht istituut most d

wakig a d gag di okstllags maakt, orm.213

Op 17 eruari eode zich 72 maelijke geagee i St.-am-recht214, die aast ouwwerkzaamhede u ook werk oor de Publika-

tionsstelle moeste errichte. Het geruik a geagee oor adere

werkzaamhede ertraagde de orderig a de bouw Dit was i ieder geal



128

werkzaamhede ertraagde de orderig a de bouw. Dit was i ieder geal

d zaak ij d Verwalter-illa di hirdoor it ko word agmaakt.

maart 1944 kwam het -Wirtschas- und Verwaltungsamt met de

tozggig dat d graagd gag aar St.-amrcht orgplaatstzoude worde. De toewijzig a erdere cocetratiekampgeagee

geeurde oder de oorwaarde ‘gee moeilijkhede te eroorzake ij het

terugroepe a de geagee’.25 deze brie stod al dat rekeig gehou-

d most word mt zo’ trugplaatsig a d togzgd gag

a ogeeer twee maade. Begi april 944 werde acht kampgeagee

a cocetratiekamp Mauthause aar het werkkamp St.-ambrecht oer-gplaatst.

Op 16 jui 1944 ga -Obersturmührer Hachmeister als medewerker

a het v geolg aa ee eel a Himmler door te eise dat acht

eschikaar gestelde geagee direct aar Mauthause zoude worde

oergeplaatst. Ee week later gige de acht geagee a St.-ambrecht

aar Mauthause. Ditzelde aatal geagee werd auwelijks ee maadlater weer oergeplaatst a het hoodkamp aar St.-amrecht. Daarmee

ztt d lidig a d ‘uitwijkplaats St.-amrcht’ kracht ij aa haar is

om oer goedkope werkkracht a geagee oor ‘take a groot militair

lag’ t ku schikk.216



129

Om de cartograen te ontlastenwerd om nog vier bewakers

gevraagd



130

Om de extra werkzaamheden tekunnen uitvoeren werd om nogmeer gevangenen gevraagd.

Ht trugplaats a tw gag aar ht hoodkamp Mauthau-

s, op 24 mi op 18 oktor 1944, was hoogstwaarschijlijk

stra maatregel. De laatste eraderig i het geageeestad a St.-

amrcht olgd op 19 oktor 1944, to gag a coctrati-kamp Gus aar ht Stirmarks ijkamp a Mauthaus kwam.217

Het staat ast dat de leesomstadighede, odaks pesterije,218 e-

ter ware da i het hoodkamp Mauthause. De geagee lede gee



131

hogr, ook al was ht odsl oor d ma, di zwaar lichamlijk wrk

moeste errichte, otoereiked. De geagee ‘ware allemaal erma-

grd’.219

D odig a d gag komt i ht olgd hoodstuk aad ord.

ok de kledig e de behuizig ware beter da i het hoodkamp, maar

er was zeker gee sprake a meslieede omstadighede. Vast staat dat

d gag als aridssla oor allrli wrkzaamhd t ho

a het ‘Rijk’ geruikt werde. Zels Erhart schuwde iet om a de aar-

dighede a de geagee geruik te make. Zo oerde ijooreeldgeagee reparaties uit aa de elektriciteit i zij huis i St.-ambrecht.22

Ht wrk a d gag rmgd zich oor dl ook mt dat

a de geage Bijeloderzoeksters. Maelijke e rouwelijke gea-

gee werkte same ij eossigswerkzaamhede, waarij de mae

de gate oor de oompjes groee e de rouwe ze eri moeste zette.

Tijdes dit werk kwam het atuurlijk ook tot gesprekke tusse de eidegroepe geagee. Dat was weliswaar erode, maar ‘de twee SS’ers

kod atuurlijk it oral tglijk zij!’221

Vrdr wrkt gag i d tuidrij sam mt groot aatal

geage rouwe. het aagrezede Alexaderho, ee stallecomplex,

wrkt s tw malijk gag.

Bie het oormalige klooster kwame er erder ook cotacte totstad tuss d Spaas gag d Bijlodrzokstrs. Dz co-

tacte, alsook de erijdig i mei 1945, zij het thema a het olgede

hoodstuk.



132

het vrouwen-concentratiekamp

st.-Lambrecht

Og l



133

Ter itroductie a de eschrijig a het ‘werkkamp’ olgt hier

ee recostructie a de mogelijke redee oor de oprichtig a ee

rouwecocetratiekamp i het SS-ladgoed St.-ambrecht – aaakelijkigericht als ijkamp a het rouwecocetratiekamp Raesrück e

i sptmr 1944 orgom door ht coctratikamp Mauthaus.

Het costate aatal a 23 rouwelijke geagee222 i het rouwe-

cocetratiekamp St.-amrecht duidt op ee doelgerichte e geplade

‘zttig’ a aridsplaats. Er zij rschilld rd aa t or

oor d oprichtig a ht kamp i mi 1943.Te eerste ware de ouwactiiteite aazielijk toegeome doordat

er, aast de ouw a ee ederzettig, ook gewerkt werd aa de ouw

a de Verwalter-illa. Het rouwecommado had ermoedelijk tot doel

de maelijke geagee oor zwaar ‘maelijk’ werk i de ouw rij

te make. Zo geaamd ‘rouwelijk’ werk, zoals keuke-, schoomaak- e

tuiwerkzaamhede, ko eciët door rouwelijke geagee worderricht.

Te tweede ware er dikwijls gaste op het SS-ladgoed. Mogelijk er-

wachtte me a rouwe ee kwalitatie hogere werkprestatie ij er-

meed speciek rouwelijk schoomaakwerk. Boedie etrokke gelei-

dlijk aa adr istitut, zoals d zogomd Publikationsstelle Wien o

het Lehrerinnenbildungsanstalt uit Kaibach, de ruimtes a het SS-ladgoed.

Hirdoor was r ooral mr ho aa wrkkracht oor schoomaak-dist.

De irichtig a het cocetratiekamp met rouwelijke geagee

i de ‘categorie Bijeloderzoeksters’ lag oor de had: Jehoah’s Getuige



134

ereiste gee extra ewakigspersoeel omdat op grod a jarelage

rarig kd was dat lucht oor dz rouwlijk gag tao

was. Ht prsolstkort ij d SS ka dus og rd oor d kus oorde Bijbeloderzoeksters zij geweest. p dat tijdstip errichtte zogeaamde

Volksduitsers al groot dl a d wakig i ht macoctrati-

kamp, i ht coctratikamp Schloss id most m trugall op

Wehrmacht-soldat.

Ee adere rede waarom me ee groep geagee claimde die

uitsluited uit rouwelijke Getuige a Jehoah estod, ka zij omdatzij ekedstode als ooreeldige, gewetesolle werkkrachte, die alle

werkzaamhede met grote izet uitoerde. Het oormalige hood a de

huishoudig a St.-amrecht, ore Kröll, eschree he op haar karakte-

ristik mair als olgt: ‘Ht war jog, krachtig misjs – paar Hol-

ladse. Ze kode zeer goed werke. Er ware gee proleme. k he het

mt h rg god ghad. Z war altijd ridlijk tg m.’223

De uitspraak a ore Kröll gee aa welke eerste eis oor de groep ge-

agee gold: olledige werkizet zoder sabotagepogige zodat er gee

prolm t rwacht war.

Het idee om, adat het maecocetratiekamp ee jaar bestod, ee

ader cocetratiekamp i de ogeruikte ruimtes a het oormalige

klooster i te richte, was ermoedelijk aomstig a de ambitieuze Verwal-

ter Hubert Erhart. p dat momet had hij al de leidig oer de ier i beslaggeome grote kloosterbezittige i Stiermarke e daarmee aazielijke

macht rkrg. Vawg zij god cotact mt SS-kopstukk, di hij

oder adere oderhield door groots opgezette uitodigige oor jacht

l d d h h d



135

e otspaig op ‘zij’ SS-ladgoedere, moet het oor hem eeoudig

geweest zij om de oprichtig a ee klei rouwecocetratiekamp

oor elkaar te krijge. Bij de keuze om het werk rijwel zoder koste doorgeagee te late errichte, hee waarschijlijk het ecoomische aspect

– ht SS-ladgod zo sl moglijk tot loi rg wistgd orgai-

sr – op d oorgrod gstaa.

T lj gg

Begi mei 1943224

werd i het rouwecocetratiekamp Raesrückee geageecommado a 24 Bijeloderzoeksters samegesteld.

Vermoedelijk op 4 o 5 mei werde zij i Fürsteerg op de trei gezet die

he aar Stiermarke, aar het uitekamp St.-amrecht, zou rege.

Het geageecommado estod uit rouwe uit België, Nederlad,

Duitslad, ostrijk Pol di al lagr o kortr tijd gag zat.

Vooral d Duits Ndrlads Gtuig a Jhoah hadd lag jara geageschap achter de rug e de leesomstadighede a erschil-

lede strarichtige doorstaa. Zoals lijkt uit hu lage registratieum-

mers had ee gedeelte a he boedie reeds cocetratiekampe a de

rst grati, zoals ichturg o Morig, lr k.

Met ee rugzak oor de alleroodzakelijkste eodigdhede, zoals

kledig, eetgerei e ee deke, kwame de 24 Jehoah’s Getuige a ee

ispaed trasport op 8 mei 1943 doodmoe op het statio a Mariaho

aa. De eerste idruk die zij hadde e die zij zich later og herierde wasd kou: howl ht al mi was, war d rg rodom St.-amrcht og

mt suw dkt.225 p het statio a Mariaho tro de groep rouwelijke geagee solda-

t d W h h di t t k D Bij l d k t



136

t a d Wehrmacht aa di sop t t krg. D Bijlodrzokstrs

krege gee ete, maar moeste direct a aakomst op de aahager a

tractor klimm. Daarm wrd z aar ht SS-ladgod gracht.

Kg

Het trasport a de rouwelijke geagee a Raesrück aar

St.-amrecht werd egeleid door kampewaakster Jae Gerda B.226 B. was

tot kleuterleidster opgeleid e had dus ee sociaalpedagogische achter-

grod. 939 solliciteerde ze op ee krateadertetie aar de uctie akampwaakstr.

Deze eraderig a aa was ooral edoeld om als amteaar a

ee ikome erzekerd te lije. eruari 1939 ego B. haar werk i

het cocetratiekamp ichteurg e toe had ze al cotacte met gea-

ge Bijeloderzoeksters. Met de erplaatsig a het cocetratiekamp

ichteurg aar Raesrück kwam ook B. i dit cocetratiekamp te-recht. 1940 werkte ze ogeeer drie maade i het cocetratiekamp

Mauthaus, waara z wr aar kamp Rasrück wrd truggrop.

Vermoedelijk i 942 werd zij ogmaals aar Mauthause oergeplaatst. Na

drikwart jaar i Mauthaus gwrkt t h, am zij d wakig a

de Bijbeloderzoeksters a het cocetratiekamp St.-ambrecht op zich. Zij

erulde haar diest i St.-amrecht tot de herst a 1944. Rod die tijd

krg zij trkkig aagod als kampwaakstr i coctra-tiekamp ij Wee, die zij echter asloeg. Zij werd eerst aar Raesrück

teruggestuurd22 e werkte erolges i het cocetratiekamp Gross-Rose,

waar zij tot de berijdig a het kamp i 945 i diest was. B. werd a 945

ooit oor ht grcht gracht 228



137

ooit oor ht grcht gracht.228

De door mij geïteriewde Nederladse Getuige heriere zich B. als ee‘sympathieke’ rouw229 die opestod oor de proleme a de geage

Bijeloderzoeksters, maar met de kattekeig dat ze ook ee urie ko

zij. Gerdia Huisma-Raouw ertelt dat deze ewaakster ees thee oor

haar had gzt omdat z last had a hig mstruatipij. Tglijkrtijd

oderod Huisma-Rabouw dat B. ook gewelddadig ko zij, omdat B. haar

oerwachts e zoder adere erklarig ee oorijg ga. Aaleidig oordeze mishadelig was ee geroke schaal waara B. de schere later

zoder commetaar aa Gerdia liet zie. Zij meede dat Huisma-Rabouw,

di i dz priod als kamrmisj did, dit ‘strafar’ it had gplgd.

Bewaakster B. riep door haar sterk uiteelopede gedragige amia-

lt gols op. Eiglijk wrd z orkaar prsoo god,

die uc tioeerde ie ee totalitair systeem dat willekeur e geweldademde. Boedie eschouwde de rouwelijke geagee haar als

homoseksueel.230 Het is iet eked o dit tot seksueel geweld hee geleid.

Het lij dus de raag door welke hadelige de ewaakster als lesisch

stmpld wrd.231

Op 14 septemer 1944 werde 58 rouwelijke geagee a het coce-

tratikamp Rasrück i ht kaartsystm a Mauthaus opgom.

Deze rouwe werkte al geruime tijd i de ijkampe St.-amrecht e

Mittersill e werde aa dat momet tot de geagee a Mauthausegrkd.232

To waakstr B. aar Rasrück was orgplaatst, kwam i d hrst

a 944 ee ieuwe bewaakster aar St ambrecht Haar aam was tijdes



138

a 944 ee ieuwe bewaakster aar St.-ambrecht. Haar aam was tijdes

ht lopd odrzok it t achtrhal. D hririg a d Ndr-

lads rouwlijk Gtuig aa dz rouw lr cotrastrijk ldop. Deze tweede e laatste ewaakster – a haar aastellig kwam er gee

wisselig meer – wordt eschree als ee kleie, dikke rouw die iedere

mpathi oor d gag otrd.

haar kamer, die pal aast de geageisruimtes lag e die door

ee Getuige moest worde schoogemaakt, zou de ewaakster eel totaal

rwaarloosd katt h ghoud. Door dz katt, di z zl ooitoerde – dat moeste de geagee doe – was de kamer sterk eruild e

stok ht r rschrikklijk.233 Eemaal per dag erschee de ewaakster i de keuke, keelijk al-

lee maar om haar aawezigheid te toe. Ze lee er ooit lag e sprak

odi auwlijks.

‘Di twd, oudr, was stom! Di zi hlmaal its. Maar dat wasit rg,’ mt Margart Mssarz-Gütr. Volgs haar had ht rmo-

delijk te make met de trots a de ewaakster, die doordroge was a

de rasseideologie a de Herrenmensch.234 Zels a de erijdig a het

cocetratiekamp door het Britse leger deelde ze og eele uit aa de

oormalig gag, maar omdat di zich imiddls wust war a

hu rijhid lit zij zich it mr commadr.

Er otstod tlks spaig tuss d gag d waak-ster. Vooral tusse de eerste bewaakster B. e Jas Hoogers-Elbertse trade

coicte op.235 Zij eschikte, als kamermeisje, oer alle sleutels a de

kator logrrtrkk goot ht olldig rtrouw a or

Kröll Deze coicte werde ersterkt doordat de direct meerdere a de



139

Kröll. Deze coicte werde ersterkt doordat de direct meerdere a de

waakstr, kampcommadat Schöllr, d rouwlijk gag tg

haar i eschermig am. Omdat hij ee ijzodere elagstellig oorJas Hoogers-Elertse toode, hield hij zich dikwijls i haar aijheid op.

Uit pulicaties lijkt dat ooral de Nederladse Bijeloderzoeksters iet

altijd eele opolgde. Eé zo’ ooral was toe Jas ego te jodele,

oschoo waakstr Ja B. haar dat hrhaaldlijk had rod. Ht i d

wid slaa a haar eel leidde ertoe dat ze Jas Hoogers-Elertse ruw

op het hood sloeg. Omiddellijk a het ooral iormeerde Schöller ijJas Hoogrs-Elrts aar ht waarom zij rog hm roor t zorg

dat Jae B. zou worde oergeplaatst.236 Er olgde iderdaad ee wisselig

a d wacht. ht rzok a d gag daarto glid h, alt t

twijl. Hlmaal uit t sluit is dit chtr it.

Met de wisselig a de ewaaksters i de herst a 1944 kwam er op

g kl wijz rtrig i d lsomstadighd a d Bijlo-

derzoeksters. tegedeel, de tweede ewaakster werd als wreder da de

rst schouwd.

S g

De kampgemeeschap estod uit ee homogee groep a rouwe-

lijke Getuige a Jehoah a erschillede leeijde. De meeste rouwe

ware geore aa het egi a de twitigste eeuw e ware ij huaakomst i ht rouwcoctratikamp St.-amrcht d rtig ruim

gpassrd. Er war slchts tw hl jog Ndrlads Bijlodrzok-

sters. Gerdia Huisma was met haar 22 jaar de jogste.237 Jas Hoogers-

Elrts was dri jaar oudr da Grdia dus d op tw a jogst a



140

Elrts was dri jaar oudr da Grdia dus d op tw a jogst a

de kampgemeeschap. De oudste Bijbeloderzoekster i St.-ambrecht was

de Weese Therese Schreiber, die bij haar aakomst i Stiermarke bija 54was. Daardoor was d gmiddld lijd i dit uitkamp hoog.

De kampgemeeschap was samegesteld uit ij Nederladse, twee os-

trijks, Blgisch, ti Duits ij Pools rouw.

Bie de groep estode hechte riedschappe. Zo was er ijoor-

beeld ee sterke bad tusse Jas Hoogers-Elbertse e Sjaa Prok. Froukje

Volp Grdia Huisma war i kamp Rasrück al rid graakt.Dz ridschapsad lk ook ij d kuz a slaapplaats, waar-

ij di rouw sam stapld dld.238

Voor zoer eked erulde gee a de rouwelijke geagee i St.-

amrcht ucti als ’lokoudst’.

Wel werd er ie de geloosgemeeschap ee ‘leidster’ gekoze die

richtlije ga oer gelooskwesties. Het gig daarij om de Duitse Bijel-

oderzoekster Alwie Blöaum. Zij gold als ‘gezalde’ e had daardoor ee

ijzodr autoritit.239

Bie de groep otsto de ooral discussies oer gelooszake. Eé

rede hieroor was dat de Duitse Getuige door hu jarelage opsluitig

it op d hoogt war mt d laatst stad a zak aagaad d itr-

prtati a Bijltkst glooskwstis.Boedie had de erschillede olksaard iloed op het erzet a de

gloosgmschap. Zo gold d Duits Bijlodrzokstrs ook i

d gmschap, i tgstllig tot d Ndrlads, als zr olgzaam. D

groep Nederladse rouwe was buitegewoo moedig. Ze hadde de repu-



141

g p g g p

tati a ‘rutal Hollads rouw’.240

Hoewel sommige rouwe door hu werkplek priileges geote, ga diti d grop klijk g prolm. D god odrlig rhoudig

de ereidheid a alle Jehoah’s Getuige om elk oordeel zoeel mogelijk

mt lkaar t dl, was a doorslaggd lag. Dg di door hu

werk op betere posities terecht ware gekome, ame aazielijke risico’s

op de koop toe. De rouwe die als kamermeisje werkte, smokkelde ij-

ooreeld – omdat ze i de keuke hu maaltijd krege – ete oor huglooszustrs ht kamp i.241

De groep werd erare als de eslote eeheid a ee gezi, waar-

a de lede door de ijzodere waarde a hu gemeeschappelijke

rligiuz ortuigig mt lkaar rod war. drschid tuss d

rschilld rouw had ooral t mak mt ht lad a hrkomst. Al

mt al hrst r olgs Grdia Huisma ‘ gmodlijk sr i

d grop, di hilzaam was’.242

Hg ygë

Het rouwecocetratiekamp was odergeracht

op de egae grod a de zuidleugel waar al tralies

oor de rame zate. Tegewoordig is daar de leugelwaar de paters gehuisest zij. De igag was ereik-

aar ia de gewelde poort aa de likerkat e was

ageslote door ee smeedijzere hek dat eeees al

aawezig was e ook u og ee stille getuige is. De



142

g g g g

ruimte oder de poort was de appelplaats a het kleie

gagcommado.’s chteds e ’s aods moeste de Bijbeloderzoek-

sters aatrede oor het appel dat slechts ekele miu-

t duurd. Ht wrd ghoud olgs ht rds ij d

Bijeloderzoeksters uit Raesrück ekede pri-

cipe.243 De deelame aa het appel i het cocetratie-

kamp St.-ambrecht werd door de Bijbeloderzoeksters

iet geweigerd. ok de zogeaamde ‘extreme’ kwame

op. tgstllig tot d Duits gag di ij ht

appel i de houdig stode, ware de Nederladse

gelooszusters slechts aawezig e ‘stode er allee

maar’.244 Uit dit oorld lijkt duidlijk d odrschi-

de atioale socialisatie a de erschillede rouwe.

De Getuige a Jehoah hadde ee eet- e slaap-

ruimte e ee ruimte met saitaire oorzieige tot

hu schikkig. Dz ruimt was rdr oor d itr-

erig a krijgsgeage Britte e Frase geruikt, die ermoedelijk

kort oor de komst a de rouwelijke geagee aar Schloss id ware

orgplaatst.245

De irichtig a de eet- e slaapruimte estod uit houte stapeled-de a twee hoog, ee lage eettael e stoele. De mogelijkheid om a het

werk te kue zitte, werd erare als luxe. De meeste gelooszusters ge-

ruikte de maaltijde i het kamp. Ee uitzoderig ware de als kamer-

meisjes tewerkgestelde rouwe, die toestemmig hadde i de keuke



143

te ete. Dit was ee priilege, omdat zij iet het geageisoedsel krege

maar dzld kost als ht prsol d wakig.

246

edere Bijeloderzoekster ezat ee eige lade om haar persoolijke

spull i op t rg. Ht grot rschil mt d msowaardig situati

i Raesrück was echter het eit dat de rouwe de strozak waarop ze

slip it mr mt imad adrs hod t dl. Bodi hadd

z ig kusss dks. D daarm rod achtrust ormd, r-

geleke met de toestade i het hoodkamp, ee belagrijke erbeterig.24

de wasruimte stode op ee rede plak waskomme op ee rij.

Er was allee koud water. Stukke klei diede als zeep. de wasruimte

od zich ook ‘ toilt dat rg dip was. J ko r allrli zak i lat

rdwij.’248 tgstllig tot d t- slaapruimt was d wasruimt

iet erwarmd, wat er i de witer soms toe leidde dat zich ’s achts ijs

ormd i d waskomm.249

de slaapruimte eod zich ee tegelkachel, gestookt door de Belgi-

sche Maria Flory. De eet- e slaapruimte moet oldoede erwarmd zij

geweest: Gerdia Huisma ko zich ‘iet heriere dat ze het daar ooit

koud had gehad’.250 Flory was oedie eratwoorde-

lijk oor het schoomake a de kampruimtes a de

Maria Floryn in gevangeniskleding(opname van na de bevrijding)



144

Getuige a Jehoah e de aagrezede kamer a de

kampwaakstr.

251

Klg

Net als de maelijke geagee droege de Bijel-

oderzoeksters gestreepte geageiskledig. de witer

stod dz uit grid woll rok, woll jas

muts. D scho di z drog war tot o d kl

reikede ergschoee. De zomerkledig was samege-

steld uit gestreepte katoee jurke e hooddoeke met

eeees ee streeppatroo. De hooddoeke moeste door

de Poolse Bijeloderzoekster Atoia Kurczewski wor-

de gestreke. Het kledigoorschri ereiste oedie

het haar op te steke e oder de hoodedekkig te late

erdwije. Niemad had kort geschore haar omdat i

Raesrück de rouwe die gee last a luize hadde

hu ig haar mocht houd.252

De paarse driehoek e het registratieummer ware aageracht aa

de likerkat a de oeste kledigstukke. Blikke armade met

gestaste registratieummers, zoals dat i het cocetratiekamp Peggau

het geal was, ware er iet. De rouwe ware zel eratwoordelijk oorhet schoomake a de kledig, die ze i houte kuipe waste.253 De Ge-

tuige a Jehoah hechtte ook i de kampsituatie grote waarde aa ee

rzorgd uitrlijk tt klr.254 Dit ormt gslaagd pogig om hu

itegriteit te eware door middel a de uiterlijke erschijig, wat wijst



145

op acti uitig a irlijk schaig.

D als kamrmisjs twrkgstld Bijlodrzokstrs drog orhu kledig ook og ee schort, waarmee ze er als diestmeisjes uitzage

e iet ogelikkelijk als kampgeagee opiele.255 Deze kledigmaat-

regel zal ermoedelijk geome zij met het oog op de gaste a het

SS-ladgoed, met wie de rouwe i cotact kwame. Kampcommadat

Schöller zou zich iet tege deze eraderig a de geruikelijke kledig-

oorschrie hee uitgesproke. Zij houdig is mogelijk te erklare

door de persoolijke elagstellig die hij oor Jas Hoogers-Elertse

otwikkeld had. Ze ertelde dat hij haar tijdes haar werk dikwijls gadesloeg

dat zij zich rztt tg d uitodigig om hm t kuss. Haar rzt

l zodr sactis.

Vl

tgstllig tot ht hoodkamp Rasrück zou d odsloorzi-

ig i het rouwecocetratiekamp St.-ambrecht i ieder geal wat hoe-

eelheid betre rijwel toereiked zij geweest. De kwaliteit a het oedsel

was echter ierieur e de samestellig eezijdig. Het otijt estod uit

aagelegde melk e soms was er ook koe. De rouwelijke geagee

krege daaraast ee agepaste hoeeelheid rood, die door keukehulp

Margarete Messarz-Güter e Bijeloderzoekster Ella Hempel dagelijkswerd agewoge. De dagelijkse hoeeelheid rood oor ogeeer tweeho-

drd ms (zstig rod) wrd altijd op disdag rijdag gzamlijk

door de rouwelijke geagee e het urgerpersoeel

geakke. Dit was zogeaamd zuur rood, estaade uit



146

meel, aardappels e zout water. Zo u e da was er wat

otr jam ij ht otijt.256 Het middagete bestod altijd uit ee eepasmaaltijd

a witte kool, aardappels e lees uit lik. Allee als het

de keukeediede lukte om groete oer het oruis

h aar d kat a d gag t schui, ko d

kwaliteit a het oedsel eigszis worde ereterd. De

aodmaaltijd e stod uit rape. ’s Zodags was het ete

hetzelde als doordeweeks. De maelijke geagee

krg htzld t als d Bijlodrzokstrs.

Dat het aatal calorieë oor de zwaar werk errich-

tede Bijeloderzoeksters relatie toereiked was, is er-

klaaraar door het eit dat de rouwe ee mider selle stowisselig

hadde e ze al wat ouder ware. Hierdoor leke de rouwe i zekere zi

dooroed. De maelijke geagee die ‘el oer ee’257 ware, ware

doorgaas aazielijk joger da de Bijeloderzoeksters e moeste og

a mattdr wrk rricht.

Maar wgs d slcht kwalitit a ht odsl war ook d rouw-

lijk gag odrod. Z hadd chtr door hu wrk i d tui, i

de huishoudig o bij het schaaphoede, meer mogelijkhede om aa beter

oedsel te kome. Boedie otige de Bijbeloderzoeksters regelmatigpostpakkette die ook daadwerkelijk aa he werde doorgegee. De extra

lsmiddl wrd i d grop rdld.

Voedselzedige ormde boedie ee gelied trasportmiddel oor

geheime oodschappe. Jas Hoogers-Elertse herierde zich ee pak-

k i d H ‘ d h d k h i



147

kt waari roggrood zat. Haar ‘modr had stuk ham ri

i het rood meegeakke. Toe de SS het rood doorseed iel de rie er

plotselig uit. Gerdia Huisma-Raouw hee deze rie weggegrist e i

haar schort gdaa om hm oor d SS-wakig t rrg.’258

De Bijbeloderzoeksters gebruikte de maaltijde i de eet- e slaapruimte

a het cocetratiekamp. Het eetgerei hadde zij uit Raesrück mee-

geracht e estod uit ee likke kom, ee koekop e estek.259 Als de

geagee i de lad- o osouw werkte, ijooreeld ij eossigs-

wrkzaamhd, wrd ht t i kuip aar d wrkplk gracht.

D maaltijd a d gag di als kamrmisjs o schoomaak-

sters i het klooster werkte, ware ee uitzoderig. Ze hadde het oor-

deel alle maaltijde i de keuke te moge gebruike e dezelde kost te krij-

g als ht wakigs- urgrprsol. ‘ d kuk smaakt ht t

goed.’260 Omdat het otijt zo karig was, hadde deze Bijeloderzoeksters

odi d moglijkhid om xtra porti t rag, di zij a d kok-

ki Aa o d kukhulp Margart Mssarz-Gütr ook altijd krg.

De met het werk erode sociale cotacte met de gaste a het

SS-ladgoed ode ee adere mogelijkheid om aa extra ete te kome.

Zo kreeg Gerdia Huisma ee keer ee stuk chocola a ee rouwelijke

gast.

261

Het hood a de huishoudig ore Kröll odersteude de Bijeloder-

zoeksters die ‘oor haar werkte’ eeees a e toe met iets extra’s zoals

ko o zotighd.262 A



148

A

Nadat het uitekamp was igericht, werde de Bijeloderzoeksters

ij erschillede werkzaamhede igezet. Ee ekele keer lee hu taak

ogewijzigd. Ella Hempel kreeg bijoorbeeld de taak a kokki toegeweze

e zij is dat gedurede heel haar kamptijd gelee. Ze moest koke oor

alle geagee, zowel a het mae- als het rouwekamp 263 i totaal

dus oor 120 tot 130 mese. Voor haar, alsook oor de adere die i de

keuke werkte, ego de dag om ier uur ’s ochteds. Ella Hempel moest

odi lk ochtd ht hood a d huishoudig, or Kröll, wkk.

De keuke oorzag i brood oor alle geagee e oor het burger- e

ewakigspersoeel. Ook Toos Berkers werd i het egi a haar erlij

i St.-ambrecht i de keuke tewerkgesteld. Haar herierige beschrij

z als olgt:

‘dr had haar ig wrk. k wrd aa d kuk togwz

most oor d gag kok. W krg ls uit lik a

paar likk most w oor zol ma its gods klaarmak,

ogacht wat r oorhad was. Daaraast most w rood

akk i o di mt hout most word gstookt. k was g

akkr, maar ik h ht glrd ht is glukt. W stod om ir

uur op ’s aods gig w om acht uur aar ht kamp trug.’264

Berkers hee iet allee maar i de keuke a het klooster gewerkt. Ze

werd later tewerkgesteld bij het ociersgezi Stadler, waar ze oor het gezi

kookt oor d jogs Harold Ptr ook oor d pasgor ay

zorgde Het huis a dit gezi beod zich lak bij de kloostertui aa de weg



149

zorgde. Het huis a dit gezi beod zich lak bij de kloostertui aa de weg

aar Mariaho. Daar lukte het Toos om i de eerste plaats haar eige hoger

te stille, doordat ze rijkelijk a het klaargemaakte ete proede. Maar ze

smokkld ook rstjs oor d orig gag ht kamp i.265

Ht rwijdr a rott koolladr was a d rst wrkopdrach-

te die ee rij grote groep rouwe direct a aakomst i de kelders a het

kloostr most uitor. Tijds dit wrk, dat rschid dag duurd,

lede de Bijbeloderzoeksters erschrikkelijk oder de kou. De berore kool

die ze erwerkte, zorgde oor ijskoude igers.266 Va tijd tot tijd kode

de rouwe hu igers warme boe ee kleie lamp. Verder moeste zij

i d kloostrkldrs aardappl schoomak d rott ruit hal. Dit

wrk wrd door d Duits Jhoah’s Gtuig gdaa.267

Tot de eerste werkopdrachte hoorde erder eossigswerkzaamhede

die same met ee groep maelijke geagee werde uitgeoerd. De

ma hadd tot taak gat oor d oompjs t gra, trwijl d rou-

we ze eri moeste zette e de aarde eromhee moeste aastampe.

Het terrei was erg steil. Voor de ogeoeede rouwe was het lastig zich

op de hellig staade te houde omdat hu schoee eel te groot ware

o iet paste. De Bijeloderzoeksters krege ij dit werk zeer eel steu

a de maelijke geagee, die ee deel a het werk a de rouwe

errichtte. Daaraast saboteerde de geagee dit werk doordat ze meer

boompjes i éé gat platte om seller klaar te zij. De twee SS’ers die met

de ewakig ware elast, kode awege de grootte a de groep iet

erhidere dat er tusse de mae e rouwe werd gecommuiceerd 26



150

erhidere dat er tusse de mae e rouwe werd gecommuiceerd. Allee ij deze taak werkte de rouwe oder SS-ewakig, die eigelijk

it oor h maar oor d malijk gag dold was.

Ook het hooie errichtte ze same met de mae, waarij me

de Bijeloderzoeksters meestal ’s zodags opriep als er ehoete aa

werkkrachte estod. Doorgaas ware de Bijeloderzoeksters op zo-

dag rij. Dit gold chtr it oor d Gtuig a Jhoah di i d kuk

wrkt. Zij most ook op zo- stdag wrk.269

Het oormalige klooster ezat ee zeer grote kloostertui, die de ieuwe

machtheers itesie liete ewerke. Ook hieroor werde de Bijelo-

derzoeksters geruikt. de tuiderij werkte Froukje Volp, Aa Schäd-

lich e Therese Schreier e zo u e da ook Jas Hoogers-Elertse.270

De geagee moeste ruit e groete kweke die i de herst werde

gcosrrd. Va d i grot holhd zlrouwd product kr-

ge ze zel zelde o ooit iets. Ook i de witer werkte de rouwe i de

tui. Voor de opslag a de groete i de tui legde ze toegakelijke kuile

aa, di mt stro wrd dkt mt aard gslot.271 Voor d tuiwrk-

zaamhd wrd ook malijk gag aagtrokk.

Bij de eerdergeoemde eossigswerkzaamhede i de zomer a 1943

werde rijwel alle Bijeloderzoeksters igezet. Ook Corstiaatje ‘Sjaa’

Prok hee dit werk og same met de adere gedaa. Daara werkte ze

tot aa haar berijdig als schaapherderi. Zoder SS-bewakig bracht ze zo

zomer e witer door i het bergachtige ladschap a Boe-Stiermarke.

de witer zette de kampleidig maelijke geagee i om seeuw



151

de witer zette de kampleidig maelijke geagee i om seeuw

te ruime zodat Sjaa Prok haar kudde i de erge ko ereike. ee

brie die ze i maart 944 o 945 aa haar amilie schree, berichtte ze dat ze

‘steeds gezoder wordt’ 272 e al door de zo geruid was omdat ze uite

werkte. Door haar werk ko ze haar oedig met schapemelk aaulle. Als

geolg a de aard a het werk kreeg ze a haar collega’s de ijaam ‘de

schaapherderi a Himmler’.273 Ter odersteuig ij haar werk ga me

Sjaa Prok ee herdershod, ‘Stumpert’ geaamd. Ee pak wol, dat ze a

d rijdig m aar huis racht, was aadk aa haar wrk.

