EVEREST 1892

------- - - -----· - ·- ---------

AY~EKULiN ESERLER 1. GU11,·1( DCu lii:.1i111i (CykU) 2. Bir T.it/1 ll:1=.:ir (Biyogr:ifi) 3. FatG Su/.,;f, R1·.1i111l,-ri (6ykii) 4.Ad,: Arli11 tliiYugra6k Romo1n)

• • ••

S. Grni/ Za111,111l.1r (O)·kii) 6. S,-:.·d,1/i11i.-,1 tR11n1:1n} 7. F,irlJ'" (Bi~·n_i;rnfik Roman) 8. Kiipni (Rn,n'1n) 9. l(imd,· K,=,I Bir Giil Gihi (Dencmc) 10. Baban1.1 (~iir) 11. N<fts [\',:(.·.,,· (Roman) 12. Kard,·l,nl,r (.-\n11nrma) 13. G(cl ScJ/,·ri (Rllffian) 14. Bir GU,, (Roman) 1S. Bir l~1r1111,, Bir l'ak.111111 (b)·kti) 16. V.:da (Ron1,n), l~Ja (<;:izgi Roman) 17. Sit Nfni•·,,;,, 1lfas11!/an (<;ocuk Kit:1b1) 18. Um111 (Ron1an) 19. Ta/ D11'i.·,1r /}f,k P,7ttere (Dcrlcn1c) 20. Turkan-T.·k .o:·.- T.·I: Bn11na (An1-Roman) 21. HaJ•at-D1irh1i111in1dt Kirk S'°nr (An1-Roman) 22. H1i:1in-Drir/11in1imd: Kirk S,·n,· (An1-Roman) 23. Gizli A11/i11·,11 "t"a!.·11111 {Roman) 24. Sak/1 $iirl,-r (Siir) 25. S,ssiz DJ·kril,·r (Oykii Dcrlc:mcsi) 26. Bora'111n Ki1,,t,, (Roman) 27. D6n1i1 (R1,m:1n) 28. HaJ'"' (An,) 29. Hanil~n (Roman) 30. Ttrtsak Gunr1 (Roman) 31. Konad, K,r,K K111lnr (Roman) 32. KOrd1igii1n (Roman) 33. San (Run1an)

ODULLER 1988-89 /Tiy,,rro \·c TV Yazarlm Demegi,

En 1~·i <;c,n- DU.zcni Dahnda Tclevi~yon Baian Odiilii

1995 /Haldun Tancr Oykii ◊diilii Birincisi 1996/Sait Faik Hik.iye Armogan, ◊diilii 1996/ 3. U.-\T En B=l• Yazar ◊dillii 1997 /0riAamc Roman D:ilind., Y,hn En B~:inh

Kad.tn \"azan Qdiilii 1997 /Nokr-,~. Dcrgisi Doruktnkil,·r

Edebiv::it OJiilii . ... . 1997 /l.U. llctiiim Fakiiltc.<i, Roman Dal1nda Ytl,n En

Ba;:mh \''1zan Odiilii I 998 / OriAan1c Edcbiyat Dal,nda Y ,hn En

B~anh Kad,n ,•azan Odiilii 1998 / i.O. ileri1im Fakiiltcsi Roman Dal,nda Yihn En

Ba;anh )'az::in Odiilii 1999 / Orifla,ne Edcbiyat Dal,nda En B~anl, Kad,n

Yazan ◊diilii 1999 / i.O. ilctiiim Fakiiltcsi Roman Dal,nda Yihn En

Baianh )'azan Odiilii

2000 I Rorm1ct Yahn Yn'l.ll'1 bdU.IU. 2001 / Ank,u-:1 Fen Lisesi Ozel Bilim Okullar, )',Jin

Y:1z:1n Odi.illi 2002 /Tc~\C Ozcl ilcti~im Kurumlar1 )'1hn I-:n i~·i

F.dcbiyat\·1s1 OdUIU 2003 I A\rON \".1.hn F.n Ba~ar1h Kad,n Yazar1 b,tiilli 2003 / Best Fi\l )' ihn En Baiar1h Yazan Odiilii 2004 / 1st;1nbul Kulriir Oni\-crsitcsi Yiirekli K:1.d111

◊diilii 2004 / Pcrtc,'lliyal l.isesi Y1l1n En iyi Yil2an bdiilii 2007 I Ba~'l:tlar Atatiirk i.O. Ok. & Escnlcr-l,,·e,

Kasdc1lik i.0. Ok. Y tl,n F.dcbiyat )'azan b,iiilii 2007 I TU.rltiyc )"3.7..arl:1r Birligi 11.·da isimli n1m~1n1 ilc

Y wn En Baianh Yazan 2008 I Euro11c:1n Council ofJc,.vish Communiti1..-s

Rom,m ('>Jiilii 2009 / TJ::D Bilim Kurulu Egirim Hizmct O,tiilii 2009 / Kocacli, 2. Alt1n <;:,nar Dosduk ,·c B,,n) Qdiilii 2009 / Kabal'aj'ldar Dem~ Y ihn En lyi )'az,1r, Odiilii 2010 I Best Fl\! !998-2008, JO Y,hn En B,11ar,h Kitah, 2010 I Kah,r,1lil:u- Dcrncgi Y wn En i)i Yazan Odiilii 20111 iTO E~l0S Y~m Boyu Bar-in Odiilii 2011 I Orkunoglu Egitim Kurumlan, )'1hn En Baianh

Yazan Odiilii 201 I / ES KADER Kiiltiir & Sanat ◊diilleri,

Hanrat D:tl1nda Hay111 & Hii~in 2011 / R,r.--..-,,·/l(V.:da) ile Dublin IJ\,IPAC

Edchi)'at Odiilii On Ada), 20121 ~led)~ vc Ycni ~1cdya En lyi Yazar Odiilii 2013 I Kiiltiir ,-c Turizm Bakanhgi, Toplums:tl

Duyarltl,g-, Katia Odillii 2013 I Lions B~an ◊diilii 2014122. iTO El\105 Odiilii;

Y wn En Bai:mh l(jtal,1 - Ha:ndan 2015 / Erycrii & Balkanlar Egirim Kurumlar, /Yahn

En iyi Romani: Tu11ak Giine1 2016 I Permia Rama Odul,i I <;:e,iri D:wnda En iyi

Roman / Nlfa N¢1e. 2016 I lstin)~ Rotary Kuliibii Mcslelae Ostiin Hizmet

◊dillii 2016 / iTO i1lermc Miihcndisligi Yazarlas Kategorisin­

de Sos,-aJ ~lcdva ◊diilii • •

2017 / limir Rorarv Kuliibii ~1cslcktc Ostiin Hizmet •

◊diilii 2018 / Rumeli'nin En'lcri, Y 1l1n En i,-i Y:1121 ,

20!8 I Ji,k Oknllan, Yihn En i)i Yazar, 2018 / iTO, Y1hn En iyi Yazar, 2019 I Kristal L:tlc Odiilii, Prof. Dr. Miimtaz Turhan

S.B.L 2019 / UKKSA Y~am Boyu Onur ◊diilii 2019 / ~1cvlana Odiilii

Sevdali11l:a'n,n Bosna-Hersc:k tclif geliri sa,~ magduru ~ocuklara, Kard,:/cnlcr'in tclif g,:liri Kardelcn Projc-si'nc, Sit N1:11i11i11 A1asallarlrun tclif geliri UNICEF Anaokulu Projcsi'nc, Tiirl:an-Tck ve Tek B"ftna'n,n iizcl boslas1n1n ve Tiirka11 ri)'lltro oyununun tclif gclirleri ise <;:YDD ~tim projclcrine bagi1laruru1nr.

•

-------------------

Ya)'ln No 1892

Ttirk~e Edebiyat 769

Her Yerde Kan Var

AyfCKulin

Editor: Mehmet Said Aydin

Arka kapak fotografi: Fethi Karaduman

Kapak tasar1m1: Magnet Creative Branding

Sayfa tasanm1: Muzaffer Aysu

© 2019, Ay~e Kulin

© 2019 bu kitab1n Ttirk~e yay1n haklar1

Everest Ya)'lnlar1'na aittir .

.

1. Bas1m: Kas1m 2019 (200.000 adet)

ISBN: 978 - 605 - 185 - 366 - 0

Sertifika No: 43949

Baski ve Cilt: Melisa Matbaacwk

Matbaa Sertifika No: 45099

~iftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 •

Bayrampa~a/Istanbul

Tel: (0212) 674 97 23 Faks: (0212) 674 97 29

EVERESTYAYINLARI Ticarethane Sokak No: 15 CagalogluliSTANBUL

Tel: (0212) 513 34 20-21 Faks: (0212) 512 33 76

e-posta: info@everestyayinlari.com

www.everestyayinlari.com

www.twitter.com/ everestkitap

www.facebook.com/everestyayinlari

www.instagram.com/everestyayinlari

Everest, Alfa Yay1nlar1'n1n tescilli markas1du.

• AOMANDAKI TAHT SIAASI

30. Osmanl1 Padi~ah1 II. MAHMUT

d. 1785 - s. 1808 - b. 1839

> < I I

- ·='•·'-"·•'.,..· -----,----'---- .. r,,.,~. ~ • J,I -----.;- --------,------,-.,.;,- I, ... • ,;,;-;,,,:~ I ,• •).Cy~.::-,-

, .- . •.

--- ·-- . • ' . -· . . . -·-

31. Osmanl1 Padi~ah1 ABDULMECiT

d. 1823 - s. 1839 - o. 1861

-----. -:.,\ ~ . -"-'•~-

. . . -••

32. Osmanl1 Padi~ah1 •• •

ABDU1 /'?I~

d. 1830 - s. 1861 - o. 1876

33. Osmanl1 Padi~ah1 V. MURAT

d. 1840 - s. 1876 - o. 1904

' ., .... ;·

• ,. -· , .. ~ .

34. Osmanl1 Padi~ah1 II. ABDULHAMiT

d. 1842 - s. 1876 - o. 1909 -- . . ;-

35. Osmanl1 Padi~ah1 SULTAN RE!?AT

d. 1844 - s. 1909 - o. 1918

• --~-,. -- . -­, .. ~.

36. Osmanl1 Padi~ah1 VAHDE I I iN (VI. Mehmet)

d. 1861 - s. 1918 - 6. 1926

• •• •• OU

Seni tahttan indirdiler Of fifteye bindirdiler Topkapz :ya gonderdiler l!Jan Sultan Aziz 191an Kan aglryor p.mdi cihan

•

Pertevniyal Valide Sultan'dan Oglu Abdulaziz Han'zn

Ablasi Adil.e Sultan'a Mektup

(Topkapi Sar0:Jz Harem Daires~ 30 MO:Jts 1876, saat 07:00)

Her daim adal.etl~ ;efkatli ve fazi/,etl~ gozii.mii.n nuru Adile Sultanzm,

Ace/.ey/,e yazilmtj bu mektup elinize hif gefmeyebilir. Ben J'ine de ;anszmz

denemek istedim. Aziz aslanzmz bu sabah ;ofak si:ikmeden tahttan indirdile1:

Sarl!Jzn etrqfini geceden sarmlj olacaklar, beni sabah erken saatte yangzn var

bahanesiy/,e uyandirdzlar. Vazfyeti penceremden di;arz baktt.gimda anladzm.

Deniz tarqfinda Hii.nkar'zn bizzat ihya ettigi, gozbebegi donanmasz hzyanet

ifinde, toplarzni sar0:Ja fevirmijt~ bahfe tarqfinda ise silahlz askerlerle ku;a­

lllm.1-flUC. Yanzmzza hifbir ;ey almamzza izin vermeden, ite kaka sarO:Jdan

fZkartzp, silahlarz bize dogrultulmu; askerlerin iinii.nden yii.rii.terek rzhtzma •

geti,·diler. Aslanzmz ;ehzadesi Yusuf Izzettin Efendi ile l!JTZ bir kayzga bin-

dirdiler. Ben, kadzTl.l!jendil.er ve ikballerle, diger ;ehzade ve harem mensuplarz

da ba.;ka kayzklarla yola ftktzk. Ne;erek gelinim benim kayt.gimdl!Jdi, birkar

gii.nden beri rahatszzdi,· kayzga bindirilirken sarzndt.gi yii.n ;alini, araszna

altzn saklamtjllr bahaTl.l!siyl.e, ii.zerinden fekip aldzlar. Once Sar0:Jburnu 'na

yana,;tik, sonra da jiddetli yagmura ragmen bir ;emsiye dahi fOk giiriilerek,

yiTI.I! itilip kakzlarak yO:)'a olarak Topkapz Sar0:Jz'na getirildi,k, harem daire­

sinin rutubetl~ soguk odalarzna kapatilduc. Ne;erek'cigim ;u anda jiltesiz

bir dwanda ate;ten kendini bilmez halde yatmakta, siirekli iiksii.rmektedir ve

13

iize1·le1i111iz.de lzdla zslak giysilerin1izden bO§ka bir ;ey yoktu1: Ogi·e11di111 ki

aslanzn11, a1ncasz 111 Selim Ha1z'1n ;elzit edildigi, odaya koymu;lar. Allah

sonunu a111casznznkine benzetmesin di_)ie siirekli d11a etmekteyi1n. Hali111iz

pe1i;and11: Bizi birbiri,nizle de gorii;tu1·1niiyo1·la1: Ki1n oldugumuzu 111111t11p

lziirmette kusur ediyorlar. Az once bi1· las sog11111u1 fOrbayz dahi ka;1ks1z

verdiler. Ha.•;tama foi·basznz ifiremedi111. Rica iizeri1ze bize bir talzta l,a},k

getiren ki}inin 1ne111a1netine s1g,,narak, ondan ailei11e mektup yazzp lzq_J·atta

oldugi111111zu bildi1·mek ve kuru fa1na;11· ile elbise getirt111ek ifin kale1n l,:ag,,t

istedi,11. lazacagi1n ,nektubu size 11la}·t1racak 0!111-sa, ho! bahfi,; alacagi11a

yemin etti1n. Bana inanzr da mektubu11111 size ula;t11-z1-sa, he1· za,nan ad1 gihi

adil ve 1ner/1ametli Adi le Sultan'znz, ya!1,an1·1m bizi fU anda Valide 5'1,ltan

makamzna oturmllf oldz,gunu ta/1111in ettigi,1n Jn:kefza 'nzn insafin(l d1tfa1·

eyle1ne;·i11. Bizleri bu feci durumdan ku1·tar11zak, ya;anahilir bi1· n1ekli.na

sevk et1nek ii·in eliniz.den geleni J•apznzz, kurban oldugz,m sulta1111n. i,"z·ey

oglum .\fu1·at Efendi'miz iizerinde !1akk1nzz i·ardzr, sizi kzr1naz, s1/1l1at 1.•e

afiyetine, .!ielametine lier za1nan duacz oldugum .. 4dile Sulta1z'z1n,

jmza: il1a11ete ugi·a1nlf biraderiniz. Llhdiilaziz Han'zn balztszz ve bifare

validesi Pei·tei•nf>·al.

14

IL Mahmut Han'zn Kzzz, Tahttan jndirilen Abdulaziz Han'zn •

Ablasz, Padi;ah flan Edi/en V. Murat Han'zn Halasz Adile Sultan'zn Tophane'deki Yalzsz

(30 Mayzs 1876, saat 08:25)

N amaz vakti ges:ti, kahvalti zamaru degil, benim namazdan

sonra yatagima geri doniip uyumayi sevdigimi bildigi halde

sabah1n bu saatinde odam1n perdelerini niye araliyor Giilfldan

Kalfa?

Hay1rd1r in~allah!

Diin kulagima gelen haberler ashnda hayirlara vesile degildi,

lakin hen bugiin Be~ikta~ Sarayi'na gidip bu soylentilerin dog­

rulugunu bizzat tespit edene kadar, duyduklar1ma inanmamayi

tercih etmi~tim s:iinkii saray halkirun dedikoduya pek merakh

oldugunu bilirim. Felaket haberi imal et111ede iizerlerine yoktur.

~u ya~1ma gelene kadar, bu kulaklar neler duydu, bu gozler neler •

gordii. l~te bu yiizden kolayca kill yutmam hen!

Giilfldan'1n halinde bir tuhafuk var! Beti benzi atm1~ sanki!

Gogsiiniin iizerine mukaddes emanet gibi bast1.rd1g1 ~eyi bana

uzat1yor ama nedense baki~lar1 hep yerde.

''Nedir o, mektup mu? Bana m1 gelmi~? Ver bakay1m ... "

15

Aldtm elinden neredeyse sala.narak uzattigi katlanm1~ kagidt.

"Perdeyi iyice as:," dedim, ''odaya 1~1k girsin."

Dul kald1gimdan heri ko~eme s:ekilip sadece ~iirlerimle ha~1r ne~ir olmayip, dertlinin derdine derman, oksiiziin de ac1s1na merhem olmaya s:ah~t1gim i<;in s:ok name ahr1m boyle. Yardtm1ma ba~vuranlar bir sultana hitap etmekte olduklar1n1 bildikleri is:in, gayet itinayla sunarlar mektuplar1n1. Oysa bu

elimde tutugum kim bilir hangi densizin mektubu ki, bir zarfa

koyma nezaketini bile gostermemi~!

Ba~ ucumdaki komodinin ilzerine b1rakt1m. ''Bir de Hamza Efendi'den bir tezkere gelmi~ti," dedi Gi.il-

fidan.

''Ba~ ucuma brrala.ver ... Bakanm sonra."

Hamza beni1r1 hususi hafiyem.

Y tllar once rahmetli kocam Mehmet Ali Pa§a yi.iziinden ba~lam1~t:J.m hafiye kullanmaya. <;apkin zevcimin goni.il mace­ralarllll hafiyelerim sayesinde takip etrni~, li.izumlu tedbirleri

alm1~, ara srra da kocama, krrd1gi cevizlerin farkinda old~gumu

belirten i~aretler brrakm1~t:J.m. Mesela, mesire gezintilerinde

arabas1ru yol kenanna s:ektirip, gelip ges:en gilzel kadtnlara laf atan Pa~a' run onilnden, kiraladtgun landoyla tarunmayacak

bir kiyafete biiriinilp, yi.iziimil yelpazemle gizleyip birkas:. kere

ges:ince, Mehmet Ali Pa~a zamanin adetlerine uyarak, mar­

kah mendilini arabama at:J.vemli~ti. ~am konaga hayli ges: donen Pa~a, beni yatagimda uyurken b11lrrtu~tu ama sabah goz silziip b1yik burdugu harunun arabas1na att:J.gi markah mendil

de kendi yast:J.guun ilzerinde katlanm1~ vaziyette duruyordu.

Derin uykuda oldugumu sansm diye his: aralamam1~t1m goz­

lerimi, bu yi.izden mendili buldugunda yi.iziinde beliren ifadeyi

16

ve mendili ne yapt1gin1 goremedim. Ertesi sabah hen uyan­

madan c;1ktp gitmi~ti konaktan. Mendili yan1na alm1~ olmalt, •

yatag1n ic;inde yoktu. Ertcsi ak~am onemli i~i var bahanesiyle

eve c;ok gee; gelecegi haberini yollatm1~t1. Sabah uyand1m ki,

kendisi yatakta degildi ama benim mendili brrakt1gim yas­

ngimn iizerinde, c;ar~a.firru tutturmak ic;in, kuyrugu yakut ve

ziimriitlerle i~lenmi~ muhte~em tavusku~u bir bro~ duruyordu.

Padi~ah ktzlar1 veya ktz karde~leri bizler, babalar1m1z1n ya

da erkek karde~lerimizin bizzat sec;tigi sad1k kullar1yla izdivaca

mahkumduk. Kirriimiz zaman ic;inde severdik, kimimiz hie; alt­

~amazd1k kocalarim1za. Sevememek bo~anma sebebi olamazd1

da, ihanete vcya kotii mt1a1neleyc diic;ar oldugumuzda, he1nen

bo~ayabilirdik kocalar1m1z1. Ara s1ra tersi de goriilse, ho~ dii~en

damatlarin c;ogu zaman kayinpederlerinin de goziinden dii~iip,

makamlar1n1 kaybetmeleri adettendi. Bu yiizden bizleri ho~

tutarlard1 kocalar1m1z.

Benimki ise, beni ho~ tutard1 da, nefsini tutamaz idi.

Ben, kad1nlara dii~kiinliigii iflah olmaz zevcimi ne Hiinkar

pederime ne de Hiinkar karde~lerime asla ~ikayet ctmedim.

Hie; ktyamad1m ona. Evet, c;apktnd1 ama gonill almas1n1, suc;u­

nu bagi~latmas1n1 iyi bilirdi.

Bir haziran giinii, Haydarpa~a sahras1nda, padi~ah kasr1n1n oniine kurulan muazzam c;adrrda tertip edilen miikellef diigii-

•

niimiiz yedi giin yedi gece siirmii~tii. Istanbul'da mukim kiillii

sefir ve maslahatgiizar1n haremleriyle birlikte davet edildikleri

giin, baloncu Komaski'nin uc;urdugu dev balonu tema~a eden­

ler hayran kal1111~lard1. Bir hafta boyunca halk bu c;ayrrlarda

yedi, ic;ti, sac;tlan paralar1 toplad1. Yedinci giin, Beylerbeyi Sahil

Sarayi'ndan siislii sandala bindirilerek, denizde tertip edilen

17

alayla, Ne~atabad Sarayi'na gelin getirildim ve i~te o giiniin ~erefine de pek c;:ok riitbe ve ni~anlar dag1tildi, memlekette

hafif suc;:lular affa ugrad1. Boyle giizel ba~layan izdivac1m1zda, iyi gunlerimiz kadar

kotii gunlerimiz de oldu, birlikte ne actlar payla~t1k, ipek kiz­lar1m1z1, beyzade evlad1rmz1 verdik kara topraga, kanayan kalp­lerimizin figan1 en c;:ok ikimizi peri~an b1rakirken, birbirimizi

yine en iyi biz teselli ettik.

Kiz karde~lerimle anahklar1m hie;: anlayamad1lar beni defa­

larca aldatan kocam1 neden her seferinde bagi~ladig1m1.

Benim huyum degi~iktir diger sultanlardan. Saray han1mla­

r1run aras1ndan c;:ok ~air c;:ikar ama divaru olan yegane ki~i ben

oldum; bir divan meydana getirmek sab1r, sebat ve ilham ister,

c;:iinkii. Ayr1ca ad1m1n da Adile oldugunu unutmayahm. Ad1ma kaz1nm1~ kaderimdir, adil olmak.! Bu yiizden ~oyle dii~iiniir­

diim hep; hiinkar babalar1m1z ve ~ehzade karde~lerimiz kar~1 cinsin letafetine kar~1 koyamay1p gozlerinin degdigi her dilberi

arzu ederken, damatlardan bu mevzuda dirayet beklemek hak­

s1zhk degil miydi? Yiice Rabbimin erkek kullar1 miisavi hislerle

donanm1~ olarak fakir, zengin, sarayh, riitbeli ya da s1radan

insanlar olarak bu diinyaya c;:1plak geliyor ve yine hepsi sadece bir kefen bezine sarilip gidiyorlarsa, yani Rabbimin kat1nda

imtiyazs1z iseler, o halde nedendi bu tefrik? ••

Ustelik, ~ehzade anneleri, sarayi ogullar1na sunulacak giizel kizlarla doldururlar ve o kizlar1 padi~ ya da ~ehzadelere gon­

dermeden once, inci gibi i~lerler haremde. Kur'an hatmettirir,

dini bilgilerle donatrr, okuma yazma, tarih, edebiyat, aritme­

tik, muhasebe, ~arki terenniim etmeyi, bir veya iki musiki

aleti c;:almayi hatta raks ogretirler. Lisana kabiliyetli olanlara

18

Araps;a, Farss;a da ogretilir. Biiyiik amcam III. Selim Han'dan

itibaren hareme girecek k.tzlar <;erkez ve Giircii giizellerinden

tercih edilmeye, pederim Mahmut Han'dan itibaren Frans1zca

ogrenmeye de ba~ladtlar. Oturup ayi, giyinmeyi, siislen­

meyi, miinasip bir ~ekilde sohbetlere bt1I1t,ayi ta]i,11 etmek de

cabas1! Etraflar1 bunca latif huriyle donanm1~ saray erkekleri

s;apk.tn olmas1nlar da ne yaps1nlar? •

I~te boyle dii~iiniir, kimseye ~ilea.yet etmezdim kocam1 ama

ne findiklar krrdigiru da ilia bilmek isterdi111. Hamza ile adam­

lan bana ha.ftada bir jurnallerlerdi yaramazhklar1ru. Bu ~ekilde

herhangi bir goniil maceras1n1n uzamas1n1 onlerdim.

Kaptan1deryahga terfiinin, Hiinkar agabeyimden ona, izdi­

vac1m1z1n hediyesi oldugunu bilen Mehmet Ali Pa~a'run da

i~ine gelirdi bu durum.

Zaman is;inde yine evlat ac1s1yla sarstld1gim1zda, ac1s1-

n1 hafrlletmek maksad1yla sadrazarnliga getirilmesinin de

Hiinkar'dan bir teselli miik.afati oldugunu bildi ... de ... uzun

siirmemi~ti sadareti. Abdii]111ecit biraderimin vakitsiz oliimiiy­

le hayat1m1z bir anda alt iist olmu~tu.

Hovarda ve miisrif eni~tesinden his; ho~lanmayan bir son­

raki hiinkar1m1z kiis;iik biraderim Abdiilaziz'in ilk i~i, sanki

kendisi his; miisrif ve hovarda de~· i~ gibi, kocam1 sadaretten

almak oldu. Oysa hareminde yedi kad1nefendisi, be~ ikbali, say1s1z gozdesi ve cariyesi vard1. Onun da hemcinsleri gibi,

•

her ahrnli kadina gozii ve akh takilird1. Fransa Imparatoris;esi •

Eugenie'nin Istanbul'u ziyareti s1ras1nda mesela, Eugenie'nin

kaldigi Beylerbeyi Saray1'na yapt1gi ~am ziyaretleri, saray

kadinlar1n1n diline dii~mii~tii.

19

Hiinkir karde~imin Paris'i ziyareti srras1nda birbirlerine a~ik olup, halvet imkan1 bulamadiklar1 i<;in, imparatori<;enin istanbul'a geldigi dedikodusu elbette dogru degildi. impara­

tori<;e Silvey~ Kanah'run a<;ili~ toreni i<;in M1srr'a giderlerken •

yolu Istanbul'dan ge<;mekte oldugu i<;in buradayd1 da, kii<;iik biraderimin o <;ok hususi misa.firine armagan ettigi, her biri ayr1 bir servet olan miithi~ gosteri~li miicevherlere ne demeli!

Ya~<;a biiyiigii oldugumdan, yaradana s1g1rup, miisrifligi de a~an comertligini tenkit etmi~tim!

Ne dese begenirsiniz! Verdigi miicevherler ve hediyeler imparatorlugun itibar1ym1~! Sanki gozii bir dilbere taktldig1n­da, hiinkir karde~imin imparatorlugun itibar1ru unutuverdigini bilmezmi~im gibi!

•

Kuru<;e~me'deki sahil sarayimda M1s1r H1divi Ismail Pa~a ~erefine verdigim ziyafette, h1divin giizel ktz1 Tevhide Harum'1 pek begenmi~ti. Onu cariye gibi alamayacag1 i<;in, izdiva<; teklif etmeye kalkt~maz m1! Ben vaziyeti fark ettigim an, sadrazam Fuat Pa~a'yi araya sokmasayd1m, az daha bir skandal ya~aya­cakt1k.

Bu kusurlar1n1 Hiinkir karde~irnin yiiziine vurmazdim,

<;iinkii saray geleneginde padi~aha asla kar~1 gelinmezdi! Degil ya~<;a ondan biiyiik ve <;ok itibarh harum sultanlar, valide sultanlar dahi yapmazlard1 bunu. Fakat birka<; kere ona eger erkek dogaydim ~imdi padi~ah bendim, diye hamlatt1gim olmu~tur.

Her seferinde "Ne biiyiik isabet olmu~!'' diyerek ~akaya

vurmu~tu. Nemelaz1m, iyi taraflar1 da <;oktur Aziz'in. Yard1msever­

dir, ~aka kald1r1r ve <;ok yufka yiireklidir. Kin tutmaz, <;ocuk

20

gibi saft1r. Pehlivan yap1s1yla giire~ tutmay1 s:ok sever ve his:

kimse pad.i~ah oldugundan degil, giis:lii kuvvetli olu~un­dan onu alt edememi~tir. G1rtlag1na da ne dii~ki.indiir, ah

bilseniz! Bir oturu~ta bir kuzuyu yiyivermekle iftihar eder. Meraklar1n1n aras1nda horoz dogii~ii de vard1r, deve dogii~i.i de. Hafiyelerim gers:i sadece iki kerecik jurnallemi~lerdi sarayda horoz dovi.i~tiiriildi.igiinii ama bende oyle bir tasav­vur yer etti ki, arkaya bakan iki odaya kiimes kokusu sindi­

gini ve koridorlarda ans1z1n birkas: tiiyi.in uc;u~uverecegini

dii~iiniir oldum. Kabahat bende degil! On be~ yil oncesine kadar piyano,

keman seslerinin, opera aryalar1n1n yi.ikseld.igi salonlardan kukurikuuu d.iye c;1g1ran horoz sesleri duymayi farz etmek pek

s:ogumuzun his: ho~una gitmemi~ti dogrusu. Ne var ki, hen sarayda herhangi bir horozla kar~ila~madigtm gibi, Hamza da ilk tahta s:1kt1gi yilin, bir de ges:en haftarun di~1nda, bir daha boyle bir mal,11r1at getirmedi bana.

Belki de bu bir yaki~u r 111aydi, s:iinki.i H iinlci.r karde~im, merhum bi.iyi.ik biraderimiz Abdiilr11ecit Han'1n aksine, clans

etmeyi, vals yapmayi, opera veya klasik garp miizigi d.inlemeyi

sevmez. 0 kos:ek oynatmayi, Karagoz ile Hacivat seyretmeyi, saz heyetini d.inlemeyi tercih eder. Velhasil merhum pederimiz II. Mahmut Han ve rahmetli agabeyimiz Abdiilrr1ecit Han

gibi zarif ve alafranga degil de, tipki goriindiigi.i gibi toraman

ve dobradir. Biz o gi.inleri bilenler, peder-i ~ahanem Mahmut Han

ile biraderim Mecit'in saltanatlar1 esnas1nda meger ne gi.izel y~am1~1z diye dii~iiniir, o ·· erin hasretini c;ekeriz. Neyse ki hepimiz kendi hususi konaklannnzda, ko~klerimizde isted.igi-

21

miz miizigi dinleyerek, istedigimiz kitaplar1 okuyarak, kendi tarz1m1zda ya§ayabilme hakkin1 haiziz.

Hiinkar karde~im hayatlar1nuza asla miidahale etmez.

Yarabbi, ne yap1yorum ben! Hatiralara dalm1§, abesle i~tigal ediyorum!

Halbuki Hamza'dan istihbarat gelmi~ yine. Bakalim neler

olmu~! Komodinin iizerinde duran zarfa uzand1m ki, altindan o

zarfs1z mektup <;ikti. Okumadan yrrtip atsam m1 acaba diye dii~iindiim lakin merakim galebe <;ald1, Hamza'run zarfiru kucagima koydum, mektuba goz attim.

HAFAZANALLAH! HAFAZANALLAH! HAFAZA-NALLAH!

Neler olmu~ ben uyurken! Neden bu melanetten benim zamanmda haberim olmad1?

Ge<;en hafta karde~im Abdiilaziz Han' m sarayin arka salo-nunda yine horoz dovii~tiirdiigi.inii bana gammazlamaya deger bulan Hamza ile ~iirelci.s1, diin gecenin sabahinda olacaklardan bihaber miydiler yoksa bana hizmetten vazge<;mi~lerdi de ben mi bilemedim?

Yoksa almakta olduklar1 maa~1 m1 az buldular? Dii~iincesi dahi midemi bulandirdi. Hamza'n1n babas1 lci.tip Rafet Efendi, rahmetli pederim

Mahmut Han'1n yeti~tirmesiydi. Ha~metli pederimin Rafet'in nezdindeki hat1r1 o kadar biiyiiktii ki, oglu da bana katiyetle ihanet etmez diye dii~iindiigi.im i<;in, en gizli i~lerimi Ham­za'ya tevdi etmi~tim. Ne Hamza ne de yard1mctlar1 bugiine kadar hi<;bir s1rr1nu kirriselere fa~ etmediler. Hatta gun geldi

marifetlerimi birilerine benim anlatt1g1m oldu da, onlar1n

22

agz1ndan, Allahlar1 var su s1zmad1. Dudaklar1 miihiirliidiir,

sadiktirlar diye bildim onlar1 hep.

Bunlar1 dii~iinmenin zaman1 degil!

Karde~imi haletmi~ler. Bir an once giyinip saraya gitmeli, neler olup bittigini kendi

kulaklar1mla duymali, gozlerimle gormeliyim. Ne zamandir sarayin kar~1s1na zirhWar demirliydi. Donan­

marun teka1r1uliine, tiirlii yeni cihazlarla tes:hizine s:ok itina etmi~ ve para dokmii~ Hiinkar biraderime donanma mensup­lar1 medyunu ~iikrand1r diye bilirdirn. Bahriyeliler nastl oldu da

goz yumdular bu i~e? Belki de olup bitenden haberleri bile yoktur!

Boyle dii~iiniince, is:irnde bir iimit kimtldad1. Eger ges: kalinmad1ysa, elimden gelebilecek bir ~ey vard1r elbette!

Etraf1mda dolan1p duran Giilfidan'a, "Soyle de kahvalt1m1 bir tepside hemen odama getirsinler, arabam1 da hazirlat, yer

yemez erkenden s:1kacagim bu sabah," dedim. ''Hayir ola Sultarum?''

''Hayirs1z haber Giilfidan, biraderimi haletmi~ler! Kim nastl yapt1 bilmiyorum ama hen teferruat1 ogrenene kadar agz1n1 sik.t tut, bakars1n bir hatadir, taht1na iade edilir."

''Hafazanallah! Ba~1m1za ta~ yagacak! Mektubu getireni gondereyim mi? Hila bekliyormu~ kap1 6niinde."

''Hazinedar1ma soyle, adama bolca bah~i~ versin. Bah~i~ini ikiye katlamak istiyorsa, a~am iistii yine ugras1n ki verecegim mektubu bu defa da Pertevniyal Valide'ye gotiirsiin. Kendi

gelemez ise, giivendigi birini yollas1n. Nihal de dort etekli brokar entarimi ve ~al ku~aklar1m1n en gosteri~lisini odama getirsin hemen. Ona sakin bir ~ey belli etme."

23

Birazdan yapacagim ziyaret ic;:in Avrupai hir kiyafet sec;:mek

uygun olmazd.t. Eger Murat'1 heniiz tahta oturtmam1~larsa,

karde~imin tahta iadcsi ic;:in gorii~cccgim pa~alar iizerinde

~an1ma lay1k tesir h1rakmahyd11r1. Velakin eger cillus tamamland1ysa, yeni hiinlci.ra hiat1 hir

padi~ah kiz1na yak.i~1r agirhkta, geleneksel saray elhisesi ile

yapmak usuldendir.

Aman aman! Sak.in olmas1n hoyle hir ~ey! Olduysa da tez

vazgec;:ilsin. Aziz eceliyle vefat ettiginde, srras1 gelir, hakkiyla

oturur taht1na Murat.

Ben severim Murat yegenimi, c;:ok iyi anla~rr1m onunla.

Harika piyano c;:alar, hesteler yapar, eli resme de yatk.ind1r,

Frans1zcas1 kusursuzdur, malumathdrr. S1ras1 gelip tahta c;:1kt:1-

ginda kusursuz hir hakan olmas1 ic;:in, Murat'm tahsil ve ter­

hiyesine c;:ok itina ettiydi merhum hiraderim. Onun vefat1ndan

sonra da hen elimi hie;: c;:ekmedir11 iizerinden.

Hamza, Murat'la alakah da malumat getirirdi hana, edehiyat

diinyas1ndaki yazarlarla ahhaphgiru da hilirim,Jon Ttirklerle dii~iip

kalktigiru da. Hatta onlara gizlice para yard111u yapt1gim da ...

Me~rutiyetc;:ilerle siki fik.i olmas1na Aziz hie;: aldu111a

sonra, hen niye kan~ayrm ki, diye dii~iinmii~tiim. Aziz Han hiraderimin tek derdi, yegeninin ayagina dolanmamas1yd.t.

Murat'1 tahtta gozii olmad1gi siirece, ne isterse yapsm diye ser­

hest hrrakm1~t:1. <;ok ic;:mesine dahi kar1~mad.t. Bense, rahmetli

Abdiilmecit hiraderim gihi onun da sihhati hozulacak diye

korktugumdan, ic;:kisine fazlaca kan~mm.

Son zamanlarda ad.trun haz1 siyasi vakalara kan~t:1gxru ogre­

nince de, kulagiru c;:ekrni~tim Murat'm. "Ha~a," diyerek inka.r

etmi~ti.

24

Bir de Murat'1n kapatmakta zorlandigt bors;lar1 var kusur­

lar1n1n aras1nda ki, bu bors;lar is;kisinden de me~rutiyet mera­

kindan da vahimdir . •

Iyidir ho~tur da s;ok miisriftir. Hamza'dan son ald1gtm rapor,

borcunun nerdeyse bir milyon alt1na ula~t1gin1 yaz1yordu. Acaba hiinlci.r amcas1 bu borcu ogrenecek ve ayhgiru kese­

cek diye mi korktu yegenim, eger onun parmagt varsa bu i~te,

bu yiizden mi tevessiil etti hiyanete? Az sonra saraya var1nca ogrenecegim her ~eyi. Murat'1n ciilusu tamamlandiysa tahta ges;mesine elbette

itiraz1m olmayacak da, akhm1n ucundan bile ges:irmemi~im giiniin birinde giinahim kadar sevmedigim ~evkefza'n1n valide

sultanhgina ~ahit olacag1m1. •

Ciilus toplar1ru duymad1m heniiz... ln~allah zaman1nda

yeti~ir, ikna kabiliyetimi, ya~1m1n ve mevkiimin agtrhgtru kul­lanarak mani olurum bu i~e!

Murat' 1m1n iizerine lanet dii~mesin! Esvaps;1m Nihal'in getirdigi iis; etegin iizerine incilerle siislii

brokar entarimi aceleyle ges:irdikten sonra, ipek ya~magtm1

ba~1mdaki hotoza lal ta~lar1yla i~lenmi~ gill bro~la tutturdum; bir an boy aynas1nda kendimi siizdiim ve aynadan akseden

•

suretimi begendim. lli.:rlemi~ ya~1ma ragrnen ha.la ahrnh sayi-hrdim ve duru~umda etrafimdan hiirmet talep eden bir eda

vardi. Ah, ges; kalmam1~ olsam da soziimii dinletebilsem!

~imdi s1ra Be~ikta~ Sarayi'na dogru yola s;1kmaya ve diin geceki darbenin heniiz vakif olmadigtm teferruat1ru ogrenme­

ye gelmi~ti. Dolmabahs;e'ye kara yoluyla gitmek daha dogru olurdu.

Arabam1 konag1n arka kap1s1na getirmelerini e11,ic buyurdum

25

ve arabam1 beklerken pencere oniindeki sedirin ucuna ili~ip bir kere daha ve bu sefer c;ok dikkatle okudum bic;are Pertev­niyal'in mektubunu.

Zavalhn1n ne halde oldugunu c;ok iyi tahmin edebiliyor­dum. 0 Pertevniyal ki, Abdiilmecit Han'1n vefat1 sonras1nda, kadim toreye gore taht s1ras1ndaki oglu Aziz ciilus ic;in once Topkap1 Sarayi'na ve sonras1nda la.he; ku~anmak ic;in Eyiip Sultan'a gotiiriiliirken, ona yolda bir kotiiliik edilecek olursa miidahale etmek iizere, ciilus alayiru kendi arabas1yla ad1m

ad1m takip etmi~ti. Pertevniyal'in boyle vesveseli olmas1n1n elbette bir sebebi

vard1. Agabeyim Abdiilmecit'in hastahg1 ilerledigi s1rada, zama­

n1n seraskeri Riza Pa~a'run, hiinkar1n vefati halinde tahta, s1radaki Abdiilaziz'i degil de Abdiilmecit'in oglu Murat'1

c;1kartmak istedigini duymu~, herkesten ~iiphelenir olmu~tu . •

llahi Pertevniyal, diyelim ki korktugu ba~1na geldi, seraskerin soziinden asla c;1kmayacak ell silahh ordu mensuplar1na kar~1 ne yapabilirdi ki kad1n haliyle? Ayr1ca, padi~ah oldiirme adeti yetmi~ ytl oncesinde ka),111~ ve amk tarih olmu~tu.

Vesveseli ana yiiregi i~te, diye dii~iinmii~tiim! Meger korktugu ba~1na o gun degil, on be~ ytl sonra gele­

cekmi~ zavalh bedbaht kad1n1n! Pek de dogru degil ashnda onu zavalh ve bedbaht addet­

mek. Haremdeki onca gene; kiz aras1nda, Pertevniyal c;ok ~anshlar

aras1nda sayilird1! Pederim Mahmut Han'1n ikinci ikbali mertebesinden,

Aziz'i dogurunca ancak dordiincii kad1nefendilige yiikselebi-

26

•

len Pertevniyal'e, agabeyim Abdiilrr1c:cit s:ok gens: ya~ta verem­

den vefat edince, valide sultanhk kap1s1 s:abuk as:ildi.

Hem de padi§ah evladi tarafindan her sozii e111ir telakki

edilen ve biitiin imtiyazlar1n1 sonuna kadar kulland1gi bir vali­

de sultanhk!

Beni,r1 gibi bir ulu padi§alun kiz evladi olmanin dahi s:ok

otesinde, protokolde padi~ahtan hemen sonra gelen bir yiice

makam!

Eh, bu m n haklo.n1 vermi~ti Pertevniyal! •

In~as1 ve tefri~atl artik. tamamen tamamlanan Be~ikta§

Sarayi'run gosteri~li valide sultan daire.sine yerle~mi§, her

arzusunu yerine getiren padi~ah oglu sayesinde diinyahgin1 iyi

tutmu~tu.