Tot de werkzaamhede uite het SS-ladgoed ehoorde ook het erwar-

me a de ‘persoeelswoige’. Dit werk werd erricht, door daartoe

aageweze geagee, als er iemad i de huize aawezig was (het

hogr SS-prsol was ordag s aar ht wrk). p dz mair

werd elk cotact ermede. Jas Hoogers-Elbertse moest oder adere het

huis a de architect Goschi schoohoude e het met ee tegelkachel

rwarm.274

Bie het SS-ladgoed werde ekele geagee, aast de reeds

eschree werkzaamhede i de keuke, ook oor dierse adere take

gruikt. Wlk critria oor d rdlig a ht wrk wrd ghatrd,

is it t rcostrur. Ht is wl opalld dat d jogst Bijlodrzok-

sters de gasteka mers, de katore a de Verwalter e de kamers a het

persoeel moeste schoomake. Het zou met de jeugdige leeijd a het

hood a de huishoudig, ore Kröll, te make kue hee. Zij was

slechts ee paar jaar ouder da de eide Nederladse Getuige: Gerdia

Huisma e Jas Hoogers. Omdat ij het huishoudwerk ee itesie co-



152

u s a e Ja s ooge s. O dat j et u s oud e k ee te s e co

tact met het hood bestod, hee me misschie om autoriteitscoicte te

oorkom dit wrk aa dz jogst gag tortrouwd.

Tot aa de komst a het rouwelijke geageecommado uit

Raesrück werde de gastekamers door Margarete Messarz-Güter

schoogemaakt.275 Met de oprichtig a het rouwecocetratiekamp

St.-amrecht werd zij oergeplaatst aar de keuke e igedeeld als keu-

kehulp oor de kokki Aa. Het schoomaakwerk werd oortaa door

Grdia Huisma Jas Hoogrs-Elrts gdaa, di daaraast ook tot

taak hadd d scho a d gast t pots.

Gerdia Huisma deed dit schoomaakwerk slechts relatie kort omdat

ze al spoedig ziek werd. De Duitse Getuige a Jehoah Fraziska Herold

am haar plaats i. De eide Bijeloderzoeksters moeste ook og

schoomaakwerk i de keuke doe, zoals het schoomake a de grote

ktl waari d mlk oor ht otijt wrd opgwarmd. Bodi wrd

ze aagetrokke oor het olges schema late uctioere a de keuke.

Zo haalde ze aardappels uit de kelder o maakte groete schoo die e-

stmd was oor d ridig a d maaltijd a ht prsol.276

De Poolse Atoia Kurzewski was werkzaam i de wasserij e aaika-

mr a ht SS-ladgod. Dz wrkplk staat ook thas og i dzld

ruimt a d lugl o d kloostrpoort.277 Ht is it hlmaal duid-

lijk hoe omagrijk haar taak was. Waarschijlijk moest ze zowel de kledig

a de maelijke geagee alsook die a het SS-ewakigspersoeel

wass strijk.

De Bijeloderzoeksters moeste, zoals hieroor al eschree is, zel

zorg oor ht wass a hu kldig. ok ht urgrprsol was zl

eratwoordelijk oor het schoohoude a hu kledig. Zo u e da



153

j g

roeg Margarete Messarz-Güter aa de Poolse Bijeloderzoekster om

haar werkkledig te wasse e te strijke. Atoia Kurzewski werd oor deze

‘riddist’ lood mt stikm togstopt odsl.278

Kamermeisje Jas Hoogers-Elertse deed het strijkgoed a de gas-

te die i het SS-ladgoed erlee. Ze streek oedie alle was oor

het hood a de huishoudig ore Kröll. Zo ware ‘haar klere altijd pico

ello’.279 De kamermeisjes moeste daaraast de ele tegelkachels a de

erschillede kamers opstoke, ee taak die oor de oprichtig a het

rouwcoctratikamp door d portir wrd gdaa.280

Het schoohoude a de kampruimtes a de rouwelijke geagee,

iclusie de kamer a de ewaakster, plus het schoomake a de tegel-

kachels was de taak a de Belgische Maria Flory. De Bijbeloderzoeksters

ame ook rijwillig take op zich. Maria Flory reide oor de kampcom-

madat Schöller ee trui die hij aderhad ook droeg. ee rie a

Heirich Himmler aa Pohl e Müller uit het jaar 943 maakte deze eeees

meldig a zulke rijwillige prestaties: ‘Deze rouwe eme […] rijwillig

[…] werk op zich. ’s Aods breie ze, ’s zodags zij ze eeees op de ee o

adere maier ezig. […] Het zij ogehoord aatieke, opoerigsgezide

gwillig ms.’281

De gesprekke met de oormalig geage Nederladse rouwe

schetste ee cotrastrijk eeld a de kampcommadat Schöller. Deze

was – zoals Gerdia Huisma aaga – ‘erg aardig tege os. Hij hee os

ooit last zorgd, mt g igr aagraakt.’282 De eschrijig die de geïteriewde a de persoo Schöller gae,

schijt rop t duid dat hij d rouw zls oorkomd hadld. Hij



154

am het op oor de Bijeloderzoeksters die zij sympathie geote, trok

partij oor he e am stellig tege het eigemachtige optrede a de

kampewaaksters. De rouwelijke geagee ware geïormeerd oer

zij wrede omgag met de maelijke kampgeagee e hielde hem

op ee astad. Ook oor Schöller gaat dus het eeld op a de gesplete

persoolijkheid a ee SS-hadlager. Eerzijds was er de riedelijke,

zls hulpzam mair waam hij mt d Bijlodrzokstrs omgig,

aderzijds plaatste hij ija alle mae a het eerste geageecom-

mado aar het cocetratiekamp Mauthause terug, wat oor he ija

zkr d dood tkd.

zzg

Bij ziekte estod de kas dat de geagee aar het hoodkamp

teruggestuurd werde. Zoiets zou echter maar ee ekele keer oorgeko-

me zij. Eé Poolse Bijeloderzoekster werd spoedig a aakomst i

St.-amrecht ziek e is daarom weer aar het hoodkamp Raesrück

teruggestuurd.283 Na de oerame a het uitekamp door het cocetra-

tiekamp Mauthause i septemer 1944 geeurde dat iet meer, hoewel

kl rouwlijk gag ogluk krg o zik wrd.

Voor de medische zorg a de Bijeloderzoeksters was de Poolse arts-

geagee Jakowski eratwoordelijk. Er was echter gee sprake a

adquat mdisch zorg.

ecties e lichamelijke kwetsure otwikkelde zich i de kampsitu-

ati tot rstig prolm. Jas Hoogrs-Elrts ld aa ttrd

otstekig a haar agelbed. De SS-bewaakster boorde als ‘therapeutische’



155

maatrgl mt aald gat i d igragl. Ht golg daara was

ee loedergiigig a de hele arm, die door de huisarts a het dorp

met succes werd ehadeld. Omdat er gee pijstillers oorhade ware

moest ze het zoder pijestrijdig doe. Dit otreke a werkzame

medicamete was ee eorm proleem toe er ij haar ee pijlijke kies

getrokke moest worde. Gerdia Huisma die bij de operatie aawezig was,

probeerde alles om de pij eroorzaakt door de etterede kies te stoppe, wat

chtr it lukt.284

De gelooszusters odersteude elkaar i zulke crisissituaties e hiel-

pe elkaar ie het kader a de he ter eschikkig staade middele

e mogelijkhede. Toe Sjaa Prok etelroos kreeg, zette de Duitse Bijbel-

oderzoeksters radetel- e kruidethee oor haar e odersteude

daarmee het geezigsproces. Deze Nederladse Bijeloderzoekster had

i het rouwecocetratiekamp Raesrück al last a loed i de ot-

lastig.25 Zij werd daar erzorgd door Froukje Volp die haermoutpap ia ee

Duitse gelooszuster aar de ziekeadelig smokkelde.26 Sjaa Prok kwam

olkome oderoed aar St.-amrecht waar haar gelooszusters haar

erder odersteude.287 Misschie kreeg zij weges haar slechte gezod-

heidstoestad de taak om schape te hoede, iets wat i ergelijkig met de

adr wrkzaamhd rlati wiig lichaamskracht rgd.

Ella Hempel had eeees ee slechte gezodheid toe ze auit Ra-

esrück i Stiermarke aakwam. Toos Berkers’ herierig was

Ella Hempel i St.-amrecht dikwijls ziek. Toos Berkers am daarom het

lichamlijk ispad kukwrk a haar or. Brkrs krg odm,

waardoor haar uik e haar arme e ee opzwolle. De oorzaak daar-



156

oor zocht z i strssracti a ht lichaam. k acht ht waarschijlij-

kr dat d oorzaak mot word gzocht i d odrodig waaraa z al

ekele jare was lootgesteld. Dit ziekteeeld werd geegeerd e er olgde

gee behadelig a de kwaal. Toe Toos Berkers griep kreeg werd ze twee

dage lag a werk rijgesteld e moest daara, hoewel ze og iet eter

was, wr aa ht wrk.288

Gerdia Huisma gleed met haar bespijkerde bergschoee uit oer ee

gladde plek, die otstaa was a het lusse a ee rad tegeoer de

igag a ht kloostr. Z kwam t al rak haar rchtrodrarm. D

Poolse arts ko deze gecompliceerde spliterbreuk iet adequaat erzorge:

hij spalkt d arm all maar mt tw hout plakjs. Dit had tot golg

dat Huisma heige pij kreeg e de arm sterk opzwol. Zels i dit geal

eschikte me iet oer pijstillede middele. Omdat Gerdia Huisma

met de geroke arm iet ko werke, reesde ze dat ze aar het hood-

kamp terug moest, wat echter iet geeurde. Ze moest u hulp iede ij

werkzaamhede die ze met haar hadicap ko uitoere. het maelijke

geageecommado was ee schoemaker, de Spaase geagee opez

Saz Jos. Dz maakt lr spalk oor Grdia, di haar arm otlastt

e de geezig a de spliterractuur mogelijk maakte. Maar door de o-

dskudig rzorgig l d odrarm duidlijk misormd.289 De uitzoderlijke situatie waaraa de geagee lootgesteld ware,

h ook psychisch spor aglat. Zo raakt Froukj Volp ijoorld

i dprssi. Z huild aak. D orig glooszustrs ragrd daar-

op door haar t troost haar als gloosgmschap stu t id.290 ichaam e geest werde door de leesomstadighede i het co-



157

cetratiekamp eschadigd. Alle Getuige a Jehoah die kode worde

geïteriewd o die ee iograie hee agelate, hee tijdes de

geageschap lichamelijke proleme oderode o hee door de

kampsituati ysik schad opglop.

D psychisch moilijk situati was door d odrlig ad ilod

a de geloosgemeeschap gemakkelijker te erdrage. Het erwerke a

d gurtiss is aaklijk a d psychisch rsrs d idiidu-

ele persoolijkheidsstructuur a iedere Bijbeloderzoekster. Daaruit alt te

cocludr dat rschilld pottil wrd omgzt i rschilld

rwrkigsstratgië.

C l g

Cotacte tusse geagee e mese a adere sociale groepe

ware i het rouwecocetratiekamp St.-amrecht pricipieel er-

ode. Toch kwame die tot stad omdat de Getuige a Jehoah door

hu werk met adere lage a de maatschappij i aarakig kwame.

Boedie geote ze relatie eel ewegigsrijheid awege gerek aa

ewakigspersoeel e doordat ze op grod a hu ekede religieuze

pricips t rtrouw war.

Zo otstode cotacte met de maelijke geagee, het burgerper-

soeel e – ook al was dat sporadisch – met de lokale eolkig. Het lukte

ekele Jehoah’s Getuige awege hu werk hechte relaties te otwikkele.

Zo’ hechte relatie otstod tusse de Duitse Getuige a Jehoah Ella

Hempel e de ciiele keukehulp Margarete Messarz-Güter. Beide rou-

we werkte i de keuke. Ze kookte tegeoer elkaar aa hetzelde oruis,

d d h d d h d l d k k h



158

dat d aschidig ormd tuss ht gagisdl a d kuk ht

dl oor ht urgrprsol. Zoals al aagg, was r a d komst a

de rouwelijke geagee gee ewakig door de SS meer i de keuke.

Daardoor was ee bija obeperkte commuicatie tusse de daar werkede

geagee e het keukepersoeel mogelijk. Margarete Messarz-Güter

kreeg met deze Duitse Getuige a Jehoah ee moeder-dochterrelatie e

odrhild mt d ijtwitig jaar oudr rouw auw ad.

Via Ella Hempel liep er boedie ee briewisselig tusse de joge keu-

kehulp e de Spaase geagee Emilio Viaa. De Duitse Bijbeloderzoek-

str utt d situati a haar owaakt wrkplk om or haar gloo

te spreke e proeerde de keukehulp Margarete Messarz-Güter a

de leer a de Getuige a Jehoah te oertuige. ‘k he het allemaal

wel aagehoord e gedacht: Het zou mooi zij, als het paradijs zou kome

zoals Jehoah’s Getuige het zich hee oorgesteld. Maar ik he er iet

i glood. k h mij it ku lat ortuig dat ht wrklijk – als j

d mshid kt – s zo zal gur. D Bijlodrzokstrs di i d

keuke hebbe gewerkt, hebbe telkes tege mij gezegd dat ze iet kode

grijp waarom ik ht it rrid. k zou ht mot rrid!’291

Dit ooreeld toot het erzet a Jehoah’s Getuige i St.-amrecht

aa. Ze beutte elke gelegeheid om olges hu geloosbegisele, zoals

dat a het erkodige, te lee. Terwijl dit als wetsoertredig gold e juist

d rd a hu gagschap was.

St.-amrecht ware ook persoolijke cotacte met amilielede

mogelijk. Zo werd Ella Hempel door haar ma e kidere ezocht. Haar

kidere smeekte haar om aar huis te kome, wat door de oderteke-

i d i kl i lijk ij t D



159

ig a de azwerigserklarig mogelijk zou zij geweest. Daar was

oor Ella Hempel gee sprake a: ze atwoordde dat ze et zo lag i het

cocetratiekamp zou blije ‘tot Jehoah zegt dat het geoeg is’.292 Zels het

toegestae amilie ezoek ko de geloosoertuigig a deze Bijeloder-

zokstr it rk.

Het lukte Elisaeth (iseth) Schütt, ee Poolse Getuige a Jehoah,

om cotact op te eme met ee icogito leede gelooszuster die i

St.-amrecht woode. Elisaeth Schütt zou deze Getuige a Jehoah ij

uitewerk hee lere kee e ko haar ertoe rege om oor de

‘Gdachtisirig’ rood wij ht kamp i t smokkl.293 ‘Es op morg stod r grot karto doos aast d poort

op dzld plaats waar ook ht appl wrd ghoud. isth wist

mt wat ht was. D waakstr h tg d doos gtrapt

wild wt wat dat ou wr was. To d waakstr wg was h

z d doos dirct wggracht. p dz mair is r rood wij ht

kamp igkom. Zo is d Gdachtisirig tot stad gkom.’294

Dit ooral is tekeed oor de oerstooraarheid a de Getuige a

Jehoah, die odaks risico’s aar mogelijkhede zochte – e deze ook

od – om zls i ht coctratikamp olgs hu gloo t l.

Het zojuist aagehaalde ooreeld etre ee a de zeldzame cotacte

mt d olkig uit d kloostrmur. Gsprkk mt d plaatslijk

eolkig ware te stregste erode. A e toe zoude er ook gesprek-

ke met de kloosterapotheker geweest zij. De geïteriewde rouwe

schr hm als ‘li ma di d azi’s haatt’.295 Hij raschuwd

d aalik a ht appl ga a d rijdig royaal aa d Gtuig a



160

d aalik a ht appl ga a d rijdig royaal aa d Gtuig a

Jehoah ee grote hoeeelheid medicamete oor de terugreis aar hu

adrlad m.296

orstiaatje Prok had als schaapherderi cotact met ee oorlogsia-

lide die op grod a zij ialiditeit iet was opgeroepe oor diest. Hij

zou haar dikwijls ij het weide a de kudde geholpe hee.297 Op de

agelege weidegrode a de schape ermoedde de SS-ewakig gee

drigig door cotact mt d plaatslijk olkig.

Toos Berkers, die als kidermeisje ij het ociersgezi Stadler werkte,

most zo u da rood hal ij d akkr a ht dorp. Hij iormrd

aar de rede a haar geageschap, waarop ze hem erklaarde dat ‘ze

God meer gehoorzaamt da mese’.29 De bakker ga haar daarop ee bijbel

die ze i haar strozak erorg. Ook hieruit lijkt dat dierse cotacte met

de buitewereld werde beut oor het bemachtige a hulpmiddele om

hu gloo acti t ku o.

Bie de mure a het SS-ladgoed lukte het ooral de joge Nederladse

rouwe, die als kamermeisje werkte, om cotacte met ekele Spaase

geagee aa te kope. Jas Hoogers-Elbertse, die het ertrouwe a

het hood a de huishoudig geoot, erkeerde daarij i ee ijzodere

positie. ore Kröll ga – ermoedelijk om praktische redee – Jas de sleu-

tels a de dierse ruimtes die ze moest schoohoude. Het is i dit erbad

iteressat dat ore Kröll de eide kamermeisjes met ‘Fräulei Gerdi’ e

‘Fräulei Jas’ aasprak.299 Het sociale cotact met deze ciiele ediede i

hog positi krg daardoor duidlijk prsoolijk karaktr.

Reparaties aa huishoudelijke apparate werde uitgeoerd door de



161

Reparaties aa huishoudelijke apparate werde uitgeoerd door de

moteur Aguera aals Jua. Jas Hoogers-Elbertse heriert zich dat hij

ee kapotte stozuiger, die zij aar de werkplaats oder het maekamp

racht, hee gerepareerd. De moteur, die ee ijzodere sympathie oor

Jas koesterde, maakte oor haar ee aaikistje a hout e schok haar dit

same met ee kopere igerhoed. Dit aaikistje is og altijd i gebruik.3 Naar de ziekezorg a de Bijeloderzoeksters door de Poolse arts-

geagee is hier al erweze. Behale de lere spalk oor haar geroke

arm maakte de schoemaker a het Spaase geageecommado,

opez Saez Jose, ook og ee paar schoee oor Gerdia Huisma.301 Ee

riedelijk gebaar dat hij op ee o adere maier bie de mogelijkhede

i het cocetratiekamp klaarspeelde. De beide joge Nederladse Getuige

alsook d kukhulp Margart Mssarz-Gütr hadd d aadacht g-

trokke a de doorgaas joge Spaase geagee. Deze liete gee mid-

dl oprod om mt h i cotact t kom rlatis aa t kop.



162

Naaikistje van Jans Hoogers-Elbertsen, 2001

Ook de maelijke geagee die i de keuke ete kwame hale,

kruiste bija dagelijks het pad a de kamermeisjes. De Spajaard Mauel

Amoros auete maakte a deze gelegeheid geruik om Gerdia Huis-

ma, die zij speciale aadacht had getrokke, briee toe te stoppe. Toe

zij a dz ri rloor, wrd di door SS’r god. Grdia

Huisma reesde dat de Spajaard aar Mauthause zou worde terug-

geplaatst e wilde dit erhidere. Ze erzocht kampcommadat Schöller

om rijwillig ‘straorplaatsig’. Grdia toogd dat rdr cotact

omogelijk zou zij als ze buite het SS-ladgoed zou gaa werke. Schöller

accepteerde haar oorstel Mauel Amoros auete mocht i St -ambrecht



163

accepteerde haar oorstel. Mauel Amoros auete mocht i St. ambrecht

lije. De ewakig a het oedseltrasport werd aagescherpt. Toch

lee het cotact tusse Gerdia Huisma e de Spajaard estaa. Zels

a de erijdig – toe Gerdia zij erzoek awees om hem aar Spaje

t olg – h d tw tot aa ht huwlijk a Grdia Huisma mt

elkaar gecorrespodeerd.302 Het was de azimacht iet gelukt ee hechte

ridschapplijk rlati door stramaatrgl t rstikk.

ok tijds wrkzaamhd uit ht SS-ladgod kod cotact

tusse de rouwelijke e maelijke groepe geagee iet helemaal

worde tegegegaa. Zo was i de egitijd a het rouwecocetratie-

kamp de ewakig itesieer e streger. Door persoeelsschaarste e

de izet a Volksduitsers, die cotact tusse de geagee tolereerde,

wrd d gsprksrod rsopld.303

de tuiderij werkte ijooreeld aast de Bijeloderzoeksters ook

maelijke geagee, oder adere de Spajaard Emilio Viaa. Ook tij-

des eossigswerkzaamhede kode maelijke geagee met de

Gtuig commuicr.

Op grod a het oorgaade ka gezegd worde dat de Bijeloder-

zoeksters met erschillede sociale groepe cotacte oderhielde,

waarbij zij zich op de eerste plaats door hu geloostrouw liete leide. Door

pogig om rligiuz lctuur t machtig ia cotact a uita

liepe ze risico’s. Ook proeerde ze, eeals ze dat i het rouwecoce-

tratiekamp Raesrück hadde gedaa, Bijels getuigeis a te legge e

zls t kr.



164

K

het rouwecocetratiekamp St.-amrecht zoude, agezie a

ee eemalig erod om post te otage,304 gee collectiee stramaat-

rgl tg d Bijlodrzokstrs t uitor zij gracht. ok zij r

gee strae eked die door de kampleidig da wel door de kampcom-

madat Schöller aa idiiduele lede a het rouwecommado wer-

de opgelegd. De ‘straoerplaatsig’ a Gerdia Huisma, die rijwillig

door haar werd oorgesteld om het cotact te ermijde met de Spaase

geagee Mauel Amoros auete, is al eerder eschree. Dit is echter

uitzodrig.

De rouwelijke geagee werde echter wel door de ewaaksters

erederd e i ieder geal door de jogere Jae Gerda B. ook lichamelijk

mishadeld.305 Kleiighede die door deze ewaakster iet werde getole-

reerd, zoals het aahee a ee jodellied, ware al aaleidig om te slaa.

Het getreiter a deze ewaakster zou echter ie de perke zij ge-

l omdat ht azistuur lag had ij d wrkkracht ciët

aridsizt a d gag. Bodi am kampcommadat Schöl-

lr zoals gzgd d Bijlodrzokstrs tg ht igmachtig optrd

a d waakstrs i schrmig.306 l

Het zo goed mogelijk eoeee a hu geloo had oor de Getuige

ook tijdes hu geageschap de hoogste prioriteit. Bij iedere gelegeheid

hadde ze gesprekke oer het geloo. Omdat de Bijeloderzoeksters i-



165

g p g j

ht kamp mstal zodr wakig war, lukt ht z om rglmatig

met het geloo ezig te zij. Zo kode ze ijooreeld oor de maaltijde

gd uitsprk. Ht lukt d gloosgmschap ook om d ihoud

a hu gloosopattig di z zich kod hrir, op papir t zt-

te.3 Door het make a aschrie op schrijmachies i de katore zou

ht d Duits glooszustrs glukt zij om kopië a Wachttorlktuur

te eraardige. Toos Berkers erorg ee ijel i haar strozak e ook de

rochur ‘Di Fü Kolo’.308 ‘We hee i Oosterijk aak gezoge’309 erichtte Froukje Volp. Hier-

mee doelde ze op religieuze hyme, de zogeaamde Koikrijksliedere,

die i het cocetratiekamp St.-amrecht werde gezoge. Gerdia

Huisma lrd i ht kamp al d lidr, di z oorh og it kd,

doordat de rouwe a erschillede atioaliteite i hu moedertaal

God op deze maier loode. Deze gezage werde aderhad door de

kamplidig rod.310

Oschoo het oor de reeds jarelag astzittede Getuige moeilijk

was om zoder kaleder311 de gedekdag aa de dood a Christus te ach-

terhale, lukte het de rouwe om de ‘Gedachteisierig’ te houde. Ook

kod z ia cotact a uit d symolisch ga, ht rood d

wij, machtig.312

De Bijeloderzoeksters hadde i het kamp dikwijls Bijelse gesprek-

k. Toch old z dat z t wiig ‘gstlijk odsl’ hadd. D oudr

gelooslede werde aak door de jogere geraadpleegd i erad met

Bijlitrprtati.313 Voor zor moglijk utt d Gtuig a Jhoah ooral d homo-



166

geiteit a de groep om elkaar door Bijelse gesprekke te steue e

moed i te spreke. Adere religieuze actiiteite, zoals pogige om het

kukprsol t kr, wrd s odrom. Echtr zodr

resultaat. Het staat ast dat de i St.-amrecht geage Bijeloderzoek-

sters oereekomstig hu religie e ie hu eperkte mogelijkhede,

gtuigis a hu gloo h aglgd.

lj gg

Zoals is astgesteld, otstode er gee uctuaties ie het rouwe-

lijk gagcommado. Dat wil zgg, ht aatal gag a 23

Jhoah’s Gtuig l gdurd ht staa a ht coctratikamp

ogewijzigd. De eige uitzoderig ormt ee iet helemaal zekere terug-

plaatsig a ee Poolse Bijeloderzoekster aar het kamp Raesrück,

ermoedelijk direct a de oprichtig a het rouwekamp i St.-ambrecht.

Daara l ht aatal gag glijk.

Toe i 944 de zogeaamde Publikationsstelle Wien ekele ruimtes i het SS-

ladgoed betrok, otstod er ee grotere behoee aa schoomaakkrachte.

D lidr Wilrid Krallrt 314 schr da ook i jui 1944 aa swald Pohl:

‘D grop vI G a ht Richssichrhitshauptamt h i ht

kloostr St.-amrcht (Stirmark) uitwijkplaats igricht

waar d wrkig a kaart, schid adr documtati

plaatsidt.

Voor ht lopd schoomaakwrk i d wrk- wooruimts

wordt rzocht om ir Bijlodrzokstrs schikaar t stll.



167

St.-amrcht idt zich ht stuur a ht ladgod

(SS-rsturmaührr Erhard) [sic], dat rssortrt odr ht

Wirtschas- ud Vrwaltugshauptamt waar m oor ht

uitor a schoomaakwrk d schikkig h or

groot aatal Bijlodrzokstrs. Er wordt drhal s om

drglijk kracht rzocht, omdat dz sam mt d kracht

a ht ladgod odrgracht rzorgd ku word,

htg lagrijk stuurlijk roudigig i d zorg oor

ht schoomaakprsol oplrt. Ht is omoglijk om lokal

wrkkracht aa t trkk. Ht gruik a adr rouwlijk

gag stuit op grot zwar i rad mt huisstig

rzorgig.’315

De kostare eacuatie a de eorme kaartecollectie e omagrijke i-

liotheek aar St.-amrecht, alsook de irichtig a werkruimtes oor

ogeeer eertig istituutmedewerkers, eiel eheerder Erhart iet. Hij

weigerde om de medewerkers a de Publikationsstelle ‘i zij klooster’

oder te rege e ook om maaltijde auit de keuke te erstrekke. 316

De slechte erhoudig tusse het kloosterbestuur e de leidig a de Publi-

kationsstelle lidd rto dat ht rzok a d uitwijkplaats St.-amrcht

om towijzig a ir Bijlodrzokstrs wrd agwz dat r g

Jehoah’s Getuige i St.-amrecht ij kwame. Het aatal geagee

l dus ogwijzigd.

O de zich reeds i St.-amrecht eidede Jehoah’s Getuige ook

geruikt werde oor het schoomake a de werkruimtes a de Publi-



168

kationsstelle o oor d riigig a d klr a d mdwrkrs ka it

mt zkrhid word astgstld, maar is wl rij waarschijlijk.

Bjg

Begi april 1945 rukte het Sojetleger op aar Stiermarke. het SS-

ladgoed werd de situatie steeds spaeder. De zich eraderede situatie

l ook oor d rouwlijk gag it rorg. D SS’rs hadd

hu uiorme erwisseld oor urgerkledig. ‘Me hoorde oeral dat de

oorlog ija oorij was. De Hauptschar ührer was oos, alles liep mis. De

Duitsrs war a pla d gag i wagos t lad allmaal op

t laz.’ 317 De geagee krege a de SS-ewakig het eel om hu spulle

te pak ke e zich klaar te make oor het trasport terug. Ze krege ee‘galgemaal’, estaade uit geakke aardappele e wortele. De Bijel-

oderzoeksters raakte het echter iet aa. Er erspreidde zich ee paiek-



169

Voor schoonmaakwerkzaam-heden werd om vier Bijbelonder-zoeksters verzocht.

stemmig i het rouwecocetratiekamp. Niemad a de Getuige

a Jehoah ko slape, tot ee SS’er hu meedeelde dat er gee trasport

meer kwam. De Bijeloderzoek sters ermoedde dat de rede oor het

iet uitoere a de geplade executie gelege was i de opmars a de

partiza ht Sojtlgr. Bodi war d SS-wakrs all og

maar i hu ig lucht gïtrssrd.318

Vlak oor de komst a de geallieerde zou de ehadelig a de

geagee zij ereterd e zoude er persoolijke cotacte met de

eolkig zij toegelate. De Bijeloderzoeksters werde door de kamp-

lidig uitgodigd om d mooist plaats a d strk t zichtig. 319

d d l d h h d d l k



170

Deze geeurteis is ij de Nederladse Jehoah’s Getuige erg duidelijk i

de herierig gelee. De schooheid a het ladschap ascieerde de

uit ht lakk lad komd rouw. Grdia Huisma orwoog srius

om zich i de streek te estige. De houtester, SS-UntersturmührerWillibald

Rir, odigd d Bijlodrzokstrs uit t lij hir t trouw.320

p 3 mei 945 ga Hubert Erhart beel tot opheg a het cocetratie-

kamp Schloss id e tot het trasport a de geagee terug aarMauthause. Gezie de selle opmars a de geallieerde was dat echter

al omogelijk. St.-amrecht werd ee pogig tot eacuatie iet ees

oderome. plaats daara ego me i de laatste dage met het

late erdwije a de spore e het ewijsmateriaal a de praktijke

a d azi’s. ‘Daglag wrd ij ht hk aar d tuidrij documt

erbrad.’32 De daders ware erg grodig wat betre de erietigig a hurgistratis or ht coctratikamp St.-amrcht.

Pas a 11 mi 1945 kwam d trop a ht Brits lgr i St.-amrcht

aa, omdat het oprukke i het Murdal moeilijk was. 322 De Duitse Wehrmacht

had reeds op 8 mei gecapituleerd. De Britte erijdde de 23 Jehoah’s Ge-

tuige e ee oeked aatal Spaase geagee a de laatste SS’ers

die tot da het aziregime i stad hielde. Verwalter Huert Erhart e

kampcommadat Schöllr war allag uit St.-amrcht glucht. p 12

mei werd de ees zo machtige heer a St.-amrecht, Huert Erhart, die

ht lot a ir grood kloostrs paald had, i Admot garrstrd

aar Graz orgplaatst.323

D i St.-amrcht achtrgl SS’rs wrd daar garrstrd

d B i ld kk d kk i h kl di



171

de Britse soldate etrokke de ertrekke i het klooster waar oordie

SS’ers hadde gewood. De Britte ame de door de azi’s geroode e

i de kelders a het klooster gedepoeerde goedere als ‘Duitse militaire

godr’ i slag.324

Na de erijdig ga de eolkig a St.-amrecht kledig aa de

Getuige a Jehoah. Ze stopte de geageisklere i hu rugzakke

e ame die, aast het eetgerei dat uit het rouwecocetratiekamp Ra-srück aomstig was, m op hu trugris. Z rlit St.-amrcht

e het klooster iet direct, maar lee og ogeeer twee weke325 omdat

ht l tijd rgd om hu trugris t orgaisr.

Bij de komst a de Britse troepe eod de Duitse kampewaakster

zich eeees og op haar ‘werkplek’. O ze i St.-amrecht gearresteerd

werd, is iet zeker maar wel waarschijlijk. ee otkeig a de situ-atie zou ze zels a de berijdig geprobeerd hebbe de Bijbeloderzoeksters

t commadr, maar di ga g golg mr aa haar l.

Voordat de Getuige a Jehoah hu geageis erliete, erzamel-

de ze zich oor het klooster ij ee oom e dakte door het zige a

het lied ’Die Ehre sei Jehoa’ (‘De eer zij Jehoah’) oor hu erijdig e

het oerlee a de kampgeageschap.326 Hu reddig eschouwde

ze als de erhorig a hu geede e erzoeke, door de God a hu

gloosgmschap, Jhoah.

Rz ll gl

Na de erijdig a het kamp St.-amrecht krege alle oorma-

lige geagee ee persoosewijs waari de igeradruk stod a de

h d t D t St ht ikt dit it t d



172

houdster. De urgemeester a St.-amrecht reikte dit uit same met de

rijdigsakts di oghidrd trugris moglijk most mak.

Ht risdol wrd op d documt aagtkd.

De gerekkige orgaisatie a de trasporte dwog de Bijeloder-

zoeksters om lager i het erijde kamp te lije. De rouwe werde

praktisch helemaal aa zichzel oergelate. mdat ze oer gee ekele reis-

erarig beschikte, ware ze erg dakbaar toe de Spaase ex-geageehu hulp oor de terugreis aaode. De Britse ezettigsmacht had hu

ee rachtwage ter eschikkig gesteld, waarmee ook de rouwe hu

terugreis begoe. De precieze datum a het gemeeschappelijke ertrek

is iet te achterhale. Het staat echter ast dat de rouwelijke ex-geagee

d Spajaard d plaats gzamlijk rlit.327 Het gemegde gezelschap gig op weg i zuidelijke richtig. Klage-

urt scheidde zich de wege a de mae e de rouwe. De erijde

Bijlodrzokstrs a ht kamp St.-amrcht wrd daar i door

omme eschadigde school odergeracht. De erzorgig i dit luchte-

ligkamp was uitrst grkkig.328 Klageurt zette de Nederladse e Belgische rouwe hu terugreis

ia talië oort. De Duitse Bijbeloderzoeksters e de beide Weese rouwe

erliete het luchteligekamp i oordelijke richtig. Verolges werk-

te zij i de tuiderij a ee eagelisch tehuis i Weyer/Karithië. Va

daaruit gige ze aar Salzburg, waar Therese Schreiber e Hedwig Hummel

ascheid ame a de Duitse rouwe die a daaruit aar hu geoor-

tlad risd. D id Ws Jhoah’s Gtuig wrd door ht Rod

Kruis mgom a Salzurg tot aa Krms aa d Doau. Va daaruit

kwam z uitidlijk mt d tri i W aa 329



173

kwam z uitidlijk mt d tri i W aa.329

de Poolse Bijbeloderzoeksters eeees ia Weyer e Salzburg aar

hu goortlad risd, is it kd.

D grop rouw di aar Blgië Ndrlad wild, risd aar talië.

ee opagkamp i Treiso werd de Nederladse Getuige a Jehoah

Sjaa Prok ziek. Ze kreeg ee lidedarmotstekig e ko iet erder

reize omdat ze i ee klooster i de Veeto moest worde geopereerd. JasHoogers-Elertse lee ij haar, zorgde oor haar e am daarmee de er-

tragig a haar ig trugris op d koop to.330 De oerige drie Nederladse rouwe e de Belgische Maria Flory

ztt hu trugris pr tri ia Zwitsrlad Frakrijk oort. D kli

groep moest wekelag i Parijs blije i ee tot opagkamp bestemd ho-

tel. Daar krege de rouwe meer burgerkledig e werde ze admiistratie gecotroleerd. Boedie moeste ze gezodheidscotroles odergaa. Te

slott kod z ia Blgië rdr riz rikt z a ruim zs wk

hu dol.331

Pas i augustus 1945 kwame Sjaa Prok e Jas Hoogers-Elertse

i hu geoorteplaats aa. De terugreis had meer da drie maade ge-

duurd.332 Aakelijk a het reisdoel, de eschikare trasportmiddele

e de idiiduele lichamelijke gesteldheid, arieerde de duur e ispaig

a de terugreis a de Getuige. Terwijl het de beide Weese rouwe ke-

elijk lukte om betrekkelijk sel huiswaarts te kere, werd de terugreis oor

Sjaa Prok weges ziekte e erzwakkig ee ware odyssee. De erarige

a de terugreis orme oor de oormalige cocetratiekampgeagee

ee speciek deel a hu leeserhaal. Het is olosmakelijk erode

met de idiiduele erarige a hu rijheidseroig e de uituitig

door ht coctratikampsystm



174

door ht coctratikampsystm.

de vrouwen van

st.-Lambrecht:hun LevensverhaLen

Vlj g Nl

Va de ij rouwelijke Jehoah’s Getuige die het atioaalsocialisme

i erschillede cocetratiekampe oerleede e op Stiermarkse bodem

werde erijd, zij de leeserhale a de Nederladse rouwe het

duidelijkst te eschrije Met drie a he ko ik zel gesprekke oere



175

duidelijkst te eschrije. Met drie a he ko ik zel gesprekke oere.Deze werde aageuld met iteriews die Meiard Tydema, de archiaris

a het Nederladse geootschap a Jehoah’s Getuige, al ekele jare

oordie had gehoude. er de beide adere Bijbeloderzoeksters bestaa

s otitis.

petronella katharina (katja/toos) Berkers-van lierop

Petroella Katharia Berkers werd op 4 oemer 1911 i Nederlad

gor.333

De streg rooms-katholieke Katja kwam i het midde a de jare

dertig i cotact met de geloosgemeeschap a Jehoah’s Getuige. Ze

gig zich itesie erdiepe i religieuze literatuur uit Duitslad e ko

ook haar echtgeoot ertoe motiere de geloosleer a de Bijeloderzoe-krs t studr. D lo a aards koikrijk Gods zodr oorlog

oeide Katja. Tege het eide a de jare dertig ego ze met het werk i

de ‘pioiersdiest’, oschoo ze pas i het jaar 1941 door de doop ormeel

i de geloosgemeeschap werd opgeome. Vauit haar wooplaats

Helmod erreidde ze de ‘waarheid’, door middel a de religieuze lec-

tuur, i de streek rod Eidhoe. Toe a de ial a de Duitse troepe

i 1940 de geloosleer erode werd, zette

Toos – zo geoemd door haar gelooszus-

ters – haar zedigswerk oort. Tijdes

zo’ predikigsdiest werd Toos Berkers

errade e op 14 maart 1941 gearresteerd

door de Nederladse politie. Te tijde a

haar arrestatie had ze ier kidere i de



176

haar arrestatie had ze ier kidere i delijd a achtti maad tot acht jaar.

Na ee erhoor door de Gestapo liete de

azi’s Toos Berkers aar ee geageis

i Düsseldor rege. Daar lee ze meer

da ee hal jaar. oemer 1941 werd

Berkers aar het rouwecocetratiekampRaesbrück gedeporteerd. Ze behoorde tot

de eerste Nederladse rouwelijke Jehoah’s

Getuige die aar dit cocetratiekamp

werde gestuurd. Het registratieummer

dat ze kreeg – 8188 – was relatie laag. Met

adere Bijeloderzoeksters werd ze ige-dld i lok 12.

Katharina Berkers-van Lierop, kamppas van hetconcentratiekamp Ravensbrück



177

Katharina Berkers-van Lieropenkele jaren na de bevrijding

Katharina Berkers-van Lierop inoktober 2002

Wat ooral ee ouitwisbare

idruk op haar gemaakt heet

zij de wege a steeslag,

waarop d rouw i d zomr

met blote oete moeste lope.

Vier kinderen van Katharina Berkers-van Lierop (oto december 1945)



178

pAllee i het koude jaargetijde

krg z scho – rschilld, di it past.

Toos wrd igdld ij ht commado ‘agoraokkrij’. Daar wrd oor

ht rst om gloosrd ht wrk gwigrd omdat ht d rouw tr

or was gkom dat d wol a d agorakoij oor militair doli-

d stmd was. To Toos pas kort i dit coctratikamp was, krg zsam mt d adr ‘wrkwigraarstrs’ ‘ukr’-stra a mr da

zes weke. Bij het odergaa a deze stra, i de ijzige kou a jauari 942,

roor ze bija dood. deze situatie odersteude de Bijbeloderzoeksters

lkaar ooral door gsprkk or ht gloo door gd. daks d

steeds erslechterede oedselsituatie i Raesbrück deelde Toos haar ete

met gelooszusters die er slechter aa toe ware da zij. ok oor maelijkegeagee gooide ze haar brood oer de omheiig, omdat ze geschokt was

door de aalik a de wadelede geraamtes e zich sterk geoeg oelde

om its a haar toch al krapp ratso a t staa. Na hal jaar i ht

rouwecocetratiekamp Raesrück was Toos te slotte eeees zo

rmagrd, dat ‘m aa haar hupdr muts ko ophag’.334

E ijzodr traumatisch rarig war d slctis, waaror Toos

latr t wt kwam dat d uitgkoz rouw wrd rgast. mei 1943 werd Toos Berkers als ee a de ij Nederladse rouwe-

lijke Jehoah’s Getuige aar het werkkamp St.-amrecht oergeplaatst.

Daar wrkt z i d kuk. Ht was haar taak oor d gag a ht

ma- rouwcoctratikamp t kok t akk. atr most

ze zorge oor de kidere a het ociersgezi Stadler, dat iet er a

het klooster woode. Zel gescheide a haar eige kidere ko ze zich



179

g gog god d id jogtjs d ay di z most rzorg, hrir.

Oschoo de leesomstadighede i het rouwecocetratiekamp

St.-amrcht tr war da i Rasrück, kod z it als ormaal

worde estempeld. Toos Berkers kreeg oedeem – ermoedelijk hoger-

odm door d zijdig, karig odig.

Toos od dat ze i het cocetratiekamp St.-ambrecht meer rijhedegeoot da i Raesbrück. Zo lukte het haar a de plaatselijke bakker ee

Bijel te krijge e deze i haar strozak te ererge. Ter eschermig a

hu meselijke waardigheid diede ook de grapjes die de Bijbeloderzoek-

strs zich odr lkaar kod roorlo. Zo rtld Toos Brkrs dat z

a siaasappelschille ee geit kutselde e elkaar daarmee achtera

zate. De toestade i het kamp kode iet erhidere dat de rouwe-lijke Getuige er grote waarde aa hechtte om er erzorgd uit te zie. Vooral

Toos Brkrs was r trots op dat z r altijd god uitzag. 335

Ze leed oder het eit dat er iet geoeg middele e mogelijkhede oor

d maadlijks hygië i ht kamp aawzig war. Dat od z hl

erelede situatie. Tot stoorisse i haar idetiteit als rouw zou deze

tostad chtr it h glid.

De Duitse Jehoah’s Getuige ware oor Toos ee groot ooreeld.Omdat haar Duitse gelooszusters ee og lagere periode a erolgig

hadd rdrag da zijzl, zag Toos h mt rspct.

Toos durde zels tijdes haar geageschap kritische opmerkige

oer het aziregime te uite. Bij éé gelegeheid roeg ze i St.-amrecht

aa Duits soldaat, a wi id war agschot, ho dit g-

kom was. To hij atwoordd dat ht u maal oorlog was, ragrd



180

de Bijeloderzoekster el met: ‘Dat is het erschil. Wij oere gee oorlog

omdat i de Bijbel staat dat je iet mag dode. Ga terug aar Hitler, e raag

hm o hij j iuw g!’ 336

Kort oor de erijdig door het Britse leger am ee SS’er ascheid

a Brkrs zi dat z d rutaalst a all rouw gwst was. Toch

edakte hij haar oor het werk dat ze i St.-amrecht had gedaa. Bij ditooral werd Toos oor de eerste keer door ee SS’er ij haar aam aage-

sprok.

Na de erijdig oderam Toos Berkers de terugreis same met de

adere Nederladse Jehoah’s Getuige. België werd ze korte tijd i ee

klooster door paters erzorgd, oordat ze met de trei haar geoortestad

Eidho rikt. Daar gig z op zok aar haar ma kidr. Haarma, Nico Brkrs, was door d azi’s s aar coctratikamp

gedeporteerd. Na de arrestatie a Toos rachte haar ouders haar ier

kidere aar ee klooster. Nico Berkers haalde ze a korte tijd weer op e

liet ze door erschillede gezie a Bijeloderzoekers erzorge. Nico

werkte daara odergrods e werd, zoals gezegd, eeees gearresteerd. De

kidr a Toos Brkrs racht d tijd dat hu oudrs gag zat,

gescheide a elkaar door. Toe het gezi weer hereigd was, ware ze aelkaar erreemd. De jogste zoo herkede zij moeder iet. Hij beschouw-

de zij pleegmoeder als moeder, wat Toos

eel pij deed. Ook de kidere oderlig

kede elkaar auwelijks. De echteliede,

die eide jarelage cocetratiekampge-

ageschap achter zich hadde, moestelk l k

Nico Berkers(datum otoonbekend)



181

elkaar opieuw lere kee. Ze ware a

d traumatisch rarig radrd.

Voor ht gzi Brkrs war d ls-

omstadighede i de jare a de oorlog

uiterst slecht. Toos erkocht zels haar ge-

streepte kampkledig om te kue oer-lee. Bij het stituut oor orlogsslachto-

ers proeerde ze odersteuig te krijge.

Het duurde acht jaar oor de ormaliteite ware agewikkeld. Toos werd

oor hodrd proct ialid rklaard. D kampgagschap had haar

spor aglat. Toos droomd aak or d coctratikamp Ras-

rück St.-amrcht. Uit dz achtmrris wrd z mt schok wak-kr zocht da haar tolucht i ht gd. D moilijk situati wrd og

erergerd door haar beide ouders die het cotact met Toos erbrake omdat

zij acti Gtuig a Jhoah was gl. D katholik oudrs -

zage haar iet meer als dochter – ee ittere erarig i de toch al zware

lsomstadighd.

De erarig i de eide cocetratiekampe eschouwde Toos Berkers

als ee gelooseproeig. Ze lee haar oertuigig trouw. Sameattedzi z: ‘k h ht god i ht l otag, da mot ik ook ht slcht

aam.’337

gerDina huisman-raBouw

Gerdia Huisma-Rabouw werd op 3 augustus 92 i Gouda gebore.33

1941 kwam ze door Jo Wildschut i cotact met de leer a Jehoah’sG t i h d t tijd ti N d l d l d d D it t



182

Gtuig. schoo op dat tijdstip Ndrlad al door d Duitsrs zt was,

am Gerdia deel aa odergrodse actiiteite om de geloosgemeeschap

te odersteue. Op 5 septemer 1941 werd ze door de Natioaalsocialisti-

sch Bwgig a Ndrlad (nb) i Gouda garrstrd i ht ijzij a

haar beide ouders. de Rotterdamse geageis Haagsche Veer werd ze aa

dagelage erhore oderworpe. De opzet was de 2-jarige rouw door deerhore murw te make zodat ze de ame a adere Bijbeloderzoekers

zou errade. Gerdia ga hu ame echter iet prijs. Ze werd a de gea-

gezettig i Rotterdam oergeracht aar ee geageis i Düsseldor.

Daar zat z ij dag i hchtis oordat m haar aar strarichtig

i Breme, Hamburg e Haoer oerplaatste. Die periode duurde ogeeer

zes weke, maar haar geloosoertuigig werd iet geroke. Aa het eida 94 werd de joge Getuige a Jehoah te slotte aar het rouweco-

cetratiekamp Raesbrück gedeporteerd. Door dit dagelage trasport i

wago, staad ij ijzig kou, wrd z zik. dz tostad most

ze met de adere pas aagekome geagee de ‘desiectie’ erdrage e

kwam ze te slotte op de ziekeadelig terecht. Na dagelage koorts, waar-

bij ze soms het bewustzij erloor, erbeterde Gerdia’s toestad dakzij de

zorg a rouwelijke politieke geagee die op de ziekeadelig werkte.Na otslag uit d zikarak kwam z i orol lok trcht, waar d

rouw mt zij twë o drië i éé d lag.

Bijzoder traumatisch was het moete ijwoe a de talrijke execu-

ties a geagee – meestal Poolse rouwe – op de appelplaats. Verzwakt

e zwaar geschokt door de toestade i het kamp raakte Gerdia i ee

dip dprssi. D klist gurtiss ga aalidig tot huilui.De agestompte rouwe die ‘als zomies rodliepe’ 339 liete op haar ee



183

De agestompte rouwe, die ‘als zomies rodliepe’,339 liete op haar ee

ouitwisar idruk achtr. D agst dat z ook zo orschillig wz-

loos zou worde, maakte zich a haar meester. Boedie dachte haar

glooszustrs dat dz uitgsprok tr rouw miimal orligska-

se had. Maar ze hield ast aa haar oertuigig – haar geloo – waardoor ze

zich gmotird old om t olhard. het rouwecocetratiekamp Raesbrück werd Gerdia eerst ige-

deeld bij ee commado dat wagos moest uitlade. Bij dit werk ‘was het zo

koud, dat ij het uitlade […] je hade aa het ijzer ast lee klee’.340

De schamele kledig erergerde de leesomstadighede i Raesbrück.

Te slotte kwam Gerdia i de tuiderij te werke, waar ze Hildegard Kusse-

row lrd k. Mt dz Gtuig a Jhoah otwikkld Grdia riedschappelijke relatie, die haar eel steu ga. Religieuze gesprekke

mt dz Bijlodrzokstr strkt Grdia i haar gloosortuigig.



184

Gerdina Huisman-Rabouw na de bevrijding

mei 943 werd Gerdia aa het ‘werkkamp’ St.-ambrecht toegeweze.

Odaks het jaargetijde was het – et zoals ij haar aakomst i het kamp

Rasrück – ittr koud. Daglag suwd ht. Sam mt d Duits

Bijeloderzoeksters die uit Ra-

esrück aar St.-amrechtware oergeplaatst, moest Ger-

dia eerst i de koude kelders

a het klooster kool a rotte

ladere otdoe. Daara werd

ze igedeeld bij het arbeidscom-

mado dat, sam mt d ma-elijke kampgeagee e-



185

elijke kampgeagee, e

bossigswerkzaamhede moest

rricht.

De leesomstadighede

i het rouwecocetratie-

kamp St.-amrecht ware dui-dlijk tr da i Rasrück.

Het eit dat Gerdia oer ee ei-

ge ed eschikte eschree ze

als ee elagrijk kemerk a

de humaere kampomstadig-

hede. Ze eroer het als ee luxeom a aoop a het werk de eschikkig te hee oer ee eige stoel,

waarop j ko zitt uitrust. ok had z ig lad waari z haar

Gerdina Huisman-Rabouw, 2002

weiige persoolijke ezittige, zoals riee o oto’s a geliede, ko

oprg.

Door Gerdia’s tewerkstellig als kamermeisje i de gasteleugel a

het ‘SS-ladgoed’ otstode sociale cotacte met de gaste, het urger-

persoeel e ook met maelijke geagee die de leugel als doorgagtot de keuke moeste geruike om ete op te hale. Dat ze werd aage-

sproke ij haar ooraam als ‘Fräulei Gerdi’ droeg ij tot ee meselij-

kr situati. Hirdoor ko z zich tmist tijdlijk rijd a ht id

slechts ee ummer i het geageebestad te zij. Dat had ee bijzoder

gustig uitwrkig op d stailisrig a haar psychisch itgritit.

Gerdia ko als kamermeisje i de keuke a het SS-ladgoed haarmaaltijde geruike Dit maakte het tegelijkertijd mogelijk om ete te



186

maaltijde geruike. Dit maakte het tegelijkertijd mogelijk om ete te

smokkl. Daarm lrd z ijdrag i ht rstrk a d grop

waari ze zich door de risico’s die ze am ee aste plaats erwier. Omdat

zij a de tijd a hoger i Raesrück iet meer gewed was aa het

relatie hoogwaardige oedsel, liep zij i St.-amrecht ee galkoliek o

gallaasotstkig op. haar cotact mt Margart Mssarz-Gütr d kokki Aa,

het urgerpersoeel a de keuke, oderod Gerdia door middel a

kleie orme a hulpetoo medemeselijkheid. Dat ersterkte haar

ertrouwe e motiatie om de situatie a de kampgeageschap te

doorstaa.

Toe Gerdia haar arm brak, werd ze tege alle erwachtig i iet aarhet hoodkamp teruggestuurd. De Poolse arts-geagee ehadelde de

gecompliceerde spliterreuk echter iet akkudig, zodat de arm gerek-

kig geas. De oor altijd misormde oderarm ormt ee uiterlijk ewijs

a de ysieke eschadigig door de geageschap i St.-amrecht. De

lere spalk, die de kampschoemaker oor Gerdia maakte, droeg bij tot het

rmidr a d pijklacht.

Toe ee riewisselig tusse Gerdia e ee Spaase geageebeked werd, erzocht ze rijwillig om oerplaatsig, waardoor haar tewerk-

stellig als kamermeisje a het SS-ladgoed te eide kwam. De kamp-

commadat Schöllr gig i op haar oorstl om uitwrk t rricht

e op die maier cotact met de Spajaarde te ermijde. Gerdia werd

aa het ‘tuicommado’ toegeweze e Schöller oemde haar daarom ‘mij

groetemeisje’.34 Daarmee bereikte ze dat de Spaase geagee die haar deri had gschr, trugplaatsig aar ht hoodkamp Mauthaus – d



187

g , gp g p

zwaarst stra i ht coctratikamp St.-amrcht – otlip.

Gerdia eroer de homogee kampgemeeschap als ee weldadige

eeheid. de gemeeschap a gelijkgezide was het eewel goed

mogelijk het erschil te zie tusse mese uit ij erschillede lade.

De gelooszusters proeerde elkaars taal te lere. Ze leerde ijooreeldde begroetige i de erschillede moedertale e bade e besprake de

Bijl sam i dirs tal. Dit ormt oorld a rspct oor ht

reemde e de erschille, e tegelijkertijd a de toewijdig aa de eige

atioal grop.

De berijdig uit het cocetratiekamp a het aziregime schree Ger-

dia toe aa haar God Jehoah. Voor het klooster zoge de Getuige eereligieus loied oder ee boom. Hoewel Gerdia erg a de schooheid a

het ladschap was gaa houde, esloot ze aar Nederlad terug te kere.

De asciatie oor het ergachtige ladschap moet tamelijk groot zij ge-

wst, daar z St.-amrcht i latr jar tw- o drimaal h zocht.

Wllicht war d ws tot corotati mt d omgig waar z tw jaar

geage was geweest e de pogig om alles opieuw te eoordele, twee

adr rd oor ht opzok a dz historisch last plaats.Tijdes de terugreis a de erijdig uit het cocetratiekamp werd

Grdia i talië zik, waar z wrd aagmodigd om t lij. Zodr t



188

Vervoersbewijs van Gerdina Huisman-Rabouw

zij ehadeld zette ze haar terugreis oort. Ze ergezelde Froukje Volp tot

Gouda e reisde daara allee erder. Toe ze i Waddixee aakwam,

had ze – als geolg a de oehadelde ziekte – haar stem erlore. Deze

kwam latr wr trug, maar d toohoogt was radrd.

Boe op de traumatische cocetratiekamperarige e de belastiga de terugreis eroer Gerdia de plotselige dood a haar erloode als

ee zware eproeig. Gedurede haar re-itegratie i de Nederladse

sameleig leed ze aa sterke paraoïde geoeles. grote mese-

meigte kwame agressiee geoeles i haar op die ze proeerde te

odrdrukk. Dz irlijk strsstostad ld d jog rouw hl

wust. Z rog zich a wat d oorzaak was. Z kwam tot d slotsom dat al-ls tot haar coctratikamprarig t hrlid was dat z adrs



189

was da mese zoder zulke erarige. Gerdia eschree zichzel i

dit erad als ee zeer gespae eer, ee eeld dat duidelijk maakt dat

deze rouw grote agst had oor ee plotselige spaigsotladig met

ocotroleerbare geolge. ‘Na de berijdig was ik altijd zo gespae. Als

ms achtr m lip, had ik ht gol m t mot omdraai om zaa t all.’342

Haar grootste wes was ee plaats a georgeheid waar haar e-

hoee aa eiligheid werd beredigd. De plotselige dood a haar erloode

markeerde og ee zeer igrijpede geeurteis i haar lee. Te slotte

trouwde Gerdia ee ma die erg leek op haar gestore erloode. Deze

hoord chtr it tot d gloosgmschap a Jhoah’s Gtuig.Voor alls prord z haar gloo aa haar kidr door t g. Z

ertelde haar kidere, die erg geïteresseerd ware i het erlede e de er-

arige a hu moeder, pas zeer laat oer haar cocetratiekamperari-

ge. Ze wilde ze door de erhale iet choquere o belaste. mdat ze, door

haar coctratikamprarig, olgs haar gol g god modr

was, rog Grdia zich a o z wl kidr op d wrld had mot zt-

te: ‘k dek da, als ik gee kidere had gekrege was dat misschie beteroor mij kidr gwst. Dat z r hlmaal it gwst war.’343

Hieruit lijkt ee sterke ideticatie met de agressors. Dit aweerme-

chaisme erhidert tegelijkertijd het omgaa met haar idetiteit als

cocetratiekampslachtoer. Haar kamperarige koppelt ze aa haar

geloosoertuigig. haar geloo, dat tot de kampgeageschap leidde,

idt ze de erklarig oor het leed dat haar is aagedaa e het kuedoorstaa ra.



190

jansje ( jans) hoogers-elBertsen

Jas Hoogrs-Elrts wrd op 11 april 1919 gor i Wkrom. 344

Het eerste cotact met de lede a de geloosgemeeschap otstod

ia haar zustr i ht jaar 1940. datzld jaar lit z zich dop. Jas gigals korir a d gloosorgaisati wrk rstopt rligiuz lctuur.

Op 14 mei 1942 werd Jas tijdes haar eerste predikigsdiest door de Ges-

tapo i Arhm garrstrd dri maad lag i d gagis aldaar

opgeslote. Na ergeese erhore werd ze erolges aar erschillede

huize a ewarig geracht. de geageis a Klee zat ze twee we-

k gag, daara i Düssldor, Brlij Haor. T slott wrd zaar ht rouwcoctratikamp Rasrück gdportrd, waar z op

2 oktor 1942 aakwam rgistratiummr 14.164 krg.345 Nt als Toos

Kamppas vanconcentratiekampRavensbrückvan Jans Hoogers-Elbertsen



191

Berkers werd ze aa blok 2 toegeweze. Dagelijks getreiter, zoals het moete

drage a iet passede, kapotte schoee, kemerkte de leesomsta-

dighede i Raesrück. Daardoor was het lee moeilijk te drage. Jas

werd i Raesrück aa het tuicommado toegeweze, waar ze oder

adr i kas most wrk. kamp Raesrück maakte ze ee ezoek a Heirich Himmler, de

stache a de SS, mee. Tijdes de ispectie a het cocetratiekamp op

19 maart 1943 merkte Himmler op ‘wat oor reemde ogels’346 de rouwe

ware die tot de groep a Bijeloderzoeksters ehoorde. Het eit dat ze

als ee obscuur weze werd beschouwd was iets wat deze oplettede rouw

ooit zou rgt. Raesbrück sloot ze riedschap met Tiie Mulder, ee Bijbeloder-



192

zokstr di al lagr tot d gloosgmschap hoord. Jas rog haar

rglmatig om haar mig or glooskwstis.

Uiteidelijk kwam de aam a Jas Hoogers-Elertse op de tras-

portlijst oor het werkkamp St.-amrecht. Tijdes het trasport mocht

allee het alleroodzakelijkste worde meegeome: kledig, eetgerei e dk. Jas ld odr d kou. Ht rouwlijk gagcommado

ertrok op 4 mei 943 aa Raesbrück e kwam op mei 943 i Stiermar-

ke aa. het cocetratiekamp St.-ambrecht werkte ze de meeste tijd als

kamermeisje. Zo u e da, ooral i het egi a haar erlij, moest ze

ook i d tuidrij wrk.

Als ‘kamermeisje’347

geoot ze het ertrouwe a ore Kröll, het hooda de huishoudig. Deze ertrouwde haar alle sleutels a de ertrekke

toe waaroor ze moest zorge. ore Kröll ‘waardeerde’ de bekwaamheid a

haar ‘bediede’34 zo, dat ze weste altijd zo’ degelijke werkkracht te hebbe:

‘Jas, jij zal altijd mij kamermeisje zij.’349 Het hood a de huishoudig

eutte Jas’ ekwaamhede goed, ooral haar strijkaardighede. ore

Kröll racht haar waarderig ook herhaaldelijk tot uitdrukkig i de orm

a gescheke. Jas kreeg oder adere kledig e schoee a haar. Jashad ee goede erhoudig met het hood a de huishoudig e mocht haar

graag. Kröll ga haar rschilld opdracht, zoals ht aar d wrkplaats

rg a kapott apparat tr rparati. Daarij otstod cotact

met de Spaase kampgeagee. De moteur Aguera Caal Jua werd

ij dz otmotig rlid op Jas. Hij maakt oor haar aaikistj

kopr igrhod. Na d rijdig am z dz oorwrp maar haar adrlad als ‘ruilosgschk uit ht kloostr’.350 Z h z tot

d d d i ik



193

op d dag a adaag i gruik.

Het lukte Jas ook om kampcommadat Schöller, die zich ij oorkeur i

haar aijhid ophild, op astad t houd.

Naast het schoomaakwerk i de gastekamers a het SS-ladgoedmoest Jas ook erschillede katore schoohoude. Ze eschikte oder

adere oer de sleutel a het katoor a Verwalter Erhart. Zo ig zij op

dat Erharts zoo, di ij d Duits Wehrmacht did, i Arhm – d plaats

a haar arrstati – gsuld was.

Jas liep tijdes haar geageschap i St.-amrecht ee egeoog

(mrdr stpuist ij lkaar) aa haar dij op. Daar z stds wrprolm mt d SS-waakstr had ghad, schrok z roor trug om dit

te melde. plaats daara wedde ze zich tot kampcommadat Schöller,

die haar hoogstpersoolijk met zal e pleisters ehadelde. De geezig

erliep goed. Korte tijd later liep Jas ee etterede otstekig a het agel-

bed op waarbij door ee odeskudige behadelwijze a de SS-bewaakster

haar hele arm otstoke raakte. Hood a de huishoudig ore Kröll maakte

ht ia d Verwalter moglijk dat Jas door d gmtarts mocht wordehadeld. Deze arts ehadelde haar deskudig e Jas mocht zich ee

tijdlag, op doktersoorschri, otzie – i de orm a het hoede a

schape same met Sjaa Prok. Er moest ook ee kies worde getrokke

bij Jas. De Poolse arts-geagee oerde de extractie uit zoder erdoig o

pijbestrijdig. daks alle moeilijkhede, die ook het lee a alledag i

St.-ambrecht bepaalde, was de geageschap aldaar ergeleke met hetrouwcoctratikamp Rasrück ‘ adr l, waar aazilijk

ijh id ’ 351 l d kt



194

mr rijhid was’,351 zoals z adrukt.

Ook i dit cocetratiekamp moest ze op haar hoede zij, maar toch

was de situatie gemakkelijker te erdrage da i het hoodkamp. Vooral de

betere oedselsituatie e de humaere maier a huisestig oderscheid-

de eide cocetratiekampe duidelijk a elkaar. De goede relatie metSjaa Prok, met wie ze dikwijls oer de Bijel sprak, ga haar de steu e

motiatie om de situatie waari zij moest lee aa te kue. Deze moe-

derlijke rouw ga haar houast e was oor Jas ee raagaak. Op haar

mig ko z ouw.

Net als Gerdia Huisma-Rabouw ko Jas odaks de moeilijke situatie

waari z zich od toch git a d schoohid a ht ladschapwaara ze erg oder de idruk was. Ook zij iteraliseerde de cocetra-

tiekampgeageschap als ee tijd waari ze i geloo toeam. Daarmee

am z oor zichzl ht sluit kwllig

otrig uit di tijd t zi als

ewust esluit om haar geloosoertuigig

te erdedige e alle cosequeties die

daaruit oortloeide te aaaarde. Deerijdig uit het cocetratiekamp ete-

kd oor haar d rddig door Jhoah.

D trugris aar Ndrlad odram

ze same met haar gelooszusters. talië

am ze ascheid a de groep Nederladse

rouwe om bij Sjaa Prok te blije. Haarriedi was ziek geworde e Jas lee

tot aa haar geezig ij haar erzorgde



195

tot aa haar geezig ij haar, erzorgde

haar e zette te slotte same met haar de

rest a de terugreis aar Hollad oort. p

4 augustus 1945 kwam Jas i Maastricht

aa352

e twee dage later ereikte ze haarhuis i Gelderlad doordat ze ko meerij-

de op ee motor. Jas was diestmeisje e

od uiteidelijk weer werk. Ze zette direct

haar religieuze actiiteit i de predikigs- e pioiersdiest oort. Daarij

leerde ze haar latere echtgeoot Jakous Hoo gers kee. Daarmee gig

haar wes i erullig om te kue trouwe met ee parter die dezeldegloosortuigig had.353

Jans Hoogers-Elbertsen, oktober 2002

Ontslagbewijs



196

OntslagbewijsSt.-Lambrechtvan Jans Hoogers-Elbertsen

Jas hild cotact mt haar ridi Sjaa Prok. Z zocht Sjaa dik-

wijls. Door de traumatische cocetratiekamperarige was i Jas ee

sterk agressiepotetieel opgebouwd, dat ze kaaliseerde door dikwijls spo-

taa luid te schreeuwe. Ze sprak ook met Sjaa Prok oer deze ehoee.

Door haar ‘toestemmig’ te gee om te schreeuwe hielp Sjaa haar omhaar agrssi a t ouw.

Jas kreeg jare a de erijdig uit het cocetratiekamp ee zeuw-

izikig, waara z chtr wr god hrstld.

Haar lee ergeleek ze met ee trei die op ee agrod arijdt e waar-

i d mshid zich idt. ‘Ht komt rop aa, wat idr prsoolijk

doet. De raag is, o je i deze trei blij.’354

Daarmee ga ze op ee beeldedemaier haar kijk op zelstadigheid: ieder idiidu moet zij eige lees-

wg kiz zl ratwoordlijkhid drag oor dad gdrag



197

wg kiz zl ratwoordlijkhid drag oor dad gdrag.

corstiaantje (sjaan) pronk-van Den oever

orstiaatj Prok-a d r wrd op 3 oktor 1902 i Schi-

g gor.355

Via de Getuige a Jehoah Kloose kwam ze i mei 1939 i cotact met

de geloosgemeeschap. Ee paar maade later, op 23 decemer 1939, liet

z zich door haar gloosrodr Wiklr i Amstrdam dop.

Op 24 augustus 1942 werd Sjaa Prok door de Gestapo i De Haag

gearresteerd. Haar drie kidere werde daarmee aa ee ogewis lot

oergelate. De azi’s zette Sjaa eerst geage i Scheeige (i hetzogeaamde Orajehotel), daara lee ze tot 14 decemer 1942 geage

i Utrecht. Via Klee werd ze te slotte aar Duitslad geracht e doorliep

ze de huize a ewarig i Düsseldor, Haoer e Berlij. Te slotte

deporteerde ze Sjaa Prok aar Raesrück, waar ze op 7 jauari 1943

aakwam. Daar krg z ht rgistratiummr 15.986.

Bijzoder traumatisch oor Sjaa ware de moorde op kleie kidere

di z i ht rouwcoctratikamp had gzi. Va d gaggo-

me rouwe die met ay’s i Raesrück aakwame, werde de ki-dr agom t zo lag tg d muur gslag tot z dood war.

Haar dochter raadde ze later a om kidere te krijge. Vermoedelijk wilde ze

daarmee haar eige herierige aa de aschuwelijke eleeisse met

kleie kidere i het rouwecocetratiekamp Raesrück uitae

ht rdrit daara otlop.

Sjaa Prok werd i Raesrück toegeweze aa ee tuicommado.Ze hoorde ij de groep Jehoah’s Getuige die het geruik a oedsel dat

lod att aws. ht midd a ruari 1943 had Sjaa lod i d



198

od att a s. t dd a ua 943 ad Sjaa od d

otlastig (als geolg a ee loedig i het maagdarmkaaal), aar alle

waarschijlijkheid eroorzaakt door stress. Ze werd aar de ziekearak

orgracht l daar tot 25 april 1943. Froukj Volp adr gloos-

zusters smokkelde ia ee Duitse Getuige haermoutpap oor Sjaa aard zikadlig rdd zo haar l.

p 4 mi 1943 wrd Sjaa mt 23 adr rouwlijk Jhoah’s Gtuig

a kamp Raesbrück aar het bijkamp St.-ambrecht oergeplaatst. Twee

dage racht dit geageecommado door op het statio Fürsteerg,

oordat ht aar St.-amrcht agord wrd.

St.-amrecht werkte Sjaa eerst ij de werkgroep oor eossigs-werkzaamhede. Daara moest ze als schaapherderi zorge oor de

schaapskudde a het SS-ladgoed. Voor Sjaa was dit ee olkome

bOven Brie van Sjaan Pronk uit concentratiekamp St.-Lambrecht aan haar ouders



199

j p

One Achterzijde van de brie

ieuwe ezigheid: ze had tot da toe zels og ooit ee schaap gezie. Dit

werk had ee gustige uitwerkig op haar. Ze had ook de mogelijkheid haar

ratsoe met schapemelk aa te ulle. Haar slechte gezodheidstoestad

ereterde daardoor. Ook

het werk zoder toezichte i de stilte a de er-

ge leidde tot ermiderig

a spaig.

Odaks de etere

oedselsituatie i het co-

cetratiekamp St.-am-recht ehield Sjaa ee

zwakke gezodheid. Ze leed



200

aa etelroos, die de Duitse

Bijeloderzoeksters met

erschillede soorte thee

proeerde te ehadele.Sjaa werd door de oe-

rige Bijeloderzoeksters

schouwd als gloos-

zuster die steu ga. het

ijzoder tusse haar e

Jas Hoogrs-Elrts -stod ee auwe ad. Toe Sjaa a de erijdig tijdes de terugreis i

talië ee blidedarmotstekig kreeg, was het Jas die bij haar achterblee,

Sjaan Pronk, ontslagbewijs St.-Lambrecht

terwijl de adere rouwe aar Nederlad doorreisde. ee klooster werd

ij Sjaa d appdix oprati rwijdrd a haar gzig orgaisr-

d d id rouw zl hu trugris.

Toe ze te slotte op 25

augustus 1945 aakwam iDe Haag, woog Sjaa og

slechts 37 kilogram. Haar ge-

zodheidstoestad was erg

slecht, ze was oortdured

ziek e haar ysieke reseres

ware door de kampgea-geschap uitgeput. Spoedig

a haar terugkeer werd zie-



201

kehuisopame oodzake-

lijk. Sjaa was iet allee

ysiek eraderd, ze was ee

ader mes geworde. Haardochter Coie heriert zich

de tijd dat haar moeder uit

het cocetratiekamp was

truggkom als olgt:

‘Z had i d coc-tratikamp i adr wrld gld. Nu most z zich wr

schikk aar huishoud zich aapass. Ht is ooit cht

Cobie Pronk, dochter van Sjaan Pronk, in oktober 2002

glukt. To z zs wk thuis was, most z oor dri maad aar

hrstlligsoord, T Wr. E hal jaar latr most z wr aar

ht zikhuis.’356

Sjaa racht dri maad door i ht zikhuis Zuidwal. Na hal jaarthuis was erdere ziekehuisopame a ier weke oodzakelijk. De jare

i de geageisse e cocetratiekampe hadde duidelijke spore

aglat.