Kurdugu vakrllara gelir saglamak. amac1yla sur d1~1nda

birtakim arazileri, ki bunlara fasil tarlalan deniyordu, ayr1ca ••

sur is:inde diikkanlar1ru, Uskiidar'da, Galata'da, Bahs:ekap1'da

arsalar1ru, Kadrrga limarunda katrr ahrrlariru ve Galata Koprii­

sii'niin yakirundaki ambar arazilerini vala.£1.arma tahsis etmi~ti.

Galata'daki araziye bir de bina in~a ettirip, girl~ katindaki d .. • ruar1 kiraya verdirmi~ti. Pa~alimaru'ndaki arsas1na da

buhar giiciiyle s:ah~an bir dev degi1111en yapt1.r1p tiiccarlara

kiralam1~t1.

istanbul di~1nda ise Trrhala, Yeni~ehir, Alasonya, Persepe,

Filorina kazalar1nda ve daha pek s:ok yerde geni~ araziler, s:ift­

likler, Bursa'da namazgah ipek fabrikas1, Kadrrga limanindaki ahrrlar, daha neler de neler ... hepsi gelirlerinden vala.f eserleri

in~a etmesi is:in ona veri]r11i~ti. Hatta, hafiyelerimden duyduguma gore, mahkemelere inti­

kal etmeyen baz1 arazi anla~mazW<lar1 hep Pertevniyal'in lehine

27

neticelenmi~, valuflanna clair vergi muafiyetleri diger valuflara emsal te~kil et111emek iizere hemen tah c:tl iri)1ri.i~ti.

Dahas1 da var; Pertevniyal'in kethiidas1 olan Hasip Bey, •

Istanbul'un ~ehremini tayin edilince, baz1 buyruklan Valide Sultan'dan ahr ve Meclis-i Aliye'de onu temsil eder olmu~tu

ki, sadrazam Kes:ecizade Fuat Pa~a saray savurganhklar1ru ve

askeri harcamalar1 kismak istediginde, tats1z meseleler zuhur

etmi~ti diye duymu~tum ... Validesinin de ki~k11 t111as1yla, Sultan Aziz sadrazam1na giicenip bir siire sarayindan s:ikmam1~t1.

Biiyiik serveti ve miisrifligi hem nazara hem dedikodulara

sebep oluyordu ama neme laz1m, yigidi oldiir, hakkm1 ver demi~ler, ben Pertevniyal'in muhtas:lara, fakir fukaraya ettigi

yard1mlar1 da asla goz ard1 edemem. Bors: yiiziinden hapse

attlm1~ ki~ileri Miisliiman, Hrristiyan, Yahudi ay1rt etmek­sizin, birkas: kere bors;lar1n1 odeyip mahpustan kurtardig1n1 bilirim mesela.

Ya on ytl kadar once, sekiz bin evle on dort carni ve mescidi

kiil eden eyliil yangin1nda felaketzedelere yaptigi para yard1-m1 ... iki ytl onceki kithkta ise Anadolu halkina destek s;1karak,

Ku,m'dan g~ti, ttigi okiizleri s:ifts:ilere dagitmas1!

Sadece dara dii~en kullara degil, devlete de yard1m etmi~ti Pertevniyal Valide.

Ges;en ytl, gayet iyi hatrrhyorum, devlet memur maa~lar1n1 odeyemeyince, kendi ayhk tahsisatI olan be~ bin lirayi hazineye

bagi~lam1~tI. Birka<; ytl once de kendi paras1yla yaptrrdig1 Valide Sul­

tan Camii'nin arkas1ndaki Pertevniyal mektebinin in~as1 i<;in

cebinden diinya kadar altin harcam1~t:J.. Aralar1nda en me~huru

Valide Sultan Camii'nin avlu kap1s1nda olmak iizere sayis1z

28

s:e~me, tersanede bir gemi in~a havuzu ki, ilk Osmanh zirhhs1 •

olan ''Feth-i Islam'' bu tezgahtan s:1kmaydi, Bekta~i ~eyhi Laz

Emin Baba is:in in~a ettirdigi zaviye de hayir niyetine yapt1k­

lar1run aras1ndadir. Pertevniyal'in ad1ru ta~1yan, Aksaray'daki Valide Sultan

Ca,r,ii killliyesini, degi~ik bir iislubu oldugu is:in az1cik kiskan­

m1~ olsam dahi, itiraf etmeliyim ki biiyiik bir hayirseverdi ve

hayir i~lerine de heniiz Valide Sultan mertebesine eri~meden,

sadece kad1nefendilerden biriyken ba~lam1~t1. Biz gelin goriimce, gens:ligimizde pek anla~amazdik. Agabeyim Abdiilmecit Han'1n saltanat1 s1ras1nda, saray­

da yeniliklere onciiliik etmem, alafranga giysiler diktirmem, kadinlar1n cemiyet hayat1na kar1~malar1 hatta mesire yerlerine gidebilmeleri is:in gosterdigim gayretler yiiziinden, Pertevniyal

benden pek ho~lanmazd1. Ramazan ziyafetlerine tipki sefirle­

rin e~leri gibi, harem kad1nlar1n1n da s:agnlmas1na, saray salon­lannda ve baz1 konaklarda verilen alaturka, alafranga konserle­re, edebiyat konu~malar1na kattlabilmelerine on ayak oldugum i<;in tenkit ederdi beni. Bir keresinde de, konag1mdaki ziyafet­lerde nefis yemeklerimizi alafranga servislerle sundugum i<;in, beni ''i~ icat etmek"le sus:lam1~t1. Tahsil ve terbiyesinin sarayin

a~1r1 muhafazakar bir hazinedar1na dii~mii~ olmas1, onun kaba­hati degildi elbette.

<;ocuksu meraklar1 yiiziinden kii<;iimsedigim lakin sevmek­

ten hi<; vazge<;medigim miisrif biraderimin, kendi gibi miisrif fakat merhametli annesiyle hen zevcimi kaybettigim ytl <;ok

yakinla~t1k. Yeni gelin ettigim yavrum Hayriye'mi bir sene dahi ges:­

meden kaybedince, Pertevniyal hem ac1m1 dindirmeye ugra~t1,

29

hem de rahmetli kiz1m1n hat:1.ras1 is:in yapttgim hayrrlarda bana destek oldu. K11n11t1u~ i;e~melerin, harabeye donmii~ mekteplerin tamirinde, gelinlik kizlara i;eyiz, yoksul hastalara

hekim, ilas:, gida temininde bana her zaman yard1mcr olmu~, yol gostermi~ti .

•

I~te ~imdi, yardrm s1ras1 bendeydi. Pertevniyal'i ve bahts1z karde~imi Topkap1 zindarunda

•

brrakamazd1m! Is:ten pazarhkh $evkefza'n1n elinde oyuncak edemezdim. Mutlaka kurtaracakt1m onlar1. Ve eger Murat heniiz tahta 0011 t,,)1r1am1~sa, taht1 karde~ime geri vermek is:in elimden her geleni yapmaya hazrrd1m!

Arabam gelmi~.

Konagim1n on kap1s1na s:1kip, bahs:eye yana~an arabama kuruldum. Tam ak iizereyken, Hamza nefes nefese

yeti~ti. "Sultarum, size nakletmem laz1m gelen i;ok onemli malu­

matlm var," dedi.

''Ges: kaldiruz! Ben ~imdi saraya gidiyorum; belki elimden bir ~ey gelir."

''Sultan1m, sanm1yorum ... Murat Efendi is:in cillus toreni ~u an yaptlmakta!''

''.Aaa? Daha saat kas: ki?'' ''Erken saatte seraskerlik dairesinde yap1yorlar, Topkap1'da

degil. Bu yiizden haberimiz olmadi. $ehzademizi merasim taht1na dahi oturtmadan hem de ... " La.fin1 kestim:

••

''Ne diyorsunuz! Cillus tahakkuk etmedi o halde! Orf,

anane var! Olmaz oyle ~ey!'' Araba harekete gei;erken, "Evraki tetkik buyursan1z ... Sul­

tan1m," dedi Hamza, elindeki dosyayi is:eriye uzatarak.

30

''Dun ak~am birakt1g1n1z zarfta da ayn1 malumat m1 var?''

diye sordum, ''heniiz okumaya vakit olmad1 da ... "

''O zarfta yazanlar rivayet mahiyetindeydi. Sabah erken

hazirlad1g1m dosya, hakikat, maalesef!''

Ald1m. Hareket ettik. Kas: sayfa var burada ... Neler yazm1~

bu adam? Okumaya ba~lad1m, Hamza'n1n elime tutu~turdugu lci.gitlar1.

Karde~imi tahttan indirmeyi kimlerin tertip ettigi yazm1~.

Dort ki~inin adi ge<;iyor ama en ba~ta Serasker Avni Pa~a! Elbette! Boyle bir melaneti yapmak i<;in, hain ve fesat Avni

Pa~a'dan ba~kas1 dii~iiniilemezdi zaten! Arna hen her hainin ayn1 zamanda korkak oldugunu da bildigimden, bu kadar1na

cesaret edemez diye dii~iinmii~tiim. 0 s1rurs1z kibrini hesaba katmam1~1m.

Murat'1 tahta ges:irip kuklas1 gibi oynatmayi kim bilir ta ne zaman hesap etmi~tir. Allah bilir Murat'1n dairesine kasalarla

konyaklar1 da o melun yollatiyordu yegenim ah~kanlik yaps1n, alkol miiptelas1 olsun diye.

Murat'1 tahtta oturtacak, gaftl yegenim zevkii sefaya dalm1~ ya~arken, hain Pa~a da Osmanh miilkiinii istedigi gibi idare edecek, cebini dolduracak, yedi ku~ak siilalesini besleyecek

ols:iide s:ahp s:1rpacak! Her ~eyi yapar, ~eytana pabucunu ters giydirir bu adam. Aaa! Mithat Pa~a da aralar1ndaym1~.

~a~irmad1m. Me~rutiyete her zaman kar~1 s:1kan ve son zamanlarda giderek daha da sertle~en biraderimi indirip, Jon Tti.rklerin gozdesi Murat'1 tahta s:ikarmayi elbette istemi~tir. Adam dii~iindiigiinii ve arzusunu his:bir zaman saklamadi ki!

Aklin1 me~rutiyet diye bozmu~ bir ki~i o!

31

Veee ... Sadrazam Miitercim Rii~tii Pa~a!

His: ummazdim, tuh, yaztl<lar olsun! Rahmetli pederim Mahmut Han'1n, miitercimin Frans1zca

bilgisine hayran olup a<;t1gi yeni askeri okullar i<;in Frans1z­cadan kitaplar terciime ettirdigi, bu sayede onii as:ihp valilik, vezirlik hatta sadrazamhk makam1na kadar getirilen, Hiinkar

pederim ve hiinkar biraderimin iltifatlar1na mazhar olmu~, nankor ihtiyar seni!

Sen ne i<;ten pazarhkh imi~sin meger! Halbuki korkakl1ginla, tereddiitlerinle, mesuliyet gerektiren

herhangi bir durumla kar~tla~t1g1nda hemen istifa edip kendini

emniyete almanla nam salm1~ idin. Kimler ne gibi vaatlerde

bulundular sana da kendini a~t1n boyle? Elimdeki raporu okumaya devam ettim .

•

Aaaa! Yok artik! l~te bu olamaz! Bu kadar1 sahiden olamaz! Seyhiilislam Ha ah Efendi!

Besle kargayi oysun goziinii! Abdulaziz biraderimin s1rf sesi giizel diye ilim ve gorgiiye

sahip degilken, gens: ya~1nda saray imamhgina, sonra da his: hak etmedigi halde ve kiillii alimleri kiistiirmeyi goze alarak,

ilmiye s1n1firun en yiiksek maa~1 ile ~eyhiilisla11il1k mak ... 1r11na

tayin ettigi, ahlakt bozuk imam! Abdiilaziz'in Misrr ve Avrupa gezilerine de kattlan ve harem

kad1nlar1run pek gozdesi, yiiksek maa~1na ragmen, onlardan

bah~i~ ve ihsan almaktan da geri kaltrtayan soytar1 seni! Ah, ~imdi hat1rlad1m, ~eyhiilislam yap1lmas1n1 bizzat Rii~tii

Pa~a istemi~ti biraderimden. Abdulaziz biraz garipsemi~ti ama

yerine getirmi~ti sadrazam1ntn arzusunu. Bu degersiz imam1

kendime medyunu ~iikran edeyim ki hep avucumun i<;inde

32

olsun, icab1nda hal fetvas1 dahi verebilsin diye dii~iinmii~

olmah, o melun sadrazam Rii~rii Pa~a! 0 yiizden tayin c:::tl ir­mi~tir en ·· ek makama onu.

Allah topunuzun belas1n1 versin! Ah, koruyamad1m Abdillaziz biraderimi!

Ah ke~ke daha dikkatli olaym1~1m! •

Ah ke~ke Aboiilr11ecit biraderimin saltanatl siras1nda Istan-

bul'u ziyaret eden M1sir Valisi Mehmet Ali Pa~a'run Abdill­

mecit'e verdigi nasihati her giin kafas1na kakaym1~1m.

Tecriibeli ve ferasetli bu ya~h devlet adam1, torunu ya~1n­daki padi~ah Abcliilrrlecit'in hi<; tereddiit gostermeden etegini opmii~ ve samimi konu~malar1run sonunda, evladina nasihat edercesine ona ii<; tavsiyede bulunmu~tu. Birincisi; nazirlar ihtiya<; duysalar dahi sakm ola ki yabanc1 devletlerden bor<; alma, faizi namiitenahi artar, odenemez hale gelir, bir daha iki yakari bir araya gelmez, demesiydi .

•

Ikincisi; bo~ duran kamu arazilerini ahaliye dagit ki, nehir-

ler bo~a akmas1n, bu yerleri sulas1n, go<;ebeler de buralara

yerle~ip tar1rm inki~af ettirsinler. Hem vergi toplars1n hem de yerle~ik ahali zaman i<;inde ehlile~ir, demi~ti.

Bugiinleri gorebilsem, bu sozlerin bek<;isi olurdum! Hi<; olmaz ise, hazinenin iflas1na mani olunurdu.

Neyse ki, Mehmet Ali Pa~a'run fen, sanayi ve maarif ala­n1nda, Osmanh'dan <;ok ileride olan Avrupa devletlerini yaka­lamak iizere mektepler as:ma tavsiyesini hem Abdii]111ecit hem de Abdulaziz biraderlerim <;ok ciddiye aldilar. Siibyan mek­

teplerinden ba~layarak, harbiye, t1bbiye, baytarhk, miihendislik mekteplerini a<;tilar. Kizlar1 dahi mekteplere yollar oldular.

Goriinen o ki, gayretleri kafi gelrnemi~!

33

Ah ke§ke kafam1 Aziz biraderimin horozlanna, kos:eklerine

takacagima, etrafinda donen fesada taksaym1§1m!

Bi.iriin dikkatimi di.i§manlar1na vereymi§im!

Bunca hafiyeye ragmen ga.flet uykusuna yatm.1§1m ben!

Validesinin is:ten pazarhkh oldugunu iyi bilirim de, Murat

yegenimden his: beklemezdim boyle bir ihanet. Ona ve valide­

sine sonsuz mi.isamaha gosteren, Be§ikta§ Sarayi'nda daire tah­

sis eden, her yerde serbests:e dola§mas1na izin veren, hatta Ziya

ve Namik Kemal beyler gibi me§rutiyet taraftarlar1 olmakla

mimlenmi§ ki§ilerle gori.i§mesine dahi tahammi.il gosteren

amcas1na nastl yapt1 bu hiyaneti?

Ben yegenimi piyanosu, besteleri ve kitaplar1yla ha§lf ne§ir,

etrafi alafranga di.i§kiini.i dostlar1yla s:evr ili, gi.ini.ini.i gi.in eden,

s:ok is:ki is:mekten ve s:ok para harcamaktan ba§ka kusuru

olmayan, bir gi.in hasbelkader s1rt1na binecek olan bi.iyi.ik

mesuliyet tatli hayat1n1 bozmas1n diye amcas1n1n uzun omriine

duac1 bir hovarda gens: zannediyordum.

~evkefza fesad1 m1 girdi oglunun karuna?

Ah Hamza ah, bu kumpas1 bana vaktinde bildiremedigin

is:in yillarca odedigim onca maa§ haram olsun sana!

Bana pek ender olur lakin is:imden aglamak geliyordu ...

Tuttum kendi,T1i. Rast1klar1m akacak aglarsam, maskaraya

donecek yi.izi.im, yan1mda ayna da yok. Halbuki sarayda her

kar§tla§t1gim ki§iye azamet ve hi.irmet telkin etmem laz1m.

Saraya vastl olduk.

Be§ikta§ Sarayi'n1n kap1s1nda a§lfl emniyet tedbirleri ahn­

IDl§, ku§ us:urmuyorlardi. Beni is:eri sokmamaya yeltenen

askerleri azarlad1m, arabarun kap1s1ru as:arak onlara kim oldu-

34

•

gumu soyledim. Tam da o anda bir araba daha yana9t1 kap1ya . •

Ic;:indeki indi, baktim 9eyhiilislam Ha ah nankorii!

Arabam1 tarudi, vaziyete hakim oldu ve ic;:eri sokulmam ic;:in

bir 9eyler konu9tu nobetc;:ilerle.

Ne giinlere kaldik yarabbim!

Sayesinde 9eyhiilislam makam1na yukselmi9 imam bozun­

tusunun reva gordiigii fetvayla haledilip hiicreye koyulan

biraderimin sarayina, meger onun tavassutu ile girecekmi9im!

Lanet olsun ki bugiinii de gorecekmi9im!

Kap1m1 yiiziine kapatt1m. Arabam1n yan1nda dikilip divan durmu9, benden te9ekkiir

bekliyor yiizsiiz. Pencerenin perdesini aralayip nefret ve tiksin­

tiyle gozlerinin ta ic;:ine baktim.

Bayku9 baki9lar1n1 yere egdi!

35

(30 Mayis 1876, saat 10:00)

Ey E~eks:i Ahrnet'in oglu Hiiseyin Avni! Sen tut, Isparta'run bir koyiinde, Egridir e~rafindan Hac1-

rnerni~ogullar1 ailesine u~akhk eden adarn1n oglu olarak diin­yaya gel, Cenab1hak sana ''Yiirii Ey Kulurn'' buyursun, sen de Rabbinin ernrine boyun eg ve yiirii!

N ereye kadar? Ta cihan devleti Osrnanhlar1n sadaret rnakarn1na kadar! Bitrnedi!

Bu sabah oglene kavu~tugunda, ~u anda yolunu bekledigin •

us:ar1 ~ehzadeyi tahta s: 1~ olacaks1n. l~te ondan sonradrr ki, yolun ayagin1n altinda bir s:aktlta~ma dahi taktlrnayacak ~ekilde, biisbiitiin as:tlrn1~ olacak! Koca Devlet-i Osrnani'yi sadece sen sevk ve idare edeceksin. Tahtta oturan tas:h ha~, senin ernrinle hareket eden bir kukla olacak.

0 heniiz bunu bilrniyor! Onu tarn avcuna ahncaya kadar da bilrneyecek zaten. Nastl

ki senin ne zarnandrr ilrnek ilrnek orrnekte oldugun bu ihtilali

sadece birkas: giin once ogrendi ve sesi sedas1 s:ikrnadi, yine

oyle olacak.

36

En fazla bir ay ic;inde padi~ah V. Murat, senin soziinden

c;1kmayan bir kuklaya donii~ecek! Dii~iin oglum, dii~iin! Dii~iin ey e~ekc;inin oglu! •

lngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya'dan sonra diinyanin en onemli be~inci devleti olan ve diinyan1n en biiyiik dordiincii ordusuna, diinyanin en biiyiik iic;iincii donanrnas1na sahip Osmanh ki, elli sekiz miistakil diinya devleti ic;inde, nii.fus bakim1ndan dordiincii, toprak bakim1ndan iic;iinciidiir; i~te bu muazzam iilkenin idaresi, oglen saatlerinden itibaren, sadece senin avuc;lar1nda olacak!

Osmanh miilkiinii padi~ah degil bundan boyle, Avni Pa~a idare edecek!

Yolunu uzun ve ac;1k c;izrni~ Cenab1 Allah! Haydi i~in rastgele! Yolun hep ac;1k ola! Ak.tlli olursan, kim bilir belki ilerde ... yok, yok ... daha degil! 0 hayal ic;in heniiz erken!

Yava~ ol, e~ekc;inin oglu, yava~ ol, e~eklik etme! Az sonra Sultan V. Murat Han saniyla tahta oturacak

olan Osmanh'n1n otuz iic;iincii padi~aluru seraskerlik binas1na gotiirmek iizere arabama u~ beklerken, ic;imden gec;en­ler i~te bunlardi.

Benim bu sabah bir darbeyle tahtindan ahp, bizzat onun bana hediye ettigi be~ c;ifteli, yaldizh kay1girnla zindana yolla­digim Abdillaziz'in babas1 II. Mahmut Han, mernlekete asker yeti~tirmek iizere Harbiye'yi kurdugunda, Anadolu'nun belli ba~h e~rafindan, ogullar1ndan birini bu mektebe yollamas1n1 talep etmeseydi, beni111 kaderim nice olurdu acaba?

Dii~iinmek bile istemem!

37

Babam1n yillardrr kaptlar1nda u~akhk ettigi Isparta e~ra­

findan Hacrmemi~oglu ailesinin reisi, beni once koy okuluna

gondermi~ sonra da Egridir Medresesi'nde okutmu~tu. Tahsili111 bu kadarla iktifa ederdi, eger Hacrmemi~oglu

ogullanrnn birinden olsun ayrtlmayi goze alabileydi. Geni~ topraklanna sahip c;1kmak ad1na ogullar1rnn hepsine birden mi

ihtiyac1 vardi, yoksa baba yiiregi evlatlanrnn hic;birinden ayrtl­

maya dayanamadigi ic;in mi bilemem padi~ah buyruguna •

kar~1 gelemeyince, u~agirnn oglu olan beni yollam1~t1 Istanbul' a . •

Istanbul'a ayak bastigimda on be~ ya~1ndayd1m. Babarnla

birlikte kara yoluyla gelmi~, yayWarda c;ok eziyet c;ekmi~tik. Baham beni bir medresede miidc:11i:slik yapan dayim1n yan1na

birakip, memleketine dondii. Ben o sene Araps:a ve Kur'an

ogrendim. Ertesi ytl da harbiyenin ihzari s1rnfina nefer olarak girdim. Sekiz ay sonra imtihan1m1 gec;erek onba~1 oldum.

Alti ytl sonra aram1zdan sadece be~ tegmen, Mekteb-i Erkan-1 Harbiyye-i ~ahane'ye ayrtldi ki, onlardan biri de bendim.

Yedi ytl sonra, harbiye mektebinden erkan-1 harp kolagas1

riitbesiyle ve iic;iincilliikle mezun oldum. Sonras1 siirekli bir yiikselme, daha ve daha da ·· elme

fashdrr ve bu yiikseli~te, Allah vergisi zeka111 ile c;ah~kanhgi­

m1n, i~imi bilirligimin, sebat1m1n yarn s1ra tesadiiflerin de rolii

vardrr. Mesela, Kir1m Harbi esnas1nda, Rus ordusunu yendigimiz

<;atana muharebesinde, bir Rus gilllesinin bindigim atln ba~1rn

koparmas1 hayirh bir tesadiiftii. Rus ordusu kar~1s1nda ilk zaferimizdeki bu kahramanhgim

(!) sicilime i~lendi ve bu olay beni111 oniimiin ac;tlmas1na neden

oldu ..

38

Ba~artlar1mda kindarhg1m1n da yeri var, c;iinkii intikam his­

sim bende adeta bir ate~leyici vazifesi gormii~tiir. Bana yaptlaru

kimsenin yan1na b1rakmadim, birakmam! Beni bir bey oglu

degil de bir bey u~agirun oglu diye kiic;iimseyenlerden ba~la­yarak, oniimii kesen herkesten intikam1rru alm1~1mdir. Yediden

yetmi~e herkese zat1ma hi.irmette kusur ettirmemi~imdir.

Seraskerlik dahil c;e~itli makamlar1mdan beni incir c;ekir­

degini doldurmaz nedenlerle azat eden padi~ah1ma da sira gelecekti!

Onu da yazm1~t1m bir kenara!

Padi~ahlar dilberleri doldurduklar1 haremlerde keyif c;at­

s1nlar, her ~am bir ba~ka giizeli als1nlar koyunlar1na, bizlerse sozle hatta gozle dokunsak haremdeki kadinlara, riitbemiz

sokiilsiin, gururumuzla oynans1n, bir yili a~kin cezalara diic;ar kalahm!

Olmaz oyle ~ey!

Hani padi~ahim1n ~ahs1na kar~1 bir kusurum, ihanetim goriilse neyse de, bir cuma selamhg1nda, avludaki arabalar1nda

bekleyen e~lerinden birine, b1yik burup sozle sarkintilik etti­

gim gerekc;esiyle Hassa Ordusu Kumandanhgi'ndan ahn1p on

dort ay boyunca hic;bir vazifeye tayin edilmeden bekletil111emi

bagi~lard1m, ayn1 durum bir kez daha tekrar etmeseydi!

Hey gidi giinler! •

Ilk cezam1n ard1ndan gozii pek ve iyi bir asker oldugum

ic;in, affa ugratilip once Yanya ve Teselya'daki tiimenlere komu­tan tayin edil111i~, ardindan da ba~layan ayaklanmalar1 bastir­

mak iizere Girit'e yollanm1~t1m.

Girit valiligine tayinim ise, muvaffakiyetlerimin sonucunda

c;ikt1.

39

•

Iki ytl sonra, ordu i<;indeki en yiiksek riitbeye eri§mi§, seras-

ker ohnu§tum!

Serasker olarak ge<;irdigim iki ytl yedi ay1n hakkiru miikem­

melen verdim. Ordu i<;inde ho§lanmadig1m, ayagima dolana­

cag1ru dii§iindiigiim kim varsa tayinlerini <;t.kart1p uzaklara

sevk etti.m ya da emekliye ayrrdim. Bana sadik kalacaklar1n, •

i§ime yarayacaklar1n hepsini Istanbul'a tayin ettirdim.

Sonra ne oldu dersiniz?

Yine bir irz ve namus meselesinden dolayi, riitbelerim

sokiildii askerlikten azledilerek Isparta'ya siirgiine yolland1m.

Yahu, Padi§alum, alan memnun veren memnun, sana ne

haremde ili§ki kurdugum kadinlardan? Birinci sefer, arabada

oturan ki§inin senin kadinefendin oldugunu bilememi~tim.

0 hatuna b1yik bump laf attik diye cezam1z1 <;ektik, gikim1z

<;1kmadi.

Arna bu seferki cezayi anlayan beri gelsin!

Saraydaki biitiin kadinlar1n hepsi senin kadinefendin, ikba­

lin, gozden degil ki!

Hem senin nefsin var da benitTl yok mu? Sizlerin caruruz,

gonliiniiz <;eker de bizimki <;ekmez mi?

Neymi§? 0 kad1nlar padi~alun hareminde vazifeliymi~ler!

Odalar dolusu kadin ... Aralar1nda hazinedar1 var, kahyas1 ••

var, cariyesi var, elbisecisi var, ebesi var ... Ustelik onlar1n da earn

var, duygusu var, ihtiyac1 var!

Hem ne demi~ler; di§i kopek kuyruk sallamazsa ... neyse! •

Ben elbette Isminur Kalfa'run bana ku Tl salladigiru iddia

edecek degilim, onu sarayin bahs:esinde ilk gorii§iimde, gozle­

rinin giizelligine vuruldugumu da itiraf ediyorum i§te, velakin

valilik, naz1rhk, sadrazamhk ve seraskerlik makamlar1na yiik-

40

selmi~ hir ill zatln iltifatlar1na, hir hekar kadin sarayh da olsa,

kayits1z kalabilir miydi?

Kalamadi!

Ben de kalamayacagin1 hildigimden, iizerine gittim. Bin •

hir hahane ile saraya s:ok s1k gider, her gidi~imde ise Isminur Kalfa'ya tesadiif eder oldum.

Giiya rastla~m1~1z gihi, kiyi ko~ede konu~malar1m1z s1kla~t:1.

Bir keresinde ise, onu saray di~1nda gordiim. Arabama ala­

rak sohhet ettim.

Tiryal Kadinefendi'nin dairesinde yeti~tigi, valide sultan1n

hazinedarhgiru yapt:1g1 gihi teferruatlar1, o sohhet s1ras1nda

ogrendim.

Asker adama a~1k olmak yaki~maz elhette lakin hayatimda

pek s:ok kadin vard1. Evdeki harumlarrm hana diizenli hir hayat

temin etmekle vazifeliydiler. ~ehvetimi doyuracak hatunlar ise konaklar1m1n, ikarnet­

gahlar1m1n s:ok uzaginda bulunurlard1. Saytlar1 az degildi. Kimi

hir salona bagh s:ah~rrdi hususi marifetleri vardi, kimine hen ev

tutmu~ idim; hiri miithi~ meze hazrrlar, ut s:alar tiirkii soylerdi,

hir ha~kas1 pek cilveliydi, hir digeri fal hakar gelecekten haher

verir ve s:ok iyi gohek atard1. Hep hen onlara giderdim; keyfim,

gonliim o ~am hangisini s:ektiyse, ona! -Kad1ndan yana s1kint1m yoktu, kisacas1 ... A~ik olmak ise his:

hesapta yoktu.

Lakin oldum. Hem de srrtlsiklarn a~1k oldum.

Elli ya~1ma hasm1~, ihtiyarhk e~igine ilk ad1ffilm1 atm1~ iken, ~u hayatta mevkice daha da ·· elmenin pe~inde ko~­

mak, dikkatimi sadece bu emele teksif etmek laz1m gelirken,

ba~1mda ilk defa sevda yelleri esiyordu.

41

~a~kind1m! •

Isminur her an akl1111dayd1 ... Sesi k:ulaklar1mda ... Narin,

beyaz giivercin elleri sanki avus;lanmdayd1, uzun kugu boy­

nunu yana egmi~, kocaman hareli gozleriyle bana bakiyordu . ••

Otesini de dii~iiniiyordum, o giizel ba~1 gogsiimde, dudak.lar1 agz1mda, nefesi nefesimde ...

•

Ah, hen a~1k olmu~tum! Ilk defa bir kadirun esiri olmu~tum.

Uyk:ular1m1 boliiyordu, hayali gozlerimin oniinden gitmiyordu. Ona sahip olmak i<;in yan1p tutu~uyordum. Ne yapacagim1 da

•

bilemiyordum. lzdiva<; teklif etsem, onu ahp diger kad1nlar1-

m1n ya~adig1 konak.lara gotiiremezdirn ki! •

Isminur'a nilcihs1z sahip olmam da miimkiin degildi. Bir <;are b11l1r1ahydim, bu kadin benim olmahydi. Yangin1m1

sondiirmeliydi. Uzun bir mektup yazd1m ona. Hislerimi anlattim, birlikte

olabilmemizin s;arelerini konu~mak iizere bulu~ma yeri ve saati

teklif ettim. •

Mektup cebimde saraya gittigim giin, Isminur'u goreme-

dim. Soru~turdum, miiphem cevaplar aldim.

Deliye donmii~tiim . •

Isminur'un srrda~1 oldugunu bildigim Giilendam Kalfa'yi yakaladim bahs;ede. ''<;erag edildi," dedi, ''evleniyor."

''Ki ·n1 >'' ffil e. ''Vezirlerden birinin ogluyla."

Vezirin ad1n ogrendim. Veziri oldiirtsem derdime deva •

olmaz ... Oglunu oldiirtiiriim, sonra da hen evlenirim Ismi-

han ile!

Aktl edip sordum, kim yapt1 bu <;op<;atanligi diye.

42

•

Tiryal kad1nefendinin i~iymi~! Isminur onun konag1n-

da kalmaktaym1~ son bir haftad1r. Diigiinlerini de Tiryal

Kad1nefendi, kendi konag1nda yapacakm1~.

Lanet olas1 kocakar1! Ben ondan ewel davranayim da gorsiin o!

Goziim donmii~tii, his: vakit kaybetmeden Abdiilaziz Han'1n huzuruna s:ikmayi dii~iindiim lakin bir padi~ahtan kiz istemek yaki~1k almaz. Vazges:tim, derdimi valide sultana anlatacaktim.

Nitekim bir giin sonra, Pertevniyal Valide'nin kar~1smdayd1111.

Pek hayirh bir i~ is:in geldigimi soyledim. Lafi dolandtrma­dan, uzatmadan, sarayindan bir hazinedar kalfaya talip oldugu­

mu ... Daha ben derdimi anlatirken ka~lar1 s:atild1. ''isminur kalfa ni~anlandt," dedi Valide Sultan, "Serasker

Pa~a, ges: kalduuz dahi demeyecegim, zira davul dengi dengine vurmah. Sizin bildigim kadar1yla bir hareminiz, hanimlar1ruz ve

•

boyunuzca evlatlanruz var. Isminur Kalfa, kendi gibi ilk izdi-vaCinI yapan bir miilkiye katibimiz ile evleniyor. Onlara saadet dilemekten ba~ka, her ikimizin de yapabilecegi bir ~ey yok."

• •

''Ismetli Valide Sultan1m, bu izdivaca Isminur Kalfa'n1n

r1zas1 var m1d1r? Baz1 haller vardJI ki, goniil ya~a bakmaz . •

Onun tercihi belki de benim. Isminur Kalfa, Tiryal Validemi-zin konaginda ka]111akta imi~ler. Sizin tavassutunuz ile kendi­

siyle gorii~ebilir isem, fikrini sorar1m." "Sizi tercih edebilecegine neden ihtimal verebiliyorsunuz

Pa~a Hazretleri?'' •

"Zira ben lsminur Kalfa'ya miistakbel zevcinden misliyle

fazla yiizgoriimliigii verebilirim, diinyay1 eteklerine serebili­rim ... " Elinin bir hareketiyle susturdu beni, Valide Sultan.

43

"Benim haremimde vazifeli bir kalfa ile siz ne vakit boyle samimiyet tesis ettiniz Serasker Pa§a?"

"Alt1 ay kadar oluyor, sultarum, saray bahc;:esinde kar§tla§ffil§ idik. Bizi Arz-1 Niyaz Kalfa taru~tirdi. Bir iki sohbetimiz oldu," dedigim anda, halt ettigimi artlad1m. Lakin soz agz1mdan c;:1k­m1§t1, geri donii§ii yoktu.

Valide Sultan, gozlerini hafifc;:e kism1§, tuhaf bir ifade ile benim gozlerimin ta ic;:ine bakiyordu.

Hemen artlad1m, Valide Sultan duymu§tu... biliyordu! Eyvah kine eyvah!

•

Gortliim Isminur' a taktlmadan once, sarayda c;:ok ·· ek riltbeli bir ba§ka hazinedar ile yakirtla§ffil§ idim. Ya§c;:a ve rut-

•

bece Isminur'dan biiyilktii, otuzlar1nda, olgun muz kivam1nda bir hatundu. Hakkim1zda rivayet c;:1kt1g1ru duymu§lugumdan

•

ziyade, Isminur' a olan a§kimdan dolayi uzakla§ffil§ idim ondan. Nerden agz1mdan kac;:1rdim bu ismi ben! Tuh!

Ter bast!, yilzi.im kizarnu§tl.r §imdi benim. ''Bu gec;:tigimiz alt1 ay ic;:inde, Rabbim uzun ve hayirh omiir

nasip etsin, sizin bir torununuz daha diinyaya geldi, Serasker Pa§a, yavrumuzun alt1ruru bizzat yollam1§ oldugumdan, bili­yorum. Torun torba sahibi bir ki§i olarak, diinyayi kalfalar1n degil, evlatlariruz1n ayaklar1 altina sermeniz daha miinasip olur kanaatindeyim," dedi kibrinden gec;:ilmeyen kocakar1!

Elinin bir hareketiyle, beni di§ar1 ugurladig1n1n i§aretini verdi.

Saraydan c;:tktim. Pes etmeyi sevmem ben! Dosdogru Tiryal Valide'nin konag1na gi.ttim. Kap1ya serasker arabas1n1n yana§­t1gin1 goren bendegan ko§U§tu, ic;:eri buyur edildim. Azametle gi.rdim saray yavrusu konag1n holiine, salona dogru seri adim-

44

larla yiiriidiim. Her istedigimi her zaman alm1~ idim hen. Yine

oyle olacakt1.

Lakin bu sefer oyle olrnad1! Kiz yaruma dahl c;1kmadi.

A~agi yukar1 Pertevniyal Valide ile yapt1gim1z konu~marun bir benzerini de T" Kadinefendi ile yaptik ve o da hie; yiiz

vermeyerek, bana kap1yi gosterdi . •

0 lanet olas1 konaktan lsminur'u yaruma katarak c;1kmak bir yana, oraya riitbelerimi birakarak c;1kt1m!

Bu iki kocakar1 valide, hangi ara ~ikayete gittiler Padi~aha ki, ertesi gun, riitbesiz bir asker olarak Isparta'ya on bir ay siirecek siirgiiniime gidiyordum.

Kafas1 her kizdig1nda riitbelerimi sokiiveren Abdilla­

ziz Han'dan sogumu~, ona sadakat duygumu kaybetrni~ ve ••

fena kinlenmi~tim. Oniime c;ikan, yolumu kesen herkes gibi, Hiinlci.r da iyi bir dersi hak ediyordu da, bir hiinlci.ra ders ver­mek kolay rmydi? Hele de ne yapacagi onceden kestirilemeyen, c;ok yumu~ak goziikiip aniden c;ok kizabilen ve giinbegiin huy­suzlugu artan bir hiinlci.r ile ba~ etmek hie; miimkiin degildir ... Ola ki taht1ndan inmi~ olsun!

Tahtindan inmi~ mi olsun? Bu ... miimkiin olabilir miydi?

Ke~ke Abdillaziz'in tahtinda, devlet idaresindeki tecriibesi

sifir olan ve zevkii sefadan kafas1n1 kaldiramayan Murat Efen­di otursa, dizginleri hepten elime ahp Osmanli millkiinii ne de

giizel idare edebilirdim, diye dii~iindiim . ••

Onceleri sadece bir dii~iince, bir temenniydi bu ... Zaman

gec;tikc;e once tath bir hayale sonra bir hedefe donii~tii. •

Memleket kar1~ikt1. Her yerde ayaklanmalar vard1. lyi egitil111i~, disiplinli, c;ok tecriibeli, iistelik gozii pek bir asker

45

olarak, benim hizmetlerimden yine istifade et111c:k isteyecekle­

rinden emindim.

Padi~ah bir giin riitbelerimi eskiden oldugu gibi yine bana

iade edecek olursa, yani beni bir kere daha seraskerlige tayin •

eylerse ... I~te ancak o zaman, hayalim hakikate az1c1k da olsa

yakla~abilirdi!

Sab1rla beklemeye ve bekleme zaman1m1 degerlendirmeye

ba~lad1m.

Sabr1n sonu selamettir.

Y ilin on bir ayin1 Isparta'da riitbesiz ge<;irdikten sonra, sad­

razair1l1ga tekrar tayin edilen Rii~tii Pa~a, beni once vali yapt1,

sonra da seraskerlige yiikseltti.

Seraskerlige tayinimi kabul buyuran Padi~ahim, anhyor­

dum ki beni bagi~lam1~t:l lakin hen onu asla bagi~lamam1~tlm

ve imkans1z gibi duran o tatli hayali111i, yeni makam1m saye­

sinde pek miimkiin bir hedefe <;evirmek i<;in elimden geleni

yapacakt1m.

Neler yapmahydrm ... Nastl yapmahyd1m ... Kafam1 buna

yordum.

Bir darbe yapma fikri yeniden serasker oldugum giinlerde

dii~tii aklima.

Devlet iflas etrni~ti. Halk gayr1 memnundu. Darbe kurt gibi ••

puslu havay1 sever. Ustelik darbe hevesi i<;inde olanlar1 taruyor,

biliyordum. Onlar1 tahrik edip, b1rakacaktlm yaps1nlar planla­

r1rn ... Beceremezlerse vebali onlar1n olurdu.

Muvaffak olurlarsa, o muvaffakiyet benim olacakt1!

ikbal, itibar, daha biiyiik bir servet ... ve isminur dahi benim

olabilirdi!

46

Gecelerimi hem i;e~itli planlar yaparak, hem beni mest eden

hayaller kurarak gei;irmeye ba~lad1m.

Hayalimde, Abdulaziz indirilmi~, yerinde kukla gibi iplerini benim i;ektigim, soziimden i;1krnayan Murat Efendi getiril­

mi~ti ki, zaten herhalde onun da can1na minnetti mesuliyetsiz

omilr silrmek... Ordudan ba~layarak miilkiyeden hariciyeye, maliyeden bayindirhga her alarun benden soruldugu bir sistem

hayal ediyordum ... Her i~in ba~1nda, her karar1n arkas1nda ben! Hep ben! Sadece ben!

Bay1nd1rhk dedim de akhma geldi ... Mesela Mithat Pa~a

abat ettigi vilayetlerle pek oviinilr gururlanirdi. Efendim, her

gittigi yere mektepler, yollar, kopriiler, fabrikalar yaptirm1~m1~! Onca parayi harcad1ktan sonra, kim abat etrnezdi ki tayin

edildigi vilayetleri!

Egrisi dogrusuna gelivermi~, yapm1~s1n i~te, ne var bu kadar bobiirlenecek! Padi~alun gozilne girmesi ise, Avrupa gazetele­rinde onu oven, goklere i;1karan haberler dolayis1yladir.

Goziine girdi de ne oldu?

Onu once ~ura'yi Devlet reisligine layik goren, daha son­raki yillarda da sadarete getiren Padi~ahina rezil oldu. Bir yili dolduramadan ~ura'daki vazifesinden, iki ay sonra da sadaret­ten ahnd1.

Sadece i;ok i;ah~kan olup, ~ehirleri abat etmek yetmez; kivrak zeka.L. ve kurnaz da olacaks1n, kime yaltaklanacagin1,

kirnler hakkinda fesat ilretecegini iyi hesaplayacaks1n. Mithat budalas1run ise bu i~lere akh yatmaz, kafas1 bir yere kadar i~ler ve o sadece yapt1klar1yla bobiirlenir durur.

Avrupahlar1n kendine pek hayran olduguna inanrm~tir nedense. Zaten a~ir1 derecede Avrupai ya~am hayrarudir. Avru-

47

pa medeniyetine, nizam1na ve zenginligine a~ik bu aktls1z adam •

zanneder lei, Ingiltere'delei me~ruti idareyi Osmanh'ya getirebil-

se, Osmanh'da her ~ey hallolacak. .. ve tabii lei me~ruti sultanhgin

ba~1ndaki sadrazam da bizzat kendisi oldugu takdirde! Bu kadar hayalperesttir yani.

•

Ben i~e onunla ba~lamaliyd1m! Ilk onun karuna girmeliy-dim, c;iinkii Murat Efendi ile aras1 pek iyiydi, agz1 da iyi laf

yapard1 ... ~ehzadeyi darbeye ikna edebilecek tek ki~iydi. Eger Mi that on ayak olursa, Jon Turkleri, onlarla i~im bitene kadar

yaruma c;ekebilirdim. Diyelim ki i~ler ters gitti, ben hemen kenara c;ekilirdim, ~ehzade ile ic;li d1~h hukukunu inkar ede­meyecegine gore, kabahat tamamen Mithat'1n slrtlna kaI1rd.t.

Kafamda oyunu bu ~ekilde kurunca heyecanlandim!

Hayata bir u~agin1n oglu olarak gelen ben, nice ikbal goriip, serasker ve sadrazam olabildimse, demek ·· elmek benim

kaderime yaztlm1~t1 . ••

Oniimii daha biiyiik muvaffakiyetlere, daha ·· ek m a-

ra ac;mak iizere, tasavvurumu adim adim tatbik etmeye ba~ladim . •

Ilk olarak, o strada kabinede vezirlik yapmakta olan Mithat

Pa~a'ya ve ~irvanizade'ye yana~t1m, memleketin ahvali hakla.n­

da gorii~lerini ogrenmek istedim. Her ikisi de devletin iyi idare edilmedigi konusunda hem­

fikirdiler, iistelik tam dii~iindiigiim gibi Mithat Pa~a soo bir

me~rutiyetc;iydi ve Murat yanhs1 oldugunu hie; saklam1yordu. Ben, iirkekc;e sordum, acaba tahta Murat Efendi gec;se, durum

degi~ir miydi diye. Mithat Pa~a cesurane cevapladi: Murat

tahta c;ikarsa, me~rutiyet ilan ediiir, her ~ey yoluna girerdi!

~irvanizade mevzuya daha temkinli yakla~nysa da, bir degi­

~iklikten yana oldugunu saklam1yordu.

48

Bu konu~madan losa bir sure sonra, $irvanizade sadrazam

yaptlmaz m1!

Yahu, hen ne halt ettim!

Ya ~irvanizade beni padi~aha gammazlarsa diye, odiim pat­

lad1. Tedbir almahyd1m, hem de acilen!

Padi§ahimm huzuruna acil kayd1yla c;:ikarak, ona c;:ok gizli bir sir if§a ettim: Ordu ic;:inde bir fistlti geziniyordu, $ir­

vanizade' nin bir darbe tertip etmekte oldugunu, bu yiizden

ordu ic;:inde giivenebilecegi askerleri ara§t1rdigiru duymu§tum. Mesnetsiz bir rivayet dahi olsa, duyduklar1m1 padi§ahima bil­

dirmek boynumun borcuydu.

Padi§ah, $irvanizade'yi o giin azledip, yerine beni sadrazam

yapn . ••

Ustelik seraskerlik makam1 da uhdemde kalmak iizere!

Yarabbim, koriin istedigi tek goz, sen verdin bana iki goz!

Sana hamd ederim, §iikrederim, bin kere te§ekkiir ederim,

bana olan tevecciihiinii bo§a c;:1karmayacagim, Rabbim!

Lakin tedbiri asla ihmal etmemek gerekiyordu.

Sadrazam koltuguna oturdugumda ilk i~im, ~irvanizade'yi •

Hicaz valiligine tayin ederek Istanbul'dan uzakla§trr111ak oldu.

Zavalhrun, losa bir sure sonra da Taif'te yedigi yemekten

zehirlenerek vefat ettigi haberi geldi!

Konu~maya, fesat iiretmeye zaman bulamadan Hakk.'1n

rahmetine kavu~mU§tu, Allah gani rahmet eylesin!

Kokiinii kuruttugum ~irvanizade'nin ahi tutmU§ olmah, benir11 de ik.halirt1 uzun siir111edi, bu sefer de yabancr fu·111alardan

ri.i§Vet aldigim suc;:lamas1yla padi§ah beni her iki makamrmdan

da azletti, hem de kendi11i.i savunrnama fusat dahi ver111eden!

Komisyonun ad1 ne zaman rii§vet olmu§?

49

Abdulaziz Han'a mutlaka birders vermenin zaman1 gel­

mi~ti! Yeni bir plan yapt1m!

Hastaland1m, tedavi olmaya gidiyorum bahanesiyle, nab1z • • •

tutmak uzere Ingiltere'ye gittim. Londra'da Ingiliz nazirlar, Abdiilaziz'in indirilip, yerine Veliaht Murat'1n gec;:iril111esini konu~maya cesaret edebilen bir eski serasker ve sadrazam1 elbette ciddiye aldtlar.

Avrupaltlar1n zaten Galler Prensi Edward'1n yaktn dostu olan ve Edward yiizunden mason locas1na uye oldugu riva­yetleri agizdan ag1za dola~an $ehzade Murat'a buyiik sevgileri vard1.

Ayr1ca, bu davada kader arkada~1m olacak Mithat Pa~a da zaten butiin Avrupa'da tan1nan, muteber bir devlet adam1yd1 ki, yabanctlarla temaslanmda onun ad1n1 s1k zikrediyordum .

•

Pek muspet ve hayirh gorii~meler yapm1~, Ingiltere'den ica-

zet alm1~t1m madem, ~imdi memlekete donup i~ ba~1 yapmah, fazla geciktirmeden ve genel hava tam da son derece bulan1k ve bir darbeye uygun ahval ve ~erait ic;:indeyken, her ne paha­s1na olursa olsun, kabineye girmeliydim!

Devlet-i Aliyye, tarihinin yine zor donemlerinden birini

ya~1yordu. Tanzimat hukumleri sadrazam Mahmut Nedim Pa~a'n1n

sadareti s1ras1nda alt ust edilmi~ olup, devlet butc;:esinde be~ milyon alt1n ac;:1k vard1. Bosna-Hersek'teki ayaklanma devam ettigi gibi, Ruslar1n gizlice yollad1g1 silahlara sar1-lan Bulgarlar, Turk koylerini basarak bin kadar Musluman Turku oldurmu~lerdi. Bulgaristan nufusunun yar1s1ndan fazlas1 Turk, yar1s1ndan az1 Bulgard1, yani, Tuna'ya kadar olan

50

topraklara Bulgarlara ait demek de miimkiin olmad1g1ndan,

nastl bir ciiretti bu! Mii~ir Abdi Pa~a komutas1nda iki tiimen

bolgeye yollanm1~, ayaklanma bast1r1lm1~ ve dart bin be~ yiiz

asi oldiiriilmii~tii.

Avrupa bas1n1 bu olayi Tiirklerin durup dururken on binler­

ce Hiristiyaru katlettigi, yiizlerce Bulgar koyiinii yerle bir ettigi

~eklinde yans1tm1~t1. Kuzey Amerika da bu yalan propagandadan nasibini ahnca,

Avrupa'da miithi~ bir Turk dii~manlig1 ba~lam1~t1. 1876 yilirun Mayis ay1nda Miisliimanlig1 kabul etmi~ bir

Bulgar kad1run Hiristiyanlarca pes:e ve s:ar~af1n1n yirttlmas1na kar~ilik, Selanik'teki Almanya ve Fransa konsoloslar1 da Ttirk­

ler tara.findan lins: edilince, i~ler iyice s:1gir1ndan s:1km1~h. Puslu havay1 seven· kurt gibi, i~te hen tam da bu arada dev­

reye girmeliydim!

Nam1k Kemal'in Taif'e siiriil1r1esinden ve Jon Tti.rklerin de

Avrupa'ya kas:malar1ndan sonra iyice rahatlayan padi~ah1n,

Murat Efendi'nin bors:lar1ru hazine-i hassaya odettigini ve

yegenine herhalde arhk uslu durmas1 is:in dart yiiz altinlik bir

ek odenek tahsis etmi~ oldugunu da ogrenmi~tim.

Paran1n as:mayacagt kap1 yoktur zannediyordu padi~ah! Galiba mevki lurs1, bazen paradan daha agtr basabiliyor.

Plan1m1 kendini her i~in ba~1 gibi gormekten ve bobiirlen-

mekten ho~lanan Mithat Pa~a'ya f1stldad1m, eger Murat Efen­

di kesenin agz1n1 as:ar da harbiye talebelerine bah~i~ dagttirsa,

memleketin haline fazlas1yla iizillen talebeler belki bir protesto

gosterisi diizenlerlerdi.

Mithat Pa~a, tahmin ettigim gibi, o an benim avcuma, veli­

aht Murat da onun avucuna dii~tii!

51

Ben de bu i~in tertiplenmesini alkol ald1ginda agz1 gev~eyen Mithat Pa~a'ya brraktJ.m ki, bir terslik olursa, topun agz1nda

kendisi olsun. •

Birkas: gun sonra da Istanbul medreselerindeki talebeler, "Miisliimanlar H1ristiyanlar1n hakaretlerine maruz kahyor,

boyle zamanda ders yaptlmaz!'' diyerek, biitiin mekteplerde

talebe ayaklanmas1 ba~latttlar.

Hrristiyan ile Miisliiman kar~1 kar~1ya geldiginde softalar

his: ho~ durur mu, her zamanki gibi, ara~t1.r1p soru~t1.i.11nadan hemen yollara dokiildiiler ve once seraskerlige, oradan da padi­

~alun o srrada oturdugu Y tldiz Kasr1'na yiiriiyerek ve ges:tikleri

yollarda cahil halki da pe~lerine takarak, Sadrazam Mahmut N edim Pa~a• run istifas1n1 istediler.

Sadrazam Nedim Pa~a'mn istifas1n1n ad1ndan, 13 Mayrs 1876'da Berlin Tebligi ile Avrupa'n1n biiyiik devletleri Osman­

hn1n is: i~lerine miidahale karar1 aldtlar. Ben eski bir sadrazam ve serasker olarak, zat-1 ~ahanelerine

iiziintiilerimi ve kay arz etrnek ve benden bir e,riirleri var

ID1drr ogrenmek iizere huzura s:tlrnm. Bu kan~ik giinlerde ya~h, tecriibeli ve dirayetli bir sadrazama ihtiyas: duyuldugunu, o ki~inin

arum agz1mdan kas:irarak ve elbette his: haddim olmayarak arz ettirn . •

Kaderin Osmanh Imparatorlugu ve padi~alu is:in sert bir

ini~ s:izgisine ges:tigi gi.inlerde, benim darbeye ikna ettigim zevat1n ekmegine yag siiriil1r1c:si, zat1m1n sahiden de yiikselen

bir ytldiz1n altJ.nda dogduguna i~arettir.

Neden mi?

<;iinkii Padi~ah, avcuma alacagimdan emin olarak ona 1srarla tavsiye ettigim Rii~tii Pa~a'yr dordiincii kez sadrazam­

hga tayin etti!

52

Rii~tii Pa~a tecriibeli ve bilgiliydi lakin iirkek tabiathyd1,

cesur kararlar alamaz, mesuliyet kar~1s1nda hemen istifa ederdi.

<;ogu sadrazam gibi paragozdii ve iyice ya~land1gindan, art1k en biiyiik arzusu omriinii bu makamda sonlandirmakti. Karak­

terini s:ok iyi tahlil etmi~ oldugumdan, onu nastl tesir altinda birakip, yan1m1za <;ekecegimi iyi biliyordum.

Rii~tii Pa~a'ya, Avrupa'da yapt1gim temaslar1 hire bin kata-••

rak. anlatt1m. Ustelik ikna faaliyetim esnas1nda yalruz da degil-

dim; Padi~alun kar~1 oldugu me~rutiyete samimiyetle inanan Mithat Pa~a ile birlikte, ikna ettik ihtiyar1.

Avrupa'run ozellikle de Galler Prensi'nin yakin dostu • •

oldugu i<;in, lngiltere' de Murat'1n tahta ge<;mesini arzulayan

<;ok devlet adarru olduguna, taht el degi~tirirse ~u anki padi~a­h1m1zdan daha Avrupai ve Bat1 yanlis1 olan Murat'a Avrupa devletlerinin hors: vermede kolayhk gosterip, comert davra­

nacaklar1na ve bu muvaffak.iyetin bizzat sadrazam1n ~ahs1na yaztlacagina onu inandirdik.

Ve eger Rii~tii Pa~a beni seraskerlik m na getirirse, ordu zaten benim sevk ve idaremde olacakt1 ki, i~te o zaman ihtilalin ba~ar1s1z olmas1 miimkiin degildi.

Halledilmesi · Rii~tii Pa~a'run elinde olan bir ikinci husus daha vardi. Padi~ah hilafet makam1ru da temsil ettigi i<;in, onu hal fetvas1 olmaks1z1n tahttan indirmek miimkiin degildi, lak.in ~eyhiilisla1J1l1k mak.am1na bizle birlikte hareket edecek birini,

mesela Ha .lllah Efendi'yi getirirse, fetva i~ini de kolayca hallederdik.

Hayrullah Efendi harem kad1nlar1 aras1nda sesinin giizel­

liginden dolayi pek reva<;ta bir imamd1. Okudugu gazellerle Padi~ah'1n da kalbini kazandig1 i<;in mahalle imamhg1ndan

53

saray imamhgina, sonra da Padi~ah'1n sayis1z gaflet anlar1run birinde ~eyhiilislamhga getirdigi fakat hatas1n1 anlay1p, otuz sekiz giiniin sonunda bu makamdan aldigi ki~iydi.

Padi~ah onu azlettiginde, gonliinii almak ic:;:in ~ahs1na bah~ettigi iki bin be~ yiiz alt1n1 kafi gormeyen, elinden ahnan makarrun ~a~aas1 parayla ols-iil111ez oldugundan, velinimeti Padi~ah1na di~ bilemeye ba~larru~ bir kifayetsiz muhteristi.

Dereyi ge<_;ene kadar o da avcumuzda oldugu takdirde, her bakimdan kusursuz bir darbe yaprru~ olurduk.

•

Ikna konu~malar1m1z1 sabirla siirdiiriiyordum. Sanir1m bu saydiklar1m1n hi<_;biri, ya~h Sadrazam'1 ikna ede­

meyebilirdi, eger ona Abdillaziz'in son dort yil i<_;inde degi~tir­mi~ oldugu sadrazarnlar1 hat1rlatmasayd1m!

Kendisi de aralar1nda olmak iizere alti ayr1 sadrazam, kimi makamlar1nda bir yilin1, kimi iki ayiru dahi dolduramadan tekrar tekrar azledilip yeniden tayin eclilr11i~lerdi. Zatirun da kisa zaman i<_;inde makammdan ahnmayacagi ne malumdu? Halbuki Rii~tii Pa~a bizimle taraf olsa, tertip etmekte oldu­gumuz darbeyi en kisa zamanda muvaffakiyetle sonu<_;landirir, sadaretinin hayat1 boyunca siirmesini temin ederdik.

Rii~tii Pa~a soylediklerimizi dii~iiniirken bo~ durmad1, Padi~aha 1srarh dalaleti ve bir kere daha Abdillaziz Han'1n biiyiik gafletiyle, Ha ah Efendi'yi ikinci defa ~eyhiilislam­hga, beni ii<_;iincii defa seraskerlige, Mithat Pa~a'yi ise ~ura-yi Devlet reisligine tayin etti.

~a~ird1m kald1m. Ben kendimi ispatlam1~ bir askerdim, Mithat Pa~a malu­

math, tecriibeli bir devlet adam1yd1 ... Lakin tayin hakki bizzat

zat-1 ~ahanelerin iradesinde olan ~eyhiilislarnlik makam1na,

54

Padi~ah'1n daha once tecriibe edip, otuz sekiz giin sonra maka­

m1ndan aldig1 bu saray dalkavugunu ikinci kez tayin edecegini

hi~ tahmin etmemi~, bu i~te Mithat Pa~a ve benim de 1srar1m1z

laz1m olacak zannetrni~tim.

Israra, iknaya filan gerek kalrt1adi, ne haliniz varsa goriin

havasmdaki padi~ah1m1za memleket buhranlar1ndan dolay1

bir b1kkinhk hali gelmi~ olmaliyd1 ki, ekmegime yag ~ok kolay

siirlildi.i!

Hayalim hakikate doni.i~meye bir kol mesafesinden dahi

yakind1 ~imdi.

Ordu yine emrimdeydi!

Sadrazam Ri.i~tii Pa~a avcumdayd1.

Mithat Pa~a kabinedeydi.

''$erhullah'' lakaph Ha ..Lllah, me~ihat makam1ndaydi.

Memleketin halve ahvali ise tam da darbeye uygun kivam-

dayd1.

$imdi s1ra, darbenin yapilacag1 giin kullanacag1m subayla­

r1n, komutanlar1n se~imine gelmi~ti . •

Iki yil kadar once harbiye ve askeri mektepler kumandan-

hgina getirilmi~ olan Si.ileyman, harbiye'de benim talebemdi.

Ayn1 yil, Osmanh Devleti'nin eskiye nazaran geriledigini,

di.inya i.izerindeki pay1n1n azald1g1ru, tekrar yi.ikselebilmesi i~in

Avrupa'n1n me~rutiyet rejimini benimsememiz gerektigini

anlatan bir kitap yazm1~t1 ve kulagima harbiyede bu sozleri

telkin ettigine clair bir dedikodu gelmi~ti.

Onu hemen makam1ma ~agir tt1m.

Geldi, gozlerinde korkuyla dimdik diki]oi kar~1mda. ''Otur,"

dedim. $a~ird1.

55

Bir seraskerin kar~1s1nda en yi.iksek riitbedeki asker dahi oturmaz, emri ayakta, esas duru~ta ahrdi. Elimle masarmn ote

yarundaki koltugu i~aret ederek tekrar, "Otur," dedim. Huzur-•

suzca ili~ti koltuga. I~te o zaman eski ogrencime, batmakta olan imparatorlugumuzun halini, 1slahata direnen Padi~ah'1n

haledilerek, yerine me~rutiyet yanhs1 Veliaht Murat'1n s:tk.artl­mas1n1n bat1~1 durdurmarun tek s:aresi oldugunu anlattim ve yard1m1 istedim.

Bana once bu ugurda kellesini koymay1 ~erefbilecegi sozii­

nii, soma da s:ok degerli bir malumat verdi.

Padi~aha s:ok bagh olan hassa ordusuna bu mal111Ttat asla s1zmamahyd1.

Harbiye talebeleri kendisine s:ok baghydtlar. Onlar1 nefer

ktyafetiyle darbenin yaptlacagi giiniin gecesinde saraya sevk edecekti.

•

Ayr1ca Istanbul'daki mektebe tali 111 ve tahsil gorrneleri is:in

yollanm1~ olan Ttirks:e bilmeyen Arap ogrenciler vard1; iizerle­

rine nefer ktyafeti giydirip muhtemel bir darbe ihbar1 ahndigi

is:in, Padi~ah1 korumak iizere saray1n etrafinda ku~ us:urtma­

malar1 emriyle, onlar1 arka bahs:eye dizdirecekti. Sarayi saran askerlerin ba~mda i~te bu Siileyman Pa~a bulu­

nacakti; son dakika bir aksilik s:1karsa, serasker olarak hemen

oliim emrini verir, hatta lurs1ma yenilip bizzat tabancamla

vurabilirdim bu asi pa~ayt.! Asi sifaorun yan1na bir de budala sifat1n1 m1 eklemeliydim

ad1n1n oniine ... <;iinkii Mithat Pa~a'run d1~1nda, bu darbenin

me~rutiyeti getirmek iizere planlandigina inanan ikinci ki~iydi

Siileyman!

0 kadar safti yani ...

56

Siileyman Pa~a huzurumdan ayrilirken keyifle giiliimsedim.

Rii~tii Pa~a ile ararmzda konu9mu9tuk, Mi that' a belli

etmiyordu ama o da aynen benim gibi dii9iiniiyordu. Devletin •

biinyesini iyi tan1yan, tecriibeli bir zat idi ve Osmanh lmpa-

ratorlugu gibi, milli olmayan ve fakat ii;:inde biri;:ok_ milletler,

dinler yelpazesi bar1ndiran bir devleti dagitacak en la.sa yolun

me9rutiyet rejimi oldugunun, benim gibi o da farla.ndayd1.

Rii~tii Pa9a darbeyi sadece kendi makam1ru saglama almak

ii;:in istiyordu. Darbe muvaffakiyetle tarnama ererse, Rii~tii

Pa9a'yi ne yapacag1ma Murat tahta oturduktan sonra karar

verirdim arttk. Lakin bu darbe fazla uzattlmadan, du adan, ~u anda-

ki mevcut kadro Padi~ah tarafi.ndan i9gal etmekte olduklar1

makamlardan ahnmadan, bir hafta ii;:inde yaptlmahyd1.

Veliaht Murat Efendi'ye tahta i;:tkacagi ancak iki giin once­

sinden haber verilmeliydi. Ayr1ca hal tamarnlanana kadar, her

hareketi yala.ndan izlenmeliydi ki, tahta i;:tkmaktan vazgei;:ecek

olursa bilelim, her ne miinasip ise onu yapahm.

Son hazirhklar ii;:in Rii~tii Pa9a, Mithat Pa~a, Siileyman Pa9a

ve onun i;:ok giivendigi birkai;: arkada91yla konagirnda bulu9tuk,

Padi9ahin hall ii;:in tarihlerden 31 Mayis sabahiru sei;:tik. Ben

oglen saatlerini dii~iinmii9tiim, Rii9tii ve Mithat Pa9alar da

benirnle ayru fikirdeydiler. <;iinkii herhangi bir aksilikte, iii;:iimiiz

de o sirada kabine toplant1s1nda olacagirmz ii;:in, sui;:u tamamen

Siileyman Pa9a ile harbiyelilere at1p pai;:ayi kurtarabilirdik.

Siileyman Pa~a, Padi~ah'1n sabah1n c;ok erken bir saatinde,

mesela tam 04:30'da ~afak vakti, saray ve 9ehir hallo. uykuday­

ken ahnmas1nda 1srar etti. Darbeyi fiilen yapacak olan oydu,

mecburen kabul ettik.

57

Bu tarihi Murat Efendi'ye ancak 28 May1s gecesi, saray

doktoru Kapoleon ve Ziya Bey birlikte bildirdiler ki, 30

Mayis'1 31 Mayis'a baglayan gece mutlaka Be~ikta~ Saray1'n1n veliaht dairesinde gecelemeliydi!

Haberi duydugunda Murat Efendi gillilmsemi~, ''Ben zaten talebe ayaklanmas1ndan beri, veliaht dairesinde mahpusum.

Zat-1 ~ahaneleri her neden i~killendiyse, sadece benim degil biltiln ~ehzadelerin ilia saray s1nular1 is:inde ka)111am1z1 emret­

tiler. Bir ayi a~kind1r hepimiz Be~ikta~ Saray1'nda mahpus

durumunday1z," demi~. Kendini alt1n kafese kapattlm1~ gibi hisseden Murat Efendi,

i~te saraya kapattldig1 o gilnlerde s1kint1s1ndan is:kinin dozunu

kas:1rd1gi is:in asab1 da iyice boz11)1nu~, saraya doktor s:agrtlm1~ . •

Isabet olmu~! Boylece darbe tarihi Murat Efendi'ye kimsenin dikkatini

s:ekmeksizin, onu hususi doktoru olarak ziyarete giden saray

hekimi Kapoleon taraf1ndan bildirilmi~ oldu.

Artik herkes ve her ~ey haz1rd1!

Derken beklenmedik bir geli~me vuku buldu.

Padi~ah 29 Mayis gilnil, yani veliahta haber us:urulmas1n1n

ertesi gilnilnde beni saraya s:agirtt1. 0 an, yilregime nastl inme­

di, bilmiyorum. •

Acaba haz1rW<lar1 m1 duymu~tu? Ihanetimizden haberdar

m1 olmu~tu? Yoksa veliaht Murat korkup bizi ihbar m1 etmi~ti?

Malumat almadan saraya katiyen gidemezdirn. Gitmemek

is:in bir bahane uydurdum ve artik emrimde kabul ettigim

mah~erin dort atlis1ndan il<;ilne, acilen seraskerlik binas1na

gelmeleri is:in hemen haber sald1m.

58

Ne veliahd1n ne Hayrullah Efendi'nin bu son geli~meden

haberdar olmas1na li.izum yoktu. Hele veliaht ~ehzade asla

bilmemeliydi, zira her an vazges;ebilir bir hall vard1, ona his: guvenmiyordum. Her i~ olup bittikten sonra haberdar edil­

meliydi. Sadrazam Ri.i~ti.i Pa~a, Mithat Pa~a ve sarayi sar1p Padi~ah'1

bizzat hal edecek olan Silleyman Pa~a hemen geldiler.

Meseleyi fazla uzatmadan ~u karara vardik: Ben bugun asla saraya gitmeyecektim ve darbeyi bir gun onceye ahp, Padi~ah hazirhks1zken hemen yapacakttk, o bizi indirmeden biz onu

indirecektik. 31 Mayis yerine, 30 Mayis ~afak vakti! Yani, ertesi gun!

Allah'1n izniyle her ~ey yolunda gitti! Darbenin saray kism1n1n muvaffakiyetle tamama erdiril­

digi haberi bana ula~tirilinca, hen iyice emin olmak is;in, sakit padi~ah Abdillaziz'in Topkap1'ya goti.irilli.i~i.ini.i, <;ubuklu'daki yahmdan di.irbi.inle izledim.

Sonra da art1k sakit ve sabik Abdillaziz Han'1n bana ihsa­

n1 olan altm yald1z si.islemeli be~ s;ifte kayigirnla kar~1 kiyiya ges;tim.

Abdillaziz ~u anda benim hususi emrirnle, III. Selim Han'1n

hapsedildigi odaya s;oktan yerle~tirilrrii~ olmah. Camm alacak degilim lakin sonunun bi.iyi.ik amcas1 Selim gibi olmas1 ihti-

•

mall, onu can korkusuna mutlaka di.i~i.irmi.i~ti.ir! Intika1rum1 iyi ald1m!

Ve ~ayet her ~eyyolunda gitti ise, saraydan kayik ile Topkap1 sahiline getirilmekte olan veliaht Murat'1 cillus torenine goti.ir­mek i.izere, arabamda bekliyorum.

Yani, az sonra padi~ah olacak ki~i ~u anda ayagima gelmekte.

59

Onu kar~tlamak iizere arabamdan inmeyecegim, onu etek­

lemeyecegim. Bir askeri selam yeterli olacak ki, taht1n1 medyun oldugu

ki~inin yani miistakbel sadrazam1run karakteri hakkinda tez bilgi edinsin.

Yerini bilsin, ~1marmas1n. Sultan V. Murat, tahta ges:tiginde s1rurlanru sadece benim

tayin edecegim kadar hiirriyete sahip olacak.

Osmanh millkii bundan boyle bana emanet.

<;unkii bu sabahki darbeyi hen hayal ettim, hen tertip ettim,

hen idare ettim. Sultan Abdillaziz Han'1n haledilmesi sadece ve tamamen

•

benim eserimdir. Imparatorlugun feraha s:1kartlrnas1 da in~al-

lah yine benim eserim olacak! Ya sonras1? Sonras1 Allah kerim!

60

33. OS SUT •

Be~ikta~ Sarayi, Veliaht Dairesi (30 Mayis 1876, sabah saatleri)

Biri uyanmam i<;in sarsahyor mu beni, yoksa riiya m1 gorii­

yorum? Be~ikta~ Sarayi'ndaki dairemde mahpusum hen. Padi~ah

amcam1n emriyle yakla~ik bir ayd1r bahs:eye dahi s:1kamad1g1-ma gore, s:ok ge<; kalkiyorum, yoksa gun ges:mek bilmiyor. Bu yiizden beni sabahlar1 erken uyandrrmazlar.

Aaa, validem imi~ beni uyandrran! "Uyan, tez uyan," diye sarsalayip duruyor beni!

Allah Allah! Y ar1n yaptlacak i~ bugune ahnm1~ olsa, bana haber verirlerdi.

Yoksa ... Aman Allahim yoksa? Vah ki vah! Amcam haberdar oldu darbeden, beni oldiir-

••

mek i<;in geldiler! Once bir zindana toop sonra da beni boga-caklardi herhalde.

Titremeye ba~lad1m. Di~lerim birbirine vuruyor... Sol

goziim segiriyor. Kendime gelmeliyim, korktugumu kimse anlamamah ... Validem dahi!

61

"Hayrrh bir i~!'' diyor bana validem, sesi c1vtldiyor.

Hayrrh i~ mi?

Nastl yani?

Hemen pencereye ko~up d1~ar1 baktim.

Veliaht dairem iki sira askerle s:epes:evre ku~attlm1~.

Neden? Tahta s:1kacaksam, asker kordonu niye? Demek ki

dogru bilmi~im, oldiirmek is:in almaya geldiler beni!

Belki de bir lci.bus bu! Dun ~am yine s:ok is:tigim is:in,

kotii bir riiya!

''Hazirlan aslarum," diyor validem . •

''Ne is:in hazirlanayim?''

Bir ~eyler soyliiyor ama duymuyorum.

Bir yandan da konu~uyor muydum, dii~iiniiyor muydum,

tuhaf bir riiya m1 goriiyordum... Hangisi? Onlara soyleyin,

benim bu i~te his:bir dahlim yok, hen hiinlci.r1mdan her zaman

ho~nuttum, diyordum.

0 degil miydi tahta ges:tigi giin beni huzuruna s;agiran

ve "Cennetmelci.n agabeyimin bana gosterdigi ihtimam1 hen

de onun ~ehzadelerinden esirgemeyecegim, validenle birlikte

sarayda ikamete devam edebilir, carun istediginde Bebek sirt­

lar1ndaki Nisbetiye Kasr1'nda veya Kurbagahdere'deki s:iftlik

ko~kiinde dahi kalabilirsin," diyen.

''Benden sonra tahta sen ges:ecegin is;in, s;ok s:ah~1p malu­

mat ve adab1 mua~eret edinmelisin, bir padi~aha yaki~ir ~ekilde

tes:hiz edil111en i<;:in hen ~ahsen alakadar olacagim, elimden

geleni yapacagim'' da diyen!

Nitekim Avrupa ve M1sir seyahatlerine s:ikarken tecriibe

edineyim diye, beni de yaruna alan!

62

0 seyahat esnas1nda ne kiymetli ahbaplar edinmi~tim, saye­

sinde ... Lakin yine o seyahatlerde selis Frans1zcam, malumat

ve nezaketirnle herkesin takdirini toplad1g1m, imparatorlu­

guma ~eref katt1g1m da bir hakikattir. Yoksa bu gezilerde III.

Napoleon'un ve Krali<;e Victoria'run ondan <;ok bana alaka

gostermeleri mi bir husumet yarattl amcamda, bak bu hi<; akhma gelmemi~ti!

Yak, hakkiru yiyemem, bana son yillara kadar iyi davrandi

hunkar amcam, ~u son saray hapsine kadar hakkaniyetli dav­

rand1.

~ehzadelerin <;ocuk yapmas1 ho~ gorillmed.igi halde, benim _

ikinci evladim ve bilyilk kiz1m Hatice'nin dogumunda, hamile

ikbalim guya du~iik yapmakta oldugu i<;in acilen hekim Ernin

Pa~a'run konagma gotiin"iJ111u~ ve kiz1m orada dogmu~tu. Bir

hafta sonra lohusa annesiyle birlikte gizlice sarayin bana ait

olan veliaht dairesine getiril111i~ler ve zavalli anac1gi kisa bir sure

sonra vefat etrni~ti. Bebekligini bir kalfarun odas1nda ge<;iren

bahts1z kiz1m Hatice, daha sonra benim Kurbagahdere'deki

ko~kiimde, kend.inden iki ya~ kii<;iik kiz karde~i Fehime ile

birlikte gozlerden uzakta bilyilmil~tii. Fakat ne kadar gozler­

den uzak da desem, her hanedan ilyesinin en az bir hafiyesinin

bulundugu ~u alemde, hilnkar amcarrun <;ocuklar1rmn varhgin­

dan habersiz olmas1 milmkiln degild.i.

Bana en kizg1n oldugu gunlerde bile, amcam bunu benim

yilzilme vurmadi.

Beni me~rutiyet<;i dostlar1m ya da a~ir1 masraflar1m i<;in h1rpalad1g1, azarlad1g1 hatta cezaland1rdigi dogrudur ama

oglum ve kizlar1m hakkinda hi<; yilzle~med.ik.

Allah'1·var ki, hayat tarz1ma da kar1~mad1!

63

Padi~ah amcamla hayat tarzlar1m1z pek uyu~madtgi i<;in saraydaki veliaht dairemde hen pek ender kahrdtm.

Amcam, yemek masas1nda i<;ki kullanmaz. Ben kulla­

nir1m lakin onun yarunda i<;mek yaki~1k almaz. Ben ~am yemeklerinde soframda ~air, edip, hestekar, gazeteci ve ecnehi temsilcilerle dolu hir meclis isterim. Onlarla ftkir teatisinde

bulunmayi, sohbet etmeyi severim. Ha~metli amcamsa yalruz­

hgi sever, yaruna sadrazamlar1 bile izin alarak, onceden haber

vererek girerler.

Bu sebeplerle yilin s:ogunu sarayda degil de sayfiye ko~kle­rimde ge<;irmem su<; te~kil eder mi? Etmez!

Etmez ise, neymi~ sus:um? Miisrifligim mi?

Miisrifligirn bana peder-i ~ahanemden ge<;mi~tir. Eli s:ok as:ik bir padi~ah1n ~ehzadesiyim hen. Dogumumda bir hafta

boyunca giinde ii<; vakit be~er top attlan, halkin sevin<;ten giin­

lerce evlerini ve konaklariru kandillerle donattigi, babaannem

Bezmialem Sultan'1n benim i<;in sarayda <;il <;il alttnlar sa<;tJ.gt,

tersaneden getirilen sallarda Be~ikta~ Sarayi oniinde fi~ek gos­

terilerinin yaptld1gi, beklenen, ozlenen ~ehzadeyim. Aile i<;inde birilerinin beni veliaht gor111ek istemesi de

benim sus:um degil. B~kalar1 o hayalleri kurarken, hen s:ocuk-••

tum daha! Ustelik, tahti en ~iddetle ozleyen, sarayda en yiiksek payeye ula~mayi hasretle bekleyen validemdir, hen er ya da ges: benim olacak taht i<;in niye acele edeyim ki?

Anlad1m, ilia gotiireceksiniz de ... Ne ile sus:layacaks1ruz

heni? Dostlarirnla m1?

Evet, benimJon Tiirklerle yaz1~t1gim, haberle~tigim dogru­

dur ama onlar benim yakindan tan1d1g1m dostlar1m. Onlarla

felsefi ve edebi konu~malar yapar1z, musiki dinleriz. Siyaset ile

64

de alakadar oluruz ki, bu dahi tahtta goziim var demek degil­

dir. Hiinkar amcamdan sonra s1ra zaten bende. Benim otuz •

altl ytld1r siirdiirmekte oldugum bu keyifli hayattan vazge<;ip,

nastlsa bana bir giin nasip olacak vazifeye vaktinden evvel talip

olmak i<;in deli olmam laz1m.

Beni tez vak.itte tahtta gormek isteyenlerin mevcudiyetini ise inkar edemem. Her devlet adarmrun kendince bir hayali vardrr. Me~rutiyet taraftar1y1m diye, birileri hen padi~ah olay1m istedilerse, bu benim kabahatim mi?

• •

Istemiyorum entarimi s:1kartmak ... I ti~tirmeyin beni ... Aaaa!

Nitekim, me~rutiyet sevdahs1y1m diye yillarca karuma gir-

meye s:ah~anlar oldu. Osmanh'run muasrr medeniyet seviyesine s:1kmas1 istibdat

ile miimkiin degildir, elbette memleketin hayr1 i<;in, akhm

s:elinmedi degil... Lakin hen zinhar taht sevdas1ndan degil, vallahi de billahi de Hiinkar amcam bors:lar1m1n miktar1ru ogrenecek diye korkumdan yedim bu halo ... <;unkii ges:en ay, borcum bir milyon Osmanh altln1na denk dii~iiyordu. Ban­kerler verdikleri parayi faiziyle odemem i<;in benden umudu kestiklerinden, s:ok ya.kinda Hiinkar'1n bizzat kendisine ba~­

vuracaklardi. Bors:lar1rm yeni kapatm1~ olan Hiinkar, bu biiyiik miktar1 nereye sarf ettigimi soracaktl.

Ne diyebilirdim ki ona?

Han, ham.am, cami ya da saray in~a ctlirmemi~tittl. Validc1r·1in

tek bir hayratI yoktu, bir s:e~me olsun yapti rr111~ degildi ki, parayi ona ver11li~tim, diyeyirn. Yegane ~ehzadem Selahattin'i ha~ goz edip diigiin dernek kunna.m.1~t1.m, k1zlaru11 ise heniiz s:o

s:eyiz paras1 dahi sarf etx11emi~titl1. K.tsacas1 bunca parayi nereye savurdugumun hesab1ru verecek durumda degildim.

65

Amcam da benim Jon Tiirklerle yakinhg1mdan ho§nut

degildi.

Lakin gizli bir cemiyetin manevi reisi oldugumu, o dahil

kimse bilmez! 0 cemiyete baz1 yard1mlarda bulundugumu ise inkar

edemem c;iinkii manevi reisleri bendim. Cemiyette Kavalah

ailesinden zengin prensler de vard1 lei zaten cemiyetin ilk reisi,

Mehmet Ali Pa§a'n1n torunu, Osmanh naz1rlar1ndan Mustafa

Faztl Pa§a idi.

0, bu i§ten usulca s1yrilinca, cemiyetin mali yiikii benim

iizerime kalmi§tl.

Bunu Hiinkar'a soyleyemezdim, Magosa'ya siirgiine yol­

lanan Nam1k Kemal'e para yard1m1 yapt1g1m1 ise hi<; soyleye­

mezdim! Bunca paray1 nereye savurdugumun hesab1n1 verecek

durumda degildim. Ben en s:ok padi§ah1n odenemez hale gelen

borcumu ogrenmesinden korktum, zira nerelere harcad1gim1

ara§trrmaya kalki§irlarsa, baz1 dostlar1m1n ba§1n1 yakabilirdim.

Tek bir <;arem kalm1§t1, biraderim Abdiilhamit'e ba§vur­

mak! •

Iki yil farkla ayn1 giin dogmu§ olmam1za ragmen, bu bira-

derimle huylar1m1z hie; uyu§mazd1 lakin birbirimizi severdik.

0 tutumluydu. Paras1n1 biriktirir, <;ogalt1rd1. Bilmezdi lei, kefe­

nin cebi yoktur! Benim harcamalar1m1 asla tasvip etmedigini

de bilirdim. Yine de §ans1m1 denedim. Abdiilhamit'ten bor<; istedim.

Vermedi!

Tahta bu kadar s:abuk (jtkacag1m1 bilse verir miydi acaba?

Ben dahi hil11uyordum lei, o bilsin!

66

Vermi§ olayd1 vallahi de billahi de tevessill etmezdim bana

''29 Mayis gecesini mutlaka Be§ikta§ Sarayi'nda ges:irin,"

dediklerinde, ima ettiklerini kabule.

Lalam ve Cevher Aga tela~ is:inde ko~u~turuyorlar etrafim­

da, esvaps:1m da gelmi~, zorla giydiriyorlar beni. Niye s:eki§tirip

duruyorsunuz kollar1m1 yahu!

Giyinmek istemiyor1,1r1! Ah validem ah, bu sabah1n giinah1 sizi11 de boynunuzda!

Sizin valide sultan olma arzunuza kurban gidiyorum hen! Tath

bir hayat ya§amaktayken, o hain baki~l1 Serasker Avni Pa§a ile

ne hayaller ve kumpaslar kurdunuz benim iizerimden! ••

Ni§anlar1n hepsi mi takilacak? Oliime giderken ni~an niye? ••

Ote yana ges:mek is:in bir kefen yeter bilirdik!

Bir kusurum daha varsa, vallahi Nam1k Kemal iistad1n

yiiziinden ah~t1g1m alkol miiptelahg1d1r ki, bunun is:in de insan

sabah1n koriinde yatag1ndan kaldirilip oliime gotiirillmez ki,

tovbe estagfurullah!

Neler oluyor, Allah a~kina validem?

Validem namiitenahi susmam1, sakin olmam1 soyliiyor.

Ellerim mi titriyor?

Sol goziim mil segiriyor?

Sag m1 segirseydi ke§ke?

Kotiiye mi alametmi~ sol goziin segirmesi? •

Bir bardak ~erbet verdiler. ls:tim. Daha sakinim §imdi.

Aynada kendime bakt1m . ••

Oliime gotiiriiyor olsalard1, bu kiyafeti giydirmezlerdi.

Biitiin ni~anlar1m1 takm1~lar ... Neyse, is:im biraz rahat etti!

Dairemden s:1kt1m. Mabeyne ges:tik, kar~1mda siyah iinifor­

mas1 is:inde bir binba~1 vard1.

67

Bittim hen! Di.i~i.indi.igiim gibi oldu demek ki! Serasker

Avni mendeburunun tertipledigi darbeyi amcam ogrendi, hen­

den bildi, beni oldi.irmeye geldiler.

Bir anda yine ter i<;indeyim.

Lalam kulagima egilip, kar~1mdaki bu ~ahs1n harbiye mek­

tebi kumandaru Si.ileyman Pa~a oldugunu soyledi. Pa~ahk ala­

meti olan srrmalar1ru ve srrmah k.thc1ru ku~anmam1~ nedense,

o yi.izden anlamam1~1m kim oldugunu.

Demek ki korktugum gibi degil ama bakahm ...

Si.ileyman Pa~a beni asker selam1yla selamladt, ''.Amcaruz

Abdi.ilaziz Han'1n hal'i bir gece erkene ahnd1 ~ehzadem, bir an

ewel <;tkahm, ci.ilus i<;in acele etmeliyiz," dedi.