Ook de psyche a Sjaa had erstige schade opgelope. Ze werd ge-

dr door irlijk orust, waardoor z dikwijls plotslig a huis

wegliep. Ze liet da slechts ee klei ericht achter: ‘Be ee paar dageweg.’35 Haar amilie eram altijd pas achtera waar ze zich had opgehoude.

Meestal was ze bij haar riedie Jas Hoogers-Elbertse e Froukje Volp,



202

haar rtrouwsprso i d coctratikamp.

Oer de erschillede geageisse ertelde Sjaa haar kidere

wiig. Ht mst praatt z or St.-amrcht, omdat di hririg ht

best te erdrage was. Vawege haar geurherierig ko ze iet meer teged lucht a koolraap. Dz karaktristik lucht racht d rschrikklijk

ld trug di i Rasrück i haar ghug ggri war.

Ook erood ze haar dochter om gestreepte kledig te drage. Zels a

d dood a Sjaa olgd haar dochtr oi dit god op.

Sjaa Prok krg rort raakt aa éé kat rlamd. Z stir i1979 op d lijd a 77 jaar.



203

Corstiaantje Pronk-van den Oever na de bevrijding

Froukje volp-rinzema

Froukj Volp wrd op 10 juli 1913 i Dracht gor.358

Ze groeide op i ee arbeidersgezi a zee persoe,

waar ze iet ijzoder streg olges het gereormeerde

geloo werd opgeoed. Tijdes haar schooltijd werkte ze i grotwikl. Na haar rtid krg z trk-

kig ij ee koster a ee aptistegemeete i Utrecht.

Ee jaar later wisselde Froukje a werkgeer e liet zich op

16-jarig lijd dop als aptist. 1930 kwam z i Hr-

le oor het eerst met Bijbeloderzoekers i cotact. 939,

kort a haar huwelijk, liet ze zich door haar geloosroederHartstag i de Keulse Vaart dope als ee a Jehoah’s

Gtuig go z mt d prdikig.

d kj d



204

Op 7 septemer 1941 werd Froukje gearresteerd e

kwam ze i de geageis a Scheeige. dat huis

a ewarig otmoette ze toeallig de Getuige Sophie

Hemmik. Beide werde aar het rouwecocetratie-kamp Rasrück gdportrd Froukj krg daar ht

registratieummer 9143. Ook zij werd igedeeld i lok 12.

Froukje werkte i ee tuicommado uite het kamp. Ze

moest paardeloeme plate die oor mediciale doel-

id rwrkt wrd. m d hogr a haar rid

gelooszuster Aie a Baste te stille, stal ze oor haarpaardeloemladere e smokkelde die aar de arak

waari ogeeer tweehoderd rouwe zich dicht opeege-

Froukje Volp op 24-jarigeleeijd (oto van 14 mei 1937)

Kamppas van concen-tratiekamp Ravensbrück



205

tratiekamp Ravensbrückvan Froukje Volp

Brie aan Froukje Volp van haar zuster,augustus 1944



206

pakt i lee probeerde te houde. het rou-

wecocetratiekamp Raesrück weigerde

Froukje om op appel te staa, met araseli-

ge tot geolg. Ze proeerde Sophie Hemmik

te odersteue door a haar eige oedsel-ratsoe iets a te staa, maar Sophie wilde

iets aaeme. Sophie Hemmik hoorde tot

de groep a de zogeaamde ‘extreme’ die

door hu weigerachtige houdig oortdured

aa strae werde lootgesteld. Toe Sophie

gig lijde aa tyus werd ze aar Auschwitzgedeporteerd e daar ermoord. Froukje kreeg

dit ericht pas i augustus 1944 toe ze al ee

jaar i het cocetratiekamp St amrecht



jaar i het cocetratiekamp St.-amrecht

was. Tezeldertijd ereikte haar ee rie a

haar zuster Pietje, die meedeelde dat haar

moeder gestore was. Froukje raakte daaropi ee depressie. het rouwecocetratie-

kamp St.-ambrecht werd ze eerst aa het com-

mado ‘osouw’ toegeweze. Daara werkte

z i d oormalig kloostrtui.

septemer 1943 kreeg ze ee rie a

haar ouders uit Drachte, die haar schree

dat haar ma Daid Volp, a twee jaar gea-

geschap, uit kamp Amersoort was otslage David Volp (datum oto onbekend)

Persoonsbewijs uit de Nederlandse bezettingstijd van David Volp



208

e aar huis was teruggekeerd.359 Dit ericht moet oor Froukje ee troost

zij gwst omdat z u wist dat haar kidr wr door haar chtgoot

wrd rzorgd.

De kampsituatie i St.-ambrecht is bij Froukje i herierig geblee.

Met haar gelooszusters zog ze religieuze liedere, ze esprake de Bijel

met elkaar e het lukte he zels ee keer het zogeaamde aodmaal te ie-

r. Door acti a haar gloo t gtuig prord Froukj zich t had-

ha. Haar psych ld chtr hig odr d situati. Z huild rg l.360



209

Nadat de Duitse Wehrmacht op 8 mei 1945 gecapituleerd had, werd

Froukj t slott, a gagschap a ir jaar, door d gallird

erijd. Toe ze a grote omwege ia talië, Frakrijk e België i Neder-

lad aakwam, woode er i haar huis oormalige collaborateurs. Door de

hulp a ht urau Volkshuisstig krg z uitidlijk iuw wo-

ig e bego ze weer met de predikigsdiest a de Getuige a Jehoah.

Vlj g Blgë

der de geagee a het rouwecocetratiekamp St.-ambrecht

eod zich éé Belgische Getuige a Jehoah. Deze Frastalige Bijelo-

derzoekster had ee itesie cotact met haar Nederladse geloosgeote.

Haar lsrhaal is i grot lij aa haar goort tot aa haar doodi 1986 a t gaa.

maria FlorYn-hernalsteen

Maria Flory werd op 1 septemer 1901 i Moleeek/Brussel geore.

Met haar ma éo Flory erhuisde ze aar Terure. Maria liet zich op

15 juli 1939 als Gtuig a Jhoah dop. Haar chtgoot hoord -s tot d gloosgmschap. Hij wrd al op 8 jui 1941 door d Gstapo

garrstrd.361

Nadat België door de Duitsers ezet was, errichtte Maria haar predi-



210

g , p

kigsdiest odergrods. Ze richtte ee kleie

groep a geloosgeote op i

Atwerpe, die daar het geloo

op riskate wijze proeerde

te erreide. Voor haar

p r e d i k i g s d i e s t

maakt z odr-

est waari ze ee

ijel, ij rochures e

drie origiele tijdschrite

ko rrg.

Kamppas con-centratiekampRavensbrück van Maria Floryn



211

Op 23 mei 1942 werd Maria door de Gestapo opge-

pakt e gearresteerd. Haar eide kidere, zes e tie

jaar oud, werde aa hu lot oergelate. Boeop de

psychische pij om haar kidere kwame de lichame-

lijk mishadlig i d gagis a d staatspo-

litie a Ake. Op 11 oemer a hetzelde jaar werd

Maria aar het rouwecocetratiekamp Raes-

rück gedeporteerd. Ze kreeg daar registratieummer

Kinderen van Maria Floryn(oto vermoedelijk van 1942)



212

4.9 e werd aa blok 2 toegeweze, waari zich Duit-

se, Poolse e Nederladse Jehoah’s Getuige beode.

Rasrück wrd z igdld ij wrkzaamhd uit ht kamp.

Toe Maria i mei 943 aar het kamp St.-ambrecht werd oergeplaatst,

had haar ma éo al ee hele reeks cocetratiekampe meegemaakt. Va

coctratikamp Natzwilr had m hm aar Stuttho orgplaatst,

daara werd hij aar het cocetratiekamp Dachau gedeporteerd.362 Begi

jauari 1944 zod hij auit Neu-Ulm Uterallheim ee rie aa zij

rouw Maria i ht kamp St.-amrcht. Uit dz ri lijkt dat éo i ht

uitkamp a Dachau i SS-mulmakrsschool most wrk.363

Brie van Léon Floryn aan Maria Floryn uit concen-tratiekamp Dachau



213

tratiekamp Dachau

Ontslagbewijs St.-Lambrechtvan Maria Floryn



214

Maria werd i St.-amrecht oor de schoomaak a het kampge-

dlt d kamr a d SS-waakstr igzt. ok was ht haar taak d

tegelkachels te stoke. Boedie reide ze rijwillig ee trui oor kamp-

commadat Schöllr.364

p 9 mi 1945 stigd Pirkr, d urgmstr a St.-amrcht, d

erijdig a Maria Flory uit het cocetratiekamp. Op haar terugreis

am Maria ermoedelijk i Klageurt ascheid a haar Duitse e Poolse

Slachtoerbewijzen van Maria Floryn (uit 1950) en Léon Floryn (uit 1948)



215

gelooszusters e reisde ia Udie, Veroa e Bolzao aar Dorir, waar

z op 21 jui 1945 aakwam.

De erdere route oerde haar aar Mulhouse, Parijs e ille. Aagekome

i haar aderlad België, reisde ze ia Tourai e Brussel aar Terure,

waar ze te slotte op 29 juli 1945 aakwam. maart 1950 werd haar de sta-

tus a politik rolgd door ht azirgim togkd.365 Maria zocht

St.-amrecht og ee keer e keerde aar de plaatse terug waar ze oor

dwagareid was igezet. 1986 stier Maria Flory i het ziekehuis i

u.

Vlj g Dl

Na de machtsoerame door Hitler i 1933 werde de Bijeloderzoe-

krs stds higr rolgd. Zij hoord tot d rst di d azi’s aar

de eerste cocetratiekampe – zoals Morige – deporteerde. Vele

hadd al jarlag gagschap i coctratikamp achtr d rug

toe ze i 1943 aar St.-amrecht, ee ijkamp a Raesrück, werde

oergeplaatst. dit kleie rouwecocetratiekamp ormde de tie

Duits gag rouw d grootst atioal grop.366

Door de jarelage rijheidseroig ware ze wat Bijeluitleg e

geloosrage etro iet op de hoogte a de actuele stad a zake. Dit

leidde i het kamp Raesrück ooral met de Nederladse Bijeloder-

zokstrs, a wi l als zogaamd ‘xtrm’ wrd schouwd, tot

meigserschille. St.-ambrecht trade gee probleme met iterpre-

tatie op, aagezie gee a de Bijbeloderzoeksters werk moest errichte

d di i di d l i d i d hi ld



216

dat dirct o idirct mt d oorlogsidustri rad hild.

alwine BlöBaum-schlomann

Alwie Blöaum was uit Eidighause aomstig. Ze werd op 28 jui

1900 geore e sloot zich i 1924 aa ij de geloosgemeeschap a

Jehoah’s Getuige.367 Haar ma August Blöaum was eeees Bijelo-

derzoeker. 1925 werd hu zoo Wilried geore. Het gezi woode i

Bad yhaus, waar ht acti dlam aa ht odrgrods wrk a

Jehoah’s Getuige adat de ewegig a Bijeloderzoekers i 1933 door

d atioaalsocialist rod was.

FamilieBlöbaum(datum oto



217

( onbekend)



218

Certifcaat van Alwine Blöbaum uit 1954

Nadat Jehoah’s Getuige i 1936 te uzer ee resolutie hadde opge-

steld waari ze Hitler driged erzochte de erolgig a de geloos-

roeders te stake omdat Jehoah aders Hitler e de n zou erieti-

ge, werd dit geschri ook door de amilie Blöaum erspreid e i grote

hoeeelhede i hu eige huis opgeslage. Op 14 decemer 1936 deed de

Gestapo huiszoekig ij de amilie Blöaum, maar ze ode daarij gee

Wachttorelectuur meer. Desodaks werd August Blöbaum op dezelde dag

op zij werkplek gearresteerd. Ee dag later werd ook Alwie gearresteerd.

Ze werd ogeeer ee hal jaar i oorlopige hechteis gehoude, oordat

me haar door de bijzodere rechtbak i Dortmud weges illegale actii-

teite bij de teratioale Bijbeloderzoekersereigig tot staatsijad liet

rklar. Z wrd roordld tot gagisstra a ti maad.

Alwies echtgeoot, August, werd tijdes het oorarrest zo zwaar mis-

hadeld, dat hij ee zeuwizikig kreeg. Weges ogeschiktheid om

gagisstra t odrgaa wrd hij aar zij oudrs gracht di ook al



219

gagisstra t odrgaa wrd hij aar zij oudrs gracht, di ook al

zij zootje hadde opgeome. Zij gezodheid lee gedurede de rest

a zij l lail.

Nadat zij haar stra had uitgezete, werd Alwie iet rijgelate maar op

18 omr 1937 aar ht coctratikamp Morig gdportrd. Daar

lee ze tot 21 eruari 1938 toe ze haar met adere geage rouwe

aar het cocetratiekamp ichteurg oerplaatste.368 Alwie werd

waarschijlijk omiddellijk a de iedrijstellig a het rouweco-

ctratikamp Rasrück daarh orgplaatst. Dit lijkt uit haar lag

rgistratiummr: 256.369 Bij wlk commado i ht kamp Rasrück z

OntslagbewijsSt.-Lambrecht van Alwine Blöbaum



220

was igdld, is it kd. Ht staat chtr ast dat z lootgstld wrd

aa zwar mishadlig, mt lijd schad tot golg.

mei 1943 werd Alwie Blöaum aar het SS-werkkamp St.-am-

recht oergeracht. Ze gold ie de homogee groep geagee als

a d 144.000 ‘gzald’, a wi d mig als richtiggd wrd

rkd.370

er haar tewerkstellig i kamp St.-ambrecht is iets beked. Gerdia

Huisma-Raouw hrird zich haar als modrlijk rouw, di ‘

lird zachtmodig zustr was’.371

Na de erijdig uit het cocetratiekamp i mei 1945 duurde het og

tot september 945 oordat Alwie terugkeerde i Bad eyehause. Ze had

ija ege jaar geageschap achter zich. Thuis tro ze ee echtgeoot

aa a wi d gzodhid zr was aagtast di slchts lagzaam a

d traumatisch rarig a ht atioaalsocialistisch rgim hrstld.

Uiteidelijk ko hij weer als meuelmaker werke e het gezi oderhou-



221

U te de jk ko j ee a s eue ake e ke e et ge o de ou

de. Alwie was door de jarelage geageschap eeees lichamelijk

aagtast.

Alwi Blöaum stir i 1981.

ella hempel-zippel

Ella Hempel werd op 4 maart 9 gebore.32 Ze woode i het Saksische

Grth was t tijd a haar arrstati gtrouwd.

Haar ma behoorde iet tot de geloosgemeeschap a Jehoah’s Getui-

ge. Toe Ella i 93 aar het cocetratiekamp ichteburg werd gedepor-

teerd, liet ze haar ier kidere achter bij haar echtgeoot i Grethe. mei

Ella Hempel(datum otoonbekend)



222

1939 werde alle geage rouwe uit het cocetratiekamp ichteurg

aar Raesrück oergeplaatst. Ella werd igedeeld i het zogeaamde

modellok 3, zijde A. De politieke geagee Margarete Buer-Neuma,

die als lokoudste a de modelarak ook cotact had met Ella, eschrij

haar als ee ‘oerijerige Saksische’,33 die eegde e boede e de rame e

deure cotroleerde op hoogglas, om te oldoe aa de eise die gesteld

wrd aa ht modllok.

Ella kreeg i Raesrück regelmatig post a thuis. de riee, die

haar ma aa haar richtte, stod altijd hetzelde erzoek om haar terugkeer:

‘Mij li Ella, war kom j idlijk aar huis? D kidr

ik wacht idr dag op j. Ht huishoud is chaos, d

kidr krijg it d juist rzorgig, d tui ht drij

word rwaarloosd. Ho ku j zo hardochtig zij d jouw i

d stk lat. Dat idt oz li God slist it juist.’ 374



223

Uit deze regels blijkt, dat de ma a Ella zij rouw idirect oder druk zet-

te om de erklarig waari het geloo werd agezwore te odertekee. Ella

lee desodaks haar geloosoertuigig trouw e zei oder trae, zo

ericht Margarete Buer-Neuma: ‘Jehoah eeelt: “Je moet je rouw e

j kid rlat mij aolg.”’ 375

De Bijeloderzoekster iterpreteerde deze Bijeltekst letterlijk e e-

schouwde haar cocetratiekampgeageschap als ee gelooseproe-

ig mt als pijlijk golg dat z a haar gzi gschid was.

mei 1943 werd Ella met de oerige rouwelijke Jehoah’s Getuige

di oor wrk i ht coctratikamp St.-amrcht stmd war, aar

Stirmark orgplaatst. ht kamp St.-amrcht wrkt z als ga-

geiskokki. Ella was aak ziek. Ze ko ook gee zware laste optille o

drage. Ze had gedurede haar hele geageschap hetzelde werk. Door

d spcik wrktowijzig – z most kok oor d gag a ht

mae- e het rouwecocetratiekamp – otstod ee itesie cotact

tuss haar ht kukprsol. Ella most ht hood a d huishou-

dig, or Kröll, lk dag wkk, oordat z zl mt haar wrk go. 376 Z

otwikkelde ee iige bad met keukehulp Margarete Messarz-Güter,

oor wi Ella modrlijk gols kostrd. Dz strg rod, maar

desodaks bestaade relatie, hielp de diepgeloige Bijbeloderzoekster om

haar gloo acti t l. Z prord ht urgrprsol a d ku-

ke, i het bijzoder de joge Margarete, te oertuige a haar geloo. Ella’s

krigspogig lip chtr op its uit. Margart lit zich wliswaar



224

iet bekere, maar Ella wisselde met haar wel a gedachte oer Bijbeltek-

ste e geloo i het algemee.3 Daarmee deed de Bijbeloderzoekster recht

aa haar rligiuz opdracht.

Ella Hempel kreeg toestemmig om i het kamp St.-amrecht ezoek

te otage a haar gezi. Haar kidere e haar ma smeekte Ella aar

huis te kome. Ze atwoordde dat ze et zolag i het cocetratiekamp zou

blije totdat God zou zegge dat het geoeg was.3 ok ore Kröll, het hood

a d huishoudig, hrird zich ht zok a d amili Hmpl. Zij

was ol obegrip oer de houdig a Ella, oor wie haar geloosoertuigig

lagrijkr was da haar rijhid d trugkr aar haar gzi. 379

Franziska herolD-ziegler

Fraziska Hrold wrd gor op 6 oktor 1905.380

Op 3 augustus 1939 werd ze op trasport gesteld aar het rouweco-

ctratikamp Rasrück. Grdia Huisma was gtuig a haar sll

aaklig, dirct golg a d lsomstadighd i ht rouw-

cocetratiekamp Raesrück. Gerdia eschree de diepe idruk die dit

op haar had achtrglat: ‘[Fraziska] kwam als ldscho rouw z

is rijd als stokoud rouwtj.’ 381

mei 1943 werd Fraziska op de trasportlijst aar St.-amrecht ge-

zet. Als eerste werkopdracht zou zij betrokke zij geweest bij het schooma-

k a kool aardappl i d kldrs a ht kloostr.382

Daara werd ze tewerkgesteld als kamermeisje, toe Gerdia oerge-

plaatst wrd aar uitwrkzaamhd. Dat had ht oordl dat Frazis-

ka, t als Jas Hoogrs-Elrts, i d kuk htzld t krg als d

bewakig. Ze hield het werk als kamermeisje tot aa de berijdig. Ze smok-



225

kelde, et als Jas Hoogers, oedsel oor de oerige rouwelijke Getuige het

kamp i om hu oedselsituatie wat te eretere. Daarmee geruikte ze

haar ‘eoorrechte tewerkstellig’ om haar gelooszusters te odersteue

e am ze ee groot risico. Ze werd, zoals alle oerige, i mei 1945 door

soldat a ht Brits lgr rijd go haar trugris sam mt d

adere Duitse Bijbeloderzoeksters eerst i zuidelijke richtig. Klageurt

ame de Duitse e osterijkse rouwe ascheid a de rest a de groep

e a de Spaase ex-geagee, e reisde ia Weyer aar Salzburg. Va

daaruit ztt zij haar trugris aar Duitslad oort.

helene leopolD

Helee eopold werd op 17 decemer 1903 geore i Duitslad.383 Ze

wood rst i d Saksisch stad Rochlitz, latr i Wimar.

Na haar arrestatie werd ze op trasport gesteld aar het cocetratie-

kamp ichteurg. mei 1939 werd Helee, a de sluitig a het kamp

ichturg, orgplaatst aar ht kamp Rasrück.384 mi 1943 wrd

ze oergeplaatst aar het ‘werkkamp’ St.-ambrecht i osterijk. er haar

wrktowijzig aldaar is its kd.

anna schäDlich

Aa Schädlich is gor op 25 augustus 1900.

Z staat i ht gagisok a ht coctratikamp Mauthaus

a sptmr 1944 rmld als Duits Bijlodrzokstr.385

Na haar arrestatie was ze eige tijd opgeslote i het cocetratie-

kamp ichteurg, oor ze op 3 maart 1939 aar het kamp Raesrück



226

werd oergeplaatst. Va daaruit kwam ze i mei 1943 i St.-amrecht

terecht. Daar was Aa ij het tuicommado igedeeld. Ze was getuige

a de mishadelig a Jas Hoogers door de SS-ewaakster, omdat

Jas gjodld had.

Aa Schädlich zat te miste zee jaar i drie erschillede co-

cetratiekampe geage e ezag dit als ee gelooseproeig die ze

h doorstaa.

emma schüler

De uit de streek Kösli/Koszali (Pommer, u Pole) aomstige Emma

Schülr wrd gor op 13 omr 1898.386

1937 werd ze door de Gestapo gearresteerd e aar het cocetra-

tiekamp Morige gedeporteerd. eruari 1938 werd ze, same met ee

groot aatal rouwelijke politieke geagee, aar het cocetratiekamp

ichteurg oergeplaatst. Na de sluitig a dit cocetratiekamp i mei

1939 kwam Emma i het rouwecocetratiekamp Raesrück. mei

1943 wrd z aar ht kamp St.-amrcht orgplaatst.

Emma Schülr racht t mist z oll jar i coctratikam-

p door, oordat ht Brits lgr haar i 1945 rijdd.

paula johanna auerBach-uhlig

Paula Auerbach werd gebore op 4 oember 96 e was aomstig uit

ht Saksisch Eppdor ij Flöha.

925 leerde ze de leer a de Erstige Bijbeloderzoekers kee e ze

lit zich jaar latr op 30-jarig lijd dop.387 Z wrkt als thuiswrk-

ster toe ze op 2 oember 936 werd gearresteerd. Ze werd op maart 93

d d d h k h d ld



227

door de ijzodere rechtak i Freiurg ij Chemitz eroordeeld tot ee

jaar gagisstra. Dit haald d plaatslijk krat:

‘Wr “Bijlodrzokr” oor ijzodr rchtak. d a d

tratioal Vrigig a Erstig Bijlodrzokrs most

zich oor d ijzodr rchtak ratwoord omdat z, odaks

ht rod op hu rigig, d orgaisati tot juli 1936 i Flöha

omgig i stad hild hu s rod orgaa

“D Wachttor”, rdr colportrd. […] D op 14 omr 1896

gor Paula Johaa Uhlig uit Eppdor wrd roordld tot éé

jaar gagisstra. […] D rdacht() wrd() i omr a

dit jaar garrstrd idt/id zich sids dcmr i

oorarrst. […] Uit d oiss lijkt dat al l “Bijlodrzokrs”

door d rchtr roordld zij, omdat z koppig l olhard

i hu staatsijadig aatism. Ht grcht most cocludr

dat d stra ooit tot rtrig lid maar tot dol h dz

it oor rd atar ms tijdlag a d gmschap

t isolr, d oortzttig a hu

actiitit t rhidr adr a

t schrikk.’388

Aa het eid a 1937 werd Paula op tras-

port gesteld aar het cocetratiekamp

Morige. Op 21 eruari 1938 werd haar

aam toegeoegd aa ee lijst a politieke

geagee die a het cocetratiekamp

M i i ht d



228

Morige aar ichteurg werde oer-

geplaatst.389 Ook Alwie Blöaum eod

zich op trasport aar dit cocetratie-

kamp. Vermoedelijk plaatste me Paula

i het midde a mei 1939 oer aar het

rouwecocetratiekamp Raesrück,

waarmee de erschrikkelijkste tijd a haar

geageschap ego. Na zes jaar i er-

schillede cocetratiekampe werd Paula aar het cocetratiekamp St.-

amrcht gstuurd. Daar wrd z uitidlijk rijd door ht Brits lgr.

Na haar rijdig trouwd Paula Uhlig mt Arthur Aurach.

Paula Uhlig met echtgenoot (datum oto onbekend)

Over de bejegeningvan Jehovah’sGetuigen in hetdistrict Flöha/ S k d



229

Saksen werduitvoerig bericht

gedaan.

ella ulBrich

Ella Ulrich werd geore op 6 oktoer

9 i Sakse. Ze woode i Frakeberg.39

Waeer Ella gedeporteerd werd aar het

rouwecocetratiekamp Raesrück, is

iet beked. Ze is begi mei 943 oergeplaatst aar het kamp St.-ambrecht,

waaruit z tw jaar latr wrd rijd.

magDalena williBalD-seDlmeier

Magdalea Williald werd geore op 29 mei 1898 i Estig i het dis

Jeugdoto van Ella Ulbrich(datum oto onbekend)



230

Magdalea Williald werd geore op 29 mei 1898 i Estig i het dis-

trict Fürstldruck.391

Als gedoopte katholiek liet ze zich i 1926 same met haar ma Marti

uit de katholieke kerk uitschrije e keerde ze zich tot de leer a de Bijbel-

oderzoekers. het gebied Bad-Tölz am het echtpaar Willibald deel aa de

rgadrig a d gloosgmschap rridd ook d rligiuz

lr. 1936 trok d amili aar Müch. D zoo a Magdala Mar-

ti, die i 1921 was geore, groeide weges krappe wooomstadighede

ij zij grootmodr op. Hu to 9-jarig dochtr Magdala l ij haar

ouders e werd opgeoed i de leer a de Bijeloderzoekers. Zij liet zich

i augustus 1943, trwijl haar modr rds i St.-amrcht gag zat,

dop.

Magdala Williald rspridd i d tijd a ht atioaalsocialism

uitga a ht tijdschri ‘D Wachttor’ odr d Gtuig a Jhoah

e werd same met haar ma op

3 decemer 1942 i haar woig

door de Gestapo gearresteerd.

het proces a 1943 werd ze rij-

gesproke, maar erolges iet

rijgelate. plaats daara

werd ze door de Gestapo aar het

cocetratiekamp Raesrück

gstuurd, waar z rgistratium-

mr 35.027 krg.392

Haar ma werd aageklaagd

op rdkig a ‘Whrkrazr-

FamilieSedlmeier met Magdalenaals kind(datum oto



231

op rdkig a Whrkrazr

setzug’ [odermijig a de

militaire kracht; opmerkig erta-

ler]. tegestellig tot zij rouw

werd hij, a ee jaar oorarrest, uit

d gagis otslag.

mei 1943 werd Magdalea op trasport gesteld aar het kamp St.-

amrcht. r haar twrkstllig aldaar is its kd.

Na haar rijdig gig z ia Klagurt aar Wyr. Daar mldd z

zich op 20 jui 1945 ij de Britse ezettigsmacht die haar ee erlijser-

(datum otoonbekend)

eC Brie van Magdalena Willibaldaan haar man

One Telegram aan Magdalena Willibald

uit 1944



232

Slachtoerbewijs uit 1949 van Magdalena Willibald



233

guig tot 27 juli 1945 uitrikt. Vrolgs risd z aar Salzurg. Tot 27

augustus blee ze daar i het luchteligekamp, waar ze haar wes om aar

haar geboortestreek Beiere terug te kere schrielijk te kee ga.393 Wa-

r Magdala Williald i Müch aakwam, is it kd.

p 28 april 1953 wrd haar d status rld a rligius rolgigs-

slachtor a ht azirgim.394

meta klara winkler

p 26 april 1909 kwam Mta Klara Wiklr tr wrld i Dittmasdor/

Saks.395

Meta Wikler groeide op i ee kiderrijk gezi: ze had drie zusse

e twee roers. Ze moet door haar ouders i de geloosleer a Jehoah’s

Gtuig zij opgod.

Mta Wiklr, di als kousaaistr wrkt, wrd op 7 juli 1938 i haar

geoortestreek door de Gestapo gearresteerd e op 2 augustus 1938 aar

het cocetratiekamp ichteurg gedeporteerd. Waeer Meta a dit

kamp aar Rasrück wrd orgplaatst, is it zkr. Ht lag rgistra-

tieummer 933396 duidt erop, dat ze al aa het egi a de oprichtig a

het cocetratiekamp, eid 1938 o egi 1939, daarhee moet zij oerge-

plaatst. Ze werd odergeracht i lok 12, waaraa ooramelijk Bijelo-

drzokstrs war togwz.

Oer haar tewerkstellig i Raesrück ka allee gezegd worde

dat die uite het kamp lag, daar Meta Wikler ee pasje kreeg dat haar



234

p g p j g

tostod ht rouwcoctratikamp t rlat om aar haar wrkplk

t ku gaa.

mei 1943 werd ze op de trasportlijst oor oerplaatsig aar St.-

amrecht gezet. Oer de aard a de dwagareid die ze aldaar moest

rricht, is its kd.

Toe Meta zich i St.-amrecht eod, werd haar roer Willi i ok-

toer 1943 i Halle weges diestweigerig othood. Meta’s tweede roer

Marti was op dat tijdstip al dood. Hij was eeees gearresteerd awegezij geloosoertuigig e oder adere aar Mauthause gedeporteerd.

Marti Wikler oerleede het cocetratiekamp Sachsehause iet. Hij

kwam daar op 7 juli 1940 om ht l.397

Meta liet zich wat haar geloosoertuigig betre echter iet a de wijs

Meta Winkler (links)met haar moeder endrie zusters (datum oto onbekend)



235

rege. Ze oerleede drie cocetratiekampe, waari ze zee jaar a

haar rijhid rood wrd a haar amili gschid was.

Na haar erijdig i mei 1945 reisde Meta met haar gelooszusters uit

het kamp St.-amrecht aar het zuide, op weg aar haar geoortelad.

p 4 jui 945 diede ze bij de Britse bezettigsmacht i Klageurt ee aa-

raag i om ia Flöha oghidrd rdr aar Saks t ku riz.398

Waeer ze i haar geboorteplaats Dittmasdor aakwam, is iet beked.

1949 rzocht Mta Wiklr om tokig a d slachtorstatus.Tees diede ze ee aaraag i oor ee uitkerig als erolgde a het

Kamppas vanconcentratiekampRavensbrück van Meta Winkler



236

aziregime. Dit werd door het Miisterie oor Areid e Opouw a het

ladsdl Saks agwz op d olgd grod:

‘U ht gwigrd uw hadtkig t ztt odr d rklarig om

d atoomom t oycott. Door dz hadlwijz h u afruk

gdaa aa d politik tkis a d VdN399 ht oascistisch

str ordrd. Hirij komt dat u it dlmt aa ht politik

maatschapplijk l a d Duits Dmocratisch Rpulik,

wat a rkd VdN ka word rlagd.’ 400

Meta werd a haar erijdig a het aziregime oor de tweede keer

slachtoer a ee totalitaire staatsmacht. De commuistische staat wei-

gerde haar de toekeig a de slachtoerstatus op grod a haar ge-

loo. Daarmee kreeg ze als erolgde a het aziregime gee erkeig,

omdat ze op grod a haar religieuze oertuigig politiek eutraal stod

te opzichte a het commuistische staatsweze e odersteuig daar-



237

a aws.

Vlj g Oj

Aderhal jaar a de nschluss a Oosterijk ij azi-Duitslad werd

Therese Schreier uit Wee door de Gestapo opgepakt e gearresteerd.

Same met Hedwig Hummel ormde ze de op éé a kleiste atioale

groep i het rouwecocetratiekamp St.-amrecht, waar ze twee jaar

lag berood werde a hu rijheid e oor dwagarbeid werde igezet.De leeserhale a de beide osterijkse rouwe kue relatie auw-

kurig word grcostrurd.

heDwig hummel-weninger

Hdwig Humml wrd op 8 april 1903 i W gor als dochtr a

mulmakr Michal Wigr zij rouw Thrsia.401

Hedwig ezocht de asisschool e de middelare school i Wee e

leerde daara het eroep a aaister a dameskledig. Na drie jaar als

aaister gewerkt te hebbe, olgde ze ee cursus steotype e kreeg daara

aastllig ij i W gstigd rma, waar z ogr g

jaar lag als secretaresse werkte. 1928 trouwde ze met de ij jaar oudere

wrkmstr Fraz Humml.

1934 kwam Hdwig Humml oor ht rst i cotact mt d gloos-

gemeeschap a de Bijeloderzoekers door lezige a Joha öer.

Ze sloot zich ij de religieuze ereigig aa e esprak met erschillede

Bijeloderzoeksters i Wee de Bijel. Op 20 oktoer 1941 werd ze door

d Ws Gstapo garrstrd, to z zich ij d amili ör od.

het oorarrest ij de arrodissemetsrechtak oor strazake

odertekede ze op 9 decemer 1941 ee erklarig waari ze haar geloo

d l d k



238

azwor mt d olgd tkst:

‘Er wrd mij glghid gg mt mij chtgoot t sprk.

T golg a zij uitlg zi ik u i dat mij gdrag ojuist was

dat d lr a d Bijlodrzokrs als staatsijadig mot word

aagduid. Daar ik g ijad a d staat i d tokomst

oor d gmschap wrkzaam wil zij, rk ik mt d lr d

idë a d Jhoah’s Gtuig. k rzkr dat ik i d tokomst op

Hedwig Hummel in 1941(oto van de Gestapo)



239

grli wijz oor d orgaisati wrkzaam zal zij. k zo odig

rid wrk i wap- o muitiarik t aaaard. k zi i

dat d Bijlodrzokrs d goddlijk wt “Gij zult it dod”

all maar op dz paald mair uitlgg om daarm d

militair kracht a ht Duits olk t rzwakk.’ 402

O Hedwig met het oog daarop uit de detetie werd otslage, ka echter

d t ij ld W t t d l t 11 i 1942 d

Proces-verbaal van deGestapo van HedwigHummel uit 1944



240

worde etwijeld. Wat twee maade later, op 11 eruari 1942, werd ze

door de arrodissemetsrechtak oor strazake weges ‘Wehrkra-zersetzug’ [odermijig a de militaire kracht; opmerkig ertaler] tot

achttie maade hechteis eroordeeld.403 Op 6 maart 1942 werd Hedwig

oergeplaatst aar het huis a ewarig i Aichach. Waeer ze erol-

ges aar cocetratiekamp Raesbrück werd gestuurd, is iet beked. Uit

otities i het historische archie a Jehoah’s Getuige i Wee blijkt dat

Hedwig Hummel op 20 april 1943 aakwam i Raesrück, waar ze regis-tratiummr 21.739 krg.404

Met het trasport a het kleie geageecommado i egi mei

1943 werd Hedwig aar St.-amrecht oergeracht. Bij welk areidscom-

mado z daar was igdld, is it kd.

Na haar erijdig uit het cocetratiekamp i mei 1945 keerde Hed-

wig Hummel met de adere Oosterijkse Getuige a Jehoah, Therese

Schrir, aar W trug.

therese schreiBer

Thrs Schrir wrd op 20 oktor 1889 gor i Paho aa

d lm (Bir).405

Ze erhuisde met haar moeder aar Wee, waar ze aa 1925 spora-

disch cotact met Bijeloderzoekers oderhield. 1927 liet Therese zichdope als Bijeloderzoeker. Toe door groepe predikers ‘het Photo-

Drama der Scheppig’ i Wee werd getood, am ze actie deel aa de

erreidig a het geloo i het aurige Tsjecho-Slowakije. Te tijde a

de machtsoerame a Oosterijk door het aziregime, werkte Therese

als rkoopstr i sport splgodwikl Daar z op grod a haar



241

als rkoopstr i sport- splgodwikl. Daar z op grod a haar

gewete weigerde lid te worde a de D.A.F., werd ze otslage. Thereseod ee aa als assistete e ko zo zichzel e haar aa hartklachte

lijdd modr rzorg.

Al i 1937 odersteude Therese Schreier de odergrodse actiiteit

a Jehoah’s Getuige i Oosterijk oder leidig a August Kra. Met

ee stecilapparaat ermeiguldigde ze door Kra geschree Wachtto-

relectuur. Tot september 939 werd de lectuur i de kelder a ee tuihuisaa d Grizigrall 54 raardigd. D igaar a ht stuk grod was

Therese Schreiber, oto’s van deGestapo (1939)



242

jood di ri gslaagd was op tijd t migrr. Thrs Schrir wrd

op 31 oktoer 1939 gearresteerd toe ee erdeellijst oor de tijdschrie

a Bijeloderzoekers, waarop haar ooraam stod, i hade a de

Gstapo was gall.

Tot 1 maart 1940 wrd Thrs i d Gstapogagis i W ast-

ghoud. Daara wrd z, zodr orm a procs, orgplaatst aar htrouwecocetratiekamp Raesbrück, blok 5. Het beel tot Schutzha a

16 dcmr 1939 sprkt or drigig a olk staat door wrkzaam-

hede oor de teratioale Bijeloderzoekersewegig Nadat Therese

Proces-verbaal van de Gestapo vanTherese Schreiber uit 1939



243

hede oor de teratioale Bijeloderzoekersewegig. Nadat Therese

krap jaar i Rasrück i Schutzha had doorgracht, wrd z op 19eruari 1941 oor de arrodissemetsrechtak te Wee geleid, waar ze

tot 2 juli 1941 lee. Rede oor dit uitstel was ee zittig waarij me haar

eschuldigde illegaal religieuze lectuur te hee eraardigd. Naar eige

zgg zou z zij rijgsprok. D Gstapo lit haar chtr it rij, maar

plaatste haar opieuw oer aar het rouwecocetratiekamp Raes-

rück, waar z op 9 augustus 1941 aakwam. Thrs krg i Rasrückhet registratieummer 2937.406 Therese werd i Raesrück igezet als

Anweisehäling.

Therese heriert zich og de opdracht a de kampcommadat407

om haar geloo schrielijk a te zwere. Ze tekede de erklarig iet. De ge-

agschap i ht grootst rouwkamp duurd oor Thrs ija tw

jaar, tot ze op 5 mei 1943 werd oergeplaatst aar het ‘SS-werkkamp’ St.-

amrecht. Therese was met haar 54 jaar de oudste a het kleie gea-

gcommado.Haar eerste toewijzig i dit cocetratiekamp etro eossigswerk-

zaamhede. Deze werde same met de Spaase geagee a het ma-

ekamp erricht. Daara werd ze igedeeld bij de groep die werk i de tui

most rricht. Thrs paald sam mt d oudr Bijlodrzok-

sters de seer i deze homogee groep geagee, die Gerdia Huisma

als ‘hilzaam’ 408 aaduidd.Na de erijdig uit St.-amrecht keerde Therese ia ee omweg aar

haar geoortestad Wee terug. De Spaase geagee orgaiseerde

de eerste etappe a de terugreis tot Klageurt. Klageurt scheidde

hu wege zich e werde de Getuige a Jehoah i ee door omme

eschadigde school odergeracht. Toe de Nederladse e Belgische ge-



244

esc ad gde sc oo o de ge ac t. oe de ede a dse e e g sc e ge

looszusters hu terugreis weer oortzette, proeerde Therese Schreiere Hedwig Hummel aar Wee te kome. Hu weg leidde he oer Weyer

aar Salzurg, waar z aschid am a d ti Duits rouwlijk Jho-

ah’s Getuige. Va daaruit werde ze i ee oertuig a het Rode Kruis tot

Krms mgom. T slott rikt d id rouw W mt d

tri, zittd op d schokrkrs a wago.

haar geoortestad tro Therese haar woig ogeschode aa.Omiddellijk a haar aakomst i Wee werd ze weer actie oor de or-

gaisati a Jhoah’s Gtuig

e leidde te slotte ee Bijels-

tudiegroep i het tiede Weese

district. Same met Peier, ee

adere rouwelijke Getuige, er-

aardigde ze Wachttorelectuur,totdat dit door maelijke ge-

loosgeote werd oergeome.

Thrs strd aar oortijdig

psiorig, omdat z a d g-

ageschap areidsogeschikt

Therese Schreiber, vermoedelijk na debevrijding (datum oto onbekend)



245

g p g

was. O dit erzoek werd gehooreerd is iet met zekerheid te zegge maaris wl waarschijlijk, omdat Thrs i haar rdr lsloop g rop

mr rmldt. Z prdikt tot op d hog lijd a mr da 80 jaar.

Thrs Schrir, di ooit gtrouwd is gwst zich mt l towij-

dig hee igezet oor de erreidig a de leer a Jehoah’s Getuige,

stir i d jar zstig a d twitigst uw i W.

Vlj g Pl

Oer de leeserhale a de Poolse rouwe, die i het cocetra-

tiekamp St.-amrecht twee jaar lag a hu rijheid werde erood,

is zeer weiig eked. Er zij zo goed als gee schrielijke roe oer

hu leeserhale. Wat we a he wete, komt a de modelig doorge-

g hririg a d Ndrlads Gtuig, mt wi ik prsoolijkgesprekke he kue oere. Allee oer Paula Wöle is het mogelijk

om ee iets omagrijker leeserhaal op te stelle, omdat oer haar ee

rslag oorhad is.

anna czuDek

er Aa zudek, die op 6 juli 9 i Pole gebore werd, is bija ietseked. Haar aam komt allee oor op het ischrijigsrapport a het

kamp Rasrück twd maal, to ht ijkamp St.-amrcht op

14 sptmr 1944 door ht hoodkamp Mauthaus wrd orgom.409

St.-amrcht most Aa aast wrk i d osouw, waaroor ija

alle geagee werde igezet, ook met Sjaa Prok de schape hoede.



246

Dit werk errichtte ze zoder ewakig e daarij kwam ze i cotact metd orolkig a d strk.

antonia kurcewski

De Poolse Atoia Kurcewski werd op 17 decemer 1906 geore. -

ormatie oer haar cotacte met de geloosgemeeschap alsook data a

rolgig arrstati door d azi’s otrk ghl.

Atoia werd same met de adere rouwe a Raesrück aar

St.-amrecht oergeplaatst.410 Ze moest daar de gehele was erzorge.

Daaraast was ht haar taak d hooddok a all gag rouw t

strijke. Ook deed ze Margarete Messarz-Güter dikwijls ee plezier door

haar diestkledig mee te wasse. ruil daaroor stopte de keukehulp

haar da lsmiddl to.

FeBronia makurat

Feroia Makurat werd op 4 juli 1907 i Pole geore. Toe Raes-

rück, waar St.-amrecht oder resorteerde, door het cocetratiekamp

Mauthause oergeome werd, kwam Feroia als Poolse Bijeloder-

zokstr op d lijst a gag t staa.411 Er staat rdr g ior-mati or dz Gtuig a Jhoah.

elisaBeth (lisBeth) schütt

Elisaeth Schütt werd op 21 jauari 1901 geore. Haar geoorteplaats

is iet eked, maar i het op 15 septemer 1944 ieuw aagelegde ge-



247

ageisoek a het cocetratiekamp Mauthause wordt ze als Poolsegeagee ermeldt.412 Ook de Nederladse Bijeloderzoeksters, die met

haar geage ware, heriere zich haar als ee rouw met Pools als

modrtaal. Z omd haar ‘isth’.413

Elisath gold als a d 144.000 ‘gzald’. Haar mig was rich-

tiggd. Z wrd sam mt Alwi Blöaum gkoz i d lidig a

d grop gag.414

Elisaeth werd eeees oergeplaatst a Raesrück aar St.-am-

recht e werd daar tewerkgesteld i de lad- e osouw. Bij deze werk-

zaamhede had ze ook cotact met de eolkig a St.-amrecht. Eli-

saeth leerde ee icogito leede Bijeloderzoekster a deze plaats

kee, die ze ko motiere om te ehoee a de ierig a het zoge-

aamde Aodmaal rood e wij oor de geage Bijeloderzoekstersaar de kloosterpoort te rege.415 Door de moed a Elisaeth was het

oor de geloosgemeeschap mogelijk hu religieuze oertuigig – zoals

ijoorld ht ogomd gloosritul – acti t l.

Bij het erplaatse a oeke lukte het Elisaeth ee paar ijels weg

te eme, die ze het kamp iesmokkelde. Oer haar wordt ook ericht

dat ze haar religieuze keis i St.-amrecht op papier zette, om deze teeware e tegelijkertijd aa de adere geloosgeote ter eschikkig te

ku stll.416

paula (paulina) wölFle

Paula Wöl wrd op 22 ruari 1901 gor i ódz.417



248

Paula hoord tot d Duitstalig, thisch grop wrd aglischopgeoed. Ze had ij oudere roers e zusse. Vooral met haar lide

zuster Alma had ze ee hechte ad. Haar moeder was weduwe e moest

ht gzi all rzorg. p 15-jarig lijd sloot Paula om haar l

aa God te wijde: ze erzocht te moge itrede i ee diacoessehuis.

Deze istellig met haar regels eroer ze als ee geageis. Na ee jaar a

eagelisch godsdiestoderwijs greep Paula de gelegeheid aa om aar

Paula Wöle opongeveer 39-jarigeleeijd, kamppas vanconcentratiekampSt.-Lambrecht



249

het ouderlijke ladouwedrij terug te kere. Haar moeder had amelijk

haar arm grok waardoor Paula’s hulp odig was.

Teleurgesteld i de protestatse opoedig gig ze zich i 1917 ezig-

houde met de geloosleer a de aptiste, maar die ko haar ‘religieuze

hogr’ ook it still. 1924 kwam z i cotact mt Bijlodrzokrs,

die ooramelijk uit het uitelad kwame e i Pole predikte. Paulaezocht lezige a deze geloosgemeeschap, die i het Duits e Pools

werde gehoude. 925 werd Paula Wöle ee actie lid a de teratio-

al Vrigig a Bijlodrzokrs. Z rridd d rligiuz idë

ia het lugschri ‘Aaklacht tege de geestelijkheid’ door zogeaamde

huisezoeke. Paula odersteude oedie de predikig waarij op pla-

te opgeome lezige e liedere met ee koergrammooo werdeagespeeld. Al haar ispaige ware gericht op de otwikkelig a haar

ig karaktr, dat tot olmaakthid most word gracht.

‘Zo gige de jare oorij totdat i 1939 de Tweede Wereldoorlog uit-

rak. W hadd al oor d oorlog rom dat oz rodrs i Duitslad

awege de waarheid erolgd werde.’ 418 De azierolgig om geloos-



250

redee ezag Paula als eproeig op haar religieuze oertuigig. Metde ezettig a Pole door het aziregime egoe haar moeilijkhede

omiddellijk. Paula, die tot da als abrieksarbeidster had gewerkt, weigerde

d Duits grot t rg. Als golg daara wrd z r i ht drij

a eschuldigd Bijeloderzoekerspropagada te edrije, waarop ze

otslage werd. Te slotte werd ze i oktoer 1940, aar aaleidig a

ee huiszoekig waarij de Gestapo Wachttorelectuur od, gearres-

teerd. Na ee geageschap a twee maade werd Paula i decemer

1940 aar Rasrück gdportrd.

Daar kreeg ze registratieummer 5249 e wees me haar toe aa lok

12.419 Ze was i Raesrück de eerste a de geage Bijeloderzoek-

sters die uit Pole kwame. Paula erreidde i dit rouwecocetra-

tiekamp ijerig haar geloosleer, zoals alle ieuw aagekome rouwe-lijke Getuige a Jehoah die actuele ‘Wachttoregedachte’ aar het

kamp meerachte. Ze hielde oedie ee ijel erstopt die ee Ge-

tuige, werked als stookster, oder eel boeke e krate geode had. De

ijl had mot word rrad, maar d modig Gtuig a Jhoah

redde die oor ee gemeeschappelijke Bijbelstudie. hu rije tijd, waari

ht was togstaa op d applplaats t wadl, prord d Bijlo-derzoeksters medegeagee a adere categorieë te oertuige a de

lr a Jhoah’s Gtuig. Paula dd hir ook aa m.

Paula werd aageweze oor werk uite het kamp, wat lijkt uit het

zit a pasj dat haar ht rcht ga d poort t passr.

mei 943 werd ze, als ee a de 24 Bijbeloderzoeksters, oergeplaatst



251

aar St.-amrcht. r dit ‘SS-wrkkamp’ richt z ht olgd:

‘ok daar hadd w soms d glghid mt ms or d

waarhid t sprk; w most chtr oorzichtig zij, opdat

d waakstr ht it mrkt. Daar hod w it mr t

rhogr, maar daaroor [most] w l ur zr zwaar wrk

rricht. W hadd Bijl kod os daglijks strk doorht woord Gods. Er war daar kl mt wi w ija daglijks

studrd, ook zog w

lidr. […] W war Jhoah

dakaar rhugd os

or ht oorrcht dat hij os

schok.’420

Na haar erijdig uit het co-

cetratiekamp i mei 1945 pro-

beerde Paula Wöle op de terug-

reis aar Pole de geloosleer

a de Bijeloderzoeksters te

erbreide. Zij beutte daaroorglghd i d rschill-

de erzamelkampe oor is-

placed Persons om ‘getuigeis

t g’.

septemer 1945 kwam ze

Paula Wöle,vermoedelijkna de bevrijding



252

te slotte aa i haar geoorte-stad ódz, die zich itusse ee

droee aam erwore had.

Haar moeder was i 1942 gestore, dus am ze haar lide zuster op die

ij riede was odergeracht e proeerde ze zichzel e Alma te o-

derhoude. Vawege haar slechte gezodheid, die terug te oere was op

de leesomstadighede i de cocetratiekampe, ko ze allee werk

aaeme i de categorie ‘lichamelijk licht werk’. Boedie esloot ze i

d zogaamd pioirsdist t gaa, om zo d glooslr t rrid.

1950 werd de orgaisatie a Jehoah’s Getuige i Pole opieuw

erode e werd Paula gearresteerd. Nege maade lag werd ze i

oorarrest gehoude; haar gezodheid erslechterde daar ziederoge. Na

haar otslag was ze i zo’ slechte lichamelijke coditie dat ze de predikigs-dist most opg.

De laatste regels a haar biograe atte haar leeshoudig, waardoor

ze eel erdrukkig had kue doorstaa, same: ‘Vol dakbaarheid tege-

or Jhoah kijk ik op d aglop jar trug ook u ut ik mij tijd

zo goed als ik ka i zij diest, omdat ik weet dat Jehoah mij zal helpe

om gtrouw tot ht id t olhard.’421



253

traumadoor hetverLeden

Og g

Na de leeserhale a de rouwelijke Jehoah’s Getuige, die twee

jaar a hu lee i het cocetratiekamp St.-amrecht moeste door-

brege, zal i het u olgede hoodstuk worde igegaa op het otstaa

a traumatisrig door kampgagschap. Na kort truglik op d

gschidis a ht grip wordt gprord om actul diti ade term te ide. Verolges komt de theorie oer het otstaa a trau-

matiserig door cocetratiekampe aa de orde e leg ik i het olgede

hoodstuk rad mt d rsultat a mij ig studi.

H gl



254

Het egrip ‘trauma’ is al meer da 100 jaar eked i de psychologie. het midde a de egetiede eeuw gig de euroloog Jea-Marti

Charcot zich ezighoude met psychisch getraumatiseerde patiëte e

behadelde hij oder adere geweldsslachtoers met hypose.422 eriges

bezag harcot iet de met de gebeurteis erbode traumatische erarig,

maar d hririg raa, als zikmakd actor.423

Nog steeds wordt het egrip ‘trauma’ geassocieerd met de Weese artse grodlegger a de psychoaalyse Sigmud Freud. Freuds traumatheorie

gaat uit a de eroderstellig dat het accet ij traumatische geeurte-

isse gelegd moet worde op ee iter coict tusse seksuele wes-

drome e de morele maatschappelijke code. 1895 ormuleerde Freud i

zij ‘Studies oer hysterie’ ee traumatheorie waari hij dritheoretische

rklarig ga.424

To d gskud d psychologi a d Vitamoorlog i to-mede mate gecoroteerd werde met soldate die door trauma eroor-

zaakte psychosomatische ziekteeelde ertoode, liet me het egrip

‘hysterie’,425 dat tot da toe aak als diagose werd gesteld, los. Me beschree

het eect a traumatische geeurteisse oortaa als posttraumatisch

stress-sydroom.426 Voorhee had de term ‘trauma’ als schakel tusse het

diagostische egrip ‘hysterie’ e het erschijsel ‘herierig’ gedied. receter tijd wordt oder het egrip ‘posttraumatische stress-stooris’

erstaa: het eect a e de aak pas later optredede reacties op ee

oerweldigede geeurteis, i de orm a ijooreeld halluciaties,

gdacht o drom. athy aruth is a mig dat gtraumatisrd zij

tkt ‘a ld o gurtis zt t zij’.427



255

O g

Het uit het Grieks ageleide egrip ka met ‘letsel’ o ‘wod’ ertaald

worde.42 Psychische trauma’s beschrije pijlijke erarige a het idi-

idu, die aak gekoppeld zij aa blijede eraderige i de waaremig

a de omgeig. Trauma’s zij gewelddadige ireuke op de psychische

structuur a ht idiidu, gaa gpaard mt orwldigd gola otzettig e hulpeloosheid. Het trauma stelt het eschikare psycho-

social aapassigsrmog a ht idiidu uit wrkig.429

Door ht trauma otstaat wrklijkhid di door d trokk it

ka worde eheerst. Domierede elemete a trauma’s zij hulpe-

loosheid, cotroleerlies e agst oor dreigede erietigig: emoties die

mese het geoel a zekerheid oteme.430 Weteschappelijk gezie

gaat het ij psychische trauma’s om het erlies a mogelijkhede om je

behoee te beredige. Hierdoor otstaa pijlijke agste e agressie dieer op gericht zij de beredigigsmogelijkhede te herwie. ukt dat iet,

da worde aweermechaisme431 a de Egostructuur432 igeschakeld

om eroor te zorge dat me aziet a eredigig.433 Deze aweermecha-

isme zij methode a het Ego om de eise a het d434 tege te gaa,

zodat coicte met het psychische Superego e de realiteit worde erme-

de.435 De Egostructuur eschikt oer erschillede aweermechaisme,die i epaalde otwikkeligsase a de kiderjare geormd worde.

De elagrijkste zij: erdrigig, otkeig, atasere, ratioaliserig,

erschuiig, ideticatie, regressie, reactieormig, isolerig, itrojectie,

projcti, omkrig i ht tgdl sulimrig.436

Slachtoers a traumatische erarige kue ee posttraumati-

h t t i k ij Hi ij t ikk l d t kk l



256

sche stressstooris krijge. Hierij otwikkele de etrokkee lag ade traumatische geeurteis ee ertraagde stressreactie die oortdured

aawzig is. D gtraumatisrd rar motiol astompig t

opzichte a alledaagse gebeurteisse, wat ka samegaa met ee geoel

a erreemdig. Door de emotioele pij a deze traumareactie kue

bijerschijsele ersterkt worde, zoals: slaapstoorisse, schuldgeoeles

het oerleed te hee, cocetratieproleme e heige schrikreacties.De eschree kliische symptome kue egrepe worde als geco-

ditioeerde reacties die i erad met de leesedreigede prikkel zij

otstaa.437

O yly g ’ gg

De specieke schade i de psychische structuur a het idiidu dieotstaat door belastig tijdes de geageschap i ee cocetratiekamp,

komt oort uit de historisch-biograsche dimesie – uit de subjectiee era-

rig a d traumatisrd gurtis.438 Dat wil zgg, d oorzaak a

d traumatisrig is glg i ht rar a historisch gurtis

waar trokk aa orglrd war. D schadigig i ht idiidu

komt iet tot stad door ee icidetele prikkel, maar door ee oortdu-rede opeeolgig a traumatische erarige die kemerked zij oor

d omgig a coctratikamp.

Door wat de etrokkee i cocetratiekampe oerkomt, otstaat

oor he ee ‘reële psychotische kosmos’,439ee wereldbeeld dat hoodzake-

lijk gekemerkt wordt door de traumatische gebeurteisse i de omgeig.

Er bestaa ele elemete die same de traumatische omstadighede



257

Er bestaa ele elemete die same de traumatische omstadighedei d coctratikamp orm, zoals:

‘ht otrukt zij uit ht rtrouwd socioculturl miliu

ht gzisrad; d prmat schidigsagst a auw

rwat; ht mmak a oltrig moord; d immr

machtloz rwachtig a d ig gwlddadig dood (door“slcti”, oltrig, uithogrig, dwagarid, als ojct a

zogaamd mdisch xprimt, z.); d lmmrig

a lk ig iitiati, dus araars rïatilisrig; d

otidiidualisrig (door ummrig ht otm a

all prsoolijk zittig); d ritigig a priél

ht rhal a schaamtarrièrs; ht systmatisch uit

wrkig stll a oorzaklijkhidspricips (oor dat wat gurdwrd g rd aagg, ht was it t rklar);

ht otm a tijdss (m had g klokk ook

g kaldr) waardoor middl om structuur aa t rg

rdw; d oortdurd otluistrig rdrig a t

ritig midrhid.’440

Omdat uit al deze elemete ee traumakosmos otstaat die op de etrok-

kee iwerkt, wordt ook wel gesproke a ‘cumulatiee traumatiserig’44

a d slachtors.

Alred orezer eklemtoode dat ee hoodkemerk a de azisti-

sch trrur was ht str aar ritigig a d idiidualitit a d

erolgde Het systeem a de cocetratiekampe oderbrak de cotiu



258

erolgde. Het systeem a de cocetratiekampe oderbrak de cotiu-iteit a het lee a de etrokkee, wat ergelijkaar is met ee reuk

i de idetiteit. Om te oerlee werde de slachtoers teruggeworpe

op ee oodzakelijke kustmatige iatiliserig a het Ego,442 hetgee

regressie eteket. Door dit aweermechaisme a het Ego otstaat het

geaar dat, ij ee erder oortschrijde a de regressie tot de orale ase,

d tostad a ht ‘Muslma-sydroom’ rikt wordt. mdat da toestad a totale lethargie otstaat, wordt de drag om te oerlee iet

odrstud, maar komt orl zls zr i gaar.

Traumatiserig door geageschap i ee cocetratiekamp escha-

digt odi lijd d arcistisch liidohuishoudig.443 Dit ka lid

tot het erdwije a alle Ego- e Ojectezettige e eteket de dood

a ht idiidu.444

TgE spcik kmrk a traumatisrig door ht coctratikamp-

systeem a de atioaalsocialiste is het eit dat de gehele sociale omge-

ig – de staat e de maatschappij – als erolger optrad.445 De erolgig

eperkte zich iet tot ekele idiidue, maar richtte zich op het gehele

collcti, i os gal op d Gtuig a Jhoah als midrhid.

Daarom moet de periode a erolgig eschouwd worde als derst traumatisrd priod.446 D rolgig git mt ht wgm

a de rechtseschermig e de steeds scherpere maatregele tege de

Getuige a Jehoah i de iloedsgeiede a de atioaalsocialis-

tische machtheers. Daardoor werd ij de slachtoers agst opgeroe-

p, di rad hild mt d aaal op d itgritit a ht gzi haar

ecoomische oortestaa Het plotselig erdwije a amilielede



259

ecoomische oortestaa. Het plotselig erdwije a amilielede,bekede e riede e de steeds aker oorkomede razzia’s geolgd door

dportatis, lidd ormijdlijk tot isolrig uit d rtrouwd gm-

schap. D rtrouwd omgig wrd otod.

De tweede periode egit met deportatie aar het huis a ewarig

e erolges aar het cocetratiekamp. Er otstaat ee situatie a

rechteloosheid, die i het cocetratiekamp te slotte uitmodt i directlsgaar.447

D racti a ms op d traumatisch situati i ht coctrati-

kamp ka olges Cohe e Ahear worde igedeeld i ase,448 die ik

hirodr zal uitztt.

De eerste ase wordt gekemerkt door shock, erwarrig e psychi-

sche astompig. Het lukt iet om de traumatiserede geeurteis i haar

olle omag te egrijpe. Frakl449

eschrij deze eerste ase i het co-ctratikamp als ‘Auamschock’.450 D acut psychoysiologisch racti

wordt gekemerkt door ee stijgig a de spaig a het zeuwstel-

sel: het lichaam reageert met ee lucht- respectieelijk echtrespose.

Daarij komt ee complexe iochemisch-elektrische staat a opwidig,

die gepaard gaat met hartkloppige, erhoogde loeddruk o ee. De

psychische toestad a de etrokkee lijkt uit huil- e schreeuwuie ook slaapstooriss.451 mdat ht idiidu i ht kamp dz rhoogd

actirig a ht sympathisch zuwstlsl it door passd hadli-

ge ka afouwe, moet het lichaam met ee tegereactie kome om de

staat a opwidig odr cotrol t krijg.

Op de psychoysiologische staat a opwidig olgt i dit stadium

ee emotioele dempig die tot relatiee apathie leidt Daaraast proeert



260

ee emotioele dempig die tot relatiee apathie leidt. Daaraast proeerthet lichaam de actiiteit a het parasympathische zeuwstelsel te ertra-

g.

Symptome a ee totale parasympathische cotrole zij ee zich-

dood-houdereex, machteloosheid e dissociatie.452 De mes i gea-

geschap i ee cocetratiekamp is iet allee i zij ysieke actieradius

eperkt, maar ook i zij emotioele. De traumatische iperkig a de

emoties ka tot ee toestad a ‘emotioele dooeid’453 leide. Volges

Frakl komt dat or mt irlijk astr.

‘Ht astr a ormal motis schrijdt da oort. ht gi

kijkt d gag wg als hij ijoorld op appl mot kom

om ij d straxrciti a o adr grop t mottokijk. Hij ka d aalik a sadistisch gkwld ms […]

og it rdrag. […][Bij ht rdr rloop a d psychisch

radrig a d gag; opmrkig autur] kijkt hij it mr

wg. rschillig, rds agstompt, ka hij rustig tokijk. […]

Gkwld, zik, strd, dod – dit alls is zo’ gagar

aalik, a kl wk a kampl, dat ht hm its mrdot.’454

De apathie, het oerschillig worde, is ee oodzakelijk beschermigsme-

chaisme a de psyche waardoor de werkelijkheid i haar emotioele di-

msi rorg wordt. D trokk olt zich lg, also hij dood is.

deze ase stopt ‘automatisch hadele’ – de pogig a het idiidu



261

deze ase stopt automatisch hadele de pogig a het idiiduom op de geeurteis te reagere. De aste gedragspatroe spele zich a

op het oewuste ieau. Herierig aa erarige ka i deze ase

awezig zij.455 deze door oortdurede psychische elastig i de orm

a oterige, hoger e ziekte gekemerkte ase proeert de etrok-

kee óór alles aa de beredigig a zij zogeaamde istictiee behoe-

t, zoals hogr, t oldo.

D kwsti a lijshoud lidt tot radicaal rlag a d waard

a al het adere dat iet aa deze exclusiee ehoee tegemoet komt.

Frakl oemt dit automatisch hadele met het oog op het lijsehoud e

het daarmee erode erdwije a alle hogere elage ‘de culturele

witrslaap a ht kampl’.456

de derde ase, die ergezeld gaat a het geoel dat iets oerwoemoet worde, eraart het traumaslachtoer dikwijls het eide a zij

eergiereseres. Daarmee erode is de otuchterig: de emotioele

wustwordig a d rschrikklijk gurtis.

Victor Frakl drukt deze emotioele otuchterig, die kampgeage-

rar, als olgt uit:

‘Ht irlijk l i ht coctratikamp ralt tot […]

rtrospcti wijz a staa, omdat d ms g houast

mr h. […] D igig tot trugkr aar ht rld […] draagt

ij tot d otwaardig a ht hd mt al haar rschrikkig.

[…] D total otwaardig a d ralitit, di corrspodrt mt

d lmtair mair a l a d kampgag, rlidti d i h ll di l d ll h i l



262

pg g ,imad rto zich olldig t lat gaa – omdat alls toch ziloos

is.’457

de laatste ase proere de etrokkee om te gaa met eraderige

eroorzaakt door de traumatische geeurteis, e ze proere zichzel

e hu lee te reorgaisere.458

Hoewel hiermee de tijd a de erijdigedoeld wordt, eteket dit iet het eide a de traumatiserig. Volges

Keilso etitele eel oerleede deze ase als de meest igrijpede

i hu lee: de omag a de erolgig e de gelede traumatische

eleeisse drige tot het ewustzij door. Ook het erlij i isplaced

Persons Camps leidde tot erdere traumatiserig. Daar merkte iemad de

emotioele ehoee a de slachtoers op e werd uitsluited materiële

zorg god.De extreme elastig i het cocetratiekamp kemerkt zich door

d udamtl otzggig a d asisho a d ms.459

Olggë j g

Vooropgesteld moet worde dat, bij alles wat hier og zal worde aage-

ord, ht orl a d idiidul gag i ht coctratikampuiteidelijk slechts toe te schrije is aa toeal. Toch schije erschillede

gedragige beorderlijk oor het oerlee te zij geweest. Quideau beziet

het otwikkele a zulke gedragspatroe als zogeaamde ‘oerleigs-

stratgië’.460

De pogig om i erolgig e repressie ee edoelig te zie, ka

beschouwd worde als zo’ strategie. Dat geldt i het bijzoder oor het col-l ti J h h’ G t i ij i d i di id l d l it kt



263

g g jlcti a Jhoah’s Gtuig, ij wi d idiidul prsoo dl uitmaakt

a grotr rligius rad.

Judith Kesteberg beadrukt ooral de istadhoudig a het primaire

arcisme (liede oor het eige ik) als a grote betekeis oor het oerlee

a de kampgeageschap. De herierig aa de periode ooragaad

aa de erolgig e arrestatie hee weges de stailiserede iloed opde arcistische huishoudig grote etekeis.461 Deze ‘goede herierige’

zij i staat, odaks d omag a d rwostig a ojctrlatis,

arcistische ledigig te oorkome. Juist de lede a de Bijeloderzoe-

kers lukte het op ee erazigwekkede maier om surrogate oor de

gloosgmschap op t ouw, di gol a saamhorighid mt

e georgeheid ie de groep mogelijk maakte. Zels oder de meest

drod omstadighd a d omgig kod d rouwlijk G-tuig a Jhoah door wdrzijds hulptoo – dus mt ‘god dad’

a ht christlijk gloo – its ziols aa d situati otl. Drigd

arcistisch ldigig kod zo mt succs oorkom word.

Naar uit gricht agrssi i d orm a wrk actiitit drog

eeees bij tot ersterkig a de oerleigsdrag.462 Juist de Bijbeloder-

zoeksters, die elk werk – oor zoer het iet i strijd met hu geloo was – metgrote izet errichtte, stode eked om ‘ijerige plichtsetrachtig’. k

reg hier de eschrijig i herierig a Margarete Buer-Neuma

oer het schoomake a de zogeaamde modelbarakke i het rouwe-

cocetratiekamp Raesrück. Neuma schetst het eeld a zich door

schoomaakwoede areagerede Getuige. Door deze actiiteit ko agressie

dolgricht aar uit agord word.De meest wezelijke oerleigsstrategie is i mij oge het hadhae



264

De meest wezelijke oerleigsstrategie is i mij oge het hadhae

a de sociale etrekkige. De atioaalsocialistische terreur, die op iso-

lerig e erietigig a de itermeselijke ertrouwesrelaties uit was,

stuitte ij de geloosgemeeschap a Jehoah’s Getuige op collectiee

tgstad. Bijlodrzokstrs odrhild odaks d asoluut ihu-

mae sociale omstadighede a het cocetratiekamp riedschappe-lijke betrekkige, gebaseerd op het gemeeschappelijk geloo. Psychisch e

lichamelijk hulpetoo a uiteelopede aard dede ee sociaal aget

otstaa dat d mst drigd rlati ilig opig – oor zor m i

rad mt kampgagschap a ilighid ka sprk.

Aweermechaisme, zoals regressie, ideticatie met de agressor, a-

tasere o erdrigig tijdes de acute traumaase, moge iet auit ee

iet-historisch perspectie beschouwd worde. Essetieel is dat de ‘trauma-ihoud’ de historische gebeurteis ertegewoordigt, waar het idiidu met

specieke aweermechaisme op reageert. Welke orme a aweer ige-

zet worde, hagt azelspreked a a de toestad a de Ego-otwikke-

lig e a het persoolijke leeserhaal a de etrokkee(). Daarmee

dol ik dat lijd lsloop – dus ook d zogaamd costituti

a het idiidu/de idiidue – ee elagrijke rol spele ij het eroepop aweermechaisme e dus ook op de specieke oerleigsstrategieë.

Als me er et als Erikso463 auit gaat dat de persoolijkheidsormig

a ee mes iet agerod is met de adolescetie maar erschillede ases

i de olwasseheid doorloopt, da hebbe traumatische erarige iloed

op de otwikkeligsase a dat momet. Dat wil zegge, door het trauma

ka de persoolijkheidsotwikkelig i ergelijkig tot het asespeciekeotwikkeligsdoel egatie beïloed worde De groep a door mij oder-



265

otwikkeligsdoel egatie beïloed worde. De groep a door mij oder

zochte geage rouwe a cocetratiekamp St.-ambrecht ertoot ee

leeijdsopbouw a 2 tot 55 jaar. Volges het model oor persoolijkheids-

otwikkelig a Erikso wordt i deze leesase dus de otwikkelig a

itimiteit, creatiiteit e itegriteit eïloed. Traumatische eschadigig

zou olges hem de opbouw a deze competeties erhidere e i plaatsdaara tot pathologisch otwikklig a isolrig, stagati r-

twijelig leide. Het zelfeeld e de leesplae a getraumatiseerde

ms word zodod gschaad.