Dogru mu duydum?

Validemi gordi.im o srrada. Bana gi.ili.imsi.iyordu, i<;inden

sessizce dua okuyup yi.izi.ime i.ifledi.

''Nereye gidiyoruz?" diye sordum.

''Seraskerlik dairesine," dedi.

Amcam1n yerine beni padi~ah yapacaklarsa eger, Topkap1

Sarayi'na goti.iriilmem icap etmez mi?

Az ewel azalan titreme yine geldi ellerime. Si.ileyman Pa~a

denen herif gormesin diye ellerimi cebime soktum, lakin bir

taraftan da gozi.im segiriyor.

Gozlerimi kapatttgimda ise, gozlerimin oni.ine sadece taht

ugruna ktytlan nice canlar geliyor, Osmanh'run benden once

oldiiriile.n, bogd11n1]::in ~ehzadeleri, padi~ahlan ve aralarmda

yi.iregimi en <;ok burkan ... Ah hayrr, hayir, onu hatrrlamak hi<;

istemiyorum ... On dokuz ya~1nda en feci ve rezil ~ekilde caruna

ktytlan gencecik Osman' 1!

68

Niye akhma geldi ~imdi bu? Gitsin goziimiin oniinden

hayali.

Hi~~~t! Hi~~t! Ho~t! Ellerimi sallachm habis bir ruhu kovar gibi. Tovbe, tovbe!

Ne yap1yorum hen, atam o benim, ne yapt1ysa diger atalar1m gibi Osmanh'run iyiligi is:in yaptl, Rabbim mekaruru cennet

eylesin. Silleyman Pa~a gozlerini · · ~ bana bakiyordu. Akhmdan

ges:enleri okuyarnaz, neyse ki! ''Niye?'' dedim, "Niye oraya gotiiriiliiyorum?''

''Cillus toreni is:in!" "Neden saraylar1n birinde yaptlm1yor?''

"Avni Pa~a oyle miinasip gordii." Avni Pa~a, tahta s:ikacak padi~ah namzedine nerede cillusa

s:1kacaguu dani~ma liizumu hissetmez mi?

Ben on ya~1nda s:ocuk muyum? Bu ne kiistahhk! Yok, ~imdi bu giinarum kadar ho~lanmad1gim, hatta amca­

m1n dahi ho~lanmadigiru bildigim igrens: adam1 dii~iinmenin zaman1 degil. Ben encarrum1 dii~iineyim once.

Bir an once arncama haber sahp, ondan af dileyeyim. Benim haberim yoktu, bana son dakika soylediler, vallahi de billahi de

bu i~e dahlim yokt,1r, diyeyim.

Mabeyinden s:1kmadan pencereden di~ar1 baknm yine. Veliaht dairesinin etrafi ha.la askerle s:evriliydi. Sarstld1m. His:

emin degildim neler oldugundan lakin itiraz etmeden s:1kt1m d1~ar1ya. Silleyman Pa~a'run ardi srra yiiriidiim.

Saraydan s:iknk, saray karakolunun oniinde bekleyen Mii~ir Redif Pa~a beni goriince ko~turup uzun ceketimin etegini optii ve kafilenin oniine ges:erek yiiriimeye devam etti.

69

~iiki.irle1· olsun ki oliime gotiiri.il111i.iyormu~um!

Askerlerin hatt111a geldik.

Aske1·lcr padi~ah1 korurlarken ku~ us:urt1naz, mii~ir riitbe­

sini dal1i tan1mazlard1. Redif Pa~a'ya siingii gosterip ''Y,lsak!''

dedilcr. Pa~a ~a~1rd1 kald1. Yiiziinde bir del1~et ifadcsiyle Siilcy­

n1a11 Pa~a'ya sesle11di.

Ben, ''Btt asker 11iyc sizleri tan1m1yor?'' diye sordun1.

Ellerim zaten titriyordu, s:enem de titremeye ba~lad1. Gor­

mesinler di)'C cllerin1i cebimdeydi zaten, ba~1m1 da ku~ gibi

gomdiim adeta paltomun yakas1na. 0 anda bir yudum alkol

alsam sakinle~ccekti1n ama miimkiini.i yok!

Kalbim deli gibi s:arp1yordu. Kur~una dizilmemiz an mese­

lesiydi. •

Bittik biz! l~tc ~imdi bittik!

Pa~alar da ben de burada can verecegiz. Validem kinalar

yaks1n! Onun h1rs1 nar1na oli.ime gidiyordum!

Si.ileyman Pa~a bize refakat eden taburda Arap<;a bilen biri

var m1 diye sordu. Sonradan Mi.i~ir Nam1k Pa~a'n1n oglu oldu­

gunu ogrendigim Kolagas1 Ali Bey geldi, haz1rola ge<;ti.

Si.ileyman Pa~a haz1rolda bekleyen yi.izba~1ya, Sultan

Aziz'in uykusunda vefat ettigini (Allah1m! Dogru olmas1n!

Sakin dogru olmas1n! Amcam1n kan1 asla bula~mas1n elle­

rime!), tahta Veliaht ~ehzade Murat'1n oturacag1n1 soyledi,

beni i~aret ederek. Kolagas1 Ali onun soylediklerini Arap<;aya

terci.ime etti.

0 zama11 sarayi s:evirmi~ bu iki taburun Tiirks:e bilmedigini

anlad1m.

Neler olt1yor yahu?

70

Kim bu asker kiyafeti ic;inde, Tiirkc;e bilmeyen, iizerimize

silahlar1n1 dogrultmu~ gen<; adamlar?

Ben bir an gozlerimi yumdum, sonra a<;t1m ki, askerler siin­

giilerini indirmi~, a<;1lm1~ yol veriyorlard1 bizim kafileye.

Kordonun d1~1na <;1karken, en yak.in1mdaki pa~aya, usulca

''Sultan1m1z hayatta m1?'' diye sordum.

''Topkap1'ya gotiiriiliiyor," dedi. Halbuki tahttan indirildigi

takdirde, onun sahil saraylar1ndan birine gotiiriilmesini ihsas

etmi~tim ben Serasker'e. Neyse ki hayattaym1~ amcam! Alla­

h1ma bin ~iikiir olsun! Ellerimin titremesi hafifledi biraz.

Redif ve Siileyman Pa~alar beni saltanat arabas1nda oturan

Serasker Avni Pa~a'n1n yaruna gotiiriirlerken <;ok yava~ yiirii­

yorlard1. Her iic;iimiiz de o anda art1k tahta oturmas1 kesinle~­

mi~ veliaht ~ehzadeyi kar~ilamak iizere Avni Pa~a'n1n arabadan

inmesini bekliyor gibiydik . •

Inmedi!

Herif arabadan inmedi!

Benim ellerim tekrar fena halde titremeye ba~ladi. Ah bir

yudum konyak alsam agz1ma, bu ellerimin titremesi durur,

gosterirdim ben sana. Arna o anda kimseyi azarlayacak halim

yoktu. Akhm karmakar1~1k.

Serasker, elini fesine gotiirerek beni askerce selamlad1, sonra

da sag taraftaki kap1y1 ac;:1p, sola kayarak, beni i<;eriye buyur etti.

Ben ne yapay1m ~imdi? Bir hakan boyle mi kar~ilarur! •

''In a~ag1 kiistah adam!'' m1 diyeyim? Arabaya binme-yeyim mi?·

Arkamdaki subaylar1n aralar1nda konu~tuklar1 c;ahnd1 kula­g1ma, "Ciilus bir an once tamamlanmah," diyordu biri.

71

Azamet taslaman1n zaman1 degil diyerek, bindim terbiyesiz

herifin arabasma.

Nefret ettigi amcam1n korkusundan kurtulunca biisbiiti.in

kiistahla~an Avni'yle hen nastl ha~ edecegim? Her ~eyime

kar1~maya kalkacak gorgiisiiz mendebur, harcad1g1m paraya,

it;:tigim it;:kiye, dinledigim miizige kadar!

Ah hen ne yapt1m! Ah hen ne yapt1m!

Gozlerimi yumay1m ,·e kendimi yatagimda bulay1m isti­

yordum, sabah yeniden ba~las1n, herhangi bir sabahtan farkh

olmaks1z1n!

<;::ok gitmedik, araba babaannem Bezmialem Sultan'1n yap­

t1rd1gi Dolmabaht;:e Camii'nin oniinde durdu neyse ki.

indik. Kiy1da bizi bekleyen ii<; t;:ifteli kayiga Serasker Avni

once beni bindirdi.

Beni nereye yolluyor?

Hit; itimad1m yok bu adama. Bir an kendi binmeyecek

diye s:ok korktum. Sonra neyse ki kendi de atladi yanuna ve

diimenciye, "Kayig1 donanmarun it;:ine siir," emri verdi.

Ah, i~te korktugum ba~1ma geliyor! ~imdi geliyor!

Amcama biiyiik bir sadakatle bagh olan bahriyelilerin eline

brrakmaya gidiyorlar beni! Bizzat ihya ettigi donanman1n

bahriye zabitleri olup biteni ogrendilerse, kellemi ahrlar benim.

Benirnle kal1,1az, evlatlar1m1 da katlederler.

Ah validem neden kar1~tik biz bu i~lere?

''Neden donanmaya gidiyoruz?" diye sordum.

"Bahriye nazm kulunuz, sizi Dolmabaht;:e'de kar~tlachktan

sonra donanmaya ges:ti. Sahili tam ablukaya almas1ru, zrrhhlar1

tek srra halinde sahil boyunca dizmesini soyleyecegim."

72

Yutmad1m. Sesimi yi.ikselterek, ''Donanmaya emir verme

zamaru degil," dedim, "dogru seraskerlige gidelim!"

Tam o esnada, bahts1z amcannn Serasker'e hususi hedi­

yesi olan be§ <;ifte makam kayigi, amcam1 belli ki Topkap1'ya

b1rakm1§, bo§ olarak yan1m1zdan ge<;iyordu. Serasker el sallad1,

yana§tilar, biz o kayiga naklettik.

Yagmur §iddetlenmi§ti. Dalgalar kabar1yor, zorlukla yol

ahyorduk. Denizde bogulacagiz ve cezam1z boyle verilmi§

olacak!

Her ti.irlii ceza revadir bana! Veliaht daire111in yan1 s1ra

<;e§itli ko§k ve konaklar1mda yan gelip yatar, giiniimii giin

ederken, niye bula§tlm bu i§lere hen! Keyfim yerindeydi. Para

harcamama, i<;kime, keyfime hi<; kar1§m1yordu diyemem lakin

bir<;ok kabahatime de goz yumdugu a§ikard1 amcarn1n.

Gokyiiziinii adeta ikiye bolen bir §im§ek <;akt1. Bir an onun

mahzun yi.iziinii gordiim bulutlar1n aras1ndan. Bana oyle bir

bakti ki utand1m, ba§lffil oniime egerken gok kiyameti haber

verir gibi, bir de §iddetle giirlemez mi!

Yiice Rabbim, her tiirlii cezaya miistahakim hen!

Sahpazar1'na yakla§1rken bir devriye teknesine rastgeldik.

Serasker tekneyi durdurdu, denize dii§meyi goze alarak yine

tekne degi§tirdik. Acaba beni bu §ekilde mi yok etmeye

karar verdiler, dalgalar iistiinde yi.ikselip al<;alan kay1klar1n

birinden digerine ge<;erken kaza oldu, denize dii§iip boguldu

mu diyecekler! Ya da amcam1n zrrhhlar1ndan biri bizi topa

tutacak, denizin dibini hep birlikte boylayacagiz.

Ben bunlar1 dii§iiniirken birden top sesleri duyuldu ... Dur­

madan arna hi<; durmadan o korkun<; ses. Giimmm! Giimmm! Giimmm!

73

Bitmek bilmiyor ... Parmaklar1mla kulaklar1m1 t1kad1m.

Ba~1m1 yine giivercin gibi boynuma gomdiim. Pa~alardan biri

bir ~ey soylemeye c;al1~1yor bana ama giiriiltiiden duymuyo­

rum ki!

Sirkeci'ye yana~t1k galiba.

Serasker, Siileyman Pa~a'ya saraya donmesini, Valide Sul­

tana her ~eyin yolunda gittigini haber vermesini soyledi.

Beni de Siileyman Pa~a ile saraya yollay1n, desem yollarlar

m1?

Ben ~u anda sadece ~iddetle saraydaki daireme donmek ve

yatag1ma yatmak istiyordum.

Validem beni yat,1g1mda bulamaz ise merak eder. Sabahlar1

ders odas1nda biz ~ehzadeler ders goriiriiz... Gecikene kizar

hocam1z, ka~lar1n1 c;atar ... Arna hen c;ocuk degilim ki, biiyii­

diim, kocaman adam old um, kendi s:ocuklar1m var benim ...

Ak11m kar1~t1 i~te, nasil kar1~mas1n, beni yine tekneden indiri­

yorlar, in-bin, in-bin, ne oluyoruz boyle?

Hayda, bu sefer de bir yayhya bindirildim.

Bu kas:1nc1 vesait, degi~tirdigimiz?

Uykuda gibiydim, bast1g1m yeri bilmiyordum, az m1 gittik

uz mu, farkinda bile degildim. Top sesleri devam ediyor ve her

biri i<yimde, yiiregimde pathyordu sanki. ''Susturun ~unu!'' diye

bag1rdim. Biri, ''Bunlar ciilus toplar1," dedi.

Kimin ciilusu?

Sizin!

Benim mi? Hay Allah, tahta m1 c;1k. .. hen mi?

E, amcama ne oldu, vefat m1 etti?

Sustum.

74

Ak.11m kar1~1k. Konu~mamahy1m. En iyisi ne derlerse oyle yapay1m itimat ettigim birileri elbette gelecek yan1ma, onlara

sorar1m neler oldugunu.

Beyaz1t'taki seraskerlige gelmi~iz. Bilyi.ik salona girdik. Pa9alar1n <;ogu oradayd1, riitbelerine

gore s1ralanm1~ olmahlar, mu9irlerden biri, geli~imi haber ver­

mek i<;in yi.iksek sesle hayktrd1: ''Hakaan-1 Berreyn ve Bahreyn, Halife-i Ruy-i Ze1nin,

Z1ll'ullahi fi ... " gerisini duymad1m, kulaklar1m <;1nhyordu.

Kafam1n i<;inde bir ugultu, gozlerimde amcam1m mahzun

baki~lar1, yi.iregimde ise sadece korku var. Herkes ayaga kalkt1. Yald1zh bir koltuk getirdiler, beni

oturttular, digerleri hep ayaktalar. Donanman1n toplar1 susun­ca bu kere de kara toplar1 at19a ba~lad1 ki, kulaklar1m sagu olmak uzere. Yine hemen kulaklar1m1 kapatt1m ellerimle.

Ah, hatrrlad1m, bu benim culusum!

Ellerimi indirdim kulaklar1mdan, dik durdum.

Bu torenin yar1n yaptlacagi soylenmi~ti bana ... Niye erkene ahnd1 acaba ... ~imdi kafamdaki bulutlar dagilmaya ba~lad1 ... Hat1rhyorum, evet hatrrhyorum ...

Amcam? Ona bir kotilluk etmemi~ olsunlar. Kilina zarar vermemi9 olsunlar ...

Kime sorsam acaba? ~imdi s1ras1 degil, torenin sonunda ogrenirim. Ona zarar

verenler olmu~sa, korksunlar benden! Evet evet, kafam giderek berrakla~1yor, hatirhyorum her •

~eyi.

Ah, hatrrlad1m i~te ... Amcam1 Topkap1'ya gotiirmu~ler, oyle

demi~lerdi.

75

•

Iyi de, nastl ciilus bu?

Hani beni1r1 dart bir tarafina kiymetli ta~lar kak1]1111~ altin

kaplama tahtim?

Nerede tiim atalar1m1n, dedelerimin, babarn1n, amcam1n

oturdugu taht?

Ciilus ba~ka bir sarayda dahi yaptlsa, mutlaka getirilip taren

sonras1nda hemen eski yerine, Topkap1 Sarayi'na iade edilen

biat ve bayrarn tahti, nerede?

Herhangi bir yaldizh koltugun iizerinde tas: m1 giyilir!

Ciilusunda merasim tahtinda oturamayan sultandan hayir

ffil gefu!

Bu i~te bir ugursuzluk var!

Kayikta giderken bulutlar1n aras1ndan bana gariinen amca­

m1n mahzun baki~lar1, bu salonda yerini alayh baki~lara b1rakt1.

Pa~alar1n aras1nda uzun boyu, heybetli ciissesiyle bana bakiyor

ve giiliiyor halime, s:ok sarih gariiyorum yiiziinii.

Pa~alar sirayla kar~1ma geliyorlar, yere kadar egilip, sag elle­

rini ba~lar1run iizerine koyduktan sonra, yerden temenna ile

biat ediyorlar, bense vakar ile dimdik oturmaya dikkat ederek,

her birini ba~1mla selamlayarak, benden beklenenin en iyisini

yapma gayretindeyim de, ah amcam1n o iizerime diki]1ni~ alay­

h gazleri olmasa ...

0 tarafa bakmayacagun taren bitene kadar!

Aaa, o da nesi, baki~lar1m1 nereye s:evirecek olsam, hemen o

tarafa yaneliyor amcam.

Sonras1n1 hen pek hatirlarmyorum.

Galiba selama duran askerlerin aras1ndan ges:erek dart

taraf1 kapah bir arabayla Sirkeci'ye geri geldik, bu sefer sadece

76

pacli~ahlara mahsus yedi s:ifteli, altin yald.iz siislemeli kayikla

Be~ikta~'a dogru yolland.ik. Demek ki hen padi~aht1111 art1k!

Lakin olmaz! Merasim taht1na oturmadan padi~ah olun­maz ki!

Deniz havas1 iyi gelcli bana. Her ~eyi gayet giizel hatirhyo-•

rum ~imdi. l<;inden s:1ka1x1ad.ig1m sadece bu hal olayin1n neden

bir giin onceye ahnd1gt.

Yok, hen s:ok masum sa am! Amcam1n tahttan indirilme planlar1n1 hen yapmad.im lakin,

onu haledecek olanlar bana bunu soylecliklerinde, ''Yapmayin sakin!" ha da demedim!

Sadece, "Kilina zarar vermeyin, haremiyle, evlatlar1yla kencli tercihi olan saraylarda ikamet buyursun," demi~titr1. Kabul

etmi~tim yani, yerine tahta ges:meyi! Neden erkene aldtlar hal tarihini? Ke~ke bana da haber verselerdi, bu kadar vesvese yapmaz­

d1m. Korkudan aklim kayd.i benim. Lakin her ~ey yolunda

gitmi~ olrnah ki, Serasker Avni Pa~a ile Mithat Pa~a, yani bu darbeye beni ikna etmek isteyenler, bana biat ettiler.

Kiytya s:1kmca ilk i~im, sad.ik dostlar1m Ziya ve Nam1k Kemal Beylere haber yollatmak olacak.

"Me~rutiyet rejimi bir hayalden gers:ege donii~tii arkada~­lar," cliyecegim, "yeni kabinede vazife yapmaya hazir olun!"

Saray1n r1ht1m1na yana~nk. Rihtimda mah~eri bir kalabalik birikmi~. Seraskerlikteki

torenden haberi olmayan ya da yeti~emeyen zevat ... nazirlar,

vezirler, yiiksek riitbeli memurlar saraya gelrni~ler. Bu sefer de

onlar1n biat1n1 kabul edecekmi~im.

77

Tamam, dedim ic;imden, herl1alde, merasim taht1n1 buraya

getirmi~lerdir.

Merdivenlerden binaya dogru c;1kmaya ba~lad1k, benim

geli~imin haberinin verilmesi gerekiyordu ama nedense hen, birden atik davran1p bir hamlede basamaklar1 c;1kt1m, kendimi

kap1n1n oni.inde buldum ... •

Ic;erde, bana bildik gelen bir ses yi.iksek perdeden birine

bag1r1yordu . •

Ic;eri girmeden durdum, zaten arkas1 bana doni.ik zat o

kadar kapt1rm1~ ki kendini, beni gorenlerin sus pus oldugunu,

benim de kap1n1n agz1nda durdugumu fark etmedi, gi.ir sesiyle

kar~1s1ndakini azarlamaya devam etti, her kimse o . •

''Iyi halt ettiniz!" diyordu, kar~1s1nda duranlara ...

''Pa~a hazretleri ... bizler devlet-i alimizin bekas1 i<;in ... " Bu

sesi de tan1yorum hen, buses Sadrazam Ri.i~ti.i Pa~a'nm sesiydi.

Sahl o niye yoktu seraskerlikteki torende?

"Mazeret istemem! Mazeret gosterme bana Ri.i~ti.i Pa~a!"

Yi.iksek perdeden gi.irleyen sesi taruyacagim da, c;1kartam1-

yorum, yi.izi.ini.i az1cik donse bana dogru ...

''Yetmi~ ytld1r unun1)1t1u~ olan bir me~um fiili hortlatt1n1z!

Padi~ahi halettiniz! ~ahsi menfaatleriniz ic;in devletin ve mille­

tin menfaatlerini ayaklar alnna ald1n1z. Utanmadan bu haltm1z

ic;in devlet ve millet adiru kulland1ruz! Bu yi.izden goreceksiniz

tez zamanda mernleketin dahilinde ve haricinde ne fenaliklar

zuhur edecek.! Allah belan1z1 versin!''

Benim geldigimi fark edenler yanlara ac;tldtlar lakin konu­

~an zat azarlar1n1 si.irdi.iri.iyordu.

"Yapt1giruz i~ ~ahsi garaz eseridir: Birkac; menfaatperest ve

kindar hain, kendinize uyan birkac; alc;agi bulup bu i~i yapnn1z!

78

Farz edelim ki padi~ah1n kusuru vard1, neden bu kusuru ona

soyleyip diizeltmesine te~ebbiis etmediniz? Siz soylediniz de

o mu kabul etmedi? Vezirlik boyle i~ler i-;:indir, bo~ yere riitbe degildir. Elinizde madem padi~ahi tahtindan edecek kuvvet vard1, bu kuvveti onu 1slah etmek i-;:in kullanamaz m1yd1ruz?''

Aralar1ndan biri i~aret etmi~ olmal1, sustu, yana -;:ekildi. <;1t -;:1km1yordu. Ben, onu dinleyenlerin yilziindeki ifadelerden

soylediklerini samimiyetle tasvip ettiklerini anlad1m, sonra da

konu~an1 gordiim. Ge-;:mi~ devrin en itibarl1 vezirlerinden biri, art1k -;:ok ya~h olan Yusuf Ka.mil Pa~a!

Ah, benim i~im -;:ok zor olacak! Arkamda, oniimde beliren toren kiyafetli subaylar, vezirler,

sefirler ... Arilai: nasil kayna~ir kovanlar1run ba~1nda, aynen oyle kivil

kivil insan kayn1yordu etraf1mda ...

Ya bal? 0 yok i~te! Kafam yine kar1~maya ba~lad1. Zihnim bir berrak, bir

bulan1k!

B1rakm1~t1m kendimi sabah uyand1g1mdan beri beni idare

etmeye -;:ah~anlar1n ellerine, nereye isterlerse oraya siiriikleni­yordum.

Lakin, merasim taht:1 ... 0 hep akhmda!

Torenin yapilacagi muayede salonuna girince, etrafa baktn­dtm, taht yok!

Ugruna az daha boynumun vurulacag1n1 sand1g1m o altin kaplama taht, yine yok!

Neden yok?

Halbuki, eskiden bayramla~ma nedeniyle taht1n senede iki

defa bu saraya getirilmi~ oldugunu biliyorum hen!

79

Padi~ahlar, biat1 ve bayramla~mayi hep alt1n tahtta kabul ederler! Kaide boyle.

Halbuki beni merasim taht1 yerine yine yald1zh bir kol­tuga oturttular. Oturdugum yerden salonu dolduranlar1 seyrediyorum.

Birbirlerine dii~manca baki.~lar firlat1yorlar. Kiminin yiiziin­de miithi~ bir nefret! Kimi miitebessim. Beni lanetleyenler ile me~rutiyeti getirecegim ic;in benden ho~nut olanlar aralar1nda boliinmii~ olmahlar.

Ben ise olesiye yorgunum, olesiye iizgiiniim. Sanki bu ••

salonda degil, bulutlar1n otesinde bir yerdeyim. Oniimden kimler gelip gec;iyor, farkinda dahi degilim. Kulaklar1mda top atJ.~lar1n1n sebep oldugu c;1nlama ... Ne soylenenleri duyuyorum, ne gordiiklerimi idrak. ediyorum ... Sadece ba~1m1 salliyorum, ba~1m1 salliyorum, ba~1 .. m1 .. salli .. .

Biri aki.l etse de bana bir yudum ic;ki verse ke~ke. Bir ara, kalabahg1n aras1nda, orada neden bulundugu­

nu c;ozemedigim Mukallit Vehbi Molla'n1n bir hareketini gordiim.

Hemen ak.hma baz1 ba~ka tak.litleri de geldi. Giilmeye ba~­lad1m.

Sabah1n dordiinden beri yay gibi gergin sinirlerim birden

bo~aldi. Giildiikc;e giiliiyordum, tutam1yordum kendimi. Nerdeyse

gozlerimden ya~lar ak.acak.t1. Biat ic;in s1raya girmi~ birader­lerim, damat pa~alar da benimle birlikte ·· eye ba~ladtlar. Amcam ~u anda kara dertler ic;indeyken bizlerin boyle ·· esi hie; dogru degildi ama hen... alar1ma ... mani ... olam1-

yordum.

80

Amcam1 hatirlayinca, bu sefer fena oldum, mahcup oldum,

pi~man oldum, gozlerime ya~lar doldu, dudaklar1m titremeye

ba~lad1.

Bu arada karde~lerimden baztlar1 cillus kuyrugundan s:1kip,

firladtlar ko~arak merdivenlere yoneldiler ... ••

Oyle san1yorum ki, cillusu yeni ogrenen vekil viikelan1n ve

sefirlerin, bulundugum hi.inka.r sofas1na s:ikartilmas1n1 onle­

mek, bana kendime gelmem is:in vakit tan1mak istiyorlard1.

Onlar beni kendimde degilim san1yorlar.

Kendimdeyim hen, hem de nastl kendimdeyim!

Akhm kar1~m1~ olabilir lakin bi.iti.in uzuvlar1m aVIm yaka­

lamak isteyen bir kaplan1nki gibi hassas. Sinirlerim o kadar

gergin ve hissiyat1m o kadar keskin ki, herkesin yi.iz ifadesini

en ince teferruat1na kadar okuyabiliyorum, her kimtldayan1

arunda tespit ediyorum.

Kim bana ac1yor, kim kiz1yor, kim ~u anda taht1n sahibiyim

diye memnun veya gayr1 memnun, hepsini, her ~eyi goriiyo­rum, hatta duyuyorum ...

•

ls:lerinden biri kendimde olmad1gim1 soyli.iyor, bu halimi

heyecaruma ve yorgunluguma yorarak. Halbuki kendimi hie;

bu kadar kesif bir dikkatin ic;inde b11)111am1~t1m, yillardan beri.

Ben toparlan1nca, a~agida bekleyen zevat1 birakttlar.

Tebrikleri, hayir dualar1 kabule ba~lad1m. Yukar1ya fastl fastl

ahn1yorlard1 ama kuyrugun sonu his: gelmiyor. Yi.izlerce insan

gec;iyordu oni.imden. Yi.izlerce ...

Ben bu kalabahgin ic_;:inde, seraskerlikteki ilk biat torenine

kattlan Mithat Pa~a'run saraydaki biata gelmediginin de far­

kindayim, ihtiyath Ri.i~ti.i Pa~a'run ise ne olur ne olmaz diye

seraskerlige gelmeyip, saraydaki biata gelmi~ oldugunun da!

81

Padi~ahhk eger her hareketten bir mana c;1karmaya yol

ac;an bir ruh durumuysa, yand1m ben! Ne huzur kahr bende,

ne keyif!

Bu makam1n tad1n1 anla~ihyor ki validem ~evkefza c;1kar-tacak doya doya!

Neyse ki aram1zdan biri memnun olacak!

Ah, kizlar1m1 unuttum!

Y illard1r yokmu~ farz edilen Haticem ile Fehimem, nihayet

ete kemige biiriiniip sultan payesine eri~ecekler. Sadece bu

dahi, az ~ey mi?

Bu hususu dii~iiniince, bir gilliimseme yay1ld1 dudaklar1-

ma ... Ah ama neden ac1d1 agz1m, ben gilliimseyince? Kema­

lettin Efendi biraderim bana ''Dudagin1z uc;uklam1~," demi~ti.

Uc;uk mu ac1tt1 acaba carum1?

Salon dolusu insan ... ••

Toren hie; bitmeyecek gibi ... Onlerinden tepsi ic;inde ad1 ciilus

bah~i~i olan alt1n saatler, degerli ta~larla bezeli yiizill<ler, alt1nlar

gec;iriliyor. Koskocaman adamlar1 seyredip egleniyorum. Kimi ta

uzaktan goz koyuyor tepsideki nesneye, s1ra kendine geldiginde

onu bir ba~kas1 alm1~sa, yiizii uzuyor, c;ocuklar gibi aglayacak

nerdeyse ... Yok, goz koyduguna sahip olduysa, bu sefer de lunzir

bir panlti gozlerinde. Sarurs1n1z ki adamlar fakir fukara. Halbu-•

ki en ·· ek maa~lar1 alan devlet erkaru bunlar. Ic;lerinden biri

olsun, almazhk etmedi hediyesini. ~u gelene bakin hele, yiizii

nasil da dii~tii istedigi saat gitmi~ diye! Dayanamayip bir ·· e

krizi daha gec;irecegim ~imdi. Elimle agzirru kapattlm ve can1m

yine c;ok yandi. Dudaklar1mda yara rm var acaba?

<;ok yorgunum.

Bitse artik bu azap!

82

Allalurn, o da nesi! Sirnsiyah giyinrni~ zevat, hepsi uzun

sakalli, cehennern zebanileri gibi iizerirne dogru geliyorlar hep

birlikte!

Hafakanlar bast1 birden! Kirn bunlar? Yakla~rnay1n ... Hi~~t,

ho~~t! Lalarn yan1rna yakla§lp kulag1rna f1stldad1, ''Zat-1 §ahanele­

ri, c;ok yoruldugundan dolay1 gayrirniislirn ruhban s1n1f1 toplu­ca ahndtlar huzura. Kotii bir niyetleri yak, tebriklerini sunrnak

istiyorlar sadece." Ah, bunlar ruhban s1n1f1 rn1yrn1~? Hay Allah! Halbuki hen

neler farz ettirn idi! Gii),r1e krizirn yine tuttu tutacak.

Giil,ne ... sakin giilrne ... Sen padi~ahs1n artik, uluorta giile­

rnezsin kahkahalarla ... arna girtlagirn1 tirrnalayarak geliyor

kahkahalar. ~i~~t! Tut kendini V. Murat Han. K alar1 tutay1rn derken yanaklar1rn §i§ti galiba ki yiiziirne bir tuhaf

bakiyor papaz efendi. Galiba bir an goziirn karardi ... gittirn geldirn. Bitti biat! Ben de bittirn!

Kollar1rna girrni~, yiiriitiiyorlar beni §irndi. Kaptlar ac;wp kapan1yor. Uzun koridorlar ... upuzun kori­

dorlar. Ha babarn kaptlar ac;wp kaparuyor. Beni bu upuzun koridorlarda siiriikliiyorlar adeta.

Nereye gotiiriiliiyorurn ben? Aaa! Harerne gelrni~iz! $irndi de sag kolurna Adile Sultan halarn girrni§, viz viz viz

bir §eyler anlat1yor. Diger kolurndaki iivey validern Servetseza ise halarna,

''$irndi bunu soylernenin zarnaru rmyd1 ilahi sultan1rn, bu acele

83

nedir? Bir giin daha bekleyiversinler, oras1 da saray degil mi?'' diyordu.

Adile Sultan'a zinhar itiraz edilrnez! <;ok kizdi! Ate9 fi.9-kirdi gozlerinden, gordiim de, nedir o zarnaru olmayan 9ey, anlayarn1yorum ki!

''Efendimizin Topkap1 Saray1'ndan Beylerbeyi'ne nakli

i<;in ... " dedi halam.

Topkap1 Sarayi da nereden s:ikt1? Ben amcam1n ailesiyle birlikte Beylerbeyi Saray1'na nakli

i<;in irade vermi9 idim. Kim kar91 gelmi~ buyruguma? Hangi cesaretle?

Derken, validemin sesini duydum.

"His: mi insafin1z yok, zat-1 ~ahanelerinin ne kadar peri9an ve yorgun oldugunu gormiiyor musunuz?"

Halam kolumu b1rakirken, ''Bilahare konu9acagiz mutlaka,"

dedi.

Bo9 gozlerle bakt1m yiiziine. Ne konu9acagiz ki? Ah, yeniden biat zamani!

Yarabbim! <;ilem bitmemi~!

Onlarca, yiizlerce belki de binlerce kad1n! Kar1ncalar gibi kayna~1yorlar. S1raya girdiler. Valide Sultan unvanma nihayet

sahip olmu~ cefa.lci.r validem ba9ta olmak iizere, Adile halamin ve pe~i s1ra kadinefendilerin, sultanlar1n, han1m sultanlarm, ikballerin, gozdelerin, riitbe siras1yla saray vazifelilerinin ve

cariyelerin beni yerden eteklemesinin, etek opmesinin sona

ermesini beklerken, yine amcam Abdulaziz Han ges:mez mi

kar~1ma! Bu sefer ruhbanlar1n kar~1s1nda benim atamad1g1m kah­

kahalar1 o at1yor ve ''Taht1m1 elimden ald1n lakin merasim

84

taht1na oturamad1n! Sen nas1l padi~ahs1n?'' diye alay ediyor­

du benimle.

Devletli amcam, zat-1 ~ahaneleri, inarun hen boyle olsun

istemedim.

Benim i<;imde sizin yerinize ge<;mek gibi en ufak bir istek

yoktu. Sadece brraktrm kendi11ti kaderin riizganna, birileri

be.ni111 i<;in karar verdi ki onlar da imparatorlugumuzun bekas1

i<;in <;ah~1yor, vataru hurafelerden biiyiilerden, fallardan medet

uman, zamaruru <;oktan doldurmu~ miistebit idarelerden kur­tar1p muasrr medeniyetlerin seviyesine getirmeye <;ah~1yorlardi.

T1pki ceddimiz III. Selim Han, II. Mahmut Han gibi .. .

T1pki cennetmelci.n peder-i ~ahanem Abdiilmecit Han gibi .. .

Benim kabahatim sadece bu zevat1n fikriyat1n1 tasvip

etmekti.

Ke~ke basktlara kar~1 koyup bir giin mutlaka gelecek olan s1ranu bekleseydim. Vaktinden ewel oten horoz gibiyim ~imdi.

Pi~man1m, iizgiiniim.

Zat-1 ~ahanelerinize yaptlan muameleyi ... Topkap1'ya gotii­

riiltrtu~ olmaruz1 dii~iindiik<;e, mahvoluyorum.

Bu ahval ve ~erait alt1.nda, merasim tahtJ.ru hak etmiyorum

hen, amca!

Nitekitrt Rabbim dahi miisaade etmedi o tahta oturmama.

Ciilusum merasim taht1.nda yaptlamadig1 gibi, heniiz kili<;

da ku~anamad1m. Belli ki, edebimle srrami beklememi~ olma­run cezas1n1 s:ekiyorum. Beni affet Yiice Rabbim. Amcam asla

affetmeyecek, bari halime ac1 da sen affet beni!

Kendimi toparlamahy1m! Ciilus torenim bitti. Tebrikleri

kabul ettim. Ben artJ.k otuz ii<;iincii Osmanli padi~ah1 V. Sultan Murat Han'rm!

85

Yapmam gereken s:ok miihim i~ler var . ••

Oncelikle mabeyin ba~lci.tipligine tayin edecegim ki~iye

karar vermeliyim ki, bu ki~i zaten bir giin padi~ah olma)'l ilk hayal ettigim andan itibaren kesinlikle belliydi. Benimle hiikii­met aras1nda arac1 olacak, benim narmma konu~abilecek ve

adima yaz1 dahi yazabilecek olan zat, ancak Ziya Bey olabilirdi.

Yakin dostum oldugu i<;in degil, son derece malumath, zeki, diiriist, cesur ve kudretli oldugu i<;in.

Oturdugum yerden kalkt1m, yiiziimii )'lka)'lp kendime gel­mek i<;in soguk su istedim. Getirilen buz gibi suyla yiiziimii

•

yikad1m. Iyi geldi. ~imdi kendimi adeta yenilenmi~ hissedi-

yorum. Ziya Bey'i mabeyin ba~lci.tipligine tayin etmek iizere,

mabeyindeki claireme ge<;tim.

Oh, bu sabahtan beri ilk defa i<;im rahat. Bir siiredir kafam

kar1~1yor ya ara srra, lakin mabeyin ba~lci.tibim Ziya Bey olduk­

tan sonra, ne gam! 0, benim kiillii a)'lb1m1 ortmesini becerir,

hen dinlenir kafarm toparlarken, ar1 gibi s:ah~rr Ziya Bey; ne laz1msa onu yapar, ne yaztlacaksa en alas1n1 yazar!

Evet, bu gece deliksiz uyuyabilecektim zira artik emindim, yar1n her ~ey arzu ettigim gibi olacakti!

86

iDE SU T •

Sultan Abdillmecit Han'1n lkinci Kadinefendisi,

Sultan V. Murat Han'1n Annesi

(Be~ikta~ Sarayi Harem Dairesi, 30 May1s 1876, sabah saatleri) ,

Miijdeyi bana Serasker Avni Pa~a'run vazifelendirdigi Har­

biye Mektebi Nazir1 Silleyman Pa~a getirdi.

Cillus tamama ermi~!

Ben bu haberi aslan1nu dogurdugum giinden beri bekle­

mekteydim, Silleyman Pa~a'run saraydaki veliaht dairesine

gelip tahta c;tkarmak iizere Murat'1nu beraberinde gotiirdii­

giinden beri degil.

Bu an1 hayalimde, Murat'1nu kucagima aldig1m dakikadan

itibaren, defalarca ya~am1~tJ.m hen!

Abdiilmecit Han'a emr-i hak vaki oldugunda, hayalimi

az daha hakikat olacak iken avucumdan kas:1rm1~, lakin his:

pes etmemi~, his: vazgec;memi~, inatla sebatla y1llarca c;aba­

lam1~t1m.

Ve bir giin nastlsa vuku bulacagiru bilerek, hep hayal ede­

gelmi~ ve her seferinde oyle miithi~ bir saadet hissiyle co~mu~­

tum ki, nihayet gers:ekle~tiginde bitkin haldeydim!

87

Nutkum tuti1l1t1u~tu, bana miijdeyi veren Siileyman Pa~a'ya "Dar-1 diinyada bir evladim var, once Allah'a sonra size ema­

net," diyebildim sadece.

Beni Murat'1m1n babas1 Abdiil1r1ccit Han'1n koynuna on

dokuz ya~1mdayken soktular. 0 benden de gen<;ti, on alt1s1ru

yeni doldurmu~tu. Bir ytl sonra, Abdiil111ecit Han'a ilk ~ehza­

desini hen verdim.

Evet, dogru duydunuz, hen verdim, hen! •

''Hazreti Hakk'in ihsanina hamd u sena olsun! l1bu pazartesi

gunu saat onda gulistan-i sulb-i 1ahanemden bir 1ehzadem dun­

yaya geldi," diyerek yedi giin boyunca her giin be~er nobet top

attlmas1ru, halktan isteyenlerin evlerini, konaklann1 geceleri

kandillerle donatmas1n1 buyurdu Padi~ah.

Be~ikta~ Sarayi'nda veladet ~enlikleri yapildi, devlet erkan1

ba~ta olmak iizere biiyiik bir kalabahk tebrik i<;in s1raya girdi.

Bezmialem Valide Sultan saray salonlar1nda ahaliye <;il <;il

alttnlar sas:t1. Saraya yagmur gibi hediye yagdi. Hava karar­

dtktan sonra, Be~ikta~ Saray1 oniine tersaneden getirilen san­

dallarda fi~ek gosterileri tertip edildi, saray d1~1nda m1ztka-yi

hiimayun, harem nairesinde ise sazendeler siirekli konserler

verdi. Bana en degerli kuma~lardan saray giysileri diktirildi.

Bezmialem Valide Sultan1m gogsiime okiiz gozii biiyiiklii­

giinde <;ift p1rlantah bro~ takt1, ~allar, kuma~lar ve cariyeler

hediye etti.

Abdii]111ecit Han ise ogluna elmas i~li ma~allah, avizeler,

horoz mahmuzlar1, giimii~ siibekler yolladi.

Ah o debdebe, o ~atafat, o bitmek ti.ikenmek bilrneyen

ikbal ... Ah o saadetten sarho~ olman1n keyfi!

88

Ben i~te o mesut giinlerde hayal etmeye ba~ladim oglumun

hiinkar, benim de valide sultan olacagim aru. Valide sultanhk

benim arzum, hedefim, ya~ama sebebim haline geldi.

Dogumdan sonra uzun bir siire yan1na c;agirmadi beni

Hiinkar. Lohusalig1m ve emzirme donemimde yiizlerce giizel girip

c;1km1~t1r koynuna ki, saymakla bitmez. Zaten Murat aslaru­

m1n ayagi ugurlu gelrni~ ki, kiz sultanlar1 ve diger ~ehzadeleri art arda dogmaya ba~lamr~lard1.

Hie; iizii)1T1edim, hen ~ehzademi beslemekle, ona bakmakla,

onu biiyiitmekle me~guldiim. Benim ~ehzadem veliaht ~ehza­deydi, onlarca ~ehzade aras1nda, o bir p1rlantaydi!

Aboiil,riecit Han.'1n liitfuna nihayet mazhar olabildigim­

de, bu kez ona bir de sultan verdim ama ne bir kiz c;ocugun

dogumu ayn1 heyecani ve sevinci yarattl ne de omrii iki yildan fazlasrna yetti yavrumun.

Ben, yine Murat' 1rnla b~ ba~a kaldim ve ~unu ogrendim; haremin odalar dolusu gene; kadiru aras1nda Hiinkar'rn goziin­

deki tek farkhhgun, veliaht ~ehzadenin anas1 olrnamdrr. Yoksa denizde kivtld~an baW<lar gibi, birbirinden gens: ve giizel kadi-

••

nm arasrndan kayar giderdim ... Oyleleri de mevcutt,1r c;iinkii ara-

rmzda, hie; vuslata eremeden heba olanlar da vardrr, bir kere daha huzura hie; c;agrilrnayanlar da ... Velhastl, padi~ah kadinlan ic;in haremde hayat, ka)aha)1klar ic;inde c;ok endi~eli bir z)1kt,r-

Benim yalruzhguna deva, Hiinkar'1n his: s:ocugu olrnayan ba~kadiru Servetseza'dan geldi. Murat'1m, ebesinin oldugu kadar onun da eline dogdu sayilir, <;iinkii Servetseza kendi evladi gibi sevdi, bagr1na bast1 aslarurm. ~ehzademi onunla birlikte biiyiittiik. desem yalan olrnaz.

89

•

l~te, yiiz yili a~landu siiregelen tahta c;1kma kaidesini degi~-

tirip tekrar eski haline dondi.irme fikrini de, Servetseza soktu

benim akhma . ••

Oyle koti.i bir niyetle de soylemi~ degildi ama bir gun

Murat bahc;ede c;imenlerin i.izerinde gi.iliiciikler sac;arak emek­

lemeye c;ah~uken ve biz onun c;ocuk gi.izelligi ile iftihar eder­

ken, ''Ke~ke eski gelenek revac;ta olayd1," deyiverdi, ''O zaman

Abclii)1r1ecit Han hakk.a yiiriidiigiinde, tahta en ya~l1 karde~

degil, onun ilk ~ehzadesi bizim Murat'1m1z gec;erdi!''

''Diinyada mi.imki.in olmayan, sadece oli.ime c;aredir,"

dedim hen.

Bu ciimleyi seslendirdim mi, yoksa ic;imden mi gec;irdim

hat1rlam1yorum. Bildigim, o andan itibaren hayat1m1n bir

istikameti oldugu idi ... Pederinin vefat1 halinde tahta oglumu

gec;irmek!

Sur1m1 once Servetseza ile payla~t1m zira Murat onun da

oglu sayilird1, bana yard1m etmeliydi.

''Kadim ananeye kar~1 ne yaptlabilir ki?'' diye sordu.

''Hiinka.r1n bu hususta akh c;elinsin diye telkin yaptlabilir,"

dedim ve ilave ettim, "Telkini hen yaparsam, kendim ic;in

valide sultanlig1 istedigimi zanneder, yala~ik almaz. Bunu siz

yapmahs1ruz goziimiin nuru, c;iinkii Hiinka.r sizinle sohbete

s1k oturur. Her firsatta, usul usul hatulatmahs1n1z evlad1m1z1n

tahta c;ok yala~acagiru. Laf aralar1na soo~tu1n, s1k s1k dillendi­

rin ki, bu fikir hafizas1nda yer etsin." ••

Onceleri Servetseza ''Benim boyle bir ~eyi ihsas etmem

katiyen miinasebete s1gmaz," dese de, si.irekli 1srar1m netice

vermi~ olmah, ~ehzade Murat biiyiik bir titizlikle yeti~tirilme-

90

ye ba~land1. Veliaht olan amcas1 Abdi.ilaziz'den s:ok daha itinal1

bir tedrisattan ges:iyordu.

Demek ki, Servetseza'n1n f1rsat bulduks:a kulag1na f1s1lda­

d1kla1·1n1 Hiinkar1m1z ciddiye alm1~t1!

Murat'a devrin en onemli hocalar1 taraf1ndan Kur'an, hadis,

lisan-1 Osmani, Frans1zca, tarih, felsefe, resim, mimari ogre­

tiliyo1·du. Mi.izige, resme istidad1 olan, piyano s:alan, besteler

yapan hatta elinden ince marangozluk i~leri dahi gelen ~ehza­

de1nin giyim ku~am1na da s:ok dikkat ediliyordu. Torenlere son

dcrece gosteri~li Avrupai ktyafet veya iiniformalarla katiliyor,

sadece vekil viikelan1n degil, sefir si.iferamn da hayranhg1na

mazhar oluyordu.

Tahta s:1kt1g1nda pek yakt~tl<l1, pek kabiliyetli ve hiinerli bir

sultan olacag1 ~imdiden belliydi.

Ben go1·iinii~te geride durmakla beraber, sahne arkas1nda

oyuncular1 piyese haz1rlayan zevat gibi iizerime dii~eni yap1yor,

Murat'1ma taht yolunu as:acak devlet adarnlar1yla, pa~alarla

gorii~iiyor, icab1nda rii~vet dag1t1yor ve sabll'la bekliyordum.

Yard1mct.lar1m da Servetseza'n1n yan1 Sll'a, Abdi.ilmecit Han'1n

gonliinde yatan aslant sezen, ona yaranmak i<;:in dahi olsa bu

arzusunu besleyen, destekleyen saray1n mabeyin erkan1yd1.

Hiinkar1n gonliindeki aslan ise, katiyetle emindim, bizzat

sulbiinden inen ilk ~ehzadesiydi!

Ne var ki Abdi.ilmecit Han, evlad1m Murat'1 tahta s:1kar-•

mak arzusunu nedense benirnle his: payla~mam1~t1. Ilk ~ehza-

desinin anas1 oldugum halde, baz1 ba~ka hatunlar, hatta ona

evlat verememi~ Servetseza dahi sohbetlerine mazhar olurdu,

hen olamazd1m. Nitekim, kendinden sonra tahta ilia ~ehzadesi

91

Murat'1n s:ikmas1ru arzulad1giru Servetseza'dan ogrendim, biz­

zat kendinden degil.

Kalbim kirtldi. Evet kabul ediyorum, Hiinkar'1n baz1 hatunlar1 kadar giizel,

gosteri~li, uzun boylu, renkli gozlii ve beyaz tenli degildim.

Bunun i<;in Cenabihakki sus:layacak halim yok, lakin ~ehza­

demi emzirdigim iki ytl boyunca, beni siitiim bol olsun diye

baklava borekler, siitlii tathlarla zorla besleten Bezmialem

Valide Sultan'1, gens: ya~1mda kahnla~an belim i<;in elbette

sus:luyorum.

<;erkez kizlar1 bellerini giimii~ kemerlerle soop sahnirlar­

ken, hen belimi sikt1gimda kemer nerdeyse goriinmez olurdu ...

Haremde en s:ok ince bellileri kis ~1mdir gens:ligimde.

Diger gozdeler ve ikballer gibi esash bir rahle-i tedrisattan

ge<;irilmerni~ olmam da benim sus:um degildi. Saraya girdikten

sonra, bana ne ogrettilerse onu ogrendim hen. Demek ki en

miikemmel hocalara dii~emerni~im.

Vah~i parslarla, kurtlarla dolu bir ormanda kaybolmu~

yavru kaplan gibi var olmaya s:ah~irken, en biiyiik hocam, yol

gostericim, yillar1n i<;inde edindigim tecriibe oldu: Kurnaz ol,

kafaru kullan, kimseyle dala~ma, herkesin yiiziine gill, kimse ne •

dii~iindiigiinii his: bilmesin! I~te bu yiizden, Hiinkanrmn beni

sohbet i<;in dahi huzuruna yeterince s:agirmamas1na bilenirdim

fakat his: belli etmezdim. Hep boynum biikiik, sessiz sedas1z

d11n1r<lum.

Ben gizli yapard1m yapacagirm. Avrupai olmaya ozenenlere,

Abdulaziz Han'1n alaturkahgindan, kabahgindan, Frans1zca

bilmezliginden dem vurur, kendi evlad11tu goklere s:ikarird1m.

92

Mutaass1p zevat:J.n yarunda ise Pertevniyal Kadinefendi'nin

hesaps1z, hudutsuz harcamalar1ndan soz eder, dinimizde isra­

fin s:ok giinah oldugunu dile getirirdim.

Dii§maru oldiiren darbenin sirttan vurulan oldugunu da

Serasker Avni Pa~a ogret1rii~tir ... Her zaman sinsice ... sessizce ...

en beklenmedik anda ... kendini, maksadtru his: belli etmeden ve

mutlaka arkadan! Yiiziinii sakin ola ki kimselere gostermeden!

Hakli olabilirdi Serasker lakin benim kimseye bir fenahgun

dokunmad1. Yapttl<lar1m sadece evladtm1n oniinii a<;mak, onu

hakki olan tahnna s:1 ak is:indi, bir tek bu gaye is:in! Bir de sabr1n kerametini bilirim ... Sabr1n sonu selamettir!

Sabrederken dahi ho~ durmadtm hen.

Dualar ederek, oglumu uzaktan nefesi kuvvetli bilinen hocalara okutup iifleterek, i~e yarayacak ·· ek riitbeli erkan

ile konu§ma firsatlar1 yaratip onlara Murat'1n tahta ge<;mesinin

hak oldugunu fistldayarak, mabeyin hizmetlilerini bah§i§lerle

yaruma s:ekerek sab1rla bekledim.

Kaderin cilvesi i§te, Hiinkar1m1z Abcliil111ecit Han gens:

ya§1nda verem illetine tutuldu. Onun s:aresiz hastahgi h1zla

ilerlerken, benim oglum da tahta hizla yakla§maya ba§lad1.

Ben, Hiinkar1m Efendime, her firsatta s1hhat dualar1m1

esirgemedigim gibi, oglumun oniinii as:makta da comert dav­rand1 r11 hep.

Bilir misiniz benim niye diger kad1nefendiler gibi hayrat1m,

s:e§mem, mektebim yoktur? Var1m1 yogumu bu maksada har­

cadtgim is:in!

Zamaru geldiginde, en yiiksek maa§a mazhar oldugumda

elbette hen de yapacak, yapt1racakt1111 benden beklenen hayir

i~lerini ... Camilerin en alas1n1, s:e§melerin en siisliisiinii!

93

•

Benim devrim, valide sultan oldugumda ba~layacakt1!

Golgede kal1111~hg1m1n hesab1 odenecekti!

Lakin bir giin esefle ogrendim ki, baz1 vezirler ve ba~ta

lngiltere sefiri Lord Canning olmak iizere dan1~t1gi ecnebi sefirler, Hiinkar'1n gelenegi degi~tirmesini dogru bulmam1~lar.

Bilhassa da Murat'1n ya~1 kii1j:iik oldugu ilj'.in vazgelj'.irmi~ler Abdii)111ecit Han'1 taht1 ogluna devretmekten!

0 gavurlara da neymi~!

Ah, Abdiilmecit Han, birkalj'. senecik daha kar~1 koyayd1n

ecele, Murat'1m on ala. ya~1n1 dolduracak, hilj'. li.izum kalma­

yacakt1 ya~lj'.a biiyi.ik olan1n tahta gelj'.mesine. Senin ilk ve has

oglun padi~ah olacakt1.

Kader miisaade etmedi!

Halbuki hen elimden geleni yapm1~t1m.

Yabanc1 el1j:ilerle gizlice temas etmi~, Galler Prensi'nin

yakin dostu, inkilaplj'.1 §ehzadenin tahta oturmas1ntn Avrupa

ilj'.in hayirh olacagi teminat1n1 vermi§, onlardan yardim iste­

mi§tim.

Hatta o kadar ki, yeni padi§ah Abdillaziz'e biat ilj'.in, devlet

erkarun1 Topkap1 Saray1'na lj'.agiran davetiyelerin yaz1h~1 s1ra­

s1nda hen ha.la baz1 temaslar yap1yordum, zira ha.la kiilj'.iik de

olsa bir iimidim vard1.

Bu yi.izden sab1k Serasker Riza Pa§a'yi, davetiyede padi­

~alun ad1run yazilmas1n1 en sona b1rakmaya ikna etmi~tim.

Serasker Riza Pa§a'dan Allah raz1 olsun, elinden geleni yapm1§,

padi~ah1n ad1n1n yazilmas1n1 son dakikaya kadar geciktirmi~ti.

Yerin kulag1 vard1r derler ya, saraylarda dort duvar1n ve

tavarun da kulag1 vard1r; bu gayretim Pertevniyal'in kulagina

gitmi~!

94

Zaten yillardir birbirimize di~ bilemi~tik, ~imdi ise o bana o

kadar fena h1rslanm1~t1 ki, valide sultan maka1r11na oturdugun­

da, ogluma ve bana kan kusturacak, kim bilir neler yapacakt1!

Herhalde hemen kafes hapsine ahnacak, saraylar1n birinde

mahpus edilip burnumuzu dahi di~ar1ya <;1karamayacakt1k.

Velakin korktugum olmad1.

Abdulaziz Han tahta ge<;ince, veliaht ilan edilen Murat'1m1

kafes hapsine koymadig1 gibi ona Be~ikta~ Sarayi'nda daire

verdi, istedigi gibi ya~amas1n1 serbest b1rakt1, hatta s:1kt1g1

Avrupa ve M1s1r seyahatlerine de yan1nda gotiirdii.

Herhalde Frans1zca bilmemesinin ay1b1n1 benim oglumun

sular seller gibi konu~tugu miikemmel Frans1zcas1yla kapat­

mak istemi~ti.

Murat'1m padi~ah amcas1na sevgi ve minnet beslerken,

Pertevniyal ve hen birbirimizden nefret etmeye devam ettik.

Nefretimizi sahte giiliiciiklerin, sahte iltifatlar1n ardina sak­

layarak, bugiinlere kadar da geldik!

Felegin s:ark1 namiitenahi doniiyor; birimiz als:alirken dige­

rimiz yiikselecek ... Kaide boyle de, Pertevniyal'in ·· elip en

tepede kah~1 uzun siirdii. Valide sultanhg1n1n hakktru verebildi

bu yiizden; yapt1rmad1g1 cami, mektep, <;e~me ve imaret kal­mad1. Kurdugu vakiflarla fakir fukaray1 besledi, kendini sevdir­

di Osmanh halkina da, bana hi<; sevdiremedi.

Etrafin1 kad1nefendiler, ikballerle doldurdu lakin veliaht

validesi oldugum halde, beni hep uzak mesafede tuttu.

Ben, benim h olduguna inandigim mevkiye gelrnek

i<;in beklerken gens:ligim ge<;ti, 1~1gim soldu, eskidi11i, yiprarid1111.

Olsun vars1n, <;arkifelek dondii yine nitekim!

95

Ben valide sultanhk maka1111na eri~tigimde, Pertevniyal

hayatta olsun ki bo~altt1gi yere yerle~tigimi gorsiin istemi~tim.

Rabbim dualar1m1 kabul etti.

0 Topkap1'daki odas1ndan c;oop beni tebrike gelemeyecek

olsa da, birilerinin ona merasimi anlatmas1ru mutlaka temin

edecegim.

Odas1ru bo~alttirdim ... Adettendir, gidenin dairesi gelene

verilir. Pertevniyal ile oglu Aziz darbe ile gittiklerinden, topar­

lanmaya vakit bulamadtlar, ~ahsi e~yalar1n1 toparlamak bize

dii~tii. Lanet kad1run odas1ndan ne muskalar, ne biiyiiler, ttl­smtlar toplam1~lar! Bana gostermediler de, anlatttlar, kalbinin

iistiine igne batirtlm1~ ve ba~ kism1na Murat yaz1l1r11~, insan

~eklinde bir bez bebek dahi b11)111u~lar.

Yine biiyii yapar korkusuyla, ona gotiiriildiigii yerde ka~tk.

dahi verilmemesini emrettim de okuyup iifliiyor ohnah, ta

Topkap1'dan dii~iiyor golgesi iizerimize.

Sabah korku ve heyecandan akli kar1~an aslarum1n giin

ic;inde ya~adiklarmdan dolayi bozulan asab1ru bahane ederek,

yersiz dedikodular yap1yorlar, tiirlii ~eyler soyliiyorlarm1~ Aziz

taraftarlar1.

Hepsi kulagima geldi.

Ben onlar1n bana davrandiklar1 gibi yapmayacagim.

Adil, comert, merhametli bir valide sultan olacagim1 birinci

giinden ogrensin ciimle alem.

Madem bu sabah itibariyle bir hiinlcir annesiyim, yar1n

~am Nisbetiye Kasr1'nda ~anlma layik bir ziyafet sofras1

hazir t:ll irip killlii ~ehzadeleri davet edecegim. Birbirleriyle

hiirmet ve muhabbet ic;inde, ~ehzadeler · hep birlikte yiyip

96

is;sinler, mesut olsunlar ve hiinkar biraderlerinin sthhatte oldu­

gunu gozleriyle gorsiinler. Aslan1rru giin boyunca dinlendirir, ona sakinle~tirici ~er­

betler is;irir, nefesi kuwetli hocalara okutur iifletirim! Ona s;ok yara~acak prrtl prrtl hiinkar kiyafeti iizerinde olmak kaydtyla, ~ama mis gibi hazrr ederim evladtm1.

~imdi artik hemen ko~up biat toreni is;in hazrrlanmahyrm. Siileyman Pa~a dedi ki, ilk biat toreni seraskerlikte yap1lrr11~. ''Neden adet oldugu iizere Topkap1 Sarayi'nda degil?'' diye

sordum. <;iinkii harbiyenin ve bahriyenin, Abdiilzaziz'in haline kar~1

olan pa~alar1, zabitleri ve halk, olup biteni ogrenip bir maraza s;1kartmadan veliaht ~ehzadeyi bir a~ ewel tahta oturtmak icap ediyormu~.

Tabiat bo~luk sevmez, taht ho~ b1rak1l111azm1~! Abdiilaziz Han'1n halini duyanlar seraskerlige gitmi~ler,

Murat'1ma orada biat etmi~ler. Sonradan ogrenenler de, az sonra Be~ikta~ Saray1'na biat ve tebrike geleceklermi~.

''Aslarum Eyiip Sultan'a var1p ktlis: ku~andt m1?'' diye sor-

dum. Ku~anmarru~! Pertevniyal'in ah1 tutmu~tur! Ku~anacak ilia! Bizzat hen ilgilenecegim bu i~le. Ne var ki, ~u anda ilk yapmam gereken, bir Valide Sultana

yaki~rr, geleneksel saray esvaplar1mdan en goz aha olarun1 sec;ip giymek. .. Allah'1n izniyle ic;ine s1gabilirsem eger ... Aaa, o

·· ·· tiller de neyin nesi! Bir ko~u~turma oldu dt~arda! Murat' 1rru getiriyorlar galiba ... Pencereye ko~tum. Aslarum onde, yarunda ve arkas1nda

yaverleri var lakin neden zorlukla yiiriiyor benim hiinkar

97

evlad1m? Siiriikleniyor adeta. Yakla~t1lar, rengi ka<;m1~ yiiziinii

gordiim ... Aman yarabbi! Dudaklar1 u<;uk i<;inde!

Hemen, her ~eyden once saray1n iifiiriik<;iisiinii <;ag1rmala­

r1n1 soylemeliyim. Okusun iiflesin Murat'1m1.

Daha ~imdiden nazar degdi aslan11na.

Senin nazar1n degmi~tir, goziin kor olsun in~allah Pertev­

niyal!

98

• •

•

•

• •• •

.. "' . .

'\ • . ~

•

~ .. -~' ,. -

• • ... • • .... ·­, ..

; . ' . '

•

' ••

33. OS s

Be~ikta~ Saray1 Hiimayun Dairesi

(31 Mayis 1876, sabah saatleri)

Bir giin oncesinin heyecaru ve yor uguyla, diin gece bitap dii~iip erkenden uyur ve sabah dinlenmi~ olarak, sa]i,11 kafa ile

•

uyanabilirdi,11, eger diin Avni Pa~a ke · ka-,.11111asaydi!

Ber1i111 Ziya Bey'i mabeyin ba~katipligine tayinimden yak­

l~ik iki saat sonra, yolladigi el~i kar~1mda bitti! Avni Pa~a hazretleri mabeyin ba~katipligine Ticaret Nazir1

Sadullah P~a'run tayinini rica ediyo1111u~!

Bak hele! Ne zamandan beri seraskerler tayinlere kar1~ir olmu~?

Beni,11 mabeyincilerimi se~meme sadrazamm dahi miida­

hale hakki yok iken, Seraskere ne oluyor?

Aaa, elbette! Hatirladim ~imdi ... Avni Pa~a'n1n me~rutiyet­

~ere tahammillii yoktur!

Ziya Bey ise mutedil bir me~rutiyet~idir ... de, mutedil ola­

runa tahammillii yok iken, koyu me~rutiyet~i Mithat P~a'ya niye tahammill gosterdi diye sorarsaruz, amcamin tahttan

incliri]111esinde onunla birlik oldugu i~in, derim hen.

101

Velhasil, s:ok fena carum sikild1. Ziya Bey ile kar~1 kar~1ya oturduk, bu mevzuyu derinleme­

sine konu~tuk. Sultan Abdillaziz gibi kudretli bir padi~alu tah­tindan eden bu herife ~imdi)ik ses c;:tkarmarun dogru olmadigi karar1ru verdik.

Ziya Bey, makam1nda bir giinii tamamlayamadan saraydan ayrilmak zorunda kaldi. Ben yakin dostuma kar~1 soziimde

duramam1~ olmamin mahcubiyetiyle harap iken, o haddini bilmez zat yine b11111unu sokup sarayirmn mabeyin mii~irini de tayin etmez mi!

Tayin ettigi ki~i, kiz karde~irnin zevci Nuri Pa~a! Ba~ka biri olsa derhal itiraz ederdim lakin Nuri P~a'ya itiraz edemem,

karde~im Fatma giicenir. Allah bilir Serasker Avni, Nuri Pa~a'ya da benitll onu bil­

hassa istedigimi soylemi~tir. Halbuki benim akhmda ba~ka isimler vardi! Sor bari be

melun, fikrimi sor! Bir saat it;inde giinde arka arkaya iki ayr1 miinasebetsizlikle

kar~ila~1nca, asab1m biisbiitiin bozuldu. Ellerimde titreme ba~-•

ladi yine. "Ilac1rm getirin," buyurdum. Ne istedigimi anladilar

da, ilac1mdan iki yudum is;ip sakirile~emeden, bir haber daha! Adile Halam Sultan, sabahm bu saatinde konagindan s;iktp

saraya gelmi~, validemin itirazlarrm his;e sayarak, bana haber yolla1..t1u~, haremde beni bekler imi~. Dun de ... Pek iyi hat1r­layam1yorum ashnda... Bir giin oncesi bende hayal meyal ...

Sanki bir arzusu vardi benden. Halamin ziyaretini ogrenince, hazirlarup yaruna gittim.

Padi~ah olsak dahi, Adile Sultan halam1za hiirmette asla kusur

etmeyiz, biz hanedan mensuplan!

102

Halarn ile validemi kar~1l1kl1 sohbet ederken buldum.

Beni giyinmi~ ku~anm1~, sakin ve i~imin ba~1nda goriince pek sevindi.

Demek is:imdeki futinayi yiiziime aksettirmiyorum, s:ok iyi!

Validemin keskin baki~lar1na his: ald1rmadan, malum, vali­dem her ikisinden de ho~lanmaz, Aziz arncarn1n ve Pertevniyal Valide'nin bana yazm1~ olduklar1 iki mektubu uzatt1.

Her ikisini de dikkatle okud11111, Adile Hala'm1n anlattik­

lariru da dinledim ve s:ok miiteessir oldum. Pe~imden yeti~en validemin itirazlarina his: kulak asmadan, bu i~i halletmek iizere s:1kt:1m, mabeyne geri geldim ve hemen huzuruma, mai­

yetimdeki naz1rlardan kendimi en yakin hissettigim ve en iyi

anla~t1gun Mithat Pa~a'yi s:agirttrm. Fazla beklet111c:den geldiler.

Ona, arncamin ailesiyle birlikte Beylerbeyi Sarayi'na naklini irade buyurmu~ oldugum halde, ne maksatla Topkap1 Sarayi'na gotiiriilmii~ olduklarllll sordum.

Mithat Pa~a hakikaten s:ok ~a~1rdi. Zira, eger arncam1n haledilmesi mukadder ise, onun bizzat yapnrdigi Beylerbeyi

Sarayi'nda oturmas1n1 birlikte kararla~t:111111~ idik. Hatta, arzu ettigi takdirde Avrupa'da istedigi bir ~ehirde ya~amas1na da

miisaade edilebilecegini konu~mu~tuk. Bu toplannyi Serasker

Avni diizenlemi~ti; o gun o da vardi, Rii~tii Pa~a da. Mithat Pa~a, "Sarur1m bu i~ Avni Pa~a ile valideniz sultan1n

i~idir," dedi, "s:iinkii her ikisi de sizi her tiirlii tehlikeden uzak tutmak is:in ... Abdulaziz Han'1 miimkiin mertebe uzaga ... "

Lafi.n1 kestirn.

''Bu miimkiin degil, Pa~a Hazretleri! His:bir mazereti kabul edemem. Bir padi~ah haledilebilir hatta katledilebilir lakin ona

103

•

hakaret edilemez~ Ik:.rt1ctinin en iyi ahvalde saglanmas1 lazrmdtr. Aksi halde, biitiin cihan Miislii,,,anlar1run ve killlii Osmanh hal­

k.tn1n onun §ahs1nda hakaret gordiigii farz edilir. Tahttan indiril­

mi§ dahi olsa bir padi~aht ve ailesini Topkap1 Sarayi gibi harap bir mekanda ya~atmak asla kabul edebilecegim bir §ey degildir. Osmanogullar1' run §erefine leke siirdiiremem! Amcam derhal

Beylerbeyi Sarayi'na nakledilecek! Siz bu durumu Serasker Avni

P~a'ya bildirin, hen validem ile bizzat gorii§ecegim," dedi111. "Emriniz olur zat-1 §ahaneleri. Miisaadenizle, bir acil husus

daha vard1r... Darbeden onceki gorii§melerimizde, me§ruti

idareyi bir an once ilan ve ikar1.1c etmeye Sadrazam Rii~tii Pa§a ile mutab1k kaldtk saruyordum. Halbuki bu sabah lafiru dahi ettirmedi. Serasker Avni raz1 gelrnezmi§! Seraskerlerin ordu i~lerine bakmalar1 laz1m, devlet i§erine degil, dedirnse de din­

letemedirn maalese£ ''

''Ne diyorsunuz Mithat Pa~a? Amcam1 bo§una rm tahttan indirdik?''

••

''Oyle goziikiiyor, zat-1 ~ahaneleri''

''Ne sebep gosterdi Serasker?''

'''~u anda bu hususun hi~ liizumu yok,' dedi."

''E, biz niye halettik o zaman padi§ 1? Ben bu menhus i~e kart§t1m ise, sadece Osmanh'run hayn ve bekas1 i~indir.

Asr1m1z, me§ruti idareyi farz k.thyor lakin padi§ bunu bir

tiirlii kabullenemiyor diye yapmachk rm bu i§i? Hem Serasker'in karar verecegi bir husus degildir bu. 0 ordusuyla i§tigal eylesin.

Biz bu hususu sadrazam ve_ nazrrlarla gorii§meliyiz."

''Sadrazam Rii§tii Pa§a diinden beri agiz birligi etmi§

Serasker ile. Bizimki gibi ~ok milletli ve ~ok din]i memleket­

lerde me§rutiyet idaresi hi~ uygun degildir, demeye ba§ladt.

104

Halbuki zat-1 ~ahaneniz ve benimle ayru fikriyattaych; illkeye

huzur ve adaletin gelmesi ic;in halklar aras1nda miisavat ~arttlr,

Avrupa'dan para yard1m1n1 da ancak bu ~ekilde alabiliriz diye

dii~iiniiyorlard1. Ben de bu ani degi~ikligin kar~1s1nda ~a~trd1m

kalchm, Sultan1m!''

Camm biisbiitiin s1ktld1. "Ben bir an once ~evketli amcam1n arzu ettigi saraya nakil

i~ini halledeyim, sonra sizinle uzun bir ic;tima yapar1z," dedim. Mithat Pa~a huzurumdan ayrilinca Sultan Aziz Efendimi­

ze bir mektup yazd1m ve hemen mabeyin dairesinden ba~ma­

beyinci Edhem Bey'i c;agirtt1m. "Bu tezkireyi Abdiilaziz Han Hazretleri'nin ~ahane e~igine

iletin. Mahsusan miibarek ve ~ahane ellerinden optiigiimii arz

edin. Hie; teessiif buyurmas1nlar. Topkap1 Sarayi'na nakledil­

diklerinden katiyen haberim yoktu. Derhal padi~ah sarayla­r1ndan birine gec;meleri ic;in emir verecegim. Biitiin saray-1 hiimayunlar kendilerinindir. Hangisinde ik,,,,1et buyurmak

isterlerse, oras1 tahsis olunacaktlr. Ba~ka emirleri varsa ba~1m iistiinedir, '' dedikten sonra, mektubumun hemen sab1k hakan

hazretlerine gotiirmesi emrini verdim. Bu i~i hallettikten sonradtr ki, hareme dondiim, validemin,

her i~e burnunu soktugu ic;in ktzd1gi Adile Sultan'a dair yaktn­

malar1ru dinlerken, bir ~eyler at1~t1rd1m. Amcam1n saraylardan birine nakli mevzuunu validem

ile heniiz gorii~meyecektim. Once nerede kalmak istedigini ogrenip, sonra verecektim miicadelemi. <;iinkii validem, sene­ler siiren c;eki~melerinden dolayi Pertevniyal Valide Sultan'1n

burnunun siirtmesi ic;in, ilia Topkap1'da kalmas1n1 arzu ediyor ve yiiregindeki intikam hissini boyle sondiirecegini saruyordu.

105

Ben, hayanma ilk kadrn1n girdigi giinden itibaren, kad1n ~eki~melerinin di~1nda ka]11tayi diistur edinmi~imdir. Bu ayru zamanda, cennetmekan Abdiil1t1ecit Han pederimin bana

tavsiyelerinden ilki idi; "Kadin kisnn birbirine giri~ti miydi, ne yaparsan yap, hi~birini memnun edemezsin, bu yiizden her

zaman onlar1n ~eki~melerinin di~1nda kal," demi~ti. Hiinka.r pederim elbette haremindeki kadinefendiler, ikbal­

ler ve gozdelerden dem vuruyordu; halbuki benim i~im ~ok daha zordur, teskin etmem gereken hatunlar, soziimii ge~ire­cegim ya~lar1 benden kii~iik zevcelerim degil, halef selef valide sultanlard1 ki, biri benim valide sultanhga ·· elmi~ kendi cefakar validem, digeri de hiirmette kusur etmeyecegim, amca­m1n ya~h validesi Pertevniyal Sultan!

Ne zor i~mi~ tahtta huzurla oturmak!

Mabeyne ge~tim. Masamda oniime konan evraki tetkik ederken, arncama

yazd1g1m mektubu Topkap1 Sarayi'na gotiiren Edhem Bey geri dondii.

III. Selim'in dairesinde ikatr1et buyuran Abdiilaziz Han'1n

huzuruna ~1kip, tezkiremi takdim etmi~. Hafazanallah! Amcarn1 Topkap1'ya gonderdikleri yetmez-

mi~ gibi, bir de III. Selim'in odas1na m1 koymu~lar! Kim harigi ciiretle buna cesaret etmi~! Bu ne densizlik, bu ne kendini bilmezlik! Kan yine beynime f1rladi! Bunun hesab1ru soracag:un hen! Biraz sakinle~ince, ''Evet, devarn edin, arzusu neymi~?"

dedim. Amcarn, sultan efendilerin ikameti i~in yapt1rd1g1 Feriye

Sarayi'run ho~ olup olmadig1ru sormu~. Bo~ ise oraya yerle~me-

106

yi arzu eder111i~. Yaz aylar1 siiresince de Beylerbeyi Sarayi'nda

ika111et etmeyi dii~iiniiyormu~. Bunu duyunca s:ok memnun •

oldum. Istegini yaparsam, ona yaptlan bu gayr1 insani mua-meleyi unutturup, onu az1crk da olsa memnun edebilecekti,11.

Edhem Bey'e, ''Emirleri ba~1m iistiine," dedim, ''fakat ~imdi gidin, bu hususu hiikiimet azas1 nazulara nakledin. Bir an

once tasviplerini bildirsinler, usule uygun olsun. Sonra hemen hazirlatahm sarayi."

Ba~mabeyinci emrimi teblig tt111ek iizere huzurumdan ayrtld1. Ben makus kaderimle ba~ ba~a kald1111. Kendi saraylar1-

m1 istedigim ki~ilere tahsis dahi edemedikten sonra, padi~ahh­gim neye yar1yordu acaba? Hiikiimet azalarlllln tasvibi derken

kastettigim ki~iler, nazirlar degil, sadece bir ki~iydi; ceberut Serasker Avni melunu!

Hiikiimdarhgim ilk giiniinde degil elbette, lakin zaman

is;inde bu adam1 ordunun ba~1ndan s:ekrnenin bir yolunu bul­mahydrm!

-

Biraz zamana ihtiyacrm vardi.

Ba~mabeyinci Ethem Bey'in donii~ii uzun siirdii. Huzuruma vardiginda yiiziinden anlad1m bir terslik oldu-

gunu. Rii~tii Pa~a, Ethem Bey'e bir miiddet di~arda beklemesini,

bu teklifi muzak.ere edeceklerini soylemi~. Onu epey beklet­mi~ler, sonra is;eri s:agir1p Sultan Aziz'i Beylerbeyi'ne naklet­menin ve orada muhafaza etmenin zorlugundan soz ederek, sabik sultani sadece Ortakoy'deki saraya nakledebileceklerini

bildirmi~ler. ~a~1rdim kald1m. "Sen onlara benirt1 ne dedigirn.i soylemedin mi?" diye sordum.

107

Onlara harfiyen, "Sabik hakana her iki sarayin tahsisi ile

biitiin isteklerinin yerine getiril1t1esi ve her tiirlii ihtiyac101n kar~tlanmas1, Efendimizin irade ve kati arzusudur, df"di,1,," dedi.

Kan beynime s1c;:rad1 yine. Yanaklar1m, aln1m yan1yordu.

Sag goziim segiriyordu. Ben amcama soz vermi~tim. Saray­lar benimdi, amcam1nd1, bizimdi. Onlar nastl kar1~abilirlerdi kimin nerede oturacagina!

"Tez yanlar1na var, nazirlar1n sadrazamla birlikte huzuruma

gelmelerini soyle. Kendileriyle gorii~ecegim!'' Ethem Bey selam verip, c;:1kt1 gitti. Gidecegi yer, ayru bina­

n1n ic;:inde birkac;: oda otesiydi. (;abuk dondii. Siikliim piikliim

bir hall vard1. ''Hayrola?'' dedim.

Soze bir tiirlii ba~layam1yordu. Gozleri yerde, konu~tu. ''Sadrazam Rii~tii Pa~a dediler ki ... ~ey dediler ... Vallahi-

lazim c;:ok yorgunuz. $evketli Efendi,nizin ayaklar1n1 operek ~ahane miisaadelerini istirham eyleriz, dediler."

Ethem Bey gozlerini yerden kalcL.ram1yordu . •

Iyi ki kalcL.rarmyordu c;:iinkii benim ellerim, dudaklanm,

her tarafim titriyordu. Gozlerim segiriyordu. $akaklar1mdaki damarlar zonk zonk atJ.yordu. Kan beynimi zorluyordu. Amcam

yukar1da bir yerden bana goz mil kirp1yordu, ''Boyle olmas1ru sen istedin!'' mi diyordu miitemadiyen, yoksa bana rm oyle geli­

yordu, c;:iinkii kafam1n ic;:inde bir de ugultu vardi, hie; susmayan

bir ugultu ...

Ah hen ne yapnm! Ah hen ne yapnm! Ah hen ne yapt1m!

Ah hen ... Otuz iic;:iincii Osmanli Sultani V. Murat bin Abdiil­

mecit Han, cigeri be~ para etmeyen zevatln elinde oyuncak

olan hen ... Ah hen ... ah!

108

Abdiilmecit Han'1n Biiyiik Kiz1 Fatma Sultan'1n Zevci

(31 May1s 1876)

Bendeniz, Abdulaziz Han'1n haledildigi sabahtan itibaren,

$evkefza Valide Sultan'1n himayesinde ve emrindeki Damat

Nuri Pa~a'y1m!

Gonill isterdi ki kendimi Ferik Arif Pa~a'n1n mahdumu,

Mabeyinci Mehmet Nuri Bey olarak takdim edebileyim. Ne

var ki, Fatma Sultan ile diigiiniimiiz s1ras1nda yirmi ya~1m1

yeni ikmal etmeme ragmen, padi~ah damadi olmak hasebiyle

mii~irlik ile taltif edilerek pa~a unvan1n1 kazanm1~ bulundu­

gumdan, Ferik Arif Pa~a'n1n oglu Mabeyinci Mehmet Nuri

Bey olmam1n his:bir kiymeti kalr11arru~tir!

Bundan boyle, kendimi cihana takdimim, Sultan II. Mah­

mut Han'1n torunu, Sultan Abcliil111ecit Han'1n kerimesi

Fatma Sultan'1n zevci, Mii~ir Darnat Nuri Pa~a'dir!

Kisaca, Damat Nuri! • Ismimin oniinde terenniim edilen damat, saraydan kiz aldi-

g1m manas1na gelir. Damat olman1n menfi ve miispet taraflar1

vard1r.

109

Hele de tahtta oturan bir sultan1n kiz1 ile izdivac;: eylerse­

niz, pa~a unvan1n1 almak c;:ok kolayd1r da, han1m1n1z1n liitfuna

mazhar olmak pek zordur.

Zevcenizin gonlii olacak da yan1na varacaks1n1z diye gece­

lerce beklemek de kaderinizdedir, kan-koca aras1nda gec;:ebile­

cek en ufak bir tart1~mada kap1 oniine konulmak da.

~ikayete ise hakkin1z zinhar yoktur.

Bir sultarun iistiine ikinci bir han1m almak da miimkiin

degildir iistelik.

Diyeceksiniz ki, sultanlar1n dest-i izdivac1na talepkar olma­

yin, o halde!

Heyhat, bu husus ne bizlere ne de evlendigimiz sultanlara

sorulur!

<;ogu zaman sadrazamlar, iist riitbeli pa~alar veya ogullar1y­

la padi~ah aras1nda siyasi bir pazarhk meselesidir bu izdivac;:lar.

Maksat yiiksek m ardaki devlet adamlar1n1n sadakati-

ni, padi~ahlara claim kilmaktir.

Karar1 padi~ah verir, vezir viizeraya fikir sorar, damat aday1

kabul goriildiigiinde, kar~1 tarafa haliyle tasvip etmek dii~er.

Karar, evlenecek olanlara teblig edilir.

Derken efendi1n, nikah kiyd1g1m1z padi~ah kiz1 ile birlikte

damatlara comert maa~l1 bir iist 1nakam ihsan olunur. Eger ki zevcemiz giizellikten yana nasibini alamam1~ ise, bu makamlar

bizlerin teselli miikafan olur.

Damatlar1n i~i zordur Jakin sultanlar1n da i~i zt1rdur! ••

Oyle vaziyetler has1l olur ki, damat zevcesinden yirmi, otuz,

hatta kirk ya~ dahi biiyiik olabilir. Ya~lilarla evlenen sultanlar

c;:ogu zaman mesut olmazlar.

110

Neyse ki bizim Fatma Sultan ile izdivac1m1zda boyle bir

durum vaki (>lmad1. Sultan1n ikinci izdivac1 olmas1na ragmen,

her ikimiz de c;:ok gene;: idik. Evlendigimizde, o heniiz on

dokuzunu siiriiyordu, hen yirmi ya~1na yeni basm1~t1m. Sultan zevcem taraf1ndan, bir deniz kazas1nda bogularak olen ilk

zevcinden c;:ok daha fazl,1 sevildigime ve huzt1runa, erken vefat

eden o bahts1z kocadan c;:ok d,1ha fazla nail olduguma eminim.

Eger izdivac1m1z1n ilk y1l1nda dogan erkek evlad1m1z1 iki

ya~1na b,1sa1nadan, ktz1m1z1 da heniiz iic;: ya~1ndayken kay­

betmeseydik, daha bahti}·ar bir hayat1m1z olabilirdi. Devas1

olmayan c;:ic;:ek, ku~palaz1, zehirli ishal gibi c;:ocuk hastal1klar1na

kurban verdigimiz evlatlar1m1z, evliligimizin ilk yillar1n1 eleme

bogdu.

Uzt1n sure yas tuttuk.

Sonraki y1llar kah iyi, kah kotii giinlerle doluydu.

Ben ne bo~amaya ne de i.izerine ba~ka hatun getirmeye ehil

olmad1g1m sult,1n zevcemin ti.irlii nazlanmalar1na sab1rla gogiis

gererek, velakin refah ic;:inde ya~arkcn, mii~tcrck hayat1m1z ise

kiillii yeknesakl1g1 ile akadururken, Abdulaziz Han' 1n tahttan

indirilip yerine Murat Efendi'nin gec;:irilmesiyle, omriimiize

renk ve umur k,1t1lacag1 daha ilk giinden belli oldu.

Ciilust1nun ertesi giiniinde, Murat Han Hazretleri, zevcem

olan ktz karde~inin Be~ikta~ Saray1'na ta~1nmas1n1 arzu ve

irade ederek, bize miikellef bir daire haz1rlatt1, beni de mabeyin

mii~irligine tayin etti. Zira V. Murat Han Hazretleri, karde~leri

aras1nda en c;:ok Fatma Sultan'a dii~kiindiir.

Aralar1ndak.i ya~ farkt sadece dokuz giin oldugundan, ikiz

gibi bir arada biiyiitiilmii~lcr. Ya~lar1 erdiginde, pederleri cen­

netmekan Abdiilmecit Han'1n buyrugu ile ikisine de hususi

111

mektep kiyafetleri hazrrlanm1~, boyunlar1na p1rlantah ciiz

keseleri astlm1~, Hiinlci.r pederlerinin bizzat s:ektirdigi besmele

merasiminden sonra, saray dershanesinde, ya~lar1 yakin karde~­

leri ve iist mevkilerdeki memurlar1n s:ocuklar1 ile birlikte ilk derslerine ba~larru~lar. Geleneksel din ve saray derslerinin yan1

srra, birlikte Farss:a, Frans1zca ve musiki dersleri de alm1~lar.