Volges Aleida Assma regt de traumatische eschadigig a

Holocaustslachtoers met zich mee dat ze de trauma-erarig omogelijk

kue omzette i reddede symbole. Trauma e symbool sluite elkaar

uit.464

Dat wil zegge, de etekeis a de traumatische geeurteis kait gastrahrd word plaats krijg door paald waard

aa tk to t k. Assma wijst r, als yotard, op, dat ht

trauma d historisch hririg, ook al ka dz it hrird word,

astlegt e ‘zich i de schaduw a het bewustzij als latete tegewoordig-

heid astzet’.465 Erarige die iet de status a herierare symole

krg, ku ook it rgt word.

T

Om het trauma auit psychoaalytische hoek te elichte, aseer ik

mij op Dori au, die erstige traumatiserig a Holocaustoerleede

rklaart aa d had a Fruds doodsdrithori.

Freud otwikkelde het cocept a doodsdri op grod a zij empi-rische erarige met getraumatiseerde oerleede a de Eerste We-



266

rische erarige met getraumatiseerde oerleede a de Eerste We

rldoorlog. mdat ht gdrag – amlijk d igig a traumaslachtors

om pijlijke traumatische erarige te herhale – i strijd is met het zoge-

aamde lustpricipe, gig Freud era uit dat het doel a het lee de dood

is. Freud zag de doodsdri i de agressie e het zelerietigede gedrag

a het steeds opieuw oproepe a traumatische erarige, waardoorrhidrd wrd dat m zich ht trauma hrirt. Frud lokalisrd ht

trauma ook i egatiee therapeutische reacties zoals oerdrachtsweerstad

waardoor d hririg or ht wt a ht trauma it togstaa

wordt; alsook i traumatische drome, waarij de herierig i ee o-

ekede, gemaskeerde orm i ee adere ewustzijstoestad proeert

door t drig.

au itrprtrd d awrmchaism i dit rad als otk-ig, dissociatie, gespleteheid e depersoalisatie als ageleide a de

doodsdri. au eziet het trauma als de actierig a de doodsdri, die

plaatsidt op idiidul itrgratiol iau.466

Het odergae trauma elemmert e erietigt ij de oerleede het

rmog om a zij rarig gtuigis a t lgg.

‘D traumatisch tostad is d racti op gurtiss di d

klig orwldig hulploos mak. Zulk gurtiss

word doorld, maar niet als deel van het Ego ervaren [cursirig

autur], dat wil zgg it als lmt di gschikt zij oor d

gwst opouw ht houd a cti prsoolijkhid.

Als d traumatisch tostad […] orld wordt, da is ht rsultaat awzighid a structuur rprstati rarig i



267

g p g

gid a ht Ego. Dz awzighid is d orrdrigig.’467

Dat wil zegge, getraumatiseerde kue de oerweldigede erarig

iet assimilere e zich deze dus ook iet heriere. Naar aalogie a

Freuds doodsdri, die zich richt op terugkeer aar ee aorgaische wereld,drigt het trauma aa op leegte e erietigig e laat ee gebrek aa struc-

tuur achter i de psyche, gekemerkt door de awezigheid a eelde. 468

Het ziekteeeld a het trauma estaat olges literatuurweteschapper

Cathy Caruth ekel i de structuur a de waaremig, wat te tijde a

de traumatiserig werd de geeurteis iet olkome toegelate tot het

wustzij daarom ka z ook it olldig ld word.469

Het trauma erhidert dus de orgaisatie a erarige i de psychi-sch structuur a d ms. au schrij dit to aa d ‘still actiitit a

d doodsdri’.470

Het meest essetiële kemerk a trauma’s is het mislukke a de

mpathisch ridig tijds d traumatisrig. Als golg daara ka

ook gee empathische relatie met zichzel tot stad kome. Dit mislukke

leidt tot geoeles als awezigheid e het stuklope o erreke a hetleeserhaal. Het resultaat is erlies a represetatie e coheretie alsook

a het ermoge tot itere e extere commuicatie door de erietigig

a ht otaklijk Jij.

Door d traumatisch rarig wordt psychisch procs op gag g-

bracht dat het bewustzij blijed blokkeert e de toegag tot het wete oer

de ‘trauma-ihoud’ erspert. ee ‘uitdoig a het ewustzij’ wordtolges au de echte kracht a de doodsdri duidelijk. Deze psychoaa-



268

g j p y

lyticus otwikkelde boedie het ‘cocept a de lege cirkel’ waari hij het

dkld rddigt dat ht ‘oorsproklijk’ a d traumatisch rarig

– ik om ht d trauma-ihoudsrarig – i d psych waard lij. D

erarig a de lege cirkel is ee toestad a ierlijke ojectloosheid,

die ee geolg is a door de doodsdri eroorzaakte Ego-regressie.

471

Deobjectloze toestad duidt op erietigig a de ierlijke aawezigheid a

de empathische dyade. Deze erarig jaagt de betrokkee heige schrik aa.

Om deze ‘agrod a erschrikkig’472 te erzachte, proeert de psyche

erschillede aweermechaisme te moilisere, die – hoe coictueus

ook – og tr t rdrag zij da rlis a d irlijk dyad.

K ’Dori au somt ier kemerke op a het historische trauma. Deze

lijk mij sstil, omdat au ooral wijst op d maatschapplijk t-

keis waeer hij spreekt a geeratieoerstijgede eecte als ee a de

kemerke a trauma’s. ok Werer Bohleber is era oertuigd dat collec-

tiee traumatiserig specieke geeratiecoicte e ideticatieorme

i opolgd gratis roorzaakt.473

Zoals reeds uiteegezet, eteket trauma uitdoig, erietigig a

orm e psychische structuur. Dit komt tot uitig i het ‘iet-wete’ oer

ht trauma, hardkkig wigrig om zich d dissociati rarig t

hrir. D traumatisrig zl is ht dus, di ht wt or ht trauma

uitsluit.

Het psychische trauma ertoot boedie ee amore, iet-historischeaawezigheid. Daarmee is het och door plaats och door ruimte e tijd



269

egresd. Omdat ij het trauma egi e eide otreke, hee het de

igig zich or d hririg a mrdr gratis uit t strkk.

Daarmee orme trauma’s de gezamelijke ierlijke represetatie a

de werkelijkheid a erscheidee geeraties. Het wordt door de getrau-

matisrd als owust structuurpricip doorgg aa d olgdgrati di ht itralisrt.

Wi dl uitmaakt a ht historisch trauma wordt r ook door gtro-

e. Niet allee de slachtoers a traumatiserig door ee historische

geeurteis o periode, maar ook de daders e getuige worde eïloed

door d ct ra, ook al is ht it op dzld wijz.474

au eschouwt het olledig ale a het meselijke ileigsermo-

ge als de ker a het trauma. Door ee ‘Jij’ te erare die iet otakelijkis oor de primaire ehoete a de ader, erdwijt het idee a ee

itrapsychisch waardesysteem oor de eige ik e de aaste. De daaruit

oortloeiede commuicatiereuk ermidert ook het ermoge a de

slachtoers om hu itegriteit te eware e i staat te zij tot zelreec-

ti.475

Tg – lgjglg g

Het psychische trauma ormt ee reuk i het lee a de getroee.

Traumatiserig is gee omkeeraar proces. De idiiduele psychische toe-

stad die oor de traumatische geeurteis op de oorgrod trad, ka iet

mr rikt word. k ga ra uit dat trauma’s spor alat di it t

elimiere zij e iemad daarom dwige tot het lere omgaa met dect a trauma’s.



270

Welke omag ee trauma aaeemt, hagt behale a de erst a de

gebeurteis – i geal a cocetratiekamperarig is deze zeer groot – ook

a a de costitutioele oorwaarde, a eetuele eerdere traumatiseri-

g a d otwikkligsas waari d gtro zich idt.476

Het succesol te oe kome a ee trauma, wat olges mij ooit

olledig ka slage, hagt ooral a a de reacties a de sociale omge-

ig. Oerleede a cocetratiekampe ertelle dat egrip oor hu

traumatisch rarig odrstud wrkt op ht aaku a ht

lee. Awijzed e ijadig sociaal gedrag daaretege erergerde de

pijlijke erarige a de getraumatiseerde e erhoogde e eestig-

de hu watrouwe tegeoer de werkelijkheid.477 Vooral azierolgde

die a de erijdig uit het cocetratiekamp gee erkeig krege alsslachtoer a oderdrukked staatsgeweld, lede aa erdere sociaal isole-

rd rarig. Hir is sprak a dul traumatisrig, wat itgrati

a trauma-eecte og erder emoeilijkt, misschie zels omogelijk

maakt. Hoe slechter het lukt om de traumatische erarig te erwerke e

ermee om te gaa, des te aker zij psychische stoorisse478 zichtaar ij

d gtro.D lagtrmijgolg a trauma’s tr d cogiti, ht ol

e hadele alsook erschillede lichaamsucties. De aadese psychiater

e psychotherapeut Michiaki Horie hee zich eziggehoude met post-

traumatische stoorisse op de geoemde geiede. Psychische trauma’s

ïlod olgs hm d cogiti. Hir mot ooral d ald hri-

rig aa het trauma, het iet kue eoeme era, geoemd worde.Horie eschrijt oedie het aker optrede a zogeaamd dwag-



271

deke. Daarij drige epaalde met de traumatische erarig erad

houdd gdacht door tot ht wustzij, di zich it lat rdrij.

Deze dwaggedachte leide tot xatie op de traumatische erarig, waar

d hririg a ht slachtor aak dag acht m zig is. Dwag-

gedachte kue zich oedie uite i perectioisme. Omdat door de

traumatische erarig het ertrouwe i de aawezige wereldorde geschokt

wrd, pror gtraumatisrd door dolgricht hodrd proct pla-

matig hadele zekerheid te erkrijge.479 Dit perectioistische stree is

pogig om psychisch structuur op t ouw.

Ee erder eect a trauma’s wordt geormd door ee emotioele regu-

latiestooris, die zich uit i extreme schrikachtigheid. Adere symptome

a deze alede regulerig zij: chroische agste, ierlijke spaig epaiekaaalle.4 De oorzaak daaroor is ee erhoogde agressie, die soms

door oeheerst schreeuwe wordt gekaaliseerd. Als de agressie iet ka

word otlad, slaat z om i dprssi.

Door het schokke a de ertrouwde sociale wereld eradert het

trauma ook ht zlfwustzij d kijk op zichzl. Ht gschokt wrld-

eeld eroorzaakt ee aak waargeome oermoge om te ertrouwee zich aa ieuwe situaties aa te passe. Watrouwe erstoort zowel het

zelfeeld alsook het eeld a adere e hee dus iloed op de moeder-

kidrlati – als ht gtraumatisrd orld al lukt om gzi t

sticht.

Diepliggede schuldgeoeles waara de oorzake iet eoemd

kue worde, o het schuldgeoel het oerleed te hee, zij sympto-m a traumatisrig door coctratikampgagschap.



272

Stoorisse i het cogitie-emotioele regulerigssysteem leidde o-

ermijdelijk tot eraderige i gedrag e lichaamsucties. Misbruik a

medicije door getraumatiseerde duidt op de pogig om de emotioele

istailitit t ïlod. Daarto word mstal kalmrd middl

igom.481

Door trauma’s geïdiceerde somatogee stoorisse uite zich i co-

ersiereacties die erschillede lichaamsgeiede kue etree. Dik-

wijls estaa de psychosomatische klachte uit proleme met het maag-

darmkaaal i d orm a thrapirsistt rug- hoodpij.482 Door

deze orgaakeuze idt het trauma ee speciieke lichamelijke uitweg,

omdat d omig a d traumatisrd gurtis omoglijk is.

B l lg g

Omdat het trauma ook ee specieke ysiologische toestad oproept,

moet aa de had a ee iochemische erklarig de lichamelijke era-

derig i het meselijke orgaisme worde beschree. Dit model toot hoe

trauma-eecte i biologisch opzicht begrepe kue worde. Boedieormt het ee mogelijkheid om blijede psychoysische beschadigige i

ht orgaism t rklar.

De traumatische eleeis eteket oor het meselijke lichaam ee

acut strsssituati, waardoor paald hormoal racti opgrop

wordt.

Nurotrasmittrs, ooral oradrali, dopami srotoi wor-

d daarij i grot gtal auit ht prsyaptisch zuwuitid i d

i h l i h d d ij



273

postsyaptische spleet gestort. De postsyaptische zeuw wordt daarij

orprikkld. Na di rst sympathisch racti ragrt ht lichaam rm-

med. Door de erhoogde eurotrasmitterproductie otstaat ee tekort aa

eurotrasmitters terwijl de geleegde presyaptische zeuwuiteide de

productie iet kue ijhoude; de acetylcholiespiegel wordt daare-

tege erhoogd. Er otstaat ee eeld a prikkelloosheid e reugdeloos-

heid. Deze tweede ase waarbij wordt oergeschakeld op ee parasympatisch

regelsysteem is kemerked oor ee dissociatiee toestad. Door het

leegrake a het presyaptische zeuwuiteide otstaat ee reactiee

oergeoeligheid a het postsyaptische zeuwstelsel. Hierdoor otstaat

ee oergeoeligheid a de locus coeruleus.483 Door de toegeome acti-

iteit a de locus coeruleus stijgt de oradrealiespiegel, wat zich uit irhoogd schrikachtighid motiol uitarstig. Als r ook sprak

is a oergeoeligheid a de oradrealie eattede zeuwezels tus-

se locus coeruleus, hippocampus44 e corpus amygdaloideum,45 da wor-

de i gedachte estaade herierigseelde dwagmatig. Er otstaa

zogaamd ashacks.486

Elk trauma eroorzaakt boedie ee erhogig a de edorespie-gel, omdat door het rijkome a hormoe uit de hypoyse geproeerd

wordt om de stress tege te gaa. De erhogig a de edorespiegel

eroorzaakt iet slechts ee erdoig a lichamelijke pij. Ook de waar-

emig a geoeles wordt door de uitwerkig a lichaamseige opiate

aagetast.487 Dat erklaart de emotioele otkoppelig e de toestad a

gollooshid alsook d lgt tijds d traumatisrig.

de posttraumatische ase ka het steeds weer tot lage a heri-

i k h k ht i di l id t t ti



274

erig kome – ashacks o achtmerries, die leide tot ee reactie a

het sympathische zeuwstelsel. zulke situaties wordt het trauma steeds

opiuw ld. D iologisch oorzaak daaroor is d hiro schr-

e oergeoeligheid a de locus coeruleus e dies erhoogde actiiteit.4

resuLtaten

Dit laatste hoodstuk bregt de i het ooragaade hoodstukke otwikkel-

de lije same. Hierbij wordt begoe met ee bekopte beschrijig a

de historische gegees a het rouwecocetratiekamp St.-amrecht.

Aasluited worde uitsprake gedaa oer de psychische situatie tijdes

de kampgeageschap i St.-amrecht e i het hoodkamp Raes-

rück e oer de psychische e lichamelijke uitwerkige op de geagerouwe, welke i hoodzaak te distillere ware uit de eschrijed-

iograsche iteriews. Agezie a de eatwoordig a de hiermee

rad houdd odrzoksrag, richtt d psychologisch ocus zich

op d schad aa lichaam gst a d gag. Daarom mot d

resultate ergeleke worde met de i het orige hoodstuk eschree

psychoaalytische theorieë oer traumatiserig door cocetratiekamp-

geageschap.Asluited wordt duidelijk gemaakt o uit psychoaalytisch

oogput de these a het hadhae a de geestelijke e morele itegriteit



275

oogput de these a het hadhae a de geestelijke e morele itegriteit

ij d slachtors ka word grird o dz grlatird o gal-

sird mot word.489

Het tijdstip a de oprichtig a het rouwecocetratiekamp midde

1943 i St.-amrecht, alt i ee tijdsperiode waari de elagstellig

a de SS oor het ecoomisch geruik a ‘meselijk kapitaal’ a hu

cocetratiekampe op de oorgrod was getrede. De redee oor de

oerplaatsig a ee klei rouwelijk geageecommado e de daar-

mee erbode oprichtig a het rouwecocetratiekamp op ee plaats

waar reeds ee maecocetratiekamp was, ware ooral gelege i de

gestege behoee aa arbeidskrachte oor zogeaamd speciek rouwelijkwerk dat de geage rouwe i het erolg moeste errichte. Doordat

het werk i de keuke, i de schoomaakdiest, i de tuiderij e i de

lad- e osouw door rouwe werd gedaa, ko de areidskracht a

de maelijke geagee oor zogeaamd maewerk ij de ouw a

de ederzettig i Ee, de Verwalter-illa o het make a de riolerig

te olle worde eut. Om die rede werde ij de wisselig a het ge-hele maelijke geageecommado zoder uitzoderig akliede a

Mauthause aar het bijkamp St.-ambrecht oergeplaatst, die oereekom-

stig hu beroep werde igezet. Met de oprichtig a het rouwecoce-

tratiekamp ottrok me maelijke geagee uit de werkgeiede die

ysiek mider ispaed ware o beter oedsel betekede – bijoorbeeld

ij twrkstllig i d kuk o tuidrij.

Dat er aak eel gaste i het klooster ware, ka ee erdere erklarig

zij geweest oor ee erzoek om rouwelijke geagee ooral als me



276

zij geweest oor ee erzoek om rouwelijke geagee, ooral als me

era uitgaat dat aa rouwe kemerke zoals grotere sociale aardig-

hede o grotere reiheid toegeschree worde. De keuze oor Bijelo-

derzoeksters laat zich erklare door de eschrijig a dit religieus er-

olgde collectie, dat ij de SS als ijzoder lijtig, gewillig e etrouwaar

aridspottil gold – oor zor r g glooscoict ij d rist

arbeidsizet optrade. Dit was i St.-ambrecht ooit het geal, omdat gee

a de rouwe i de abij gelege dyamietabriek werd tewerkgesteld. De

werkkracht a de Getuige a Jehoah moest diee om de eerzuchtige

plae a de Verwalter Huert Erhart te erwezelijke. Omdat i het

SS-ladgod rds gtralid ruimts war, ko ht odrkom oor

klei rouwelijk arbeidscommado sel e zoder grote krachtsispai-ge – ruimtelijk gescheide a het maecocetratiekamp – worde

igricht.

1943 estod reeds ee zeer groot persoeelstekort ij de SS. Dat is

ermoedelijk ee a de oorzake oor de keuze a Bijeloderzoeksters,

omdat oor deze categorie geagee slechts miimale ewakig odig

was. Bewakig speelde i de praktijk gee rol e de aawezigheid a ee

SS-waakstr was r all op orml grod. G a d Bijlodr-

zoeksters was a pla te luchte – deze reputatie was de lede a deze

catgori gag al r ooruit ggaa.

p grod a ht oorgaad staat ast dat d oprichtig a ht rou-

wecocetratiekamp uitsluited ecoomische belage diede. De relatie

etere ehadelig a de geage Bijeloderzoeksters wordt erklaard

door het belag a het werk e daarmee a de ecoomische uitbuitig a

de rouwe de laatste oorlogsjare werd door de erietigigsmachie



277

de rouwe. de laatste oorlogsjare werd door de erietigigsmachie

a het kampsysteem ook het areidspotetieel a geagee zieder-

oge geriger. De ‘etrouware Bijeloderzoeksters’ ware als dwagar-

eidsters steeds mider oorhade. Dit lijkt ook uit ee erzoek i 1944

om meer geage rouwe, waaroer lijkaar awijzed werd eslote

aagzi ht gagcommado i ht rolg it wrd uitgrid.

De deesiee houdig a de SS i St.-amrecht met etrekkig tot

terugplaatsig a zieke geagee aar het hoodkamp sproot aar alle

waarschijlijkheid oort uit het i stad wille houde a het eige po-

tetieel aa geagee. De ermiderig a het aatal geagee als

geolg a terugplaatsig, die iet werd geolgd door eragig, moest

lijkaar worde erhiderd. Zo is ook de medische erzorgig a ziekeBijbeloderzoeksters door de kamparts e ook het ischakele a de lokale

arts i St.-ambrecht erklaarbaar. De wes a ee sel herstel a de zieke

rouwlijk gag alt olldig t rklar door d wt a d logica

hord ij uituitd dwagaridsystm.

Blijkbaar had i het rouwecocetratiekamp ecoomische uitbuitig

prioriteit. Het belag a werkkracht e het gebrek aa dit speciek rouwe-

lijk ‘aridsrsroir aa gag’ waarm d coomisch lag

gedied werde e aasluited de toeame a de macht a de -tan-

dartenührer Huert Erhart ereikt werd, erklaart de etere leesituatie i

rglijkig mt ht hoodkamp Rasrück rsp. Mauthaus. D tr

rzorgig op ht gid a odig, hadlig o mdisch rzorgig

is iet toe te schrije aa de humaere istellig a het SS-persoeel,

maar loid oort uit d coomisch dol a d kamplidig.



278

De homogeiteit a de groep geagee, die uitsluited uit Jehoah’s

Getuige bestod, had ee goede iloed op de geestelijke e morele situatie

a de azoderlijke rouwe. De atmoseer die bie het collectie heerste,

werd door de etrokkee als ‘aageaam’ e ‘otspae’ eschree.

Het ija kameraadschappelijke saamhorigheidsgeoel te ehore tot ee

gslot hid mt astgstld orm waard drog ij tot social

persoolijkheidsormig. Dat gee a de rouwe a het geagee-

commado om adere – ijooreeld politieke – redee door de azi’s

was erolgd e geagegezet, maakte ascheidige ie de groep

oerbodig. De Bijbeloderzoeksters werde daarom ook iet gecoroteerd

mt odrlig oprop tot dlam aa politik rzt. Daarom was htallee oodzakelijk om aar uite toe greze te stelle, i de orm a

erzet tege het oderdrukkede atioaalsocialistische regime. Vooral

i het cocetratiekamp St.-amrecht, maar ook i het rouwecoce-

tratiekamp Raesrück, lukte het de Bijeloderzoeksters actie erzet te

plege, ijooreeld door actiee ekerigspogige ij urgerpersoeel

dat i de keuke werkzaam was. De rouwelijke Jehoah’s Getuige liete

zich door het uituitede SS-systeem iet misruike oor ezighede die

tg hu ortuigig i gig, zoals ht op igrli wijz odrstu

a de oorlog. De werkweigerig ij de commado’s ‘agoraokkerij’ o

‘groetetui’ i Raesrück had orse strae tot geolg, die het geloo

a d rouw chtr it kod rk. Zij rztt zich ook tg ht

aziregime doordat ze ee bijbel e religieuze lectuur de beide cocetratie-

kampe biesmokkelde. Tijdes ee grote erhuizig a boeke i het

SS-ladgoed stale ze ook ekele bijbels e erstopte die i het kamp49 om



279

g j p p

dz t gruik op rij dag tijds hu rligiuz okstudi.

Het lukte de Getuige a Jehoah om i het kamp St.-amrecht zels

het zogeaamde Aodmaal te iere met hetgee daaroor odig was.49 Ze

hadde eerder i hu erzet het cotacterbod met de beolkig oertrede

kod zo tijdig i ht kaldrjaar d juist datum pal492 aa d

rist odigdhd kom.

Bie het collectie was er lijkaar gee grote rialiteit doordat de éé

gustiger werk had da de ader. De Bijeloderzoeksters die gustiger

werk hadde – dit gig ooral om ‘iewerk’ – smokkelde oor de rest

a de groep oedsel het kamp ie e liepe daarmee ee groot risico

om gstra t word.

Geageisucties zoals ‘lokoudste’ werde door de Bijeloder-

zoeksters iet eruld. Ze weerstode dus iedere pogig a de azi’s als

istrumt t di tr ordrig a ht coctratikampsystm.

De lede a de groep geagee eriepe zich i gelooskwesties op

de meig a twee zusters die als zogeaamde gezalde werde erked.

Dz wrd door d orig gropsld, als ht moglijk was, ook otzi

ij ht rricht a wrk. Dat wil zgg, d adr Bijlodrzokstrs

dede hu werk als daaroor gelegeheid was. De ‘gezalde’ krege zo-

doede de mogelijkheid om tijd i te ruime om hu Bijeliterpretaties

op papier te zette.493 Door deze schrielijke astleggig werde belagrijke

gloosput waard, waardoor d hl grop wrd rrijkt mt ‘gs-

tlijk odsl’ wrd rzorgd.



280

j g

De geage Jehoah’s Getuige kode hu geestelijke e morele itegri-

tit war omdat z tijds d kampgagschap kod oldo aa

de eise die hu geloo stelde e daarmee de aspiraties a het Superego

kode eredige. Hierdoor wordt de eroderstellig eestigd dat de

geestelijke e morele itegriteit ewaard lee als stailiserede actor. De

Bijeloderzoeksters kode tegelijkertijd iet otkome aa psychische

schade door de kamperarige. Eezo was er de lichamelijke schade die

heriert aa het lijde e he omiskebaar als slachtoers a het atio-

aalsocialistisch rgim kmrkt.

D i as rlopd traumatisrig (Kilso) go oor d rouwlijk

Jehoah’s Getuige met erolgig e arrestatie door de Gestapo o door

collaorateurs met het atioaalsocialistische regime i de door Hitler-

Duitslad ezette geiede. De getroe rouwe werde uit hu amilie

e hu gewoe sociale lee weggerukt. Er otstod ee situatie waaraa

de slachtoers, als ze hu geloo trouw wilde lije, hulpeloos ware

oergeleerd. Bija alle gearresteerde Bijeloderzoeksters werde tijdes

hu gagschap i rschilld gagiss mt rschilld r-

hoormethode gecoroteerd die de religieus oertuigde rouwe i hu

gloostrouw most rk. D tostad i d gagiss, dikwijls

gekemerkt door olkome mesowaardige hygiëische toestade e

karige oedig,494 e de trasporte aar de cocetratiekampe hee

ee ouitwisbare idruk achtergelate op de psyche a de slachtoers. ‘Als

ee i ee ope wago’495 getrasporteerd te worde, is ee erederede



281

behadelig die de slachtoers moest otmeselijke e die duurzaam ee

idtititsruk mt ht Ego roorzaakt. Rds i dz rst traumatis-

rigsase opebaarde zich ook de lichamelijke schade. Het hoge stressieau

a de getroee, dat terug te oere is op het oermoge a psychosoci-

ale aapassig aa de kamptijd, leidde tot ee immuobiologische erzwak-

kig a het lichaam dat zich daardoor iet tege iectieziektes – beorderd

door otorikd odig – twr ko stll.

Alle oormalige geagee eschree de ‘Auameschock’ (Frakl)

ij iekomst i het cocetratiekamp Raesrück. Waeer dat og

iet geeurd was, werd op dat momet, ij deze idrukwekkede erarig

a die oegrijpelijke e ieuwe leesituatie, elke eigeheid die oor de

idiidualiteit structureel oodzakelijk is, erwoest. Het cocetratiekamp-

systeem zorgde oor het eerhale a alle schaamtearrières doordat de

ieuw aagekome geagee bij biekomst a het cocetratiekamp

zich ter ‘desiectie’ helemaal moeste otklede e daarij door de ma-

elijke SS’ers opelijk e keured werde ekeke. Volledig aakt oor

reemde mae te moete staa, die macht oer de slachtoers ezate,

was ooral ee maelijke demostratie a macht die al het rouwelijke e

meselijke erlaagde e die werd erare als ee obegrijpelijk gewelddadig

rlis a itimitit.

De betrokkee ertelde oer huilbuie e slaapstoorisse als symp-

tome a erhoogde actierig a het sympathisch zeuwstelsel door

hu geageschap i kamp Raesrück. De groep slachtoers ertelde

mij ook oer traumatische omstadighede zoals uithogerig, de krachte

slopede dwagareid, het oortdured erwachte a de eige dood o



282

ht rlis a rid ms door ‘slcti’ o oltrig. Ht wgor

a Sophi Hmmik aar Auschwitz haar dood i d gaskamr schokt

het ertrouwe a de Bijbeloderzoeksters i de eroderstelde meselijk-

heid i het Jij a de ader. Ee lid a de groep raakte door dit erlies i ee

heige depressie waari ook i het cocetratiekamp St.-amrecht gee

rtrig kwam.

De ‘reële psychotische kosmos’ a het cocetratiekamp ormde het

weze a de traumatische geeurteisse waaraa de slachtoers i het

kamp Raesbrück ware blootgesteld. De zware strae i ‘de buker’ er-

hiderde ieder reëel met de omgeig erode meselijk estaa. Het

dol was daardoor d idtitit a ht idiidu kapot t mak.

Dat de maatregele a de azi’s tege het collectie a de Bijbeloder-

zokstrs g succs hadd, ka aa hu orligsstratgië word

toegeschree. Te eerste was er idiiduele zigeig a het lijde, die

ij de Getuige a Jehoah uitsluited erode was met hu religieuze

ortuigig waaroor zij ook rid war t str.

Daaraast droeg ooral de sociale groep waari ze zich bewoge e waar-

i ze de oegeoemde waarde e orme deelde, tot wederzijdse o-

dersteuig e dus tot geoeles a georgeheid e saamhorigheid ij.

De collectiee idetiteit die de rouwelijke geagee aa de, met ee

specieke driehoek gestigmatiseerde, groep Bijeloderzoeksters otlee-

d, ko door ht coctratikampsystm it word grok.

Het gemeeschappelijke geloo maakte het oedie mogelijk tijdes

de kampgeageschap riedschappe op te bouwe, omdat het geloo bij

persoolijke relaties als ertrouwesasis diede. De opouw a ee so-

ciaal etwerk erhiderde de erietigig a de ierlijke dyade. Door de



283

grot trouwaarhid hulptoo, di a adr gloosgot wrd

oderode, werd het ertrouwe i het religieuze collectie ersterkt. Zo

ame de Getuige a Jehoah ijooreeld grote risico’s door i Raes-

rück ee aa tyus lijdede gelooszuster, die aar de ziekearak werd

gsmokkld, t oorzi a adquat odig. Daarm rdd z haar l-

. Dit it mot gol a suciët hadligskwaamhid h-

be opgeroepe e het geoel a totale machteloosheid hebbe erhiderd.

Ht door mij odrzocht collcti zal – als tgracti op d toam

a sympathische actiiteit a het zeuwstelsel – ee mate a psycho-

emotioele dempig erare hee om de geestelijke e lichamelijke

aahoudede elastig door hoger, uituitede areid e ziekte aa te

kue. De door Viktor Frakl eschree toestade a asolute oer-

schilligheid e totale apathie die oereekome met het opgee a de

eige zi a het lee, schije ij de door mij oderzochte rouwe iet

t zij oorgkom. k schouw d idiidul zigig, di d kampr-

arig tot gloosproig rhi, als rklarig.

De Bijeloderzoeksters kode ee arcistische ledigig (het totale

erlies a liede oor de eige persoo) op twee maiere oorkome.

T rst stod r stailisrd hririg aa god rarig

ooragaad aa de tijd a de erolgig e repressie. Boedie werd de

liede oor de eige persoo ooral behoude ia het beware a objectbe-

zettige: door het oderhoude a cotacte met hu gelooszusters. ok

d rwostig a ht irlijk Jij ko zo word rhidrd.

Doordat sociale betrekkige werde gehadhaad e ieder gedrag werd

oorzie a zigeig werd ee automatische maier a hadele, die

ll d d d h d



284

allee diede ter eredigig a primitiee ehoee, ermede. De Ge-

tuig a Jhoah il ook it i ‘culturl witrslaap’. Zij hadd

a de erschillede groepe geagee de leedigste cultuureleig

door ee actie praktisered geloo. Door hu geloosdade weerstode

ze de otidiidualiserig die door de azi’s eoogd werd. Zoals reeds is

astgesteld, kode ze hu geestelijke e morele itegriteit eware, om-

dat het hu lukte om aa de eise a ee psychische structuur – a het

Suprgo – t oldo.

De ehoee a het Ego e het d moeste daaretege sterk wor-

de ageweerd, omdat ee eredigig daara ie het kampsysteem

omogelijk was. De Getuige a Jehoah ehielde de mogelijkheid om

hu opgkropt agrssi – di driigig a d d-structuur rtg-

woordige – a te oere i de orm a areidsprestaties die ie het

collectie sociaal toegelate ware. Het perectioistische schoomake a

de modelarak ormt daara ee ooreeld. Dat had ee structurerede

uitwerkig op de psyche. Dit psychologische eit ka de azimachthe-

ers zij otgaa; zij kode althas het gedisciplieerde optrede a de

rouwelijke Getuige a Jehoah i dit erad psychologisch iet juist

itrprtr.

Geslachtsspeciieke ehoete werde azelspreked ie het

kampsystm it rdigd, z kod odi it oldod word

gesulimeerd. Dit lijkt uit het optrede a ameorrhoea,496 waarij het

lichaam pathoysiologisch op de aahoudede psychische elastig rea-

geerde. De leesomstadighede ereterde lijkaar i het cocetra-

tiekamp St.-amrecht: de slachtoers ertelle dat de rouwelijke cyclus

di l k



285

op di plaats wr op gag kwam.

Traumatische erarige i de orm a eelde a executies op de

appelplaats a Raesrück, zij i het geheuge gegri a diegee

die gedwoge werde daarij aawezig te zij. dit geal gaat het om

schadigig a d Ego-structuur. Ht was oor d gtuig a d moord

op medegeagee iet mogelijk om daar op de ee o adere maier op te

ragr, ijoorld door hadld op t trd o zich all maar aa

ht ld t ottrkk (d rplaatsig a d ig wil). Daarm word

de idiidue berood a de mogelijkheid om aa de behoee a het Ego,

dat zich op de reële sociale omgeig oriëteert, te oldoe. Dergelijke ge-

urtiss kod ook d awrmoglijkhd a ht Ego uit wr-

kig stelle e erwoested op dele a de psychische structuur iwerke.

De psychische traumatiserig a de Bijeloderzoeksters is waar-

schijlijk i het rouwecocetratiekamp Raesrück heiger geweest

da i St.-amrecht, oor zoer ee ergelijkig hier trouwes geoorlood

is. ieder geal werde de oor St.-ambrecht bestemde Jehoah’s Getuige

met betere leesomstadighede gecoroteerd – op de redee daara

is reeds eerder geweze. het cocetratiekamp St.-amrecht werd aa

de rouwe door eige edde e persoolijke lades temiste ee eetje

priacy toegestaa. Va wezelijk elag was de grotere oorspelaarheid

a de gebeurteisse i St.-ambrecht, waardoor ee betere leesituatie tot

stad kwam. Bijgeolg ermiderde de psychische elastig e spaig

i samhag hirm ormalisrd ook d racti a ht gtati

zuwstlsl.

D prkt gropsgroott i ht ijkamp had ook gustig uitwr-

ki d hi h it ti d d lijk Z kt h t



286

kig op d psychisch situati a d azodrlijk rouw. Z maakt ht

mogelijk elkaar eter te lere kee e ee itesere relatie met ieuwe

persoe op te ouwe, wat ee hadhaig a het arcisme (liede oor

het eige ik) mogelijk maakte e aawezige sociale competeties aar boe

racht.

k eem de geolge a de kampgeageschap i St.-ambrecht oor-

al waar i de ysiologische schade e letsel als geolg a de lichamelijke

uitbuitig. Het hoogste doel i St.-ambrecht was om ee maximale arbeids-

prestatie te leere met miimaal oedselaaod. Ook al was het oedsel

kwalitatie e kwatitatie eel eter da i Raesrück, da og was het

oor de lichamelijk zwaar werk errichtede rouwe qua hoeeelheid e

samestellig ooldoede. Oedeemormig e het eeluldig optrede

a iectieziektes ij eel lede a het geageecommado zegge

gog zij to t schrij aa d lichamlijk uitwrkig a d karig

oedig. De oorzaak a ettergezwelle e tadbeder moet worde gezocht

i de immuosuppressiee geolge a de spaige a het kamplee.