Zaman1 geldiginde Abdillmecit Han, yine Murat Efendi ile

Fatma Sultan'1, bizzat ellerinden tutarak, validesi Bezmialem

Sultan tarafindan Cagaloglu semtinde yapt1rilan Valide Mek­

tebi'ne gotiiriip her ikisine de mektep nazrr1 Kemal Pa~a'n1n

elini optiirmii~!

Fatma Sultan'dan dinlemi~tim, sarayh s:ocuklar1n ilk defa

halk s:ocuklar1yla birlikte ayn1 mektebe gitmesi, hele de Padi­

~ah'1n s:ocuklar1ru hocaya teslim ederken soyledikleri, halk

tarafindan biiyiik memnuniyetle kar~ilanm1~, padi~ahlar1na

olan sevgileri daha da s:ogalm1~!

Ezberinde nasil tutabilmi~ ise Fatma Sultan, peder-i ~aha­

nesinin hocaya soylediklerini aynen tekrarlam1~t1, bana:

"Kemal Efendi Hocam, maarif her iki diinya is:in de saadet

sermayesidir. Halkin kiz ve erkek evlad1ru terbiyeye gayret

ediyorsunuz, kendi s:ocuklar1m1 da terbiyeye himmetinizi bek­

lerim. Onlar1 diger talebelerle miisavi tutman1z1 bilhassa rica

ederim.n Padi~ah, bu als:akgoniillii ifadesiyle, herhalde zama­

runda s:ok gonill kazanm1~trr.

Her neyse, demek istedigim ~u ki, rii~tiyenin iist seviyesin­

deki bir mektebe dahi birlikte devam etmi~ ilk padi~ah s:ocuk­

lar1 olarak, mii~terek pek ho~ hatrralar1 vard1r iki karde~in. 0

kadar iyi anla~1rlar ve sevi~irler ki, Fatma Sultan oz karde~leri

112

olan Refia Sultan ve ~ehzade Re§at'tan s:ok daha yala.n ve s:ok

daha dii§kiindiir Murat Han Hazretleri'ne.

Ve i§te bu sevgi ve bagliliktan dolayi, benim de oniime geni§

ve ayd1nltk bir kap1 as:1lm1§ oluyordu §imdi ... Hele yeni valide

sultan1n itimadin1 da kazanabilirsem! Anladigim oydu ki, valide sultanlar1n kanad1 alt1nda olmak,

bizzat sultanlar1n kanadi alt1nda olmaktan daha hayrrh idi.

Zira valide sultanlara yana§mak, dert anlatmak, akhru s:elmek her zaman daha kolayd1. Padi§ahlar1 memnun etmenin ne zor oldugunu kendi pederimin tecriibelerinden ogrenmi§ oldu­

gumdan, yeni makam1mda rahat etmek hatta s:ok daha yiiksek mevkilere gelebilmek is:in, ~evkefza Sultan'1n goziine girme­

nin §art oldugunun idrakinde idim. ''Ey Nuri Efendi," dedim kendime, ''kismet ayagina kadar

gelmi§, sen Valide Sultani memnun et ki o da seni ihya etsin! Her ne yapacaksan acele et, zira Abdulaziz taht1na donecek

olursa riitbelerin sokiiliir, maa§tn kesilir, kendi kiimesinde key­fince otemeyen horoz misali damathg1nla ba§ ba§a kahrs1n ki, o zaman sultan zevci olman1n his:bir tad1 kalmaz!''

Nitekim, Abdulaziz Han'1n hal haberi duyulmu§, Murat Han'1n ise culus haberi beklenmekte iken, valide sultan maka­m1na heniiz oturmaml§ olan ~evkefza Valide'nin beni s:ag1rd1-

gin1 duyunca, yan1na en hizh §ekilde varmt§ttm. Valide heyecanhyd1, siirekli dua ederek culusun tamam­

lanma haberini bekliyordu lakin o anda dahi s:ok yaln1zd1 ve

itimat edebilecegi birine ihtiyac1 oldugu a§ikardi. ''Siz aslaruma en yala.n ki§isiniz, onun ozbeoz karde§ kadar

sevdigi Fatma Sultan'1n zevci olarak, size itimat etmek iste­rim," diye girmi§ti soze.

113

Ben de lugatimde mevcut siislu kelimelerle, vukuu kesin­

le~mek ilzere olan valide sultanhg1n1 tebrik etmi~, emirlerini

bekledigimi arz etmi~tim.

Tam o esnada, Sar,tyin r1ht1m1ndan sandallara bindirilmi~

eski padi~arun ailesi ve mavnalara t1ki~t1r1lm1~ h,trem halki, Top­

kap1 Sarayi'na dogru yol almakta idiler. Valide sultan, pencere­

lerden d1~ar1ya o hazin gidi~i gormemek ic;:in c)lmal1, hie;: bakm1-

yordu. S1rt1n1 manzaraya donilp oturmu~, bana ic;:ini dokuyordu.

Cillusun tamamland1g1 haberi i~te tam o s1rada geldi.

Valide Sultan'1 ilk tebrik eden, sevinc;:, gurur ve he1·ecan1n1

ilk payla~an ki~i olmak benim nasibimmi~!

Be~ikta? Saray1'nda Pertevniyal Valide Sult,tn'a ait dairele­

rin birkac;: saat once muhurlenen kap1lar1, miihiirler soki.ilerek

ac;:1lm1? ve yeni Valide Sultan $evkefza'n1n bana tevdi etn1i?

oldugu ilk vazifem, boylece o anda ba~lam1~t1.

Abdulaziz Han ve validesinin bo?altt1klar1 dairelerdeki

degerli e?yalar1, kuma?lar1, mi.icevheri, alt1nlar1 ve tahvilleri

kayda ve zapturapta almaktan ben mesul kil1nm1?t1m. Her bir

parc;:a deftere yaz1hp sand1klara konulacak, kilitlenerek $evkef­

za Valide Sultan'a teslim edilecekti.

D1?ar1ya akseden yi.iziiyle, Abdulaziz Han Hazretleri'nin

c;:ok mazbut bir hayat1 vard1. Rahmetli pederi II. Mahmut

Han ile rahmetli agabeyi Abdi.ilmecit Han'1n gene;: ya?ta

vefatlar1ndan ic;:ki ve i?reti mesul tuttugu ic;:in hie;: alkol kul- ·

lanmad1g1, alafranga hayattan ho~lanmad1g1, hareminde vali­

desi d1?1nda yedi kad1n1, yedi sultan kiz1 ve dort ?ehzadesiyle,

yirmi ki?ilik bir aile babas1 olarak sakin bir hay,tt surdi.igu

bilinirdi!

114

Pertevniyal Valide, idaresini iistlendigi padi~ah oglunun

haremini ve hayat iislubunu i~te boyle aksettirirdi d1~ar1ya.

~evkefza Valide'nin, ara sira kulagim1za fistldad1klar1 ise

bu mahiyette degildi halbuki! 0, 1srarla Pertevniyal Valide'nin

oglu i<;in b1kmadan usanmadan bilhassa <;erkez asilli gi.izel

cariyeler aratt1g1n1, begendiklerini tahsil ve terbiyeden ge<;irip

Abdulaziz Han'a takdim ettigini anlat1rd1. Hatta padi~ahtan

gebe kalmaya can atan bu cariyelerin emellerini, iyi vakif oldu­

gu usullerle engelledigini de ilave ederdi. Kimse kulak asmazdi

bu soylenenlere, zira iki validenin aras1ndaki husumeti sagir

sultan dahi duymu~tu!

Sabah1n kor karanl1g1nda Be~ikta~ Sarayi donanmayla ablu­

kaya ahn1p haremin tahliyesi ba~layinca, say1s1 ii<; yiizii a~kin kad1n1n zorla, kollarmdan <;ekilerek, iti~ kaki~ haremden s:ikaril­digina ben gozlerimle bizzat ~ahit olmu~tum. Kad1nlar pencere­

leri kir1yorlar, <;1ghk <;1ghga bagmyorlar, beddualar ederek agla­

~1yorlard1. Aralar1nda dairelerini asla terk etmek istemeyenler

de vard1. <;ok kalabahkttlar. Abdulaziz Han'1n kadinefendileri,

ikballeri, gozdeleri, sultan kizlar1 ve bu zevatin her birinin bir

ayr1 hizmetini goren say1s1z cariyeleri, hazinedarlar1, kalfalar1,

harem agalar1, askerler tarafindan s:eki~tirilip iti~tirilerek, ~id­detli yagan yagmur alt1nda mavnalara dolduruldular.

Mevcut mavnalara s1gmayanlar ise r1ht1mda kalakaldtlar.

Sabah ayaz1nda, yagmurdan s1r1ls1klam halde titre~en

hatunlara bakm1~t1m. Gonderilenlerle birlikte yirmi, bileme­

diniz yirmi be~ ki~ilik bir aileye kafi gelebilecek hizmetk:ir

mevcudundan s:ok daha fazlaydtlar. Aralar1nda ~ik giydirilmi~,

miicevherler taktlm1~ kii<;iik kiz s:ocuklar1 dahi vard1, vazifeleri

siis e~yas1 gibi s1rf sultanlar1n dizlerinin dibinde oturup, gi.izel

115

goriinmek ve gilliimsemek olan ... Acaba $evkefza Valide'nin his: inanmadigim sozleri dogru muydu?

Saray tamamen bo~alttld1ktan sonra ve hemen o ak~am

duydugum rivayete gore, sakit padi~ah, validesi, evlatlar1yla Topkap1 Saray1'nda hakaret ve sefaletle imtihan edilirlerken,

ben terke mecbur edildikleri Be~ikta~ Saray1'n1n onlara ait dairelerinde zab1t tutuyordum.

Saraylar1n en biiyiik amiri olarak, yaruma giivendigim

birkas: yard1mc1 ahp s:al1~maya Pertevniyal Valide Sultan'1n

clairesinden ba~lam1~t1m.

$evkefza Valide Sultan tarafi.ndan bana bilhassa ihsas edil­

mi~ oldugu ~ekilde, dairenin her bir ko~esini azami dikkatle ara­

d1m. Odada gizli s:ekmecelerin, boliimlerin var olup olmadigiru tetkik t:ttit11 ve bu s:ekmelerde bulduklar1m1 tek tek muhafazaya

aldim. Bu arada, ~a~kirtliktan dilimi yutmak iizereydim! Valide Sultan'1n dairesinde sekiz sand1k alt1n ile dart sandik

tahvilat s:1km1~t1. Sarur1m sand1klardaki alt1nlar be~ bin okka­

dan fazla s:ekiyordu; altin dolu sand1klar1n her birini ancak

sekiz giis:lii kuwetli hamal zar zor kald1rabilmi~lerdi.

Altin dolu sand1klar1 ta~1yanlar daireden s:ikt1ktan sonra, s:ekmecelerinden ve miicevher kutular1ndan s:1kan ziynet e~ya­

lar1n1, elime ges:irdigim bir bohs:ayi torba haline getirerek i<;:ine

doldurdum ve yan1ma ald1m . •

lyi servet edinmi~ sab1k Valide sultan! Halbuki soylenen, masrafin1n s:ok olduguydu. Ona ragmen

biriktirebilrni~ bunca alt1n1 ... Hocalarla iifilruks:illere, falctlara

da s:ok fazla bah~i~ ve ihsan dagitir, kiymetli miicevheri hem takmaktan hem de hediye olarak dag1tmaktan pek ho~lan1r

diye duymu~tuk. M1s1rh prenseslerin ziyareti esnas1nda misa-

116

fi.rlerine verdigi miicevherleri sultanlar aralar1nda giinlerce

konu~mu~lard1.

Meger israf ashnda c;ok daha onceden ba~lami~m1~!

Zevcem Fatma Sultan nakletmi~ti bana, haremdeki hatun­

lardan duyduklar1n1; Kec;ecizade Fuat Pa~a'run ilk sadareti

srras1nda baz1 tats1z hadiseler olagelmi~mi~. Saray masraflar1

gibi, liizum gerektirmeyen askeri harcamalar da ar~-1 alayi bulunca, i~bu masraflar1n kisilmasrm isteyen Kec;ecizade'ye

fena halde ic;erleyen Abdiilaziz Han, tepki olarak uzunca bir

siire sarayindan hie; c;1kmam1~, devlet erkaru ile gorii~memi~ ve

iyice ic;ine kapanm1~.

Pertevniyal Valide Sultan, evladirun bu menfi ruh halini ve

kirilan kalbini tamir ic;in iifiiriikc;iilere ba~mu~, imam gec;i­

nen be~ para etmez bir sahtekar1n uyduruk muskalar1yla, ho~

nefesine kendi maa~1ndan inan1l1r1az paralar odemi~.

Yani paras1 hediyelere, car1iilerin, c;e~melerin, mekteplerin in~a

ve tec;hiz masra.flar1na oldugu kadar, mebzul miktarda biiyiicii ve ·· · ·· c;iilere de gitmekteymi~. Pertevniyal Valide'nin hayirh har­

camalan yok degil miymi~? Varm1~ elbette. Her hac mevsiminde

kutsal topraklara yaptlgi ihsanlar, yaptrrdigi onca cami, c;e~me,

imaret, mektep ... Biitiin bunlann yarn s1ra, ~imdi gormekteydim

ki, ayr1ca dairesinde sakladigi sandiklar dolusu altiru da varm1~!

Hay ma~allah! Karun kadar zenginmi~ meger miibarek!

Dans1 bizi kollamakta olan ~evkefza Valide Sultan'1n

ba~1na diyerek, saraydan c;ik.tp alurlar1n bulundugu mevkiye vardttrt.

Alurlarda Sabik Sultan Abdiilaziz'in birbirinden kiymetli

binek atlar1 vard1.

117

"Rikab-1 ~ahaneye mahsus" tabir edilen ve padi~ahtan ba~ka

kimsenin binemeyecegi bu muhte~em hayvanlan once derin bir hayranhl<la seyrettim, sonra da seyislere atlann, verdigim

adresteki ahrrlara naklini buyurdum. Aralar1ndan birkas: atl da kendime ayird1m.

Yapngim elbette iftihar edilecek bir i~ olmamakla beraber,

devlete hizmet verenler aras1nda srradan, ali~ilm1~ bir i~ti! Yap1-lan biiyiik hirs1zhklar1n yaninda birkas: at:J.n lafi dahi olmazd1.

Pederimden dinlemi~tittl, rii~vet ve s11iistimal Osmanli

devletinin is:ine o kadar i~lemi~, oyle vazges:ilmez bir ali~kanlik haline gelmi~ ki, Abdiil1t1l!cit Han, 1849 senesinde rii~et ve suiistimali yasaklayan, cezas1 agir bir kanun s:1kar tt1rm1~. Kafi bulmam1~, Meclis-i Umumi'de, srras1yla sadrazam, vezir ve

mebuslara Kur'ana el bastrrarak rii~vet alinmayacagina, s11iisti­

mal yapmayacag1na dair yemin ettirmi~. Hatta bu yemin, sivil ve asker iilkedeki biitiin memurlara tekrar ettiril111i~. Bundan

boyle rii~vet ve suiistimale kan~an her sivil veya asker memu­

run en agir ~ekilde cezalandrrtlacagi du ..... u~sa da, onii bir

tiirlii al1namam1~! Kisacas1, mabeyinde dahi ekseriyet bu zaafla maluldii ve

riitbeler arttiks:a meblag s:ogaliyordu. Ve ileride benim devede kulak misali bugiin yapttl<lanm ortaya s:ikacak olursa, biliyor­

dum, hatta emindim ki, iizerinde his: durulmayacak, benim cins atlara veya nadide e~yalara olan dii~kiinliigiime verilecek,

•

ges:ip gidecekti. Is:im bu bakimdan rahattl s:iinkii ben artik ~evkefza Valide Sulta'run himayesi altindaydim ve goriinen o

ki Valide'nin goziine girmemi saglayan basamaklar1 s:ok luzh

i;:1kmaktaydun.

118

•

•

•

•

33. OS •

Be~ikta~ Saray1 (1 Haziran 1876, sabah saatleri)

Bugiin ciilusumun ii1_riincii giinii!

Gozlerimi as:nm ki, zihnim us: giinden beri ilk kez berra.k. ••

Us:lerde keramet vardrr diye mi acaba, bir ferahlama geldi

ruhuma bu sabah ...

Diin gece i1_rkiyi dozunda is:mi~ oldugumdan m1, yoksa geceyi lci.bus gormeden ges:irdigimden mi bilemem, perdele­

rimi a1_rtJ..klar1nda giizel bir ayd1nhk doldurdu odam1. Denizin

~avki odam1n tavarnna vuruyordu. Kiz karde~im Fatma'n1n

Bogaz'daki yalis1nda uyandigirm zannettim bir an i1_rin.

Ah ne dertsiz ve asude giinler1r1i~ onlar!

0 giinleri hasretle anarken, Nanuk Kemal ve Ziya Beylerle

sabahlara kadar hasbihal ederek ne hayaller kurdugumuzu da

hat1rlad1m . •

Ileride bir giin tahta oturdugumda ve me~rutiyeti kurdu-gumuzda Ziya'yi sadrazam, N anuk Kemal'i hariciye nazm

yapacakt1111.

121

Her ikisi de yillarca Londra'da, Paris'te, Cenevre'de ya§a­

m1§lard1. Yabanc1 lisanlar1 mukemmeldi, Avrupa hayat1n1 •

yakindan tan1yorlard1. l§te bu bilgili, gorgillu devlet adamla-••

r1mla uc;:uracakt1m Osmanh'yi en yiiksek ufuklara dogru. Uc;:

kitaya yaytlm1§ Osmanh §U andaki gibi dunyanin dorduncu

devleti degil, birincisi olacakt1!

Ah ne giizel hayallerdi ... Evet, belki biz kafadarlar1n ic;:kili

kafalarla kurduklar1 fazla iyimser hayallerdi lakin yelkenleri­

mizi umit riizgar1yla doldururdu bu hayaller.

Ben §U anda otuz uc;:uncu Osmanh padi§ah1 olarak taht1m­

da oturmaktay1m.

Bu, hayal degil, hakikatin ta kendisi! Bedbin olmam ic;:in

sebep yak, kurdugumuz hayaller de hakikat olacak yakinda! ,

Hayal olarak kCJ)111.ayacaklar asla!

Alu gitmi§ vaht kaltt11§ ihtiyar Ru§tii Pa§a ile §U nefret

ettigim tiknaz Avni'den kurtulabildigim gun gorsunler beni!

Bu imparatorluk layik oldugu yere er gee;: gelecektir! •

Kahvalt1m1 getirdiler, i§tahla yedim. Tepsim ahnirken, vali-

dem girdi odama.

Bu sabah c;:ok iyi goriindiigiimu soyledi.

Aralar1ndaki husumeti tamamen unutarak, ''Elbette,"

dedim, ''.Amcam validesi ve haremiyle birlikte Feriye'ye ta§1nd1

ya, bu yiizden huzurlu uyudum dun gece."

''Zat-1 §ahanelerini neden alakadar ediyor sab1k padi§ahin

nerede ikamet buyurdugu? Ke§ke Topkap1'da kalaydi!'' dedi.

"Aman validem, o nastl soz!''

"Abdulaziz size ac1d1 m1 sizi sayfiyenizden tez c;:agirt:J.p oda­

n1zdan c;:1kmamak iizere hapis cezas1 verdiginde?''

122

''Validem, hen Be~ikta~ Saray1'n1n veliaht dairesinde mah­

pustum, farelerin dola~tJ.gt, pirelerin, tahtakurular1run fink

att1g1 rutubetli Topkap1'da degil" dedim.

"Giiziimiin nuru aslarum, sizi yirmi giinden fazladrr ki

claire.nizde hapis eylediler, yeislere kapilip, sabahlara kadar is;ki

is;tiniz. Ciilus giiniiniizde asab1ruz1n son derece bozuk olmas1,

bu mahpusluk srras1nda s:oont1dan is;tiginiz is;ki yiiziindendir.

Kafeste ku~ gibi s:rrp1ndig1ruz1 gormedim mi hen? Hem sade­

ce sizi degil, kiillii ~ehzadeleri dairelerine kapatt1 efendimiz."

Validemin haberi yoktu, amcam1n borc;lar1m1 hazine-i

hassaya odetip bana ilave odenek tahsis ettiginden. Amcam1

korumak is;in dahi soyleyememi~tim yapttl<larillll.

Mithat Pa~a'n1n sokaklara dokiilsiinler diye harbiye tale­

belerine para verdigini, o parayi da benden temin ettigini,

kimseler duymas1n, validem dahi!

<;unkii bendeki o para ~imdi saray hapsinde olan bic;are

amcarmn, uslu dururum ii1r1idiyle maa~1ma yapt1gt zam ve kirk

bin alt1nhk ilave tahsisattan elde edildi.

Ben bu hareketimin taksirat1n1 odemi~ bulunuyorum, zira

Rabbim 10 Mayis niimayi~lerinden en s;ok softalar1n fayda­

lanmas1ru temin ederek, bana da cezam1 kesmi~ oldu.

Nastl rm?

Talebelerin ba~1ru s;ektigi niimayi~e softalar da arka c;1kin­

ca, biiyiik bir kalabahk, Sultan Aziz'in o giinlerde ikamet

ettigi Y tldiz Kasr1'na kadar yiiriiyerek, Sadrazam Mahmut

Nedim Pa~a'n1n istifas1ru istediler. Onun yerine sadrazam

yaptlan Rii~tii Pa~a, seraskerlik makam1na Avni Pa~a'yi tayin

etti. Me~rutiyet dii~maru bu iki iptidai adam kara bulut gibi,

123

bugiinkii mecliste hem benim hem de halk11111n ufkunu karar­

tacaga benziyorlar! Bundan biiyiik bir ceza olabilir mi? Neyse ki Mithat Pa~a

var! ~imdi keyfimi bozmayayim bunlar1 dii~iinerek. i~lerim <;ok

bu sabah. Hizmetka.rlar1m1 <;agu1p kiyafetlerimi haz1rlamala­

r1n1 soyledim. At binerek ilk cuma selamhgina <;1kmak iizere Ayasofya'ya

gidecek, sonra da Topkap1 Sarayi'nda ''Hrrka-i Saadet Daire­

si"ni ziyaret edecegim.

Karde~lerimi maa~lar1n1n art1rtlmas1n1 da irade edecegim,

hiikiimet meclisinden once!

Beni giydirdiler. Aynada kendime bakt1m. Amcam kadar heybetli degildim

ama yaki~ikh sayilirdim. Begendim kendimi. Ah bir de agz1-

m1n kenar1ndaki us:uklar ohnasa ... K.iz karde~lerim Fatma ile Refia Sultanlar i<;in sarayda hirer

daire hazrrlanmas1ru emir buyururken ogendim ki Avni Pa~a

iki geceden beri sarayda yatmakta imi~!

~a~rrdim! Sultan ailesinin ve saray vazifelilerinin di~1nda degil seras­

ker, sadrazam dahi padi~ahlara ait saraylarda kal111azdi. Kadim

bir Osmanh gelenegi idi bu.

Elbette biitiin ne~em ka<;tl. Neden ve nastl oldugunu sual ettim. Huzuruma <;ikan Avni Pa~a, bana zarar gehnemesi i<;in

sarayda kaldigiru soyledi. "Sarayin muhafazas1ndan mesul pa~alar beni koruyorlar,"

••

dedim. "U<; kitaya ya 1~ Osmanh miilkiinii korumak-

124

la vazifeli seraskerimi, saray1m1 korumakla vazifelendirmek

yaki~1k almaz! Sarayin korumalar1 var. Siz ~amlar1 evinizde

istirahat buyurun Pa~a Hazretleri," dedimse de, ges:mi~teki

sadrazamhg1 s1ras1nda kitlik ya~and1g1 is:in ad1 ugursuza s:1kan adam, bana pervas1zca ~u cevab1 verdi: ''Padi~ah hazretleri

muvaffakiyetle atalar1n1n taht1na oturmu~tur ki, bu durum askerin, bilhassa da seraskerlik makam1n1n eseridir! Bunu his:

unutmamak laz1md1r zira padi~ah1n taht1 henilz emniyette degildir. Abdulaziz Han'1n pek s:ok taraftar1 vard1r, bu nedenle korunmayi ilia askere ve askerin ba~1ndaki seraskere birakmak icap eder. Zat-1 ~ahaneleri nefs-i hilmayunlar1n1 devlet i~leriy­le ilzmesinler."

Cuma, gilzel bir gun olabilirdi eger ilzerine bu sevimsiz

adam1n golgesi dii~meseydi. Kocaman kafas1 boyunsuz gibi omuzlar1n1n hemen ilstiln­

de yilkselen, tombulla~maya ba~lam1~ govdesi, beyazlarn1~ sakallar1yla kar~1mdaki seraskerin kaba ve kalin sesi sinirlerimi

bozuyordu. Torenlerin d1~1nda pek kar~tla~mad1gim bu zattan zaten

his:bir zaman ho~lanmam1~t1m. ~u anda ise, hem sesi hem hall tavr1yla fevkalade sinirime dokunuyor.

Konu~mas1ru bitirince, huzurumdan s:eki) t•1esi is:in elimle i~aret ettim. Yiiziinde adeta benimle eglenen tuhaf bir ifade

mi belirdi, bana m1 oyle geldi, bilemem ... Olacak ~ey degildi a.ma is:imden burnunu iki parmagim1n aras1na ahp s1kmak, iki kulag1ndan ayn1 anda s:ekmek geliyordu ki yaptigim takdirde iki yanlara yaytlacak ablak yilzii, kipkirm1z1 olurdu haliyle ... Yine ·· e krizine tuti1l111adan ben, tez devrilsin kar~1mdan

ve geri geri giderken hahya takilip kis: ilstil dil~siin in~allah, o

125

losa bacaklar1 havada kals1n, s1rt1n1 yerde ka~1maya s:ah~an siis

kopekleri gibi debelensin ...

Pa~an1n goziimiin oniinde beliren halini elimle kovalad1m, ·· emek i<;in.

Pa~a kap1dan s:1karken, validemin huzura <;ikmak istedigi

haberini verdiler.

Daha az evvel haremde gorii~tiik, yine ne isterler?

Kap1run hemen d1~1nda validem ile Avni Pa~a'n1n konu~­

tuklar1n1 duyuyorum ... Aman ne de keyifli sesleri, her ~ey pek

yolunda gidiyormu~ gibi!

Lakin validem yan1ma geldiginde sesinde az onceki ~ak­

rakhktan eser kal1r1am1~t1!

Yiizii karam1~, gozlerinden ate~ f1~lor1yor.

"Hayular olsun validem," dedim, "pek tela~h goriiniiyor­

sunuz!"

"Aslarum, bu ak~am Nisbetiye Kasr1'nda s1rf ho~nut olsun­

lar diye, onca itina ve hassasiyetle hazirlad1g1m1z ziyafete

~ehzade biraderlerinizden his:biri te~rif buyurmayacaklarm1~ ...

Kulag1ma ne geldi bilseniz, giiya onlar1 zehirlemek iizere davet

buyurmu~uz ... Bu fesat kad1n1n ... bu ... bu ... mahpusken dahi

fesattan vazge<;meyen Pertevniyal'in i~i degilse bileklerimi

keserim ben."

''Validem, bana fazla alkol almaktan akhm1n u<;tugunu

soyleyen sizin akhruz hi<; alkol almad1giruz halde necl.en us:mu~

olabilir, birlikte dii~iinelim bakahm," dedim siikunetle, ''emeli­

ne nail oldugu halde, fesattan ha.la vazges:emeyen ~u Avni Pa~a

dostunuz yiiziinden olabilir mi?"

"Ne diyorsunuz, aslarum?"

126

''Perte,,niyal Valide, Feriye'de kilitli kaptlar ard1nda ikamet

etmekte. Adile Sultan Halam ziyaretlerine gitmi~ler, bahs:eye

dahi s:1kmalar1na izin yok imi~. Tertip etmi~ oldugunuz ziya­feti nereden bilecek ,,e iptaline nas1l muttali olacak? Cinler

vas1tas1yla m1?''

''Evlerden uzak! Sussun, kurban olay1m, us: harflileri oyle

ulu orta terenniim etmeyiniz, zati yeteri kadar ugursuzluk var

ba~1m1zda! Her neyse, soyleyecegim ~u; ben ziyafeti Nisbetiye Ko~kii'nden Be~ikta~ Saray1'na ald1rd1m ki, ~ehzadelerin i<;i rahat etsin."

"Pek isabetli olmu~. icabet ediyorlar m1ym1~ bari?" ''Vesveseli Abdiilhamit Efendi'nin haricinde hepsi gelecek­

lermi~." ''Abdiilhamit Efendi ne gibi mazeret buyurmu~lar?''

"Bir padi~ah1n huzuruna s:1kmamak i<;in tek bir mazeret

vard1r zati, o da onu kullanm1~. Ate~li ve nezleli imi~, zat-1

~ahanelerinize bula~t1rma1nak i<;in aff1n1za mazhar olmayi arz . '' etm1~.

•

"Affima mazhar oldular validem. Isabet etmi~ler, gelme-

sirtler, nezlelerini bana bula~t1rmas1nlar, Abdillhamit Efendi biraderim."

•

''Inad1n1z m1 bu bahaneye?'' •

"Inand1m. Zati boyle sofralarda sohbeti kittir, fazla konu~-

maz... Af buyurursaruz, cumaya s:1kmadan once, ~u oniime

)'Igili evraki gozden ges:irmem gerekiyor validem ... " Mahzun bir eda ile s:1kt1 validem. Buyursun s:1ks1n validem huzurumdan, zaten bulan1k olan

zihnimi abesle i~tigal ettirmesin! Abdiilhamit biraderim ziya­fete gelmeyecekmi~! Gelse ne olacak, ba~1m1z goge mi erecek?

127

Osman-1 Aliye'nin en iist mevkiindeyim kas: giindii.r, Padi~ali V. Murat Han nam1yla ozledigim, bekledigim talita oturdum da ne oldu? Ba~1m goge erdi mi?

Hayir! Bin kere hay1r! Ba~1m goge ermedigi gibi aklim kar1~tJ., asab1m bozuldu,

dudaklar1m us:uk i1yinde ve sevgili Abdiilhamit biraderim benim onu zehirlememden korkuyormu~! Dalia neler! Ben

cani miyim? Sadece memleketini Avrupa'n1n muas1r medeniyetine vakif

devletlerin aras1na sokmaya s:ah~an bir padi~alum hen. Ve bugiin bu i~i, reisligini yapacag1m Meclis-i Viikela'da

halledecegim, Allali'1n izniyle.

1 Haziran, 1876 Ak~amiistii

Sabahki is: ferahhgindan eser kai1t1adi bende! Bedbin ve •• •

son derece bitkinim. Umitlerim kir1k. l~imin taliminimden s:ok dalia zor olacag1na nihayet kani oldum bugiin. Meclis-i Viikela beni fazlas1yla yordu.

Mithat Pa~a, hitabet sanatJ.n1n yiiksek bir ornegini vererek

yapngi me~rutiyetin liizumunu anlatan ate~li konu~mas1n1 bitirdiginde, meclis alki~tan y1ktlacak zannetmi~tim. Zira, padi~ali1n salaliiyetlerine ~art koymak olan tanzimatJ. otuz yedi ytl once zaten kabul etmi~ idik. Bugiin ise, me~ruti idareye

•

ges:tigimiz takdirde, t1pki lngiltere ve Fransa krallar1 gibi bir

Turk padi~alu yaratarak, muas1r medeniyetler kat1na ges:ecek idik. Yeni diinya diizeni buna ihtiyac;: duyuyordu. Ben padi~ali olarak, bunu kabule hazrrd1m.

128

Halbuki ne oldu? Serasker Avni soz ald1, ''Bu meseleyi ileride etrafuca miiza­

kere ederiz. ~u anda daha miihim ~eyler var ... " diye ba~ladi. 0 manas1z konu~mas1ru bitirince, Mithat Pa~a konu~tu yine, "Padi~ahi haletmekten maksad1m1z, me~rutiyet ilan ederek, Osmanh'run her tiirlii hayati selametini temin etmekti, istib­dat idaresini devam ettirmek degil!" dedi. Ben ba~1mla tasvip ettigim i~aretini verdim, lakin, ceberut Avni bir kere daha konu~tu. Kilian1 i~aret ederek, "Millete 1slahat, i~te bu ktl.is;m," dedi, "milletin idaresi ise, devletin ba~1nda bulunanlara aittir!"

Bu sozler, kendini devletin ba~1 olarak goren, hayat:J. boyun­ca golgesinden korkmu~ olan ve riyakarhgindan amcam Sul­tan Aziz Han'm defalarca yaka silktigi Sadrazam Rii~tii'niin o kadar ho~una gitti ki, hemen Serasker'e arka i;:ikan sozlerle o da bir konu~ma yapt1 .

•

I~te nice iimitlerle ba~layan hiikiimet meclisi, mutat yuvar-lak laflar di~1nda his;bir karara vartlamadan sona erdi .

••

Umitlerirn tarumar! Nefret etmeye ba~lad1gim bu adamlarla goz gaze gelme­

mek is;in ba~1m1 yukar1 kaldrrdim ki, amcam tavan siisleri aras1ndan alayh gozlerle bana bakiyor!

Gozlerindeki sus;layia ifadeden kas;mak is;in kendimi di~a­r1 at:J.p bahi;:edeki havuza m1 atlasam?

Yok, daha iyisini yapacagim. Fatma Sultana gidip ii;:imi dokecegirn. Kendimi bildim bileli bana bir ikiz karde~ kadar yakin hem~irem, Fatma karde~im beni dinler, hissiyat1m1 her­kesten s;ok daha iyi anlar ve beni teskin edecek yolu en iyi o bulur! Validemden bile yakind1r bana. Bu ~am Fatma'ya i;:ok ihtiyac1m var.

129

Arabam1 haz1rlamalar1n1 soylemek ic;:in, yan1 ba~1mdaki ipek kordonu c;:ektim.

An1nda bir u~ak dald1 odaya, beni yerden selamlad1, iki

biikliim emrimi dinledi. Ah ke~ke Serasker'i ve Rii~tii Pa~a'y1 da ~u hale getirebiley­

dim diye dii~iindiim de ... Lakin o zaman hayalimizdeki muas1r

medeniyet seviyemizden vazgec;:mek zorunda kalirdik. Halbuki ben bir kukla meclis degil, dii~iindiigiinii ifadeden

korkmayan, mert, zeki, malumath insanlar1n doldurdugu, ftkir teatilerinin yaptlabildigi bir meclis hayal etmekteyim. Allah' 1n izniyle muvaffak olacagim. Mecburum buna ... yoksa Osman­

h'n1n bat1~1ru durdurmak miimkiin olmaz!

130

~ ·-_;; ,..-~ \

/ •. ,; ·, / .,.✓ ... ':ff 'I ; .. . " . . ·. ._.,-__, I -

'' ·~ -,_,:..;• °'- e;s ,,

t

' I

,, )' ,,__· ,•

•

< • •

-

- .

,

Feriye Sarayi, Harem Dairesi

(2 Haziran 1786)

Bu sabah yine s:ok erken i~ ba~1 yapmak zorunda kald1m, zira Abdulaziz Han'a hareminde bugiine kadar hizmet vermi~ olan eski agalar yerlerini yeni agalara brrakacaklardt. Her an bir mesele s:1kmas1 miimkiin oldugundan, ~evkefza Valide benim bizzat Feriye Sarayi'nda bulunarak vaziyete icab1nda miidahale

etmemi rica etmi~ti . ••

Ustiin terbiye ile yeti~mi~ valide sultanlar emirlerini her zaman rica ile verirlerdi. Agalar1n yer degi~tirmesinden mabe­

yin mii~iri niye mesul olsun diyemedigim is:in soziimii ges:ir­mek iizere srrmah iiniformamla sabahtn koriinde zuhur eyle­mi~ti,r1 mabeyinde.

Yeni harem agalan, ~evkefza Valide Sultan'1n itimada ~ayan buldugu Siileyman Aga tarafindan tavsiye edilmi~lerin arasm­dan bizzat ses:tigi dort ki~iydiler. Bu agalar, Pertevniyal Vali­de'nin Feriye'deki hareminde, ~evkefza Valide'nin kulaklar1 ve

gozleri olacaklardt!

Sevkefza Valide'nin sayesinde her ges:en giin harem haya­t1na dair yeni bir ~ey ogrenmekteydi,11; bugiinkii kissadan

133

•

hissem §uydu: Ikti.darda olan1n yerini korumas1 ic;:in her yerde gozii, kulagi olmahyd1!

•

I§te bu adamlarla hen konu§acak, haklar1nda derin mal,1r11at edinecek ve hen de itimada §ayan huldum ise vazifelerini tevdi edecektim.

Hassasiyet ve dikkat gerektiren bu i§in alt:1ndan da yiiz akiyla kalkacak olursam, $evkefza Sultan'1n sadece iti.mad1na degil iltifat:1na da mazhar olahilirdirr1.

Valide sultanhk makam1run servetini bir gun once her iki goziiyle gormii§ bir fani olarak, validelerin himmetlerine maz­har olmarun olc;:iisiinii anlanu§ bulunuyordum .

•

Ilaveten, Padi§ahim1z Efendimizde, tahta c;:iktigi ilk giiniin a§m heyecarundan millhem baz1 ruhi rahats1zhklar zuhur etmi§ti ve oyle goriiniiyordu ki, zat-1 §ahaneleri kendilerini toparlayana kadar, vaziyete $evkefza Valide Sultan nezaret edecek, naiplik yapamasa dahi, dizginler onda olacakti. Bilhas­sa bu husus, benim kirriden yana olup kimin goziine girmemde

yol gosterici bir amil oldu. Harem agalarllll11 yer degi§imi siras1nda bu.yuk bir olay c;:ik-

•

madt. ltiraz edenler, Ahdillzaziz Han degil validesi ve haremdeki

diger kadtnlardt. Uzun ytllanru birlikte gec;:irmi§lerdi, bu agalara ah§rm§lar, adeta bu.yuk hir aile olmu§lardt. Heniiz yeni hayatla­nna ah§ffil§ dahi degilken ve ao c;:ekerken neden yerlerine yeni agalar getiriliyordu? Bu da bir nevi i§kence sa az m1ydt?

Kadtnlar siirekli aghyor ve sual ediyorlardt. Onlar1 haklt buluyordum lakin elimden bir §ey gelmiyordu.

Sirma kordonlarla bezeli mii~ir kiyafeti.min ic;:inde, hen de bir emir kuluyum, emir yiiksek yerden geldi, elhette diyemezdim.

134

Agalar1n harem halkiyla vedalar1 esnas1nda dokiilecek

gozya~lar1na ~ahit olmak istemiyordum. Onlara saraydan ayril­madan once, mabeyine kadar gelerek beni gormelerini tembih ettim ve daireme dondiim. Maksad1m ellerine bir miktar bah­

~i~ vermek, goniillerini almakt1 . ••

Gelmediler. Ogrendim ki agalar bir hadise s:1karmadan, ya~h gozleri ve mahzun yiizleriyle saraydan ayrilm1~lar, yeni gelenler ise azametle gidenlerin yerlerine yerle~mi~ler.

Ayn1 giiniin ogleden sonras1nda, Sevkefza Valide bana yine tuhaf buldugum bir ba~ka vazife tevdi etti.

Bu seferki vazifem, Feriye Sarayi'na nakledilen sab1k padi­

~ahi korumak ve kollamak iizere, fevkalade itimada ~ayan muhafizlar1n listesinden dort ki~inin ses:ilmesiydi ki, her biri­nin ilia pehlivan olmas1 da gerekiyordu.

Ben bu muhafizlar1n neden ilia pehlivan olmalar1 gerektigi­ni sormadan, cevab1ru verdiler: Sabik padi~ahin bizzat kendisi giis:lii ve yenilmez bir pehlivan olmak hasebiyle, maazallah bir buhran arunda, kendine veya etrafina zarar verecek olursa, yakirunda buna mani olabilecek kuwette birkas: ki~i bulunmas1 laz1m geliyordu.

Taht1n1, kendine teblig edilen kisa bir emirle his: itirazda bulunmadan terk eden Abdulaziz Han, niye buhran ges:irsin, etrafina ve kendine niye zarar versin, boyle bir ~ey yapacak olsa o anda yapmaz m1 idi, diye sormak ges:iyordu is:imden. Lakin dilimi tuttum ve listeyi azami dikkatle inceledikten sonra, namzetleri yedi ki~iye indirerek ~evkefza Valide Sultana sundum.

Valide Sultan, Abdulaziz Han'a u~akhk yapacak iis: pehli­varu bizzat ses:ti. Bunlar, Siivari Mustafa, Cezayirli Mustafa ve

135

Boyabath Haa Mehmet idiler ki, her iic;ii de Sultan Murat'1n

~ehzadeliginde, Kurbagahdere'deki ko~kiiniin koruculugunu

yapm1~lardi. Dolayis1yla Padi~ahim1za ve validesine c;ok bagh,

lakin okumas1 yazmas1 olmayan, cahil insanlardi.

~evkefza Valide Sultan, sabah harem agalar1run degi~ toku­

~unu meselesiz halletrni~, vazifelerini iyi tarif etrni~ oldugum­

dan dolay1 benden memnun k:.]1n1~ ki, sec;tigi bu ki~ilere de

c;ah~ma ~artlar1111 ilia benim bildir111t:mi buyurdu.

Pehlivanlar1 huzuruma c;agrrdim.

"Sizler Padi~ah Murat Efendimizin sachk kullans1ruz. Zat-1

~ahanelerinin amcas1, sala.t Sultan Abdulaziz Han'1n hizme-•

tinde size ihtiyac; hastl oldu. l~te bu yiizden Abdulaziz Han

Hazretleri'nin u~akhgina, ayda yiiz alnn maa~ ile tayin olundu­

nuz. Ayr1ca otuz alnn da elbise iicreti alacaks1n1z. Araruzdan

Cezayirli Mustafa, c;avu~unuzdur, ne derse dinleyeceksiniz.

Buradan c;1kinca dosdogru Feriye Sarayi'na gidip mabeyinciye

ba~n," diye talimat verdi1r1.

Mii~ir riitbesinde bir saray damadin1n kar~1s1nda, ~a~kinlik­

tan kiic;iik dillerini yutmak iizere olan iic; pehlivan, once sadece

ba~lar1n1 sallamakla yetindiler.

Zira o giine kadar bir mabeyin mii~irinin u~aklara emir

vermesi goriil1r1u~ i~ degildi. Hatta saray mii~iri saraya gelen

sadrazam1 dahi kar~tlamaz, bu i~i ba~mabeyinciye b1rakirdi.