De leesituatie i het kamp St.-amrecht etret de derde ase a

traumatiserig olges Keilso. Deze ase wordt gekarakteriseerd door het

opgruik a d laatst aawzig rgirsrs.

Hoe diep de kampstructuur i het idiidu igekerd is, lijkt uit het

door het trauma eraderde gedrag: de Bijeloderzoeksters kwame

zels a hu erijdig og dagelag oor het appel opdage.497 Dit trok

de aadacht a de kloosterapotheker die gee egrip oor ee dergelijke

hadelwijze ko opbrege. De woede a de apotheker is geassocieerd met

het rijwillig op appel staa a de berijdig. Daarom is deze gebeurteis i

de herierig a de etrokkee lije hage Aaloog aa het ide



287

de herierig a de etrokkee lije hage. Aaloog aa het ide-

titeitotwikkeligsmodel olges Erikso zou dit collectiee optrede ee

aawijzig oor ee stagatie kue etekee. De Bijeloderzoeksters

ideticeerde zich dus oer de berijdig hee met hu rol als geagee.

De traumatische erarige eroorzaakte het eraderde gedrag, omdat

het logisch geweest zou zij iedere door het aziregime agedwoge ha-

dlwijz omiddllijk t stak.

D rijdig uit kampgagschap ld d Gtuig a Jho-

ah als ee oerwiig a hu God op het kwaad. Ze eschouwde het

erdrage a mesowaardige omstadighede als ee geloosbeproeig

die ze oerwoe, omdat ze hu God e daarmee ook hu oertuigige

trouw war gl.

Met de erijdig eidigde de traumatische leesituatie oor de Bijel-

oderzoeksters oeriges iet. Ook de terugreis, die oor de idiidue i

erschillede lage etappes erliep, werd gekemerkt door erlije i

Displaced Persons Camps. Daar hadde de Bijbeloderzoeksters eeees met

erederig te make, bijoorbeeld door oderzoeke op geslachtsziektes.49

Ziektes ertraagde ij ekele de terugreis499 e getuige a de slechte

gezodheidstoestad waari de Getuige a Jehoah zich a de berijdig

uit ht kamp od.

Bij de door mij oderraagde oerleede a het cocetratiekamp

Raesrück e St.-amrecht kode ook latere geolge a traumati-

serig worde astgesteld, zoals Horie dit eschrij oor de cogitie, het

oele, hadele e lichamelijke ucties. Er wordt meldig gemaakt a

achtmerries, die de slachtoers met ee oked hart uit de slaap liete/

late opschrikke e ashacks iducere Deze etree scèes uit de



288

late opschrikke e ashacks iducere. Deze etree scèes uit de

kamptijd a Raesrück. Ook steeds terugkerede gedachtes aa de

kamptijd word gomd.

Ee toegeome spaig, die als ee ‘te strak gespae eer’ o ee

‘stij opgewode wekker’500 eschree wordt, duidt op lijede schade

aa de d-structuur. De behoee om luid te schreeuwe wordt eeees er-

oorzaakt door beschadigig a ee deel a het d, het diet als kaalisatie

o aoer a obewust opgekropte woede door de traumatische erarige

a de kampgeageschap. Toegeome schrikachtigheid e erositeit

die het erdere lee adelig eïloed hee, worde eeees tot de

motiol rgulatistooriss als golg a ht trauma grkd.

Het geschokte maatschappelijke wereldeeld, dat ooral otstod i

ht kamp Rasrück waar d gtro aa orkar social

omgeig i de orm a de azimachierie werde lootgesteld, eroor-

zaakt ook stooriss i d waarmig a zichzl adr. Dz -

ilodd op hu urt d ad tuss modr kid racht ij d

slachtoers het geoel teweeg a de kamperarige gee ‘ormale’ moeder

te kue zij. Deze emotie leek gekoppeld aa ee diuus schuldgeoel

dat zich richtte op de akomelige. De oerleede probeerde dit geoel

t rwoord rklaard dat z zichzl arog o ht it tr was

geweest als hu kidere helemaal iet ware geore uit ee rouw die

twee kampe had oerleed. Daari wordt de ierlijke ojectloosheid er-

woord, die als geoel aawezig is, maar iet gereecteerd ka worde omdat

d wustwordig lmmrd wordt.

De slachtoers berichte ook oer somatogee klachte i erschillede

dele a het lichaam die eeees met de traumatiserig door de kamper-



289

dele a het lichaam, die eeees met de traumatiserig door de kamper

arig i rad mot word gracht.

De Nederladse lotgeote zochte elkaar regelmatig op. De meeste

a he, ook de Belgische, rachte erscheidee akaties i de plaats

St.-amrcht door.

Oereekomstig Freud ka i dit erad worde gesproke oer ee

actierig a de doodsdri die de getroee er herhaaldelijk toe bracht de

plaats a het trauma e de oormalige medegeagee weer op te zoeke.

Het zoeke a hu aijheid, om zich de idetiteit a kampgeagee

oor de geest te hale, komt oort uit ee obewuste pogig om het gelede

trauma t rklar t rwrk. Dit dl a d social idtitit wordt

ook truggod i d waard documt uit d kamptijd o ijoor-

ld og altijd gruikt aaikistj dat i ht kamp St.-amrcht wrd

gemaakt e als herierig aa deze elastede tijdsperiode i het lee

wrd gïtgrrd.

Asluited ka gezegd worde dat de Bijeloderzoeksters a het kamp

St.-amrcht ij ht wr opouw a hu l a trugkr i ht a-

derlad i de eerste plaats door hu geloosgemeeschap zij odersteud.

Ze oderode ooral sociaal hulpetoo a degee die hu religieuze

orme e waarde deelde. Dit droeg i elagrijke mate ij tot het er-

werke a de traumatische erarige. Nederlad e ook i België

werde de oerleede rouwe ook relatie sel door de maatschappij als

slachtoers a het aziregime erked. Aa de meeste werde ialidi-

titspsio togkd.

De rouwe die aar het ooste a Duitslad terugkeerde, werde



290

g ,

daar al spoedig oor de tweede keer slachtoer a ee oderdrukked

politik systm. d rst jar a d oorlog was aa Jhoah’s Gtuig

de status ‘slachtoers a het ascisme’ toegeked. Dit werd al spoedig

hrrop, t als d tokig a ‘rrt’ di d aa azir-

olgde had uitetaald. Op 31 augustus 1950 werd de geloosgemeeschap

door d -autoritit rod. Ht miistri a ilads zak

motieerde het erod met de eschuldigig aa het adres a Jehoah’s

Getuige dat zij zich met actiiteite ezighielde die strijdig ware met

d wt. ok wrd zij ra schuldigd systmatisch htz tg d

staad dmocratisch ord haar wtt t or odr d dkma-

tel a ee religieuze ereigig, e ook illegale lectuur i te oere. Het

ooraamste erwijt was dat Jehoah’s Getuige spioe ware oor ee

imperialistische macht. Reeds i de eerste dage a het erbod werde meer

da ijoderd gelooslede gearresteerd. Adere dwog me tot ee

schrielijke eestigig om zich iet meer met de geloosgemeeschap i

te late. Ook eel oormalige kampgeagee werde hierdoor getroe.

Tusse de jare 95 e 96 werde 64 rouwelijke Jehoah’s Getuige i de

wgs staatsijadig actiitit, spioag zogaamd oorlogs-

hetze door het gerecht eroordeeld. De erolgig a Jehoah’s Getuige

i d kwam pas a rtig jaar, a d ophg a ht rod i 1990,

t id. p 14 maart 1990 hadd d rolgd, di tot rolgrs war

stmpld, orml rkig door d staat rikt.501

het weste a Duitslad werd i de eerste jare a de oorlog i de eerste

plaats aadacht geschoke aa ee re-itegratie a oormalige atioaal-



291

p g g g

socialiste – eratwoordelijke op het gebied a bestuur, oorlogsidustrie

e leger. ee lad waari weigerig om te heriere e otkeig

odr d olkig orhrst, had m midr oog oor d rhailitati

a azierolgde. Aa het lot a de i de azitijd erolgde Jehoah’s

Getuige werd i de b, ook op het geied a schadeergoedig, slechts

weiig aadacht esteed. egisel iele Jehoah’s Getuige weliswaar

odr d palig a d wt op schadrgodig, di i paragraa 1 d-

gee die ‘op grod a het geloo’ erolgd ware ee aaspraak toekede.

lk gal wrd aa Jhoah’s Gtuig hu astaad di wgs

diestweigerig eroordeeld ware, ee dergelijke ergoedig i ormale

gall it togkd.

Pas i 1997 am d Duits Bodsdag moti aa, di roordlig

weges diestweigerig orechtmatig erklaarde e aa de slachtoers ee

eemalige uitkerig toezegde. Tegeoer de iet-erkeig als azislachto-

rs i ht wst stod d rolgig a Jhoah’s Gtuig i ht oost

a Duitslad.502

Oosterijk werd de eerste wet op slachtoerzorg op 17 juli 1945 door de

oorlopige staatsregerig aageome. deze eerste ersie werd erschil

gemaakt tusse slachtoers die actie politiek erzet hadde gepleegd e zij

die ‘slechts’ werde erolgd. Ee amtelijke erklarig die aaspraak op

psio moglijk maakt, was all maar aa dig oorhoud di

oor ee oaakelijk osterijk ‘met het wape i de had had gestrede

o zich ooorwaardelijk i woord o daad had igezet’. Voor de erolgigs-

slachtoers – ook de Getuige a Jehoah – was oorzie i ee bewijs a



292

slachtoerschap dat agezie a ee klei elastigoordeel auwelijks

oordele aa de getroee ood. Pas lagzamerhad werde ook de

rolgigsslachtors i d krig a psiogrchtigd opgom.

Het omiddellijk a de oorlog otstae erschil tusse slachtoers awege

erzet e slachtoers awege erolgig blee echter tot op hede i stad.

Tot op d dag a adaag ormt ht aaor a wijs oor d oorzaak

a ysieke o psychische schade oor de erolgde ee horde op de weg

aar ht rkrijg a d slachtorstatus.503

Samegeat ka worde astgesteld dat op eel geiede de eige resulta-

te met die uit de literatuur oer traumatiserig door cocetratiekampe

orkom.

Voor het collectie a de rouwelijke Getuige a Jehoah i het ij-

zodr lk ht houd a d gstlijk itgritit ht wijs a

ogeschode morele macht waar het destructiee azimachtsapparaat

g at op ko krijg.



293



294

NOteN

1 ido-ini dn houdn doo Mind Tydmn n doo Judih

Lni in h ui d.

2 V. Lu , z. .

3 hoon Tydmn d n d oun ïnid hd, dn

niu dinn h n d o n if mni

moion d.

4 V. Lu , z. .

5 V. Lu , z. .

6 V. Lu 000, z. .

7 Lu 000, z. .

8 V. Lu, z. .

9 i i id n h Gi ‘hiioi’ n n ‘duiznd’. h

in o h minnium.

1 Bi d iin n d oomnh n Jhoh’ Guin

ih i mi hoodzi o d oddinnh Gi Yonn.11 V. Yonn , z. 0.

12 Adnin n momonn zin oodn n oomnhn, di

zih ihn o d oyih uin n d i n in d u



295

y

onondn.

13 V. Yonn , z. 0 .. n M 00, z. .

14 Ru d o -0- zoon n n Sho- yin on

in Pnnyni (. G , z. ).

15 V. Yonn , z. ; G , z. .

16 V. G , z. ..

17 V. Zi , z. ..

18 V. Yonn , z. n Zi , z. .

19 V. M 00, z. .. n Gd/Tin , z. .

2 .oh..

21 ‘Bondin i in nimnd nd ddin, n i ond d hm n

nd nm di ond d mnn i n doo i d mon

odn’ (ndinn :).

22 Bi do uid: ‘S u oun ni o dn, noh o d

zoon n d d mn, n i n ddin ohoo’ (Pm ).

V. oo Ain 000, z. 0 ..

23 V. Zi , z. .. n Gd/Tin , z. .

24 i: Züh , z. -, doumn n R. ///; id n

Gd/Tin , z. ..25 V. Zi , z. ; Gd/Tin , z. ; Yonn , z. ..

26 Vin n d zinin oo Jhoh’ Guin, id n

Gd/Tin , z. .

27 Voo d ooo d ‘-Mdon’ houd, in d mnhid

od d doo d id n i ‘onin n h oodn’ n d

idn, d ‘onin n h Zuidn’ n doo d indid n d d

od inuid. V. Zi , z. ; Yonn , z. .28 V. Gd/Tin , z. .

29 V. G , z. ..; Fü-So , z. .

3 Fn, , z. .



296

31 Gd/Tin , z. .

32 V. Gd/Tin , z. n ; Fü-So , z. .

33 Shmid 00, z. ..

34 V. Gd/Tin , z. .

35 pa, ini B, Too, -0-00.

36 V. Zi , z. .

37 o om d mniiin in h onnim n

onou nin o d onomi; n n d doxn n

h nionoiiih on. V. Zi , z. .

38 V. Zi , z. ..

39 oo n n ni-ondnd hi n n him, hndhn

do - n. //, m h him ‘Pooni n d

Rihüh SS - Ahih - A.n. Gh./0’ n d hndhn

noii ‘hzin ui’ (id n Zi , z. 00 ..).

4 n d ndn di m h ui Ri ondn n (zo

oni, Soi, Romnië), oo in d z n, d d

oomnh n Jhoh’ Guin nn od.

41 V. M 00, z. ..

42 .oh.; Gi M o oië dn n doomnh (. M 00, z. ). n d iod n o

dn 0 oni Jhoh’ Guin d, oo dn n

d oomnh di zih ni oi hddn non i h

Whonnooh. n in on 0 n d on

n nnh, oin dn m d i dood h o

doodhon (. h://.oh.).

43 V. Gd/Tin , z. .44 V. Ain 000, z. .

45 wta Wnn; DÖw 000/0; . oo Gd/Tin , z. 0 n M

00, z. ..



297

46 wta S i.T., Wö, Pu, nhiin.

47 V. Gd/Tin , z. ..

48 Gdin uimn n id n h i oud. Z d

on oui nn in onnim S.-Lmh.

49 wta Wnn.

5 V. Gd/Tin , z. .

51 V. Gd/Tin , z. 0.

52 V. Bnz 0, z. 0-.

53 V. Yonn , z. .

54 Voo oni: . Luz , z. ; Boz , z. ..; uu ,

z. ..

55 G , z. .

56 V. G , z. .

57 V. Sd, , z. .

58 V. Boz , z. ..

59 V. G , z. .

6 V. G , z. .

61 V. Moo 000, z. ..

62 V. Mion , z. .63 Yonn , z. .

64 Yonn, , z. .

65 hu o h ounonnim Moinn dn iood d

in ond.

66 Tun n n d mmn n Jhoh’ Guin in d

onnimn uinond. Tn d d d o hidn

ondh n nnn di o n nd ‘oi’ hoodn(. Mion , z. ).

67 V. G , z. ..; Ain 000, z. .

68 Mšá , z. .



298

69 Bu-umnn 00, z. ..

7 Bun o o n h ounonnim Rnü.

71 ‘ Biondzo [...] omdn in hun dudi hin n h

dind id ou n ii hn n d SS, hoodzi

idn, n nhn’ (Koon 00, z. ). in in

SS-huihoudn h Jhoh’ Guin n d ooo n onh h i

n ooi od.

72 V. G , z. .

73 V. G , z. .

74 V. M 00, z. ; zo/S , z. ; i, mud ,

z. .

75 onnim Lihnu inih in Sho Lihnu in

Pin i Tou n d E. ond ind h mnd

m (mnnn n oun n hind oiën nnn) n

h o d idi d oo. n dm m in Lihnu

h no n 00 oun n, n nd odn. n o

ondn zih in dz iod on 00 oui nnn in honnim Lihnu, h oo d n hn d omd doo

d oui Jhoh’ Guin (. /d 00, z. ..).

76 V. /d 00, z. ; zo/S , z. .

77 V. Fü-So .. , z. .

78 V. i , z. 0.

79 V. i , z. .. n ddoo, nmin in

d o ounmn zo h ounonnim Rnü,min o m nonim. n S.-Lmh hinnd zih nn n n d

ondd nnn d nm n d .

8 Bu-umnn 00, z. .

81 V i



299

81 V. i , z. ..

82 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.

83 V. /d 00, z. .

84 V. /d 00, z. 0.

85 Bu-umnn 00, z. ..

86 Bu-umnn 00, z. 0 ..

87 V. /d 00, z. 0.


89 V. Bu-umnn 00, z. .



92 Bu-umnn, 00, z. .

93 V. Bu-umnn 00, z. ; /d 00, z. .

94 V. /d 00, z. .

95 V. Bu-umnn 00, z. ..

96 V. /d 00, z. .

97 Bu-umnn 00, z. .

98 wta Emmn, ini B, Khin, , nd .

99 wta Emmn, ini Vo-Rinzm, Fou, -0-.1 wta Emmn, ini Vo-Rinzm, Fou, -0-.


12 Bu-umnn 00, z. .

13 V. Bu-umnn 00, z. .


15 V. /d 00, z. 0.

16 SS d oonm ofu n d zndinn m odn.P on dn d oo d nnn dod n, di doo n

Biondzo in ‘ounoii’ in d d n d

SS-uuoun od n on mon odn, on

( Bu umnn 00 z )



300

(. Bu-umnn 00, z. ).

17 n n ooond od d Kirche des heiligen Lambert im Walde oo d

in 0 md. h://.mu./un/mh.hm

18 V. h://.i-mh.; h:/.mu./un/mh.hm.

19 SiA, Shu hiin, n d uo, z. .. Gd n

Johüz 0, z. , onoo 0.

11 V. Johüz 0, z. ; Si , z. .

111 ‘ i Anhu om hind oii oni n

unin. [...] Anhu in d n zin n d in n d

ui on in oni o m , h ‘Bundunz

ü di Widiniun ih mi dm uhn Rih’ n n

onomnd ui Ri n m oo d mhn d oni nionoiin o / m (Pi , z.

0 ..). Voo n nd i d d ooidin n uioin n

d odin o 0 i o d nuiin n oni i h

ui Ri oo d uumi ‘iniin’ n oni i h ui

Ri (Boz , z. 0-).’ Gid n 00, z. .

112 V. Johüz 0, z. ; Si , z. ..

113 V. Johüz 0, z. ; Si , z. .114 V. Johüz 0, z. . Eh m o h in n

h huidi uu oo oh, oo ‘dininn’

ondn (pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00).

115 SLA, lD, n n innmin oo Admon n S.-Lmh,

hi; oiin in h Bundhi, R/0/.

116 V. Si , z. .

117 V. Johüz 0, z. .118 V. Si , z. .

119 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; oondni

d/iuu Bin.

12 hiiz od in h o onomi h doumn



301

12 hiiz od in h o, onomi h doumn,

nhoudn. Si hi d nm m ‘i’ (Rin).

121 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; n d Verwalter

Eh, S.-Lmh mi .

122 V. Si , z. .

123 pa, i n Mnz-Gün, M, n 0-0-00.

124 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.

125 V. Si , z. 0.

126 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD, zo om o oo

ui o m n Eh n d SS o Münhn .

127 SLA, lD-n n innmin, oo Admon n S.-Lmh,

– P, n h hood fnniën Gz n -0-0.128 Käh Pi n d Verwalter n zoh doo

dii d in nomn oo Vou, Admon n Su. Z

oond n m in h oo h on d oooo (pa,

ini Mnz-Gün, M, -0-00; ini Kö, Lo,

--00).

129 V. Si , z. .

13 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; i n -- nRodnüh.

131 SLA, lD-n n innmin, oo Admon n S.-Lmh,

L – / – V/.

132 SLA, lD-n n innmin oo Admon n S.-Lmh,

L – / – V/; h in di om h ooou zond d n

ond, oooh, --zuidu, nuind uim n d

i u, uim n d zuidi indinu, zuidooiu o d z; h hui n. ( n. ); d uin m o n

onou; n d oouin d zuidi h; h ond ou mo

zmni odn ui n ondhoudn; d: in h uinhui n. d

onin in h noodooi d; o d n n oo d oihin n n



302

onin in h noodooi d; o d n n oo d oihin n n

ohui hi n n oin n . h.; h ndoudi

n d Biun-ho; d i; d hid, nz.

133 V. Si , z. .

134 pa, ini Kö, Lo, --00.

135 V. Si , z. .

136 min n M. P Gi Romi i n ondn doo h oo

n h m M Mnz-Gün o -0-00.

137 SLA, lD-n n innmin oo Admon n S.-Lmh, i

i d innmin n S.-Lmh.

138 V. Johüz 0, z. 0 ..

139 V. Johüz 0, z. .14 SLA, lD-n n innmin oo Admon n S.-Lmh,

in i d innmin n S.-Lmh, i n n Wo n d

din oo Simn n ui .

141 n oh ounn n onomih diu i d ‘uh

Wihi’ zm. nd nd hd hi h ozih o d

fnnië zn n d SS-mhin n mo hhndinn

n n ooondzo ondn. i n n md nd Poh, di d in ui mn onomih zn in

h SS-Wirtschats- und Verwaltungshauptamt idd. Vn m i

d ono n d onnimn nn ond d wvHa. Vi d

on mh n d SS, di zih n 0 oo o onomih in

in uin, m oo h ui n h idoni n

onnimnnn o nd (. Si , z. ..).

142 SiA, oni Si -0-, mnin n no Kou (.Eh).

143 Bh, S / (zmin n h SS-Wirtschatsverwaltungshauptamt).

144 V. Si , z. .

145 Bh, S /; i n oh n Eh n mi .



303

145 Bh, S /; i n oh n Eh n mi .

146 Bh, S /; i n -0- n Eh.

147 z n d ondun in h id Admon. Bh, (oomi bDc),

Eh, u, 0-0-, ssD.

148 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00. M Mnz-

Gün d o 0-0- oo d raD oon. md z h din in

d ooun n S.-Lmh mo ihn, h idmh

i d bD ni ni. dn doo n zin d doo h

in h oo n inomi n uin moh in.


15 ni oo-En, Jn, -0-00.

151 Lo Kö i o -0- S.-Lmh. Z d ood doomou Rih hood n d huihoudin (onih inomi n

M Mnz-Gün, d. 00).

152 Eni nm ondn zih o d n d u nu

non n diim zin inih. d ondiin dn d

huidi mdiiuim n d onniz oo nm ui.

Bondin odn nu no uim nm ui di did

dzd uni hddn.153 ni, oo-En, Jn, -0-00.

154 i h uini n Lo Kö n -0- i d 0 zon

onn n. mnnn zin di modi inn

(pa, ini Kö, Lo, --00 n ini Mnz-Gün, M,

-0-00).

155 V. ihiz , z. ; Si , z. .

156 V. Si , z. .157 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.


159 ui d h uu n h oo Admon odn n

Eh, in i 0 odn d d oo Su n Vou. Si m



304

o d oo d innmin n h oo o di idi ni n m

dnn dn nn. V. Si , z. .

16 i dz ondhidin om h oudn ui n d ‘Känn

Ahämund‘. i o oo zin dood in (!) h o ui

n d d Kinhië. aas, nn n n o/P n. u

Eh.

161 Bh, (o bDc) Eh, u, 0-0-, ssD; noo.

162 V. Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; noo.

163 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; noo, z. .

164 ‘[...] [md] min ou nn nin mo houdn m dinnmin n h mon m n d n S .000, z

ddoo m di indn zond middn did omn n ondin

d zou unnn odn, i i in nom min zin n

Jooië oomn.’ Bh, (oom. bDc) Eh, u, 0-0-, ssD;

noo, z. .

165 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; noo.

166 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD, uini n hnum uhinn Jooië in Vždin. ondnin n h

doumn i on.

167 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; noo.

168 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, PC.

169 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; i d bDc-n

indn zih d noun o d ondin doo Lohmnn n Finu, di

Eh in nionoiiih zin in.17 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, PC.

171 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD.

172 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD.

173 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD.



305

174 Bh, (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; on n 0

ui .

175 V. Si , z. .

176 Fmii: hno E., . Kuhiny; indn: . 0-0- (mnni),

nud -0-; . (oui) -0-; .(oui) --;

. (oui) -0-0.

177 Bh, (oom. bDc), Eh, u, 0-0-, ssD; PC. Standartenührer n

d SS om on m d miii n n (oon) (. Kmm/

Bh 00, z. ).

178 Bh (o bDc), Eh, u, 0-0-, ssD.

179 o n d ohn LG Gz V /, di n dhn n Simn doo h dhi n Simn d

onomn (on inomi n d. Eih Shö-En, di d

onm ooni h uiod), on d ni odn ondn.

doo n ni odn d o Eh zin h ondn.

18 z ndzin nu no n i mn nd ond d nm

‘oondzin’.

181 Sim uinm n Muhun d d in dzom n in Bin oih. Gmiddd 0 nnn dn

non oo d zoin n o n hn n oo d n

n n odn. i im n Muhun d o 0-0-

on (Mšá , z. ).

182 a, B /; Da .; Rih , z. .

183 Da, A /.. n h onnim Sho Lind zou n oud, ui

nn n n zi zin on n o h ho n um ziniz (Da A /.; A /.). ndzo in h diohi

Gz (h dooin n d in m odnn) h n

uiui. di im, d n S.-Lmh/mnnn nn

i ond h onnim hu n ond Muhun, z hi



306

ni odn inn. E od zn n d ond iuu: Rih

; Si ; Si, im. n: ‘a.e.I.O.U, duß i du, duß i du

noh n nih. nd immuum’. . Aiun; o.S. ; F,

Ani: ‘Koi Gdähni und Einnuni in d Sim. Au dnSun d Einnun n di Konznion Anz, Pu und Shoß

Lind’. ooii, Knu 00.

184 in di om d oomi unz n h oononn, d in

d ohn. uim d id n n i n n

i.

185 V. Si , z. ..

186 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.187 V. ihiz , z. 0.

188 pa, ini Kö, Lo, --00.

189 Gohin oond o d ondiin n d oou n

m n d m n Kö n Pi. Mn hd oo hm n hui in

nou in S.-Lmh d hi ni m o, omd hi d oodin

uud d (pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00;

ini Kö, Lo, --00; ini oo-En, Jn, -0-00).19 V. Si , z. .

191 a, nzmin Luih: Da, hii n Jn Koini,

0-0-.

192 V. Si , z. .

193 ihiz , z. 0.

194 V. ihiz , z. 0. En oo n dinihi mi,

d ui h Son C omi , ondh in d nionin d S.-Lmh. Johüz hin d oin n d

mommndn in nd nn m d i m n mi

(. Johüz 0, z. . pa, ini Mnz-Gün, M,

-0-00).



307

195 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00. ood mo doo

Mnz-Gün odn on. hohid nn hinn

z zih ni m.

196 pa, i n Mnz-Gün, M, n 0-0-00. Jooih

unhun idn . Ann n inoon n S.-Lmh,

n i d hnm h ni on odn hhd. Z hd n m

in h oo, m i n o hui (pa, ini Mnz-Gün,

M, -0-00).


198 pa, i n Mnz-Gün, M n 0-0-00.

199 Ludi Lh d o 0-0-0 in Gz on (iin. ).i d o ui n d uin n Muhun n h

onnim Einz o n o mi onn

(a , nnno n d oii din). n h onnim

Einz hd Lh d uni n ooud. i zou d nn Jhoh’

Guin n i n d mommndn hn hmd

(ini i, 000). Jn Ludi Lh i in in Szu

(inomi n h oinuu).2 pa, ini Kö, Lo, --00.


22 pa, ini Kö, Lo, --00.

23 inih Shö, . -0 o -0-. oonm inz, di indn

i in h ‘Fidnnüih’ n h onnim Muhun,

oond m d o om n d nm inih. Shö

S-idmhnumm uidd 0.. V. Bh, (o bDc) ssD,onn Shö, inih; Bh Ludiu, balb: B AR 0

Bd. , z. n .

24 pa, ini, Mnz-Gün, M, -0-00.

25 udi iin n d SS-inmnhn d oo



308

ooz doo h i d ond n oo d ooo onhi mnnn

n S.-Lmh dn o oo h (pa, ini Mnz-

Gün, M, -0-00).26 V. Si , z. ; ihiz , z. ..

27 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.28 V. Si , z. ..

29 Si , z. ..


211 Von inomi n Gdin uimn di ‘h o h on’

(ini uimn, Gdin, -0-00).


213 a, nzmin Luih: oondni Bin-S.-Lmh.214 V. Si , z. ..

215 a, nzmin Luih: oondni Bin-S.-Lmh,

n m .

216 a, nzmin Luih: oondni Bin-S.-Lmh,

n ui .

217 V. Si , z. .

218 nnn mon o d innn n h oo ‘on’ (zih ohun ui oon) (ini oo-En, Jn, -0-00).


22 SiA, oni Si, -0-, mnin no Kou

(. Eh).


222 doo mi ondd ondn n n d oui

uhinn m n n no n S.-Lmh dno. An n Poo d in h uinm zi n d n

h hoodm Rnü u. n ndd h n

nnn ni m (pa, ini oo-En, Jn, -0-00).

doo Si (n Bumn, di zih nn o d zo-n nomd

) h i



309

uu o) h n nnn n nni 0 oun

mo o odn zin. Zin inomi i hini d o

d hinninn n Jo ihiz (iz onnno on).

on n ihiz m d oui nnn zou ondininnn d n zin n; oh d dz oomi nn i d in

hoodu hn uiiin n nnn ind mi/in uni

– o n d nom n d Biondzo – n Muhun

u.

223 pa, ini Kö, Lo, --00.

224 Coin Pon md mi dum n h

ounonnim Rnü n S.-Lmh. Von hin hn d nnn dn o n ion doo, ood z

n h uinm dn h (wta Emmn, n o

C. Pon n -0-; Pon, Coi, ido-ini, 0-0-.) A mn

nin houd m n i n on dn zin d nnn

hoohini o mi in S.-Lmh nomn.

Jn oo-En hinn zih nn d z o mi in h

ounonnim Rnü nn z n d z o mi in S.-Lmh nm (wta Emmn, oo-En, Jn,

-0-). Th Shi d z o 0-0- n

S.-Lmh d o n d z d o 0-0- nm

(DÖw, 000/0, in ond d, Shi, Th).

225 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; ini oo-En, Jn,

-0-00.

226 Jn Gd B. d o 0-0-0 in h Sizih Sn on.Bh/Ludiu, ar /, nd ; gr/SBG, R /.

227 n n i m odn dui d nm B. o mn m d dum

0--. Moii n di d B. d in oo i h

ounonnim Rnü in din n S.-Lmh du in

m h n gr/SBG R /



310

m h n. gr/SBG, R /.

228 Bh/Ludiu, ar /, nd ; . ondin Bumn ,

z. .

229 pa, ini uimn-Rou, Gdin, -0-00.23 pa, ini oo-En, -0-00.

231 n m Lo Kö, h oomi hood n d huihoudin, hi

dz dz nnn inn. hou di mhnim

in d om n n omin in h nd.

232 V. Gi , z. ; Mšá 0, z. n Bumn , z. ,

onoo .

233 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.234 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.

235 pa, ini oo-En, -0-00.

236 pa, ini oo-En, -0-00.

237 Z d nduid m h minm Rou (a, K/).


239 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

24 pa, ini Pon, Coi, -0-00.241 pa, ini oo-En, Jn, -0-00; ini uimn, Gdin,

-0-00.



244 pa, ini Pon, Coi, -0-00.


246 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; ini oo-En, Jn,-0-00.

247 pa, ini, uimn, Gdin, -0-00.

248 pa, ini oo-En, Jn, -0-00; ini uimn, Gdin,

-0-00.

249 wta Emmn ini B Khin n



311

249 wta Emmn, ini B, Khin, , n. .


-0-00.

251 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.252 n h ounonnim Rnü onodn

Biondzo d niu nomnn o uizn (. Bu-umnn

00, z. ..); pa, ini, uimn, Gdin, -0-00.

253 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; wta Emmn,

ini Vo-Rinzm, Fou, -0-.

254 pa, ini B, Too, -0-00; wta Emmn, ini Vo-Rinzm,

Fou, -0-.255 pa, ini oo-En, -0-00.

256 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00; ini uimn,

Gdin, -0-00.


258 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

259 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

26 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.261 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.

262 pa, ini Kö, Lo, --00. M Mnz-Gün h

Lo Kö ‘n z nnm mn’, di oy zin imnd

h ymhi o o z d indu hd d di oon n onin

dind oo d i (pa, ini Mnz-Gün, M,

-0-00).

263 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00; ini uimn,Gdin, -0-00.




267 pa ini B Too -0-00



312

267 pa, ini B, Too, 0 00.


-0-00.

269 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.27 wta Wnn, Shi, Th, noo; pa, ini oo-En,

Jn, -0-00.


272 wta Emmn, Pon, Coin Pon-n dn , i n m

ui S.-Lmh (h o d no i on, omd d i

hdid i).

273 pa, ini Pon, Coi, -0-00.274 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.


Gdin, -0-00.


-0-00.


-0-00.278 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.



Gdin, -0-00.

281 wta S/i.T., Mu, B; h id hin i in hndn n d

oui Guin n Jhoh (id n /d 00, z. ).

282 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.283 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

284 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

285 Mn; oozn doo zin o.. oninn n zn, di doo d

hi o n d omndihdn in h m unnn onn

(. Phym , z. 0).



313

( y , )

286 wta Emmn, ini Vo, Fou, -0-.

287 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

288 pa, ini B, Too, -0-00.289 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.

29 pa, ini B, Too, -0-00.


292 pa, ini B, Too, -0-00. o h oomi hood in d

huihoudin hinn zih di n. Z hd n n i oo d

ouiin n d Biondzo, di idn hun oo

zn (pa, ini Kö, Lo, --00).293 pa, ini oo-En, Jn, -0-00; ini B, Too,

-0-00.

294 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.



297 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

298 pa, ini B, Too, -0-00.299 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.

3 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

31 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.



34 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

35 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00; ini uimn,Gdin, -0-00.


-0-00.


38 pa, ini B, Too, -0-00. md d oi ond



314

ïnidn zih di i ni unnn hinnn zoudn dz iiuzhin d unnn zin m di Rnü n

innnmod. i d Too B zih hinn d z d i

n d ui S.-Lmh hd n di h n.

hin n d i hin in id onnimn

iudn.

39 wta Emmn, ini Vo, Fou, -0-.

31 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.311 Jhoh’ Guin in h ‘Gdhnim’ o in n

zonondn, on d nin n d ood nd di in d

u d ui. mnd in on m zonondn, zod d

mni n d niu mn di h dih i d d- n nhnin

m in Juzm zih .

312 pa, ini oo-En, Jn, -0-00; wta Emmn, ini Vo,

Fou, -0-.313 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

314 Wiid K hd ondin n idnd uni i d din V G

n d rsHa. z din ooomn ui d din uinnd

ihin n d SS-iihiddin (. Si , z. ).