Bu teferruatJ. pehlivanlar bilrneyebilirdi lakin kendilerine

odenecek maa~1n miktar1na ~a~u-mam1~ olmalar1 hic; rniitllkiin

degildi. Kar~1mdaki iic; adam1n bu kadar c;ok parayi bir arada

hayatlar1 boyunca ne duymu~ ne de gortnu~ olduklarma, hen

~ahsen en1indim. Zira gayet iyi biliyorcl11111 ki, mesela, sarayda

136

hah<;1vanlar1n maa~lar1 ii<; veya dort alt:J.n, mabeyinde ba~tercii­

marun maa~1 ise ayda yirmi alt:J..ndi.

Taht1ndan indiril11ti~ de olsa, bir padi~aha hizmet etmek

~erefli bir vazifeydi. Esas duru~ta beni dinlerlerken yiizlerinde­

ki mesut ifade, maa~lar1ru duyduklar1nda ~a~kinhga donii~tii.

Aralanndan biri esas duru~unu bozarak kip1rdand1 ve konu~­

mak i<;in bogaz1ru temizledi, "B lik · ;i" di d u para ... sene rm. ye sor u. Cezayirli Mustafa hem en, ''Biz sana anlat1r1z," diye attldi,

susturdu arkada~1111.

Digeri "Ne gibi bir hizmet ... " diyecek oldu, Cezayirli Mus­

tafa onu da kolundan <;eki~tirerek lafiru yar1m birakt1rd1 ve

"Haydi agalar, biz Pa~armz1n vaktini almayalim ... " gibisinden

bir ~eyler mirtldandi, ii<;ii birlikte ba~lanyla selam verip <;ikt:J..lar. Binayi terk ettikleri anda, herhalde birbirlerine "Biz bir

riiya m1 gordiik?" diye sorup, hemen miizakereye oturmu~lardir

ve eger biraz aktllar1 varsa, muhtemelen belali bir i~e bula~a­

caklanru tahmin etmi~lerdir.

Ashnda hen de merak etmeme rag111en, ~evkefza Valide

Sultan'a hi<; so1111am1~t11r1 bu adamlann neden bu kadar yiik­

sek m~a layik goriildiiklerini. Kendi kendime tahminlerde

bulunmu~, yeni padi~ah ile validesi muhtemel bir ~1 darbeden

korktuklan i<;in, sarayin etrafinda ku~ u<;111111ak istemediklerini

dii~iinmii~tiim. Abdiilaziz'e Feriye'den di~an arum atl11111amak

i<;in, kendilerine sachk, giivenebilecekleri adamlar anyorlardi ve sadakatlerini para ile saglama baghyorlardi herhalde.

Bu ihtirr1ale dort elle sanld1m.

Bir ba~ka ihtimali aklirmn ucuna dahi geti.t111ck istemedim! Geri rr11c:meyi tercih ettim!

137

Gittiler . •

Iki saat kadar sonra, siikliim piikliir11 geri geldiler.

Pertevniyal Valide harem ha.lkin1 da yaruna alarak. o kadar <;ok direnmi~ ki, ii<; pehlivan1 hareme sokmak. miimkiin ola -mam1~. Mabeyinci de herhalde mesele <;ikmas1n, haremin ayaklandigi yeni Padi~ah'1n kulagina gitmesin diye, Pertevniyal

Valide'ye kar~; · <;1kmam1~.

Mesai saati bitmek iizereydi, kar~1mda dikilen iri yar1

adarnlara geceyi ges:irecekleri bir ba~ka yer h11)111ak zorun­

dayd1m. Akhma Feriye Sarayi'n1n kar~1s1ndaki karak.ol geldi. Karakollarda . gece tutuklananlar i<;in mu ti.aka kalacaklan bir

hiicre olurdu.

Bir iki yaz1~mayla mesele halledildi . ••

Us: pehlivana, "Bu geceyi Feriye Karak.olu'nda ges:ireceksi-niz," dedim,

•

''~imdi gidin, Karak.ol Kumandaru Izzet Bey'e ba~vurun. 0

ne emir verirse derhal yerine getireceksiniz, lakin karak.olda

izzet Bey'den ba~ka his: kimse ile gorii~meyeceksiniz. Anla~tldi ;:i•• ffil .

•

I~lerini kaybetmemi~ olmarun huzuru ve sevinciyle, his: tereddiit etmeden, "Emrin ba~1rruz iistiine," diyerek, yerden

temennalarla hemen s:1kttlar. Herhalde, haremde kalamayacaklar1n1 ogrendiklerinde

maa~1 da ka<;1racaklar1ndan korkmu~lardi.

Ben ise ferahlarru~t1m . •

Karak.oldaki Izzet Bey emretsin her ne bekleniyorsa onlar-•

clan demeye kal111adi, az sonra Izzet Bey makam1ma geldi ve

pehlivanlara bu gece tevdi edilecek vazifenin ne oldugunu

bilmedigini soyledi.

138

•

l§imi giiciimii birakip ~evkefza Valide'nin huzuruna s:1k-

tJ.m. Valide bana makam1ma doniip, ondan haber beklememi

soyledi.

Bir saat ges:memi§ti ki, bu sefer beni Serasker'in s:agirdig1

haberi geldi.

Unvarum ''pa§a" idi lakin hen ordu mensubu bir asker degi­

lirn, ta§idigim unvan sadece mevkiimden dolay1yd1 . •

l§ boyle olunca, Serasker beni niye s:agirir acep diye merak-

lanarak, kalktJ.m gittim.

Gitmez olaym1§1m.

Sabah kar~1ma dizilen ii<; pehlivana, vazifelerini Sultan

Abdillaziz'e U§akhk etmek ve onu korumak, ayr1ca duyduk­

lar1n1 gordiiklerini an1nda bana nakletmek, diye anlatm1§tJ.m.

Birileri, alacaklar1 pararun kar§ihginda onlardan beklenen i§i

herhalde tez vakitte anlatacakt1. Bu ki§inin hen olmayacagim1

dii§iinmii§tiim.

Y::i n 111111~1m!

Serasker'den aldigim emir agirdi.

Tereddiit ettim ... Serasker sab1rla bekledi ve hen hayanm1n

aki§1ru degi§tirecek me§um karar1, o koca kafah Serasker'in

oniinde verdim.

Makam1ma dondiim. ••

Adarnlar geri gelmi§, koridorda beni bekliyorlardi. Us: peh-

livaru odama aldim, kap1yi kapattrm ve yapacaklar1 i§i, onlara

Serasker'in bana soyledigi kelimelerle anlatt1m ve bu kez hen

merakla bekledim; acaba paraya tamah edip, kendilerinden

istenen i§i yapacaklar rruydi, yoksa ha§1m1z1 belaya sokmayahm

m1 diyeceklerdi?

139

Hi<;bir ~ey demediler. Aralar1nda dahi konu~madtlar oniimde.

c;1kttlar. Bu geceyi evlerine donmeyip Feriye Sarayi karakolunda

ge<;irdikleri takdirde, pararun giicii agtr basrm~ olacakn.

Ah, pararun giicii! Bah1r1van1ndan sadraza1r11na, cahilinden miinevverine,

seraskerinden damadina, para herkesi esir ediyordu kendine!

Paraya ihtiyac1 olaru da, olmayaru da ... Kendini ·· ek ahlakli zannedeni dahi bozuyordu icabmda!

Ya hen niye boyle olmu~tum? Nikahh zevcemle konu~urken sesime dahi ayar -vc:r111ek

liizumunun i<; soont1s1 yiiziinden mi 1rikm1~t1m yoldan, yoksa bir sultanla evli olmama ragmen, valide sultanlar1n tahmi­

nimin <;ok otesinde servet sahibi olmalar1na yakindan ~ahit

olmak, beni i<;erden fethedilen kale misali ele mi ge<;irmi~ti,

i~tahim1 m1 kabartm1~t1, bil,niyorum. Emin oldugum, saltanat

dairelerinin tasfiyesi siras1nda sandiklar dolusu altiru gordii­

giim an, bana bir hirs-1 faninin musallat oldugudur.

0 giiniin ~am1nda daireme dondiigiimde, ne~esiz halim

Fatma Sultan'1n dikkatinden ka<;madi. Ne yazik ki, refika­ma dahi a<;amazdim s1IT1m1. Hi<; vakit kaybetmeden, hemen Hiinlci.r biraderine haber vermeye ko~ardi ki, bu da Valide

Sultan'1n bana olan itimadiru sarsabilirdi. Fatma Sultana sadece <;ok yorgun oldugumu, sohbet edecek

halim kal111adigtn1 soylemekle yetindim.

Ah, ne dedi bana biliyor musunuz? ''Hiinlci.r biraderim sizi mii~ir riitbesiyle Saray-1 Hiirl1a­

yun'daki en ·· ek mevkie getirdi Nuri Pa~a; ~imdi yorgun-

140

luktan ~ilea.yet ed.ip surat asarak, bana nankorliik etmekte

oldugunuzun farkinda degil misiniz acaba?"

Allah'1m sen sabrr ihsan eyle bana ve yalvarrr1m soyle liit­

fen, acaba hen ka~ yapayim derken goz mu c;ikartmaktayim?

Dimyat'a pirince gidecegim diye, evdeki bulgurdan alma ihti­

malim mi belird.i?

141

II. Mahmut Han'1n Be~inci Kadinefendisi ve Sultan Abdiilaziz'in Annesi

(Feriye Sarayi, Harem Dairesi, 2 Haziran 1876)

••

Ben ki, ''Ummii-Cihan" adiyla maruf, miihiirlerimde "Mehd-i

Ulya-yi Saltanat'' ve ''ismetlii Valide Sultan'' sifatlar1 kullanm1~ •

bir sultan idi111, Istanbul ~ehri ba~ta olmak iizere c;e~itli bel-

delere seleflerim gibi sadece cami, c;e~me, bina kazandirmakla

kaI111ayip fakir fukara doyurdum, borc;luya deva hastaya derman

oldum; ~evkefza'run haricinde, bir goniil olsun kirmadim, kim­

seye kotiiliik etmedim de niyedir bunca ba~1ma gelenler?

Bana bu cefayi neden reva gordiin, yiice Rabbirn?

Sana kar~1 bir kabahatim olduysa, affeyle.

Ona da ~iikiir ki yakar1~lar1ma kulak verdin. Aziz asla­n1m1n ve hem de bizzat beni111 hirer tebrik mektubumuzu,

tahtin ~imdiki sahibi zat-1 ~ahaneleri Murat Han'a ula~t1ran goziimiin nuru Adile Sultan'1n yardim1 ve elbette sen Rabbi­

min sayesindedir ki, en feci ~artlarda ya~ad1g1m1z Topkap1'n1n zindandan farks1z rutubetli odalar1ndan c;1karll.lp Ortakoy'de,

deniz iistiindeki Feriye Sarayi'na vastl olduk!

Olduk da, nastl bir hakarete maruz kalarak!

142

Birka~ kay1ktan miirekkep bir s1ra halinde Sarayburnu'n­

dan yola ~1kip denizde kiyi kiy1 gider iken, bir de bakt1m ki

Aziz'imin bindigi kayik, diimenini Anadolu yakas1na dogru

kir1yor. Yiiregimi bir s1kint1 bastl. Sebebini sordum. Seraske­

rin emriymi~ dediler. Eyvah, dedim, yine bir kotiiliik yapacak

Avni! Elim ayag1m titremeye ba~lad1 ...

Meger Aziz'imi, sadrazamhg1 s1ras1nda kendine hediyesi

olan yaldiz siislemeli be~ ~ifte sadrazam kayigina bo~una bin-

dirmemi~! ,

Yahs1run oniinden ge~irip, bak i~te, ben bu kayigi bana

hediye etmi~ padi~aha bile darbe yapacak gii~teyim, manas1na

gelen bir govde gosterisiyle, izzet-i nefsini kiracak, bir azap

daha ya~atacak evladima akhnca!

Feriye'ye vard1gim1zda iiziilmesin diye ben hi~ laf1ru etme­

dim lakin kendi anlatu, Avni melununun kayik tam yahs1run

oniinden ge~erken, penceresinin oniinde dikilip Aziz'i seyretti­

gini. Bu kadar al~ak biridir o, ka~ kere ihtar etmi~tim aslanima, •

''Iyi yeti~mi~, gozii pek bir askerdir," demi~ti! •

lyi asker olabilir de, Aziz'im onun iyi bir insan olmad1gin1

goremedi gitti!

Nedir bu kini onu en ·· ek mertebelere tayin etmi~ padi­

~aruna? •

Hazinedar1m Isminur'u nikah1na almas1na izin vermedigi-

miz i~in mi acaba?

0 nikah1 Tiryal Harum ile hen istememi~ idik. Aziz'imin

haberi bile yoktu meseleden. Ona sadece Avni Pa~a'n1n yine

hatunlarla alakah bir miinasebetsizlige kar1~t1giru soylemi~

idim. Riitbelerin ge~ici olarak sokmekle iktifa etti. Tiryal

143

Harum'1n konagiru bast1giru bilse, Avni'yi bir daha sara}'ln e§iginden is:eri sokmazd1!

Elbette en iyisini sen bilirsin Yiice Rabbim, sen bu ha}'lrs1z kuluna la}'lk olmadigi mevkilerde kal1r1a}'l nasip etme, onu cezas1z b1rakma! Amin!

Biz de bilmeden her ne sus: i§ledik ise, bu diinyada odiiyo­ruz kefaretini.

Aziz'imin, sanki atiyi gormii§ gibi, padi§ahlar1n vefatindan sonra geride kalan aile fertleri saga sola sas:ilip yersiz yurtsuz kalttlas1nlar, birlikte ya§amaya devam etsinler diye bizzat in§a ettirdigi bu saraya, meger vefat sebebiyle degil, bir h1yanet sebebiyle gelecek imi§iz!

Ba§Irmza gelenleri tevekkiille kar§tlami§, sarayda in§allah rahat ederiz diye dii§iinmii§ idik. Lakin ne gorelim, burada dahi hirer adi mahpustan farktrmz yokmu§s:as1na muamele gor1r1ekteyiz.

Harem ile veliaht dairesinin birbirine ges:en kaptlartru kapatlp aralar1na duvar ormii§ler. Binarun is:indeyken birbi­rimize ula§amiyoruz. Odarmz1n hemen yan1ndaki odaya ges:­mek i<;:in, koridoru yiiriimek, ana kap1dan bahs:eye s:ikmak ve bir ba§ka kap1dan is:eriye duhul ederek, koridorda uzun uzun yiiriimek laz1m geliyor. Hemen yan1 ba§rm1zdaki daireye ges:e­rek evladim1z1 gormek bir eziyet oldu velhastl!

Selair1J1k kisrruna ise bir tabur asker yerle§tirmi§ler. Can1m saray, ki§la gibi kullarulabilir mi, elbette mahvol­

mu§tur! Kaptlar1m1zda muhafizlar bekliyor. Duydum ki Aziz'imin dairesinin tek bir kap1s1 olacak ve

kar§1s1ndaki karakoldan goriiJ,neden kimse is:eriye girip s:ika­mayacakm1§. Bir tabur asker de bu karakola yerle§tirilmi§.

144

K.imden ve neden korkuyorlar bu kadar? Allah cezalar1n1 versin, ne halleri varsa gorsiinler de, biz

harem tarafindakiler, aslan1m1n ve ~ehzadelerimizin encam1n­dan habersiz kald1k.

N e~erek'in hastahgt ise, bu saraya denizden nakli s1ras1nda biisbiitiin kotiile~ti. Bir hekimin mutlaka gormesi laz1msa da, is:eri yabanc1run girmesine miisaade s:1km1yor. Ate~i kocakar1 ilas:lar1yla dii~iirmeye s:ah~1yor, alruna kollar1na 1slak tiilbent sar1yoruz lakin ne fayda!

Neyse ki harniyetli Adile Sultan1m1z burada da bizi yalruz brrakmadi.

Nobetteki askerlerle nastl ba~a s:1ktiysa, hareme kadar gir­mi~. Yattigun odarun, Ne~erek'ten her an haber gelebilir diye zaten hep arahk brraktigun kap1s1ru vuran oymu~!

Frrladim yerimden, etekledi,,1 Sultan'1. Sartlchk birbirimize. Odada yatagimdan ba~ka, carrun oniinde bir de sedir vardrr. Onu sedire buyur edip hen yatagundaki yastlgt yere att1m, ayagin1n dibine oturmak is:in.

Bilirim ki Adile Sultan, misafulerini alaturka nizam ile agulamayi tercih eder. Kendisi sedire yerle~ir, misafirleri s:e~it­li kiymetli kuma~lardan yaptlm1~ pufla minderlere s:okerek, kar~1s1nda yer alrrlar, sadece valide sultan riitbesinde olanlar yaruna oturabilir.

Ben art1k valide sultanhk makam1nda degildim ya, tam yastiga s:okecekken, eliyle yan1ru i~aret etti.

"Haddime dii~mez, sultanrm," dedim. Adile Sultan, "Sen ki valide sultanhgin1n hakkiru fazlas1yla

verdin, yerin her zaman yarumdadrr," dedi "Hem devran da

degi~iyor, bak hen dahi az daha giremiyordum is:eriye. ~imdiki

145

askerler ne padi~ah torunundan anhyorlar ne padi~ah kiz1ndan.

Ta~radan m1 getirmi~ler bunlar1 nedir, hi<; terbiyeleri yok! ''

Azametli heybetiyle Feriye Sarayi'n1n harem dairesine

girmek isteyince, lanet olas1 Sadrazam Rii~tii'yle Serasker

Avni'nin tembihli muhafizlar1 onu i<;eri sokmak istememi~­

ler. Arabas1run kap1s1ndan ba~1n1 uzatarak; bu ya~1nda dahi

ha.la giir sesiyle kiikremi~: "Siz hangi ciiretle cennetmekan II.

Mahmut Han Hazretleri'nin kerimelerini sual edersiniz? Ben

ihtilalci pa~alardan biri miyim ki boyle davrarurs1n1z? Adile

Sultan Hazretleri'yim hen! Biraderim Padi~ah Hazretleri'ni

gormeye, halini hat1r1ru sormaya geldim. Tez s:ekilin oniimden

sizi gidi haddini bilmezler!" demi~.

Bu azamet kar~1s1nda, aralar1nda bir ~eyler m1rildanarak

gerilemi~ler.

Bize anlat1rken, ~a~kin muhafizlar1n taklidini de yap1yordu,

hem kendi giildii, hem de giinlerden beri ilk defa bizi de giil­

diirdii.

Allah ondan raz1 olsun!

Konu~ma s1ras1 bana gelince hen ilkin o me~um sabah, sara­

yim1zdan tahkirlere maruz kalarak <;ikartili~1m1z1 nakletmeye

ba~ladim.

Zaten bir lahza olsun goziimiin oniinden gitmiyordu maruz

kald1ginnz muamele. Cennetmekan Abdii)111ecit Han'1m1zrn

Be~ikta~ Saray1'nda sahne kurdurup temsil ttlirdigi ve seyrine

doyamadigi Yunan trajedyalar1n1n zavalli kahramanlar1 gibiy­

dik her birimiz.

Ne demi~ti krallardan biri: ''Kimsenin sonunu gormeden

ona bahtiyar ki~i demeyiniz!'' Allah ~ahittir, hen bu seyirlerden

146

pek zevk almazd1m, sadece birkas; kere hiinkar kayinbiraderi­

min hat1r1 is;in seyreylemi§tim.

Meger ba§IIDiza gelecekleri temsil eder imi§ler! •

I§te o me§UID gece, daha giin yeni agar1rken, bir elleri

tabancah, diger elleri kihs;h birkas; subay, ba§lar1nda Siileyman

Pa§a nam nankor, arkalar1nda ise siingiilii birkas; asker daha,

haremin oniindeki karakola gelmi§ler. Kiillii mabeyin halki §U

i§e bakin ki, o ak§am evlerindeymi§, nobets;iler ise derin bir

gaflet uykusunda!

Kap1n1n serts;e vuruldugunu duyunca, haremin ba§agas1

Cevher Aga yeti§IDi§, iizerinde pa§a srrmalar1 dahi olmayan,

sadece binba§I formas1 giymi§ ve siyah kemer ku§anm1§ bir

siingiilii asker ona, rr,iIIet-i Osmani'nin Abdulaziz Han'1n

idaresinden memnun olmadig1ndan padi§ah1 halettiklerini,

111iIIetin selameti is;in kendilerini Topkap1 Sarayi'na gotiirt11eye

geldiklerini, bu hususu Padi§ah'a bildirmesini soylemi§. Neyse

ki saygis1zhk edip, haremin is;ine dalmamI§, "Ben burada bek­

liyorum," demi§.

Cevher Aga, hiinkar1n odas1na girme salahiyeti oldugu

halde, once beni uyandirdi. Ba§1ma bir ortii, s1rt1ma bir §al

alarak derhal aslan1IDin odas1na ko§tuffi.

Aziz'im "Ne oluyor validem diye sorunca, ona once ''Yangin

c;1km1§," dedimse de, arkas1ndan ''Takdir-i Hiida'' gibisinden

bir §eyler soylemeye s;ah§1:J.ID. Tam o s1rada donanmadan toplar

at1I111aya ba§lad1. Aslarum bana, ''Bunlar Sultan Murat'1n ciilus

toplar1dir validem," diyerek hemen giyinmeye koyuldu.

Ben o me§um sabah1 anlat1rken, Adile Sultan'la ikimiz goz­

ya§lar1m1z1 zor tutuyorduk.

147

"Ben geceleri en ufak. sesten rahats1z oldugum i<;in, kulak.la­

r1ma parnuk t1ki§t1r1yorum yatarken. Top seslerini duymad1m.

Yoksa hernen fulardirn," dedi Adile Sultan, "Neden kar§l koy­

rnarn1§ biraderirn?" •

Isabet ki kar§1 koymarn1§, oldiiriirlerdi onu, diye ges:irdirn

i<;irnden.

"Beni,11 rniitevekkil evladirn, pederiniz Mahrnut Han gibi

degildi, ihtilaller i<;inde pi§rnerni§ti. Tanzimat devrindeydik,

rnalurn. Padi~ahlar1n artik gayr1 mesul ve rnasun oldugunun idrakindeydi, aslarum. Kaderine raz1 oldu."

Herhalde anne olrnadig1 i<;in Adile Sultana soylemesi kolay

geliyordu.

"Halbuki o ciisseli viicudu ile kendini almaya gelen zabiti

devirebilirdi ya da harerndekilerden biri pencereleri as:1p d1~a­

r1ya haykirsayd1 ... Kirn bilebilirdi neler olacagiru?" •

"I~te o zarnan §irndi bu odada b~ka bir ana-ogul ikarnet

ediyor olabilirdi ya da evl~d1111 rnezarda olurdu, sultarurn.

Tesellirn ~u ki, evliid1111 hayatta."

Yiiziirne leblebi taneleri gibi dokillen gozya~lar1rn1 sildirn. Adile Sultan, elindeki ipek rnendili uzatti, "Pertevniyal'irn,

bu cerahat i<;inde kal,11as1n, agla ve bana her ~eyi anlat ki as:1-

las1n," buyurdu.

Anlattt.m. Anlatirken o sabahi tekrar ya~1yo1111u§Uffi gibi

titriyordurn.

"Aslarurn dahil hepimizin nutku tutulrnu~tu, biiyiilenrni~

gibi ne soylendiyse yaptik! Aziz'irn giyinirken hen kendi dairt:­

rne ko~turn, kalfaya 'Uyuyan ka)111as1n' diye emir verdirn. Kadi­

nefendiler, sultanlar, harum sultanlar, cariyeler ... herkes tela~ ve

endi~e i<;inde, iizerirnize ne bulduksa alelacele onu ges:irdik.

148

Zab1ta refakatinde itile kak1Ja riht1ma c; p, bizi bekleyen

iistii ac;ik sandallara bolii~tiiriildiik. 0 karga~ada, zab1talar iize­rimize aldigirruz ~allar1 hoyratc;a c;ekip ceplerimizde, ku~akla­nrruzda alt1n ve miicevher ar1yorlardi.

Ne~erek srrtlsiklam olmu~ yavrum, onun ~ahru c;ekip alan ahlaks1z geri de vermedi, zaten hastaydi, tir tir titriyor, c;enesi birbirine vuruyordu. Sultanlar ~ehzadeler agla~1yordu. Gokyiizii halimize aghyor olmah ki, nastl bir yagrnur, gok

·· ·· tiisii ve ~im~ek anlatamam! Sanki sema ~im~eklerle par­c;alaruyor, ~eytarun gazab1 denize iniyordu... Zannedersiniz kiyamet giinii!

Sizi daha fazla iizmeyeyim, mektubumda nakletmi~tim size Sultarum, hic;bir ~ekilde ikamete hazrrlanmam1~ Topkap1 Sarayi'nda, farelerle, bortii boceklerle tahtalar1n iizerinde ac; uyuduk, ac; uyandik. Neyse ki yard1m1n1z tez ula~t1, go7-ii111iln nuru sultanirn, yoksa halimiz nice olurdu?"

Adile Sultan bana bu saraya onun tavassutuyla degil, Sultan Murat Han'1n iradesiyle nakloldugumuzu soyledi. Murat Han pek miiteessir olmu~larm1~! Miiteessir olacaksa, niye yaptl bu kotiiliigii!

"Sultan Efendi,,tiz," dedim, "madem zat-1 ~ahaneleri hali­mizden miiteessirdirler; irade buyursalar da, bu sarayda ara­rruzdaki kap1yi ac;trrsalar. Birbirimizin yaruna esash bir bahane ile de olsa ancak izin alarak ve bahc;eden dolanarak giriyoruz. Sultanlar da pederlerini gorememekten pek iizgiinler. Kiic;iik kizlar bunu bir oyun gibi telakki ettiler, saruyorlar ki biz tebdil-havaya geldik. Lakin neden biraderleriyle oynayama­diklar1n1 sorup duruyorlar. Esma Sultarum1z ya~1 itibariyle durumun farkinda ve pek c;ok miiteessir; bizleri iizmemek ic;in

149

fazla konu~muyor lakin Nazime'mi bilirsiniz, hem pek hassas­

t1r hem de pek dii~kiindiir pederine; on ya~1ndaki kiz1n akli bu

i~in bir oyun olmadigina yetiyor da, neler oldugunun heniiz

idrakinde degil. 'Peder-i ~ahanemi niye goremiyorum?' diye sual etmekten helak oldu <;ocuk. Buraya tebdil-i havaya geldik uydurmas1na da, elbette inanm1yor."

Goziimden akan ya~lar1 silip, devam ettim konu~maya. ''Bu saraya naklettik diye sevinirken, sevincim kursagimda

kaldi, Sultan Efendimiz, bu sabah kahvalti fashndan sonra,

fevkalade miiessif bir hadise cereyan etti ... "

Ka~lar1 yay gibi havaya kalkti Adile Sultan'1n. ''Nastl bir hadise?'' diye sordu.

''.Aslan1m, yarunda Ba~mabeyinci Edhem Bey ve Mabeyinci Fahri Bey oldugu halde, herhalde biraz hava almak i<;in sarayin hah<;esine indi, benim dairemin bulundugu tarafa dogru yiirii­diiler. Ben tam penceremi a<;m1~, onlara seslenmek iizereydim

ki, bir binba~1 yanlar1na gelip selam dahi vermeden hah<;ede

gezinmenin yasak oldugunu kaba bir iislup ile ihtar etrnez mi! Edhem Bey utan<; i<;inde, 'Sizin kim oldugunuzu bilemedi­

ler Ef endimiz,' diye 1s rar ettiyse de, aslan1m ikinci kere boy le

bir hakaretle kar~tla~mamak i<;in bir daha asla d1~ar1ya <;1kma­

yacagin1 beyan ederek hemen i<;eri girdi.

Bu al<;akhgi kimin emrettigini biliyorum hen, yillard1r makanunda gozii olan, gozii <;1kas1 hatundur bu. Evlad1m1

teskin ve teselli etmek iizere hen de kendi dairemden hah<;eye

indim, veliaht dairesine yoneldim. Bir ba~ka muhafiz ko~tu geldi, kaba bir iislupla bah<;eye <;1kmarun yasak oldugunu

soyledi. Ben itiraz edecek olunca, elini gogsiime, tam da ~ura­

ma Efendimiz (kalbimi i~aret ettim) yaslayip, beni itmez mi!

150

Sendeledim, az daha dii~iiyord1i111 ... Yarumdaki kalfa koluma

girerek yakaladi beni.

Ba~1ma ilk defa boyle bir ~ey geliyordu, ne yapacagim1 bile­

medim, dizlerirn c;oziildii, gozlerim karardi, beni hemen yakin­

daki merdivenin e~igine kadar siiriikleyip oturttular. Uzun sure

kendime gelip kalkamad1m.

Ben ki Devlet-i Aliyye'nin senelerce valide sultanhgin1

yaprru~ bir sarayhy1m, hem de burama (bogriimii gosterdi1r1

yine) elini bastrrarak, bana dokunarak beni itmek! Bu ne den­

sizliktir, ne hiirmetsizliktir! Degil bir valide sultana, bir cari­

yeye dahi yaptlamaz! Biz sarayl1lar yabarun, yabanarun oniin­

de teessiiriimiizii gostermemeye talimli oldugumuz halde,

kendime hakim olamayip aglamaya ba~ladim. Ya~lar elimde

olmadan dokilliiyordu goziimden. Pek utan1yor arna gozya~­

lar1ma mani olam1yordum. Sonra beni ic;eri ahp sedire yatrr1p

kolonya ile ~akaklar1m1 ovdu kizlar. Bu hadiseden aslarum1n

katiyen haberi olmamas1 ic;in herkese tembihte bulundum.

Zaten maruz kald1gi kabahktan dolayi gonlii krr1]1ru~tl, bir de

bu hadise ic;in ij7,ii]1r1esini istemedim. Hadiseye ~ahit olanlar

in~allah dillerini tutmu~lardu."

Adile Sultan1m1n anlatt1klar1mdan c;ok miiteessir oldugu

her halinden belliydi. Elimi s1kica tutup, ''Pertevniyal'im," dedi,

'' Saat kac;ta oldu bu hadise? Adam1n adiru bilemezsin elbette

ama tam saatini soyle ki, o esnada nobette olanlar1 buldurup

can1na okutayim o densizin."

''Olan oldu cancagiz1m, goziimiin nuru sultan1m, yormayin

kendinizi bo~una. Onlara emir verenler bu hakaretleri bilhassa

yaptlrtlyorlar, iyice tahkir edilelim diye."

151

"Ben bu i~in pe~ini birakrnam, Pertevniyal, '' dedi Adile Sul­tan, ''ailemin hi<;bir ferdine hakaret ettirmem. Boyle davranan kimmi~, bu emirleri k.im veriyor, tahkik ettirecegim!''

•

lc;imden "Hi<; zahmet etme, hen biliyorum," diyesim geldi lakin Adile Sultana boyle ~eyler soylenmez; dolayis1yla sustum. Zaten o saz1 eline alrm~ birakrn1yor, asabiyet i<;inde konu~ur-ken odada bir a~ag1 bir 1 dola~1yordu.

Vallahi bir tarafina inecek diye korktum. "Muhafiz diye sarayin bahs:esine diktikleri zab1ta ya da

askerler itip kakt1klar1 ki~inin bir valide sultan oldugunu bil­

miyor olabilirler ... Hakeza o me~um sabah, ~ahru s:ekip aldik­lar1 Ne~erek'in de padi~ah zevcesi oldugunu bilemeyecekleri gibi. Lakin, Allah a~kina, sarayhlarla muhatap olduklar1nda, ba~lar1nda hangi pa~a var ise, bu hodiiklere bir adab-1 mua~eret dersi vermesi laz1m gelmez mi?''

•

Ilahi Adile Sultan! Terbiye ve adab-1 mua~eret eski devir-lerde kaldi!

"Bizim muhatap olduklar1m1z1n hepsi mektepliydi, alayh olanlar da sarayda terbiye edildikleri i<;in, asla boyle ~eyler olmazdi ... " diyecek oldum.

Lakin beni duymadi Adile Sultan. "Bu zabitler, degil bir padi~ah validesinin veya zevcele­

rinden birinin, padi~ah hizmetindeki her sarayhrun, kendi­lerininkine miisavi hatta icab1nda <;ok daha ·· ek riitbeleri oldugunu nastl bilmezler!"

"Bunlar cahil erler," dedim hen, "iizmeyin kendinizi ... " ••

"Ogrensinler efendim! Ba~hazinedar kalfarun riitbesinin, askerlikteki mii~ir riitbesinin kar~iligi oldugunu, ii<;iincii dere­cedeki hazinedarm mirliva, diger hazinedarlann 1tiir:tlay riit-

152

besinde olduklar1ru ogretsin biri onlara! Bu cehalete harbiye­

den yeti~me Avni Pa~a nastl goz yummu~, harem kad1nlar1na yaptlan bu hareketlere nastl kar~1 durmam1~, anlayam1yorum!"

•

''l~ine gelmedigi i<;in," dedimse de o duymadt bile beni. "Ya o Avrupailik kumkumas1, o Avrupalarda uzun yillar

ika,rtet etmekle gururlarup duran Mithat Pa~a'ya ne demeli?

Valide sultanlar1n imparatoris:e, padi~ah zevcelerinin kralis:e, saray kalfalarirun ise Avrupa saraylar1ndaki nedimelerle mi.isa­

vi seviyede di.i~es, markiz ya da kontes riitbesinde olduklar1n1 bilmez mi saruyorsun? Bilir de, Serasker'in korkusundan rru

bilmezden geliyor! Ben yarin her ikisine de soracag1m bu sual­

leri. Harbiye mezunu dahi olmayan alayh zevatJ.n kendilerin­

den s:ok daha yiiksek riitbeler ta~1yan saray kadtnlar1na hareket etmelerinin hesab1ru versinler bana, bakahm!"

Bu konu~ma uzayip gidecekti, neyse ki, kalfa limonatalar1 doldurdugu iki ~erbet bardagiyla i<;eri girdi, tepsiyi once bir kenara koyup Adile Sultan'1 yerden selarnladt, sonra da "Avde­

tiniz du u~ ismetli Sultarum, sizin i<;in artJ.k elde ne varsa,

ikramda bulunmak istemi~ler, buyurunuz a.fiyet olsun," diyerek sundu limonatalar1.

Birka<; yudum limonata i<;tik, sessizce. Kalfa d1~ar1 s:1kinca, Adile Sultan "Elimden fazla bir ~ey

gelmiyor lakin araruzdaki bu kap1 meselesini galiba hallede­cegim," dedi bana, ''az once limonatarru is:erken akltma bir

•

~ey geldi! Benim hazinedar1rru bilirsin ... ~ayeste Kalfa ... l~te onun bir biraderi vardt, Feriye'nin in~as1nda s:ah~m1~t1 ... Hatta benitn tavsiyernle mimarba~ma muavin tayin edilmi~ti ... "

•

Ilahi Sultan1m, dedim i<;imden, bu haldeyken Feriye'nin

in~as1ndaki ustalar1 hatJ.rlayacak hal mi kald1 bende!

153

''Hat.1rlamad1n galiba Pertevniyal ... Pelci.la, ya benim $ayes­

te'nin yegeni Halil'i hatirlar rrus1n? Saray mektebinde bizim

s:ocuklarla birlikte ders goriirdii. Bilhassa Nazime ile pek

arkada~ttlar. ''

Halil'i elbette hatirhyordum.

Adile Sultan, Be~ikta~ Sarayi'ndaki dairesinde ender de

olsa ara srra ika,rtet buyurdugunda hazinedari, esvaps:1s1, birkas: •

kalfas1 ve cariyesiyle birlikte gelirdi. I~te o ziyaretlerin birinde,

hazinedar1n ablas1 gens: ya~ta vefat edip evladi kiis:iik ya~ta

oksiiz kalinca, yegenini bir siire yan1nda saraya getirebilmek

is:in miisaade istemi~ti. Harem s:ocuk kayn1yordu zaten, ha bir

fazla ha bir eksik, elbette izin verildi.

Halil birkas: haftahgina geldi, diizeni kurulunca ta~radaki

akrabalar1na gonderilecekti lakin pek ~irin bir s:ocuktu, cariye­

lerin sevgilisi oldu. B1rakmadik. Torunum Nazime ile birlikte

biiyiidiiler, saray mektebinde diger s:ocuklarla ders gordiiler.

Nazime Sultan vaktinden ewel uzayip gens: kiz hallerine biirii­

niince, Hiinkar pederinin arzusu iizerine onu dershaneden ahp

hususi ders verdirmi~tik. Ya~1 kiis:iik lakin boyu uzun, deveku~u

gibi bir kiz s:ocugu ... <;ok da ges:mi~te kalm1~ degil, ges:en yilin

te~riniydi galiba ...

''Neyse, hen sadede geleyim," dedi Adile Sultan, ''i~te bu bizim

Halil'in babas1, Feriye Sarayi'run in~as1nda s:ah~ti demi~tim ya,

yaz aylar1nda evde ona bakacak anas1 yok, hem de i~ ogrensin

diye, beraberinde in~aata getirirmi~ oglaru. <;ocuk bu, ne i~i ogre­

necek ki, binarun yar1 bitirJ.i~ odalar1nda dola~rr oynarrru~.

Bir giin teyzesine, yani benim hazinedar1ma demi~ ki, 'Feri­

ye Sarayi'nda haremle mabeyin aras1nda kaptlar var lakin bir

154

de gizli kaptlar var, dolap ~eklinde. Her katta bir tane var, ben

hepsini ke~fettim' demi~."

"Sahi mi? Topkap1 Sarayi'nda gizli ge<;itler oldugunu bilir­

dim de ... Burada da m1 varm1~?'' diye sordum ben.

"Halli oyle soylemi~. Sen '<;ocuklar pederlerini goremi­

yorlar diye iiziildiiler' dediginden beri, bir <;are dii~iiniiyordum

ben, akltma geldi i~te! Konag1ma doniince Halil'i <;aguttp

konu~acagim. Anlatt1klar1 dogru ise yar1n buraya getiririm

oglaru, gostersin size o kaptlar1."

''Halil'i sokmazlar ki i<;eriye," diye attldtm ben.

''Benimle birlikte gelirse, ben i<;eri soktururum onu, zaten

ufak tefek fare gibi bir <;ocuk, ya~1n1 hi<; gostermiyor lakin

cin gibidir ha! Nazime de eminim <;ok sevinecektir arkada­~1n1 goriince. ,,

Bir lahza hi<; konu~madan birbirimize bakt1k.

Acil durumlar olabilirdi, yan bina ile irtibat kurmakta elbet­

te fayda vardt arna ben bir yandan da, ba~1m1za yeni belalar

a<;mayahm diye dii~iiniiyordum.

"Aman, aman! Ben bu ihaneti ya~adtktan sonra art1k

kimselere itimat edemem," dedim, ''ba~1m1za diktikleri hiz­

metlcirlar1n hepsi zati ~evkefza. ile Serasker'in casuslar1. Her

hareketimizi onlara ihbar ediyorlardtr. Hi<; belli etmeden goz

hapsine aldtm hepsini, vallahi billahi kap1 dinliyorlar ... Art1k

ne vaat ettiyse onlara ~evkefza."

Beni duymam1~ gibi davrand1 Adile Sultan, "Eger o dolap­

lar1n Aziz'in odas1na a<;tlaru da var ise Halil, Nazirne'ye o

kap1yi gostersin!'' dedi.

''Aaa olur mu hi<;! Daha <;ocuk sayilrr, Nazime," dedirn ben.

155

"Tam da o nedenle zaten! Bir aksilik olursa, i;ocuklar arala­

r1nda saklamhai; oynarlarken gizli gei;idi tesadiifen h11)111u~lar

gihisinden hir hahaneniz olur. Kimsenin ha~1 yanmaz."

''Vallahi hilmem ki ... <;ocuklara giivenehilir miyiz?''

''Nazime pek ak1i ha~1nda hir kizdrr!''

"Haklis1n1z. Bu hadise onu vaktinden once olgunla~t:1.rd1. 0

me~um sahah, Topkap1'da sai;101 ha~101 yolarak agla~an cari­

yeleri, 'Tez kendinize gelin!' diyerek oyle hir hizaya getirdi ki,

~a~irdim kald1m. "

''Sahl, oyle mi yapti?"

''Evet! 'Bagr1~maym Allah a~kina, karde~lerimi korkutuyor,

validelerimizi hiishiitiin iiziiyorsunuz,' dedi. Hemen sustular.

Bunu yapahilen kiz, sir tutmas101 da hilir herhalde."

"Ben konaga doniince hakacagim vaziyete. Yar1n Halil'i

huraya getirehilirsem, sen de Nazime'yi hir kenara i;eker

konu~ursun onunla, Pertevniyal. Eger kiz1n sir tutahilecegine

ikna olursan soylersin hana, hen de Halil'e o gizli gei;itlerin hii;

olmazsa hirini Nazime'ye gostermesini temhihlerim."

''<;ocuklar1n ha~1na hir hela gelmesin de ... "

''Onlara kimsenin kotiiliik yapmas1na miisaade etmem.

Eger hoyle gei;itler var ise, hin-i hacette kullanmak iizere,

senin de hilmende i;ok fayda var.

"Haklis101z Sultan Efendimiz, pek isahet olur," dedim hen

saraylarda donehilecek enu·ika)ara ~erhetli oldugum ii;in.

"Bu konu~tuklarirruzdan kimseye hahsetme sakin! Kalfana

dahi soyleme!''

"Dudaklar1m miihiirlii," dedim, parmaklar1m1 dudagirmn

iizerinden gei;irerek.

156

Ad.ile Sultan gitmek iizere ayaga aya davramrken

akhma geldi, Topkap1'ya goriirii)111emizden beri beni endi~elere

sevk eden ve nihayet bugiin ne yapacaguru bilemez hale getiren

~u pala meselesini Ad.ile Sultan' a mutlaka daru~mahydim. ''Size bir ~ey sormak isterim sultan1m," dedim, ''degerli fik­

rinizi verdikten sonra azimet buyursamz?'' "Ne soracakt1n?''