315 a, nzmin Luih: oondni Bin-S.-Lmh.

316 V. Si , z. .

317 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.318 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; wta Emmn, ini B,

Too, , n. ; pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

319 pa, ini oo-En, Jn, -0-00. V. Si , z. .


-0-00.



315


322 V. Bumn , z. ; Ruhnin , z. -.

323 V. Si , z. .324 pa, ini Mnz-Gün, M, -0-00.

325 wta Emmn, ini uimn, Gdin, -0-.


327 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; ini oo-En,

-0-00; wta Wnn, noo Shi, Th.

328 wta Wnn, Shi, Th, noo.

329 wta Wnn, Shi, Th, noo.33 wta Emmn, ini Pon, Coi, 0-0-; pa, ini oo-

En, Jn, -0-00.

331 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; wta Emmn, ini B,

Khin (Too), , n. ; wta Emmn, ini Vo-Rinzm, Fou,

-0-.

332 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

333 iofh h i d o h ond mi: wta Emmn,B-Vn Lio, Khin, ini , n. ; wta Wnn, zmd

n, 0-0-00; wta Emmn, mnin ini Wimon-B,

Lui; wta Emmn, nnidoumn n. B, Pon,

kl Rnü.

334 wta Emmn, B-Vn Lio, Khin, ini , n. .

335 uion zod hinin n d d dm n

m di indu o mi n m h mi in honi n ni uii, oo idn nnh, oo h .

336 pa, ini B, Too, -0-00.

337 pa, ini B, Too, -0-00.

338 wta Emmn, inomi n G. uimn-Rou n -0-; wta Emmn,

ini uimn, Gdin, -0-00; pa, ini uimn, Gdin,



316

-0-00.


34 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.341 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.

342 pa, ini uimn Gdin, -0-00.


344 wta Emmn, ini Z. En; wta Emmn, n o Jn

oo-En n -0-; wta Emmn, ini oo-En,

Jn, 0-0-; pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

345 wta Emmn, nnidoumn n. , En, Jn,ounonnim Rnü; gr/sbg, R /. nm

ondin id o d oiin i ‘odn n ndn’ o

nnn ui dnd (gr/sbg, R /).

346 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

347 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

348 pa, ini Kö, Lo, --00.

349 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.35 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

351 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

352 wta Emmn, i n -0- n Sihin 0-, Amdm.

353 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

354 pa, ini oo-En, Jn, -0-00.

355 wta Emmn, onin S.-Lmh; wta Emmn, inomi n

C. Pon n -0-; wta Emmn, Pon, Coi, ido-ini 0-0-;pa, ini Pon, Coi, -0-00.

356 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

357 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

358 wta Emmn, Vo, Fou, onin S.-Lmh; wta Emmn,

ini Vo, Fou, -0-; pa, ini oo-En,



317

Jn, -0-00.

359 wta Emmn, i n J. K. Rinzm n m .

36 pa, ini B, Too, -0-00.361 wta Kinm, nn-Foyn, Mi, d; iëin;

wta Kinm, Foyn, Céin, o zin mod, --.

362 Léon Foyn iin. . (wta S i.T., DOk 0/0/).

363 wta S i.T., DOk 0/0/.


-0-00.

365 wta Kinm, nn, Mi, C d Pionni Poiiqu.366 i o ui oui Jhoh’ Guin n n od

ondoud iof odn mnd, d o nn n

n indn n.

367 wta S i.T., nzmin, Böum, Ain; wta S i.T., DOk

/0/, in n niiin n h onni; wta S i.T.,

n Böum, Wiid, -0-.

368 wta S i.T., noi n -0-; doi n h uu n doii o Böum, Ain, -/.

369 wta S i.T., DOk 0/0/; onin.

37 pa, ini Pon, Coi, -0-00.

371 wta Emmn, ini, uimn, Gdin, -0-00.

372 a, K/; wta S i.T., nzmin o d oui Jhoh’

Guin di in S.-Lmh nn zn.

373 Bu-umnn 00, z. 0.374 Bu-umnn 00, z. .

375 Bu-umnn 00, z. .

376 pa, ini Kö, Lo, --00.


378 pa, ini B, Too, -0-00.

3 9



318

379 pa, ini Kö, Lo, --00.

38 a, K/, wta S i.T., nzmin.

381 wta Emmn, ini uimn, Gdin, -0-00.382 Von inn n Too B n d ui oozu oo in

d ood m h mn (pa, ini B, Too, -0-00).

383 a, K/.

384 wta S i.T., nzmin, Lood, n.

385 a, K/; wta S i.T., nzmin, Shädih, Ann (R-,

R-).

386 wta S i.T., nzmin Shü, Emm; wta S i.T., DOk/0/; a, K/.

387 wta S i.T., nzmin hi, Pu Johnn; wta S i.T., DOk

0/0/.

388 wta S i.T., per /0/.

389 doinumm n h uu n d oii o Pu hi uidd

-/ C (wta S i.T., DOk /0/).

39 a K/; wta S i.T., nzmin, ih, E.391 wta S i.T., DOk /0/; wta S i.T., nzmin, Wiid,

Mdn; ZZ-Wiid, Mdn Min, S-K .

392 wta S i.T., i n Wiid, Mdn, 0-0-.

393 wta S i.T., DOk /0/.

394 wta S i.T., DOk /0/, ooni n. B.--.

395 wta S i.T., DOk 0/0/ (); DOk 0/0/.

396 wta S i.T., ooni, Win, M, DOk 00/ ().397 wta S i.T., nzmin, Win, M.

398 wta S i.T., DOk //0 ().

399 Aoin oo od n h nziim.

4 wta S i.T., DOk /0/ ().

41 DÖw, 0000/0; WSLA, sHv 0/; wta Wnn, nzmin,

d i



319

umm, di.

42 WSLA, hooooo, umm, di, 0--.

43 DÖw, .44 wta Wnn, nzmin, umm, di; DÖw, in n d

mn S.-Lmh n 0-0-.

45 DÖw 000/0. ndn h Bi om d Th Shi

oni Biondzo nduid, modi z n

h huizin n Wnn h oni uh. wta Wnn,

Shi, Th, noo; wta Wnn, nninn n G, idi

o Shi, Th.46 DÖw, 000/0 (onin S.-Lmh).

47 idin n h onnim Rnü d in /0

onomn doo Mx Ko, di oohn ‘io’ n h

ounonnim Lihnu . i o

middn in dz uni. n idd Fiz Suhn o h

ounonnim Rnü (. Fü-So , z. ).

48 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.49 wta S i.T., nzmin Czud, Ann; a, K/.

41 pa, ini oo-En, Jn, -0-00; ini Mnz-Gün,

M, -0-00.

411 a, K/.

412 a, K/.


414 wta Emmn, ini uimn, Gdin, -0-00.415 pa, ini oo-En, -0-00.

416 wta Emmn, ini uimn, Gdin, -0-00.



419 wta S i.T., DOk /0 (), nnidoumn n. , Wö, Pu,

kl Rnü



320

kl Rnü.


421 wta S i.T., Wö, Pu, nhiin.422 n d hynoih n n on o d hinninn i

odn di ond nom omndihdn ononi in. M hu

n hynoih ui unnn hind hinnindihdn

ïnd odn. Cho ui hyno om n umih

uni on omn. o h doon in h hdn

doon n ddoo d iën nzn (. Roh , z. n).

423 V. Roh , z. .424 V. oi , z. ..

425 nd hyi od n doih yhon zi n di

nm od doo ymomn n ihmi n i d.

Emoion nd unin odn houd ooz.

Bh yhih ymomn zo nooinn, moion

uiinn, hmondn o mni (huni) on

mn i hyi oo ihmi zihinn. o honzinuioonin in d om n indhid o dooid, ooohid,

mminn, i, nz. (. Anod .. , z. ). Simund Fud in

ui n n mnhn un d ymomn n hyiiënn n d

mod (Gi ‘hyi’). ui idd hi h i hyi (.

oi , z. ).

426 oi , z. .

427 Cuh 000, z. .428 udn 00, z. 00.

429 oi , z. .

43 oi , z. .

431 i i omi ui d yhony.

432 Von Fud omn di ihn, di in h ondu zin



321

iud, d oonihid n n mn: inini hon, iondnn n mo mn. z ini, dynmih inni

omn h d, h on n h dnn n h indiidu.

ondhid zih n h d (inini hon, din, imun)

in d nn n d indi oniin n d yh.

diin n d -imun i ondn n onmmin m d

ihid. m onn d-oinn onon, oni h

iiën – d mhnimn (. Com 00, z. ).433 Anod .. , z. .

434 ‘M h i “d” dod Fud inini hon, din n

imun. d id n [onmiddi; omin uu]

diin. Fud [...] ouid d d-ininn in zn u

zin. [...] M h i iido dod Fud d u ni, di h d [...]

od’ (Com 00, z. ).

435 Anod .. , z. .436 Com 00, z. ..; Anod .. , z. .

437 V. Zimdo/Gi , z. .

438 V. Quindu , z. .

439 Ei .

44 Guih-Simini , z. . Gid n Quindu , z. 0 ..

441 i i omi n Khn ().


443 ‘nd iido ond Fud d u nion n d mn. n h

niih oniindium n d oo i h iido oïih, d

i zn o h indiidu z ih. P oooinn onid

zin – du h ymioih dium oonnn i, in d zuiin zih

mon od m d mod, odn oo nd (on) iidinu

z Z- n oid omn n diih nhid n di n



322

z. Z n oid omn n diih nhid n di n

dioz on. i od ‘nim’ nomd’ (Kin ).


445 V. Quindu , z. .446 n hn o odn d ‘oin- n umiinindin’ on

Kion () onomn.


448 E zin i ondzon dn n d yi n yhih on

n mn. i od d -indin n Cohn n Ahn ui 0

n (. Zimdo /Gi , z. ).

449 Vio E. Fn d on o m 0 n hi n yhoooin Wnn ood hi doo d nzi‘ n hind onnimn

dod d. i od Auhiz n d n zin ood

u hi n o oo nuooi n yhii n d uniii

n Wnn . Fn ond n yhohi – d oohi

– zin minn in zin. mnnh un

n ïnodd du dz xinië hiodu, i d

iën ondund od om, doo h n n zin in idn, zinn zin n i ni n (. Com 00, z. ; Fn

00, ominn doo uu).

45 Fn 00, z. .

451 oi , z. .

452 oi , z. . ioii i n ohi uni, i

d dhn o yhih iiin hun nom i o d

oi oonihid izn. z odn i n unionn om

zo zn onni. m unnn oih onni dhn

n on n ininn n hndhd odn zond o

n inon oni idn (. Anod .. , z. ). Fn

yhi Pi Jn h d m dn 00 dn zn o dz

hinn di hi i iënn m zonmd hyih ymomn

d. onn hddn h mon on om yhih



323

y

odind unin in hun hinnin inn. ioii

om zodond n d ymoom n um‘ (. oi , z. ).

453 oi , z. 0.

454 Fn 00, z. ..455 Zimdo/Gi , z. .

456 Fn 00, z. 0.

457 Fn 00, z. .

458 Zimdo/Gi , z. .


46 V. Quindu , z. .

461 Kn 0, z. 0.462 V. Quindu , z. .

463 V. oi , z. , ‘niinn in d oonihidomin

on Eion’.

464 V. Amnn , z. .

465 Amnn , z. .

466 V. Lu 000, z. 0.

467 Kinon/Cohn , z. , id n Lu 000, z. .468 V. Lu 000, z. .

469 V. Cuh 000, z. .

47 Lu 000, z. .

471 V. Lu 000, z. ..

472 Lu 000, z. .

473 V. Boh , z. .

474 V. Lu 000, z. ..; Lu , z. .

475 Lu , z. .

476 V. oi , z. ..

477 V. oi , z. .

478 M oonin odn hi n hooiën in d mdih ni



324

n d oii zondhid-zi dod. M di i mon hndinn n d hind mni ymn odn hn,

di dz i ni zoudn onn zond umih inn n d

onn.

479 oi , z. ..

48 oi , z. .

481 oi , z. .

482 oi , z. .483 ou ouu i n ui hnid zidin n h oo

d n d uio. Z i imnd nionn

(. Phym , z. ).

484 hiomu i n d n h imih ym d noodi i

oo d hin n h on.

485 zonmd mndn i oo n d n h imih ym n h

i in h id n d mo (. Phym , z. ).486 Fh zin ondn in d on zih n in h

n n d umih iui. Z unnn doo in i,

iood doo u o uid, odn h. Bondin unnn

z m udo-huini o ooind dhid zd n

(. oi , z. 0).

487 V. oi , z. ..

488 V. oi , z. .

489 uin di do odn dn zin nn inzihn di ui

d z odn ‘o hioy’-n dn om. un

unnn houd odn hind ozih n d umih

minn n n indiidun di ni nind o h oi

unnn odn o. dn hioo i d h di ini

m oun di o d ho hoodn houdn ondn odn.



325

49 wta Emmn, ini oo-En, Jn, 0-0-.

491 Bood n in.492 ‘dhnim’ mo o n d d n h odn id.



495 pa, ini uimn, Gdin, -0-00; oo-En, Jn,

0-0-00.

496 iin n d mndi mnui.

497 pa, ini uimn, Gdin, -0-00.498 pa, ini B, Too, -0-00.

499 Sn Pon n inddmonin; Gdin uimn idn

d ui n z onin, zod z no n n h nom

in dnd h hii on ommunin.


51 V. G , z. 0 .. n G , z. .

52 V. G , z. n G , z. 0-0.53 V. Bi-Gnd 00, z. 0-.



326

geraaDpleegDe

arcHIeveN

Adihi Su (aas), SuAhi n h dio GzSu (Da), Gz

Ahi n h hinninnum n onnim hu (A), hu

Ahi n h hinninnum Rnü (gr), Fün

Ahi muum Muhun (a), Wnn

Bondhi Bin (Bh), Bin

Bondhi fi Ludiu (BhLudiu), Ludiu

oumnihi n h oni z (DÖw), Wnnioih hi Whonnooh S in Tunu, uind

(wta S i. T.), S

ioih hi Whonnooh Whu, Pon (wta Wz),

Whu

ioih hi Whonnooh Wnn, oni (wta Wnn), Wnn

ioih hi Whonnooh Emmn, dnd (wta Emmn), Emmn

ioih hi Whonnooh Kinm, Bië (wta Kinm), Kinm

Piéhi F, Timih (pa)

Lndhi Simn (SLA), Gz

Koohi S.-Lmh (SiA)

Sd- n ndhi Wnn



327

bIblIOgraIe

Ain, Fnz: i Voun d Zun Jho in ih -.n: Sinin, Ro (.): Vn d ionoziimu. nnu/

Win/Münhn 000, z. -

Anod, Wihm/Eyn, n Jün/Mii, Rihd: Lxion d Pyhooi.

Auu

Amn, Aid: Siion d Einnun - A, Symo, Tum.

n: Rün, Jön/Su, Jün (.): i dun Su d Vnnhi.

Pyhonyih Zuän zum Ghihußin. Einnun, Ghih,dniä. . Au. Fnu/Min , z. -

B, ih (.): imnd zu ü dn Zun. Einnunuu nh d Shoh.

Fnu/Min 000

Bi-Gnd, Bii: Zu Enhädiun on S-n und Kion –

in Vih. n: Kohho, Rinhd/Moo, Rinhd (.): ihih

d S-Miiäihi. Rhiiiun und Enhädiun. Shinih

Cooquium, Bnd , Win 00, z. 0-Bumn, And: i nn

Fun on Muhun. i iihn äin d Konznion

Muhun und ih Ghih. Win

Bnz, Won: uh n i. Widnd, Viun, Km n

di nionoziiih h. n: Bnz, Won (.): h

und Gh im nionoziiihn S. Sudin zu Suu- und

Mniähih. Fnu/Min 0, z. 0-



328

Bhim, Buno: Aund n di M. i Chn d ndiiduum in d

modnn Gh. Fnu/Min

Bo, Sin: ihih Si un dm nuz. Zuni undoumn u d Zi d ionoziimu i . Gz

Boh, Wn: Tnnion Tum, dnifziun und

Ghihußin. n: Rün, Jön/Su, Jün (.): i dun Su

d Vnnhi. Pyhonyih Zuän zum Ghihußin.

Einnun, Ghih, dniä. . Au., Fnu/Min , z. -

Bo, Fidhm (.): Voun und Lnhih. iuhunn un

nioniih und iniih h in uhnd. Bin Boz, Ghd: . Mäz und di Anhuun. Su,

uion und Sfndun ih –. Win

(Zidoumn )

Boz, Ghd: Mhodn- und Thoiom d hioihn

Widndohun, in: mu Kond/Won uu (.),

Aiun – Fhimu – ionußin. Fhi zum 0ähin

Bnd d DÖw und zum 0. Gu on Sin, Win/ Münhn/Züih , z. -

Bu-umnn, M: A Gnn i Sin und i. Ein W im un.

Münhn 00

Buhhoz, Mih B.: i unuß Wi zihn dn Gnionn.

Pyhonyih Bohunn. n: Rün, Jön/Su, Jün (.): i dun

Su d Vnnhi. Pyhonyih Zuän zum Ghihußin.

Einnun, Ghih, dniä. . Au. Fnu/Min , z. 0-

Cuh, Chy: Tum hioih Ehun: i Vnnhi inhon.

n: B, ih (.): imnd zu ü dn Zun. Einnunuu nh d

Shoh. Fnu/Min 000, z. -

Cohn, R. E./Ahn, F. L.: ndoo o Mn h C o i Viim.

Bimo 0

Com, Rond J.: Kinih Pyhooi. id/Bin 00



329

udn: Fmdöuh, Bnd . Mnnhim/Lizi/Win/Züih 00Edhim, Mio: Zu yhonyihn Konuion d hioihn Bußin.

n: Rün, Jön/ Su, Jün (.): i dun Su d Vnnhi.

Pyhonyih Zuän zum Ghihußin. Einnun, Ghih,

dniä. . Au. Fnu/Min , z. -

Ei, K. R.: i Emodun ii Kind in Kind muß d Mnh n

önnn, um in nom Koniuion zu hn? n: Pyh. Zihi ü

Pyhony und ih Anndunn. /. , z. -F, Ani: Koi Gdähni und Einnund in d Sim. Au dn

Sun d Konznion Anz, Pu und Shoß Lind. Phi. iomi.

Knu 00

Fn, En: o. Rh und Juiz im ‘in Rih’.

Fnu/Min

Fn, Vio E.: ...ozdm J zum Ln n. Ein Pyhoo d

Konznion. Münhn 00

Fud, Simund (minm mi Bu, Jo): Sudin ü yi. Rin d

Eu on . Fnu/Min

Fü-So, Cu: ‘Bdän, nih öi inn - o, nih

n.’

n: Fü-So, Cu/Jun, Min/Ri, Rn/Shin, Min

(.): Fun in Konznionn Bn-Bn Rnü.

Bmn , z. -

G, : Ghih in, ih inomion, nu

Voun und nun numniiun d Ghih?

n: , n (.): ‘Am muin n imm id di Zun Jho.’

Voun und Widnd d Zun Jho im ionoziimu.

Bmn

G, : Zihn Widnd und Myium. i Zun Jho im ‘in

Rih’ Münhn



330

Rih . Münhn

G, : Widnd u dm Gun. i Voun d Zun Jho inuhnd und ih un nionoziiih h.

n: oumnionhi d öihihn Widnd (.): Zun

Jho. Vn d ionoziimu? R und Bih d

om oumnionhi d öihihn Widnd (DÖw) und dm

niu ü Winh und Kun (Iwk) m . Jänn nn

inhihn Tun. Win , z. -

Gd, Syi/Tin, Léo: i Bioh und d ionoziimu (-).i Vnn d Ghih. Pi

Gi, Phii: Kndium d Eini im Funonznion Rnü

-. Bin

Guih-Simii, .: Exmumiiun umui Tum.

n: Pyh. Zihi ü Pyhony und ih Anndunn. /. ,

z. -0

mn, Goy: än Shn. Einnn und Vn nh dm oou.

Bin

i, mud: ‘...d ih diih um di Bhun d äin hnd...’

Lun und Bhunon. n: Fü-So, Cu/

Jun, Min/Ri, Rn/Shin, Min (.): Fun in

Konznionn Bn-Bn Rnü. Bmn , z. -

zo, Moni/S, Bnhd: Funonznion Rnü. n:

Fü-So, Cu/Jun, Min/Ri, Rn/Shin, Min (.):

Fun in Konznionn Bn-Bn Rnü. Bmn , z. -

, n/d, Jün: nd nn ih nn in inm KZ in müß...

i Zuinnn Jho in dn Konznionn Moinn, Lihnu und

Rnü. En 00

oi, idd/Mihii: Biun u dm Lyinh. Tum und Tumäiun.

Gißn/B

Johüz Sn: Bndiini S Lmh im ionoziimu Tho



331

Johüz, Sn: Bndiini S. Lmh im ionoziimu. Tho.

iomi. Szu 0

Kn, Sn: i Sim im in Rih -. A ih oiihn,ihih-ozin und uun Eniun. . Au. Gz

Kn, T. M./Zimin, R. T./Cdd, J. M.: A Bhio Aoh o Ain nd

Tin Po-umi S iod in Vinm Vn.

n: Fiy, C. R. (d.): Tum nd i . Yo

Kion, .: Squni Tumiiun i Kindn. Su

Kn, Judih: Chidn nd h zi Yo. Mind And umn nion,

Vo. () 0, z. –Kin, Chiin Eizh: Th zi S nd Th Riion. Usa

Koon, Eun: SS-S. Sym d duhn Konznion. . Au.

Münhn 00.

Kmm, id/Bh, Eih: Lxion ionoziimu.

Bi, niionn und niuionn. mu 00

Lnin, mnn: ...nih i di Sh zu Shhn. Widnd in dn

nionoziiihn Konznionn -. Fnu/Min 0

Lu, oi: Einnunoz i Ündn und Tän.

n: uhn, Bii/Kondo, Bön (.): Vmähni nnhmn.

Kuu und iohih Zuän zum oou - Biä u dn Usa und

uhnd. Gißn , z. -

Lu, oi: Pyhonyih Zuhön und hioih Tum. Koni zu

in und d Go zu hndn. n: Rün, Jön/Su, Jün (.): i dun

Su d Vnnhi. Pyhonyih Zuän zum Ghihußin.

Einnun, Ghih, dniä, . Au. Fnu/Min , z. -0

Lu, oi: Eo od Thno? Km um di Ezähi d Tum.

n: Pyh. Zihi ü Pyhony und ih Anndunn. /0. 000,

z. 0-

Lu, oi: Zuni n od di Shiiin d Zuhön. n: B, ih

(.): imnd zu ü dn Zun. Einnunuu nh d Shoh. Fnu/

Min 000, z. -



332

Min 000, z.

Luih, And: ‘Muhun Süd.’ i Außn d KZ Muhun in Kännund in d Sim. Mi d Büihiun d Todmäh unih

Judn duh di Sim. Poih. Knu

Li Win, di ‘nn ’ d S-Rim. i Ghih in

mnn Widnd. Bih zu Auun. Whum Bi- und

T-Gh (.). S/Tunu

Lohmn, n-Min: Simund Fud. mu

Lonz, Ad: Zum Bi d ‘Tumihn uo’.n: Pyh. Zihi ü Pyhony und ih Anndunn. /0. ,

z. -

Luz, Rdomi: Widnd in ih -. Win

M, Gi: Känn n d S-Zi. Widnd und Voun d

Zun Jho. iomi Knu/Co 00

Mšá, n: i Ghih d Konznion Muhun. . Au. Win

Mion, Syi: Zun Jho. Vn ?

n: oumnionhi d öihihn Widnd (.): Zun

Jho. Vn d ionoziimu? R und Bih d

om oumnionhi d öihihn Widnd (DÖw) und dm

niu ü Winh und Kun (Iwk) m . Jänn nn

inhihn Tun. Win , z. -

Moo, Rinhd: Rh und Ghii. Kidiniun im

ionoziimu und di Zun Jho.

n: Sinin, Ro (.): Vn d ionoziimu.

nnu/Win/Münhn 000, z. -

‘Münhn - ud d Bun’. Ko d Auun im Münhn

Sdmuum, Münhn

n, W: SS-Wih und SS-Vun. ‘ SS-Wih-

Vunhum und di un in inuih hndn

ihihn nnhmunn’ und i oumn. üdo



333

uu, Won: W i Widnd? n: DÖw Jhuh , z. -ihiz, Jo (–). Sizzn u inm Ln u. in Zi; d. kpÖ

Känn, Knu

Pi, id: i m. Einidun und uun. Win

Phym, Wiid: Mdizinih Wöuh. Kinih Wöuh.

mu

Quindu, : Tum und Ghih. nionn uoiohih

Ezähunn on Ündn d oou. Fnu/ Min Rih, Gi: Konznion in ih (-). Üi und

Ghhn. Phi. iion. Win

Ruhnin, Mnid: Ki in ih . Win

Ruhnh, Bii: Poii d Einnun.



dniä. . Au. Fnu/Min , z. -

Ronh, Gi: E und zäh Lnhih. G und Suu

iohih Shiunn. Fnu/Min

Roh, Mih: Tum, Ränion und hioih Bußin.



dniä. . Au. Fnu/Min , z. –

Rüu, Rinhd: Toohi d To. Go, SS und Rihihhihum

u dm ‘Pinz-Ah-Gänd’. Bin 00

Shmid, min: i Fud. Ein unn Mnhn Zi -.

Auoiohi. Podm-B 00

Shüz, Fiz: i Thni d nin ni in niondudin,

d n inm Po zu Eohun on ommunn Mhuun.

Bid

Si, im: i SS im Bndiini. A d KZ-Außn S. Lmh



334

und Shoß Lind, Gz

Simund, Ann Mi: i Fun d zi . Win 000Sd, K, ih - im Si d S-An, Win-Münhn

S, And: Ro Johmnn – ‘i zuhn, nn nh hih’. h Ln und

Win on 0- Gund ü ih i Mhnun n Fhimu,

ionimu und d Vn. Win

Sinin, Ro (.): Vn d ionoziimu. nnu/Win/

Münhn 000

Táo, Emmih/nih, En/uu, Won/Sid, Rinhd: S-hin ih. Win 00

Wiimon, Godon: i SS. i numn d Mh. i Ghih d SS on

d Shuz i zu Wn-SS, Knu 000

Wi, P/Wid, Mih/Voi, Min/Poh, i/Kin, P/Gh, Chiin/

imnn, Chioh/Ani, And: innd inih imm

/. mu

Wöih, Lio: n i h inn d Mon. Fnz Wohh ü dn

S-To. Knu/Lun/Win 000

Yonn, Gi: Jho Zun. un zi duhn iun -,

-. Bin

Zun Jho ih (.): i nn d S-Zi. Sndh oz

Voun. nnu

Zimdo, Phii G./Gi, Rihd J.: Pyhooi. Bin/id/ Yo

Zi, Fidih: Kihnm in uhnd -. Riionoun und

Shuun d Kihn. Bnd . Bin

Züh, Fnz: Kuzzu n d Chinum. Züih/ Yo



335

akOrtINgeN

aas Aihi Su Abdijarchie Seckauamm Ahi Muum Muhun Archie van museum Mauthausen

ad Ahi d KZ-Gdnä hu Archie van het herinneringscentrum van het

concentratiekamp Dachau

B Bundhi Bondsarchie

bdc Bin oumn Cn Documentatiecentrum Berlijn

bdm Bund uh Mädhn Bond van Duitse meisjes

bGb Büih Gzuh Burgerlijk Wetboek

da Ahi d izö Gz/Su Archie van het diocees Graz/Seckau

daF uh Aion ui idon, een organisatie voor werkgevers en

werknemers onder leiding van de nazipartij ter vervanging van o.a. vakverenigingen

dÖw oumnionhi d öihihn Widnd Documentatiearchie

van het Oostenrijks verzet

dwb uh Wihi Duitse handelsondernemingen

.v. Einn Vin Geregistreerde vereniging

FkL Funonznion Vrouwenconcentratiekamp

FLd Finnznddiion Ministerie van Financiën van de deelstaat

Ghim Soizi Geheime staatspolitie

ibv nnion Bioh Viniun Internationale Vereniging van

Bijbelonderzoekers

ist nnion Suhdin d nnionn Komi om Ron Kuz

Internationale opsporingsdienst van het internationale comité van het Rode Kruis



336

kLm Konznion Muhun Concentratiekamp MauthausenkZ Konznion Concentratiekamp

Lba Lhinnnidunn Opleidingsinstituut voor onderwijzeressen

LG Lndih Arrondissementsrechtbank

mGr Ahi d Mhn- und Gdnä Rnü Archie van het

herinneringscentrum van Ravensbrück

ns ionoziimu Nationaalsocialisme

nsdap ionoziiih uh Aii Nationaal-socialistische Duitsearbeiderspartij

nskk ionoziiih Kho Nationaal-socialistisch chaufeurskorps

pa Pihi Privéarchie

rad Rihidin Rijksarbeidsdienst

rFss Rihüh-SS (= inih imm) Stache

rsha Rihihhihum Rijksveiligheidsdienst

Rsha R- und Sidunhum Instelling ten behoeve van raszuiverheid en

germanisering van veroverde gebieden

sa Sumiun Stormadeling

sd Sihhidin Veiligheidsdienst

ss Shuz Paramilitaire organisatie in Hitler-Duitsland

sa Sihi S. Lmh Kloosterarchie St.-Lambrecht

sLa Siih Lndhi Landsarchie van Stiermarken

vn Vo/ d ziim Vervolgde van het naziregime

wSLa Win Sd- und Lndhi Stads- en landsarchie te Wenen

wta Whumh Ghihhi Wachttorengenootschap, historisch archie

wvha Wih- und Vunhum Hoodbureau voor economische zaken



337

veraNtwOOrDINgabeelDINgeN

Ahi n h hinninnum Rnü, Fün/uind pag. 68 en 77

Ahi muum Muhun, Wnn/oni

pag. 118, 119, 125, 129, 130, 169

Ahi ionohiqu d Muhun, Pi/Fni

pag. 126 en 127

Bondhi Bin, Bin/uind

pag. 85, 100, 102oumnihi n h oni z, Wnn/oni

pag. 49, 51/52, 58

Piéhi Ani F, Timih/oni

pag. 115, 124, 142, 146, 162, 177, 195, 201

Piézmin M Gün, Winznu/Zind

pag. 116, 118, 119

ioih hi Whonnooh S in Tunu/uind

pag. 28, 29, 30, 33, 36, 40, 46, 47, 61, 217, 218, 220, 222, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 235, 236, 249, 252

ioih hi Whonnooh Wnn/oni

pag. 239, 240, 242, 243, 245

ioih hi Whonnooh Emmn/dnd

pag. 53, 54, 55, 56, 176, 177, 178, 181, 184, 185, 188, 191, 196, 199, 200, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209

ioih hi Whonnooh Kinm/Bië

pag. 83, 144, 210, 211, 212, 213, 214, 215



338

verklareNDewOOrDeNlIjst

14 13 En mn n h ‘d Ri’ om d onnimnnn(oudn, zin n nd zn) moodn

Al ui nnxi n oni in n ‘Goo-uind’ in m 1938

Aälg Gnn di idin hd o mdnnn

A Zi Rihidin

D W (dwb) ui hndondnminn

Dl P C Vuhinnmn

ood n o SS-nhdn

l Piid n n ion n d NsDap o h hood n n ou o

Riou ( n oini in nzi-uind)

H ‘uiu mn’ in d nzi-idooi

l miu nionoiiih in oni ind ui 1934

lgl (Lba) idininiuu oo ondizn

O nmin n oni n d ui nnxi in m 1938

Plll niuu oo uii, din n h hi, oih in

1931

R- Slg (Rsha) nin n ho n zuihid n

mniin n od idn

R Riiddin: n onii in nzi-uind, oooni

oz om d oohid u dinn. Tidn d Td Wdooo d d

Riiddin inz ondunin n h ui

R Mh



339

R-SS Si Shuz-n di un 1934 n 1945 d dndoo inih imm. n i h quin n mh o hoo

n in h

Rg Riou (oini in nzi-uind)

R Riiihiddin

Rl Ridhoud: id n n Rihu

R Vlfg Sll Riniin oo zin n

iinhu

SA-S Moo

Sz mnd nnzn (zonmd) oo zin in iihid

Szlg Gnnid n n onnim

Szl Bhmindin, nd ond d oin SS; n

miii onii innn d NsDap

SS- Luinn-n (1 )

SS-H Thnih n

SS-O S-n

SS-O Luinn-oon

SS-O E uinn

SS-S Koon

SS-S Moo

SS-Tä ndd n d SS m h n n d

onnimn

SS-U Td uinnSS-W- Vlg ooduu oo onomih zn

Sll Shoo oo midd ondi

Sä ië nmin oo d inom in oni n 1934 o d

Anhu m h ui Ri in 1938, oo oni im nomd

S gg Hll Zuidoo-ui

ondzoiniuu n hoon



340

Syz Poii iod in oni n 1924-1938

Vl oo h miii z nd uudVg z Sz Vl S Vodnin hmin n Vo

n S (28 ui 1931)

Vl m di n d E Wdooo ui d om ui n

duidn di zondi oo uin uind (n uin oni n

Zind) oondn

Vl Commndn n d Voum (n ui omiii

n mnnn di no ni in miii din zn)W-SS miii n d Shuz (SS), oo n odi

ondd n d Whmh

W n nzi-uind n 1935 o 1945



341

De aUteUr

Aita Farkas, Mag. Dr. phil. (1968) woot i het zuide a Stiermarke.Studie a de psychologie e pedagogische weteschappe i Klageurt.

Gastdocete aa het stituut oor pedagogische weteschappe e cultureel

oderzoek a de uiersiteit Klageurt. Speciale oderwerpe a oder-

zoek: azitijd, psychosociale methode oor erwerke a het erlede,

collcti ghug, gschidis idtitit.



342

DaNk

De Nederladse uitgae a het proeschrit a dr. Aita Farkas is totstad gekome dakzij de ispaige a ee groot aatal rijwilligers

e de koste oor het drukproces zij ijeegeracht door aestaade

e riede. Hierdoor ka de eerste oplage a dit oek kosteloos wor-

de aageode aa elagstellede, iliotheke e istaties oor

oorlogsdocumtati. D Ndrlads uitga is ook oli togaklijk op

www.scriid.com.

De auteur Aita Farkas e uitgeerij Clio i Graz (Oosterijk) hee

toestemmig gegee oor deze Nederladse uitgae e daartoe eeees

lagloos all mdwrkig rld.



343

leveNsverHaleN lateN leveN Biondzo n h ounonnim S.-Lmh

Auteur Ani F

ii nuW 80 c Eu

Vertaling Lnny Mud-’ Gid

Ontwerp Jnny L bNODruk Rinin bv

Oorspronkelijke titel gescHIcHte(N) INs lebeN HOleNi Biohinnn d Funonznion S. Lmh

in in 00 doo Cio, Vin ü Ghih- und Biduni, Gz (oni)in in 0 doo ii nu – .inu.n

i n dz ui m odn oudid no on m doo midd ndu, oooi, miofm o o nd iz dn oo zond oond hiiommin n d ui.© Cio. Vin ü Ghih- und Biduni, Gz (oni)

IsbN/eaN -0-00--NUr-od Modn hidni (0-hdn)



344

levensverhalen laten leven

Documents