"Anlatayun sultamm, bizi Topkap1'ya gotiirdiikleri giin, aslan1m odas1nda hep ba~ ucunda asili duran palas1m da yan1na alm1~; askeri pelerini vard1 iizerinde, hani yerlere kadar uzun

olan, i~te onun alt1na saklarn1~ palayi ... " "Hangi pala," diye sordu Ad.ile Sultan, "~u yan1ndan hi<;

ay1r111adigi III. Selim Han'1n palas1 rru?" ''Aynen o pala! Bilirsiniz ata yadigar1 diye pek ehemrniyet

verirdi, pala hep ba~ ucundaki duvarda asili d11n1r<lu." ''Gormemi~ler mi?"

"Gormerni~ler zahir! Gorseler de, onu haledenlerin her birinden heybetli ve kuwetli oldugu i<;iri, palayi istemeye cesa­

ret edemerni~lerdir. Pala, Topkap1'da iken mesele olrnarn1~t1. Buraya nakledil­

digimiz giin, herhalde kayikta gelirken muha.fizlardan birinin

goziine <;arpm1~ olrnah ki, diin ~am aslarunu muhafazaya mernur Fahri Bey huzuruma gelip, 'Serasker Avni Pa~a'mn emri varrn1~, sab1k Padi~ah tabanca ve palas1mn teslim edecek­rni~,• dedi.

Ben 'Abdulaziz Han his:bir zarnan tabanca ta~1rnaz lakin palayi biliyorum, ata yadigar1dir, katiyen vermez palas1n1,' diye cevaplad1m."

''Elbette ver111ez! Niye versin ki ata yadigan kiymetli palas1n1?"

157

"Emir kati imi~! 'O halde kend.iniz isteyiniz, verirse ne ala,' ded.im hen .

•

I~te o zaman Fahri Bey bana end.i~esini anlatt1. 'Pala ilia alinacak oldugundan, miiessifbir mesele c;ikmamas1 ic;in ... yani zat-1 ~ahaneleri ofk.elenip, palayi almak isteyeni kazara yara­

larsa, faraza ... veya birkac; muhafiz1n zor kullanmaya kalki~1p, Allah korusun, istemeden de olsa miiessif bir had.iseye sebe­

biyet vermemeleri ic;in .... Bilmem anlatabild.im mi Sultarum,'

ded.i ve sustu. 0 sustu da benim dudaklar1m titremeye ba~lad1. Evladirru tahtan indirirken oldiirmediler, ~imdi oldiir111ek ic;in

bir bahane mi icat ed.iyorlar acaba, diye dii~iindiim." ''Tehd.it mi ettiler seni yani?''

"Yok, etmediler de, palayi benim almam1 istediler." "Seni asla affetmez."

"Biliyorum Sultan Efend.imiz, sabaha kadar uyumad1m, c;ok

dii~iindiim ve Fahri Bey'in ne demek isted.igini anladim. Kan •

dokiilmesin d.iyordu. Illa alacaklarsa palayi, ic;eriye zebani gibi

dart be~ ki~i salsalar, aslan1m onlara kar~1 koymaya kalki~sa, ewel Allah hepsini alt eder de, kendi de yaralarur veya o karga­

~ada Allah muhafaza, ic;lerinden birine zarar verirse ... Korktum

i~te, fena ~eyler olur diye ... " ''Hakhs1n Pertevniyal'im," ded.i Adile Sultan, ''Fevri karak­

terli biraderim, palayi almaya kalki~anlara, ded.igin gibi pala­s1yla kar~1 koymaya kalkarsa c;1kacak arbedede kim vurduya gidebilir ki, bu muhtemelen bir tuzaktir! Madem hal sabahin­

da kar~1 koymarru~, ~imdi ba~1 bo~una derde girmesin." ''Palayi hen o odada degilken alsam odas1ndan, yolla­

sam Serasker nankoriine, kazas1z belas1z atlatsak bu i~i, diye

dii~iindiim. Beni affetmeyebilir ama can1na zarar gelmez. Bir

158

damla karu aks1n istemem evlad1m1n. Siz ne dii~iinilrsiiziin bu hususta?''

•

"Iyi dii~iinmii~siin, derim," dedi Adile Sultan, "sen en iyisi

usulca al palay1 teslim et. Aziz'i h1rpalamalar1 ic;in bahane kal­mas1n ellerinde."

''Sizin de benim gibi dii~iindiigi.iniizii i~itmek ic;imi rahat­latt1, Sultan1m," dedim, "Fahri Bey'e haber salay1m da beni miinasip bir zamanda veliaht dairesine soksun, bu belayi da

boylece savu~turalim, hii;: kimsenin burnu bile kanamas1n." ''Y alaru hie; sevmem bilirsin, lakin sakin Aziz'e palayi senin

aldigiru soyleme Pertevniyal. Boyle tecritte iken, zaten goniille­

riniz yarali, bir de kiisliik ya~amayin aran1zda. Kendisi odasmda

degilken o ahlaks1z muhafizlardan biri girip a~irm1~ diye bilsin." Ben, zinhar Adile Sultan'dan benim ii;:in yalancilik yapma­

s1ru isteyemezdim. Yiice goniillii hatun kendiliginden derdime deva olunca attun kendimi yerlere, etegini optiim minnetle. Elimden i;:ekip kaldirdi beni, birbirimize s1msoo sarilchk. H1c;­kir1klar1rm zor tutuyordum.

Gitmek iizereydi. Ona daru~mak istedigim bir husus daha vardi ... Acaba soylesem mi, yoksa fazla yormasam m1 sultan1?

••

Palayi isterken Fahri Bey bir de tebligde bulunmu~tu. Uc; erkek u~ag1n hizmetlerimizi yapmak iizere hareme sokulmas1-

na izin istiyorlarrm~.

Bizimle birlikte yillardir haremde ya~ayan agalar1, kendi sec;tikleri agalarla zaten bu sabah degi~tirmi~lerdi. <;ok can1-m1z soolm1~t1 lakin itiraz edememi~tik.

Yetmezmi~ gibi, bir de hareme erkek u~ak sokmaya kalki~­tik.lar1nda ~iddetle itiraz ettim! Osmanh kurulaliberi, hareme haremagalar1 haricinde erkek girmemi~tir!

159

Bu kadim gelenek niye ~imdi bozulsun ki? "Zinhar," dedi,11, ''boyle bir ~ey olarnaz! Pencereleri as:ar,

d1~ardaki muhaf1zlara avaz avaz bagrrarak ~ilci.yet ederim, haremin haysiyeti ile oynayarnazs1n1z, cariyelerle birlikte isyan s:1karrr1z vallahi ... "

Fahri Bey, his: sesini s: adigina gore, anladim ki u~akla-

n hareme sokmaktan ~imdilik vazges:ti.

Adile Sultana i~te bu meseleyi de daru~mak isterdim de,

heniiz ortada fol yok yumurta yokken, lafta kaI,111~ bir i~ is:in

Sultan halarruz bo~una tela~lanmas1n, diye dii~iindiim. 0 zaten elinden ne gelirse yapmaya s:ah~1yordu.

Vedala~nk, ayrtld1k. Adile Sultan yan1mdan ayrtlrrken biraz ferahlam1~t1m. 0

da olmasa buralarda tamamen sahipsiz kalacakt1k. Halil'i ertesi

giin getirecegi sozi.inii vererek gitti. Allah bu hamiyetli ve mer­

harnetli halarruz1n omriine omiir kats1n.

Ararruzda bir ges:it tesis edebilmenin yiizi.imiizi.i biraz da olsa giildiirecegini evladima miijdelemek is:in, bahs:eye inip

bis:ilmemi~ otlar1n aras1ndan dolarup arka kap1dan veliaht dai­resine ges:meyi deneyecegim az sonra.

~evkefza Valide kendi kadar kotii Serasker Avni ile, bize mahpushanemizde dahi en eziyetli tertibi hazrrlam1~.

Bu kin ve nefret niye acaba?

Temennim odur ki, yiice Rabbim beni duysun, her ikisine

de s:ektigim s:ilenin bin mislini versin.

Amin!

160

•

•

l

Feriye Sarayi, Harem Dairesi ve Adile Sultan'1n Yahs1

(3 Haziran 1876)

<;ok yorgunum! Kac;: giindiir uyku haramd1 bana. Aziz bira­

derim ic;:in ayr1, dudaklar1 uc;:uk is:_inde, yiiziiniin nuru kac;:m1~,

gozlerinin alt1 belermi~ Murat yegenim ic;:in ayr1 iiziilmektey­

ken bir de acilen halledilmesi ~art olan pala meselesi c;:ikm1~tl!

Acaba Pertevniyal, palay1 Aziz'e belli etmeden usulca alabi­

lecek mi diye endi~e etmekten hie;: uyuyamad1m diin gece.

Aynca hen yokken konagima ugrayip tezkiresini brrakan

Hamza'n1n yazdtl<lar1n1 da okumu~tum yatmadan once ve

Feriye'deki harem agalar1n1n degi~tirilmesine fena halde carum

s1kilm1~t1.

Aziz biraderimin hareminde y1llard1r hizmet veren agala­

r1ndan ne istediler acaba? Onlar1 herhalde, ic;:erden d1~ar1ya

haber ta~1s1nlar diye ~evkefza'ya sad1k agalarla degi~tirmi~­

lerdir . •

Ilaveten, hareme iic;: erkek u~ak sokmaya kalki~m1~lar.

Saray tarihimizde gori.ilmemi~ ~eydir haremde had1m

olmayan erkek hizmetlci.r!

163

Neyse ki Pertevniyal c;:etin ceviz c;:tkm1~, bagu1p c;:ag1rmakla,

hadise c;:1kartmakla tehdit etmi~, ''Zinhar boyle bir ~eye izin

vermem!'' demi~. Neticede o iic;: u~agI hareme yollamaktan

~imdilik vazgec;:mi~ler.

Pertevniyal nedense hie;: bahsetmedi bana bundan; herhalde

beni iizmemek ic;:indir.

Hareme sokarr1adtklar1 u~aklart da muhtemelen mabeyin

ktsm1nda vazifelendir111i~lerdir. Bunlar da yine ~evkefza'run

harem agalar1 gibi Serasker Avni'nin ic;:erden haber almak ic;:in

yerle~tirdigi u~ak k.tltgindaki casuslaridrr diye dii~iindiim de,

bu tahminimi Pertevniyal ile payla~ayim m1 karar veremedim!

0 nastl beni iizmemek ic;:in bu gibi hususlar1 sakltyorsa, hen

de onu daha fazla endi~elendirmek istemiyorum, lakin ikaz

etmeden de olmaz! Farktnda olmadan yanlar1nda bo~bogazhk

etse bir bela, bilip de ofkelendigi bir anda laf sokmaya kalkt~sa,

bir ba~ka bela! •

Neyse ... leap ederse ilerde ikaz ederim diye karar verdim.

Diin gece yataga hayli gee;: ve s1ktntw yatmam1n bir ba~ka

sebebi de, hazinedar1ma bu sabah Halil'i Feriye'ye getirebilmek

ic;:in dil dokmek zorunda kal1r1amdt. Ona, Feriye Sarayi'na

gonderilen ~ehzade ve sultanlar1n c;:ok sevdikleri Halil ile

gorii~me arzular1ndan fazla bir ~ey soylemedim.

Bu teklifin ho~una gitmedigini, ~ayeste'nin sessiz kal111a­

s1ndan anladtm.

Hakkt yok degil, Feriye elbette bir sahil-saray, lakin ciimle

:ilem biliyor ki ~u anda oras1 bir hapishane. Haklt olarak tela~­

lanm1~tir da bana kar~1 gelmeyi goze alamadt hazinedar1m.

164

Bu sabah Halil'i evinden ahp birlikte yola <;1kttktan sonra­

du ki ancak, ona gizli kap1dan bahsedip, eger yerini hatirhyorsa

Nazime'ye gostermesini soyledim. ''Bazen acil bir haber, bir mektup ya da ila<; ula~t1rmak. farz

oluyormu~, Nazime'nin bu kapilardan birini olsun bilmesinde fayda var," dedim, ''lakin bu malumat tamamen ii<;iimiiziin,

yani benim, senin ve Nazime'nin aras1nda sir olarak. kal1t1ak kaydiyla!''

Halil kocaman gozlerini a<;1p yiiziime bak.t1 ve bu kadar ehemmiyetli bir sirr1, biri ya~h biri de kendi ya~1nda iki sul­

tanla payla~man1n verdigi gururla gogsii kabararak, s1rra sadik kalacag1na yemin etti.

Konu~urken, arttk heyecandan m1 yoksa korkudan rm

bilemem, s:ocugun hafif<;e sesi titriyordu. Dii~iindiim de, nasil korkmas1n zavalli, kendini bildi bileli birlikte oynadigi, ders

yapt1gi ~ehzadeler ve sultanlar, bir sarayda mahpustular! Halil ise onlar1n tebdil-i havaya gittiler yalarun1 yutmaya­

cak. kadar aktlhyd1 ve halkin agz1nda f1silt1 halinde ba~layip ugultuya donii~en, Abdiilaziz'in bir avus: rursh pa~a yiiziin­den haledildigi haberinin onun evinde konu~11]111arm~ olmas1 miimkiin degildi. Halil arabada bir ko~eye biiziiliip, sessizce oturdu.

Feriye'ye yakla~irken hen ihtiyaten bir kere daha hatirlat­

tlm, Nazime'ye gosterecegi bu gizli ge<;it, sadece ~u giinlerde

degil, omrii boyunca ii<;iimiiziin aras1ndaki sir olacak.ti! Elini kabinin iizerine koyup ye111in etti. Saraya girerken i~ler yolunda gitti, nobet<;iler bir giin once­

sinde kim oldugumu ogrendiklerinden ve ~errimden korktuk­lar1ndan, fazla uzatmadan avluya saldilar arabam1.

165

Girdik ic;eriye.

l-I,1rem dairesinde Nazi1ne erkenden haz1rla11m19, bizi bek­

liyo1·du.

f-l,1lil'i goru.nce ko~tu, kucakla~t1l,1r.

llertevniyal Valide kt1cakla91n,1l,1r1nda11 huzursuzdtt,

halbt1l<i H,1lil'in boyu kiz1n <;enesinin alt111,1 zor geliyor.

H,tlil'den sadece birka<; ay biiyiik ol,111 Nazime'ni11 isc, pede­

rir1e <;ektigi i<;in boyu uzay1p gitmi9, lakin viicudu kalen1

gibi diiz, k1vr1ms1z <;ocuk bedeni ha.la; gozleri ise on ya91111n

masumiyetiyle bakiyor.

Kisacas1 her ikisi de <;ocuk daha!

Selamla9ma fasl1 sona erince, ''Nazime'm, Halil'in sana

gostermek istedigi bir 9ey varm19, once onu halledin, sonra sen

Halil'i ~ehzadelerin yaruna gotiiriirsiin," dedim hen.

''<;ok da fazla oyalanmayin, merakta birakmay1n bizi," dedi

Pertevniyal Valide.

<;ocuklar <;tktilar. Pertevniyal, <;ocuklar1n ba91na bir ~ey

gelecek diye endi~eliydi.

''<;ocuklar1 birak da, kimse yan1m1za gelmeden sen once

bana pala i~ini nas1l hallettin, onu anlat!'' dedim.

Diz dize oturduk sedirde, al<;ak sesle <;abucak nakletti.

Aziz Han Hazretleri sabah uyand1g1nda helaya gc<;er ge<;­

mez, Fah1·i Bey, Pe1·tevniyal'e habcr yoll,1t1p 011u hemen yan

binaya <;ag1rt1111~, gizlice Abdulaziz Har1' 1n od,1s1n,1 sok1nu~.

Pertevniyal de palay1 bulundugu yerden alm1~, etekligini11

alt1na sakl,1y11rak <;1k,1rm1~ odadan, Fahri Bey'e vermi~. Fahri

Bey, i~in bti kad,1r kola1,ca hallcdilmesinden pek mem11un,

hemen Avni P,1~a melt1nuna ula~t1rrnak iizere bulundt1klar1

c>da11111 alt111d,1 bekleyen si.ingiilii nefere pencereden uzatm1~

166

pala)'l ... Pencere dedi de ... Dii§iiniir dururum kas: giindiir, Aziz

haledildigi sabah, penceresini as:1p bahs:edeki muha.fizlar1na

bag1rsayd1 ya da onu almaya gelen gafilleri palas1yla tepeleme­

ye kalksayd1, i~ buraya var1r m1yd1 acaba, d.iye!

<;1kacak giiriiltiiye sadece is: muhaf1zlar degil biitiin harem

halki ko~ard1. Pehlivanlara mahsus giiciine kuvvetine ragmen

kaderine raz1 olup itiraz etmeden, hemen giyinen ve sessizce

saray1ndan s:1kan biraderimin ata yadigar1 palas1na, Avni haini

hangi sebeple gi:iz dikti acaba?

0 kadar as:gozliidiir ki o, palay1 elde ed.ince belk.i de mezat­

ta satt1r1p paras1n1 cebine atacakt1r!

Pala i~i Aziz'in ba~1ru belaya sokmadan kazas1z belas1z

nihayete erdi ya, aman ne isterse yaps1n melun, yeter ki hayr1n1

gi:irmesin, in~allah!

Ne~erek'i sordum.

Durumunda his:bir terakki yokmu~.

Pertevniyal Valide, bis:are gelininin hastahgina fazlas1yla

iizilliiyor, lakin Aziz'i tela~land1rmamak i<;:in, ona teferruath

malumat vermeyi de istemiyormu~.

Zavalli biraderim, zevcesi hakkmda malumat almak i<;:in

di.in a~am birkas: kere mabeyincilerle name yollarn.1~. Ceva-•

ben, ''Iyiye gidiyor diy," yazm1§lar.

Pertevniyal'den ayrilip, Ne~erek'in yan1na gittim.

Perdeleri s:ekili serin ve lo~ odada, yast1gin iizerindeki sol­

gun yiizii bir avus: kal,111~. Beni fark edince, kiis:illmii~ sima­

s1nda biisbiitiin irile~mi~ hiiziinlii gozleriyle gilliimsemeye ve

dogrulmaya s:ah~ti lakin kuvveti yetmedi, tekrar yast1ga b1rakt1

kendini. Gi:igsii lurl hrrtl i:itiiyordu.

167

"Gec;mi~ olsun yavrum, dedim, ''duydum ki hie; yemek

yemiyormu~sun. Boyle iyile~emezsin ki. Biraz gayret et. Burada

pi~irilenleri sevmedinse hen sana konaktan yemek yollat1r1m.

Ne istersin? Giis: versin diye pas:a c;orbas1 gondereyim mi sana ~ama?''

"Sokarlar m1 is:eri?'' diye sordu, ba~1nda bekleyen cariye.

''y1karken haber b1rakir1m nobets:ilere, 'Hastam1z var,

hususi yemek yollatacag1m," derim.

''Kimseyi dinlemezler Sultan Efendimiz, pek kotii muame-••

le ediyorlar bizlere. Oksiiriik ~urubumuz bitti, onu bile bin bir

eziyetle 1smarlad1k.''

''Ben zat-1 ~ahaneleriyle bizzat konu~acagim. Haber yollat­

m1~t1m zaten, Murat Han Hazretleri yar1n sabah onu ziyarete

gidecegimi biliyorlar. 0 sizlerin bu halinizden katiyetle haber­

dar degil. Ona gozlerimle gordiiklerimi anlatip her ~eyi halle­

decegim, merak etmeyin siz. Ben hayattayken ailemin his:bir

ferdinin kilina zarar gelmeyecek," diye soz verdim.

Soz verdim de iyi mi ettim acaba?

Bugiine kadar her soziim emir telakki f'di)1r1i~ti lakin ahval

oylesine degi~mi~ ki, Avni Pa~a denen nezaketten, zarafetten

anlamayan kaba adam, ordu emrinde oldugu keyfiyetiyle sad­

razanu dahi sindirmi~. Beni111 sozlerim ise hayatimda ilk defa,

havada us:u~an kelebekler misali hafife alin1yor ve bu vaziyet

beni fazlas1yla asabile~tiriyordu.

Hastan1n ba~1nda onu yormamak i<;in uzun ka)111ad1m. Tek­

rar Pertevniyal'in yaruna ges:tim.

''Ne~erek fena ii~iitmii~ lakin his: merak etme," diye teselli

ettim, ''gens:tir, iyi beslenirse c;abuk iyile~ir. Ben ona her giin

pas:a s:orbas1 ve ciger yahnisi yollatacagrm. Yedirmesi sizden!"

168

''Zahmet olacak, iki goziim! Allah muhafaza, hastahk

zatiirreye c;evirmesin de! Bir doktor istettik, bakahm yollaya-

akl '' C ar m1 ...

''Yar1n sabah erkenden dogru Murat Efendi ... Ah, oziir

beyan ederim, ag1z ah~kanhgi i~te ... Zat-1 ~ahaneleri Murat Han Hazeretleri'ne ... " Lafim1 agz1ma t1kt1 Pertevniyal,

''Amcas1na emr-i Hak vaki olana kadar beklemesi laz1mken,

h1yanetle tahta oturan zat ic;in mi oziir beyan ettiniz, Sulta­n1m?'' deyiverdi.

Dogru mu duydum ben? Bu ne ciiret!

''~u saraydaki mahpus biraderim kadar, zat-1 ~ahaneleri de benim can1m cigerimdir, yegenimdir," dedim, ''Hem siz Murat Han' a ciilusu ic;in biat ve tebrik narnenizi benim araciligirnla

yollamad1n1z m1yd1? Zat-1 ~ahaneleri tahta her ne ~ekilde A

oturmu~ olursa olsun, o art1k Al'i Osman'1n padi~arud1r; ona hiirmette asla kusur olamaz!''

Pertevniyal, kayinbiraderi Abdiilmecit Han'1n tahta ya~ bakim1ndan ilk s1radaki biraderi Aziz'i degil, oglu Murat'1 oturtmak arzusunu sezmi~, hatta ~evkefza'run gizli faaliyetle­

rini duymu~ olsa dahi, benim yiiziime kar~1 boyle bir hadsizlige ciiret ettigi ic;in ona giicendim.

Halil'i hareme donene kadar beklemek zorunda kal111asam

vallahi kalkip gidecektim de, mecburen c;ocuklar donene kadar buralarda vakit gec;irmem gerekiyordu.

Ba~1m1 pencereye c;evirip hep d1~ar1ya bakt1m, konu~madim bir daha.

Pertevniyal kabahatini anlarn1~t1, biraz sonra oziir beyan etti.

169

Uzatmad1m.

Dinimizde aciz olana vuru.lmaz!

Ayr1ca ona da hak vermiyor degildim; Murat hatahyd1,

s1ras1n1 beklemeliydi fakat mah~erin dart atlis1, ba~ta Serasker

Avni ile Sadrazam Rii~tii hainleri, senelerdir me~rutiyet diye

tutturmu~ olan Mithat Pa~a ve ~evkefza'run valide sultanhk

h1rs1 ... hepsi bir araya gelerek akhn1 <;eldiler, muhakeme kabi­

liyetini zaafa ugrattilar yegenimin.

Hata yapt1rcL.lar ona!

Ben emindim, Murat Han, amcas1n1n ~u andaki halini

gorse oturup aglar ve hatta tahti geri bile verebilirdi. Aziz

Han' 1n kilina zarar gelsin istemedigine kahb1m1 basar1m lakin

Murat'1n padi~ah olmas1na ragmen elinden fazla bir ~ey gele­

medigini de goriiyordum.

Zaten Tanzimat Fermaru'ndan beri padi~ahlar1n mutlak kuv­

veti azalt1)1T11~t1; Serasker Avni'nin ise emrindeki ordu sayesinde

<;ok kuwetlendigi, sadrazam1 dahi ezerek devletin dizginlerini

tek ba~1na ele ge<;irdigi saray <;evresinde biliniyordu. Ve fakat

daha da vahirni, yegenirnin hangi sabah akh ba~1nda, hangi

sabah meczup uyanacagiru kimse 6nceden tayin edemiyordu.

Arncas1n1n hallinden beri asap bozuklugu ve buhranlar

i<;indeydi Murat.

Ben biitiin bunlar1 nasil m1 biliyordum? Aziz Han'1n halli­

ni gozden ka<;1rdig1 i<;in bana kar~1 <;ok mahcup olan Hamza,

art1k giinii giiniine malumat getiriyordu konag1ma. 0 yiizden

Be~ikta~ Saray1'nda her olup bitenden haberim vard1. • •

Ozriinii samimiyetle dilemi~ olan Pertevniyal ile aram1z-

daki agir havay1 hafifletmek i<;in, biraz saray dedikodusu mu

yapayd1m acaba?

170

''Bu ak9am $evkefza Valide Sultan, Nisbetiye Ko9kii'nde

9ehzadeler i<;in bir ak9am yemegi ziyafeti haz1rlatm19 diye duy­

dum. Demek ki valide sultanl1g1na ho9 bir sada ile ba9lamak

istiyor," dedim.

"Sebebiyet verdigi darg1nhklar1, kirg1nliklar1 unutturmak

i<;indir, sanki miimkiinmii9 gibi!'' dedi Pertevniyal, benden

gozlerini kas:1rarak.

"Devlet idaresindeki zevat1n aras1nda o kadar s:ok fesat ve

kiskans:hk var ki, herkes bir digerinin goziinii oymaya s:ali-

91rken ibret-i alem i<;in ailemizin sulh i<;inde olmas1 laz1m,"

dedim ben, ''$evkefza miispet bir ad1m atmakla iyi etmi9!"

Az once beni ofkelendiren Pertevniyal, bu sefer cevap ver­

mek yerine sadece i<;ini s:ekmekle yetindi.

Hakikat 9u ki, $evkefza'n1n valide sultanligi benim de i<;ime

sinmiyordu.

Aram1zda, burnunu kendini ilgilendirmeyen hususlara

sokup siirekli malumat topladig1 i<;in "Merakli Makbule" diye

isim takt1gim1z $evkefza'yi, goriimceleri olarak sadece biz sul­

tan karde9lerin s:eki9tirme hakkim1z vard1; yoksa hi<;bir hane­dan mensubuna, huzurumuzda laf ettirtmezdik.

Halbuki Pertevniyal ile $evkefza'n1n aras1ndaki s:eki9meleri

kaleme alsam, olduks:a kalin ve pek eglenceli bir kitap olurdu.

Mesela, biraderim Aziz veliahtken ikamet ettigi Kurbag­

hdere'deki sayfiye ko9kiinii, tahta <;1kt1gi gun, veliahthga terfi

eden yegenine hediye etmi9, Murat da araziye yepyeni bir ko9k

yapt1rm1~t1. Ko~kiin in9as1 tamamlandig1nda, merakiru yenemeyen Per­

tevniyal ko9kii gormek istemi9, valide sultanlar1n arzusu emir

sayildigindan hemen ko9ke davet edilmi9ti. Ziyarete gelecegi

171

gi.in her tiirlii hazrrhklar1 yapm1~lar lakin ~evkefza'yi alm1~ bir korku ... Ya yeni ko~ke Pertevniyal Valide Sultan'1n nazar1

degerse! Ko~kiin bembeyaz mermer merdivenlerinin goriiniir bir

yerine kapkara zift siirdiirtmii~ ~evkefza Valide. Pertevniyal, ko~kiin giri~indeki billur parmakhkh merdi­

venleri s:1karken gozii basamaktaki kara lekeye takilinca dur­mu~, ''Kasr1 pek begendim lakin ~u kara leke de neyin nesidir? Neden temizlenmemi~ acaba?'' diye sorunca, ba~ta ~evkefza olmak iizere, ko~kiin biitiin kadinlar1 nazar gi.iya hayrrhs1yla

kirtld.igindan rahat bir nefes alm1~lard.i! Giinah1 g1ybet edenlerin boynuna, kulag1m1za bu iki­

sinin birbirlerine kar~1 s:e~itli biiyiiler yapt1rd1klar1, nefes iiflettikleri de gelirdi. Pertevniyal'inkileri kendini ve oglunu korumak maksad1yla yaptlm1~ ak biiyiiler, ~evkefza'n1nkileri ise hasm1n1 mahvetme niyetiyle yap1lm1~ karabiiyiiler, diye

duyard1k. Abdiilmecit biraderimin verem illetiyle yataga dii~me­

sinden vefat1na kadar ges:en iki sene boyunca, ~evkefza'run

biiyiiyle yetinmeyip Murat'1n dostu olan ne kadar yabanc1 ekabir varsa hepsine haberler yollat1p gorii~meler diizenledigi, tahta Aziz'in degil Murat'1n s:1kartlmas1 is:in gizli faaliyetlerde

bulundugu da rivayet f'dilirdi. Velhastl bu iki has1m valide sultan, diinyadaki gi.inlerini ytl­

lar var ki birbirlerinin kuyusunu kazarak, birbirlerinden nefret

ederek ges:irmekteydiler. Ne diyeyim, Allah onlara huzuru bari obiir diinyada nasip

etsin! <;ocuklar da nerede kaldtlar!

172

Yapttl<lar1 i~in gizli ka]111as1 icap ettiginden, aranmalar1

is;in arkalar1ndan kimseyi de salam1yorduk! Pertevniyal Vali­de, koridorlarda onlar1 hizzat aramaya haz1rlarurken Nazime

tek ha~ma geri geldi. Bahaannesi ve hen nerdeyse hir ag1zdan "Halil nerede?'' diye sorduk.

Halil, sarayin ~ehzadelere ayrtlm1~ oyun odas1nda oyuna dal,ru~!

Nazime'ye cariyelerin yan1nda soru soramad1g1m1zdan, kizlardan hirine hen hirer kahve daha is;mek istedigimizi soy­ledim, digerini de Halil'i yan1m1za s;agrrmas1 is;in oyun odas1na

yollad1k. Odada yalruz kalinca, N azime yan1ma geldi, kulagima

fisrr fisrr Halil'in onu koridorun nerdeyse oteki ucunda hir odaya soktugunu, o odadaki dolah1n gizli hir holmesi oldu­

gunu, holme yana kaychrilinca pederinin odas1na girilehil­digini anlattJ.. Goziinii dolah1n anahtar deligine dayayinca,

tam kar~1ya isahet eden sediri de gorehilmi~ Nazime. Pederi, i~te o sedirde oturmu~ Kur'an okuyormu~. Hiinkar1n Kur'an

okurken veya evrak incelerken rahats1z edi]1r1ek istemedigini

hildiginden tutmu~ kendini, yoksa dayanamay1p is;eri ges;ecek, kollar1na attlacakm1~ .

•

"Isabet ki oyle yapmam1~s1n cigerparem, Hiinkar pederin laubalilikten his: ho~lanmaz," dedim hen.

Pertevniyal bizi dinlemiyor gibi yap1yor, giiya kendi i~leriyle me~gul oluyordu fakat kulagi bizdeydi. Bahaannesinin de bu gizli dolaptan haberdar oldugunu Nazime'den saklamaya Per­

tevniyal ile birlikte karar verrni~tik. Zira saraylarda yerin dahi kulagi vardrr, babaanne torun

aralar1nda konu~urken birileri duyabilir korkusundan, tedbir

173

olarak Nazime gizli kap1n1n dort degil, sadece ii<; ki~i taraf1n­dan bilindigini zannedecekti; ben, kendisi ve Halli!

Az sonra Halil, yan1nda c;:ocuk ya~taki ~ehzadelerden biriyle

dondii. ~ehzade Abdiilmecit, agabey gibi sevdigi Halil'in bu

gece sarayda kalmas1 ic;:in bizlere ricaya gelmi~. Ben izin vermeyince, Nazime'nin de Abdiilmecit'in de boynu biikiil­

dii.

Nazime, yiiziinde mahzun bir ifadeyle yan1ma geldi, az

once yapt1g1 gibi yine kulagima f1stldayarak bu ~am pederine

uzun bir mektup yazacagin1, Halil'in mektubunu ahp o gizli

dolab1n ic;:inden gec;:erek, Abdulaziz Han pederinin ba~ ucuna b1rakmaya soz verdigini soyledi.

"Mektubunu herhangi biriyle yollayabilirsin, melegim," dedim, ''cariyeler ne giine duruyor?''

''Olmaz ki Efendimiz, ben pederime hususi bir mektup

yazacag1m. Cariyeler mektuplar1m1z1 ya okurlarsa! Yazd1kla­

r1m1 peder-i ~ahanemden ba~ka kimse okumas1n istiyorum."

Dogru s6J1liiyordu, saraylarda kim casus kim degil anlamak

miimkiin degildir. ''Hem Ne~erek Validemin de diyecekleri var, mektuba onla­

r1 da yazacakt1m."

"E, hani sen kimseye bahsetmeyecektin bu gizli gec;:itten, Nazime!''

''Bahsetmedim! Vallahi billahi bahsetmedim. Ben sadece

Ne~erek Valideme pederime mektup yaz1p Halli ile gondere­cegimi soyledim. 0 da, 'Mektubun sonuna birkac;: satir da ben

ilave edeyim," dedi. Liitfen Sultan1m, yalvar1r1m miisaade edin,

bu gece sarayda kals1n Halli."

174

Ne~erek'in yazacag1 birkas: sat1r mevzubahis olunca,

yumu~ad1m. Zavallin1n belki de zevcine yazacag1 son sat1r­

lar1 olacakt1 bunlar! Evlatlar1m1nkiler de dahil olmak i.izere

o kadar s:ok oli.im gormi.i~ti.im ki hen, hastalar1n yi.izi.indeki

renkten, gozi.indeki ferden anlar olmu~tum ecelin yakinla-

r1nda doland1g1n1. ·

''Bir ~artla mi.isaade ederim," dedim, ''eger Halil'in teyzesi

onun geceyi sarayda gec;irmesine izin vermez ise arabam1 yol­

lat1r ald1r1r1m Halil'i."

''Saraya nastl girdi diye sorarlarsa ya?'' dedi Pertevniyal

Valide.

"Sayler benimle birlikte girdigini. Bir mesele s:1karsa, kaba­

hati benim i.izerime ats1nlar, 'Adile Sultan'1n ya~1na verin, ayr1-

l1rken Halil'i yan1na almayi unutmu~,' desinler."

''Hie; mi.inasebet alir m1 gozi.imi.in nuru ismetli Sultan1m, siz

hepimizden aktlh fikirliyken ... Tovbe, tovbe!''

''Yalvar1r1m Sultan1m, elinizi ayag1n1z opeyim izin verin,"

dedi Nazime, dudaklar1 titriyordu.

''Neden bu kadar 1srar ediyorsun c;ocugum?'' diye sordu

babaannesi.

Ben ka~ goz i~aretiyle izin vermesini i~aret ettim. Sebebi­

ni ona mi.inasip bir zamanda anlatacakt1m. Lepiska sac;lai·1,

bembeyaz teni ve uzun boyuyla kendi <;erkez 1rkirun gi.izel­

ligini yans1tan Nazime'ye pek di.i~ki.in olan Pertevniyal Valide

sonunda dayanamad1, ''Eh pelci.la, Halil ka1s1n bakalim bu

a~am, ~ehzadelerin dairesinde fazla yatak var madem," dedi . •

lzni kopar1nca, c;ocuklar her ikimiz de etekleyip pe~ pe~e

c;1kttlar.

175

Bardaklar1, fincanlar1 toparlayan cariyeler de odadan ayr1-hnca, Pertevniyal'e Nazime'nin pederine yazmak istedigi mek­tuptan bahsettim.

<;ocugun babas1yla haberle~meye ihtiyac1 vardi lakin daha da miihimi, sevgili kiz1ndan gelmi~ bir mektubu ve kad1nefen­

disinden birkas: sat1r1, sabah uyand1ginda ba~ ucunda gormesi, Aziz'in s:okmii~ bulunan maneviyat1ru ~iiphesiz takviye ede­cekti. San1r1m Pertevniyal de memnun oldu.

Pertevniyal'e ertesi sabah erken bir saatte Halil'i almak

iizere arabam1 gonderecegimi hat1rlatarak, veda ettim.

Simdi bir an once konagima doniip, hazinedar1ma yegeni­

nin geceyi sarayda ges:irecegini haber vermek istiyordum. Faytonuma kurulunca dii~iindiim de, bunca elem ve acrya

ragmen miispet bir gun ges:irmi~ sayilird1m. Palarun Aziz'den ahnmas1 meselesi, ki 111:senin burnunu kanatmadan hallolmu~­tu. Yar1n sabah Halil'i aldrr1rken, Ne~erek'e oksiiriik ilac1 ve

kuwet verici yemekler, ~ehzade ve sultanlara oyuncak ve kitap,

Aziz biraderime temiz s:ama~rrlar ve koy tarhanas1 gondere­

cektim. 0 kahvaltida s:orba is:meyi severdi, halbuki ilia ekmek, zeytin ve res:el veriyorlarm1~ sabahlar1.

Hatta belki ben dahi gelir, bu sefer Aziz'i de ziyaret ederdim.

Bugun gorii~ememi~tik. Pertevniyal, Aziz'in dun bahs:ede maruz kaldigi tats1z hadi­

seden sonra kirr1:seyle gorii~mek istemedigini, gunii Kur'an

okumakla ges:irecegini soylemi~, ben de 1srar etmemi~tim. Zira biz sarayhlar hislerimizi belli etmeyi, ba~kalar1run oniinde goz­

ya~1 dokmeyi sevmeyiz. Ben daha birkas: gun oncesinin hey­

betli, ~evketli Hiinkar karde~imin mahpus halini, gozya~lar1m1 is:ime akitarak gormeye haz1r degildim, san1rrm o da ablas1yla

176

bulu~mayi, mevkiine layik vakar i<;inde ifaya hazir degildi. Bir­

birimizin kollar1nda irademizi imtihan etmek ve sogukkanh olabilrnek i<;in heni.iz <;ok erkendi. Yar1n, Nazime'nin mektu­

buyla ~ad olup teselli b11)111u~ ise kim bilir, biraderim belki de

gori.i~mek isterdi benirnle. Ve eger Halli, bi<;are biraderimin dudaklar1na, ona ula~­

tiracag1 mektuptan dolayi bir tebessi.im kondurabildiyse, bu <;ocugu ya~1 tuttugu gun harbiye mektebine gotiiri.ip, bizzat

ellerirnle kaydettirecektim! Ben saraydan a .llken, kap1daki muha:fizlar tahmin etti-

•

gim gibi degi~mi~ti, kimse Halli'i sormad1. ln~allah teyzesi de

Halli'in geri getirilmesi i<;in tutturmaz, arabac1m da boylece paydos ederdi, beni konagima b1rakt1ktan sonra.

Faytonum ana kap1dan <;1ki~ yaparken i<;eriye pehlivan kihkh birtakim adarnlar giriyorlardi. Acaba Aziz gen<;liginde

yapm1~ oldugu gibi, gi.ire~ tutmak i<;in saraya pehlivan m1 <;agirtti diye di.i~i.ini.ip gi.ili.imsedim kendi kendime. Zavalli kar­de~im, ailesiyle dahi rahat<;a gori.i~emezken ... Nereden nereye,

ey kahpe felek.! Konagima vardigimda, Harnza'run selarnl1kta beni bekle­

digi haberini verdiler. <;aguttim, ''Hayirdir," dedim ''bu saatte ugramazs1n1z, yeni bir vaka m1 var?''

"Hayir m1 ~er mi, ben nakledeyim siz karar verin Efendi­miz," dedi Hamza.

"Bekle biraz, ben i.isti.imi.i degi~tirip geliyorwn," dedim.

Ba~1m uguldayarak odama dogru yi.iri.irken, yoluma c;:1kan ve bana Halli'i soran hazinedar1ma, ''Halli geceyi sarayda ~eh­zadelerle birlikte ge<;ir111ck istedi, ben de mi.isaade ettim. Yar1n

erkenden arabarn1 yollayip alchrtacagim," dedim.

177

Bana bir ~eyler soylemeye c;ah~t1ginda ise, hayatimda ilk defa ona nezaketsiz davrand1m: "~imdi degil ~ayeste Kalfa,

elan konu~acak durumda degilim, beni rahat b1rak, ~u anda c;ok

daha miihim i~lerim var benim!'' Egilerek yana c;ekildi . •

Iyi oldu Hamza'run bu vakitsiz geli~i! Beni bir siirii liizum-

suz suali cevaplarnaktan kurtard1. Fenahk olsun diye degil,

iyi niyetle ogrenmek istiyorlar, valide sultan nasillar, padi~ah

hazretleri efendimiz <;ok mu iizgiinler, kadinefendilerimiz ne

haldeler? Cevaplamazsan olmaz, vaziyet-i ahvali soylersen hi<;

olmaz! Daireme ge<;ip, iizerimdeki ag1r esvab1 c;1kart1p hafilledim.

Miinasip bir ~ey giyinip kiitiiphaneye vard1m. Beni goriince

ayaga fulad1 Hamza. Kendim divana yerle~irken, ''Oturun Hamza Efendi,"

dedim, divarun kar~1s1ndaki atlas minderlerden birini i~aret

ederek, ''anlat1n bakahm nedir bu kadar acil olan haber?''

"Acil degil Sultan1m, la.kin ben ne olur ne olmaz, bir an once

duyduklar1m1 size nakletmek istedim," dedi hafiyem, ''Etraf

kayn1yor. Askerlerde, ulemada ve halkta biiyiik huzursuzluk var. Sabik sultan1m1z Abdulaziz Han Hazretleri'nin ikamet

buyurdugu Be~ikta~ Sarayi'run muhafazas1na memur edilmi~ olan piyade taburlar1, hayatlar1 pahas1na padi~ahlar1n1 koruma­lar1 laz1m gelirken, bu vazifeyi ifa edememekten dolayi iiziintii duymaktalarm1~. Zabitlerden neferlere kadar kiillii riitbeler

kendilerini suc;lamaktaym1~. 'Eger padi~ahtm1z1n haledilecegi­ni bilseydik asla saraya gelmezdik,' diyorlar ve biiyiik nedarnet

gosteriyorlarm1~. Serasker Avni Pa~a boyle konu~anlardan tes-•

pit edebildiklerini hemen Istanbul d1~1na tayin etmi~."

178

Gozleri yerde, sozlerinin bendeki tesirini bekledi.

"Eyvah," dedim ben, ikinci bir Alemdar vakas1run tekrar1n­

dan korkarak! .

''Eyvah ki ne eyvah!'' dedi Hamza, ''Zira, Sultan1m, askerler

gibi ulema da his: memnun degilmi~ vaziyetten. Abdulaziz

Han'1n tahta iadesini arzu etmekteymi~ler ve halktan biiyiik

destek goriiyorlarm1~. Serasker Avni korkuya kaptld1g1ndan,

Dolmabah<;:e'nin muhafazas1na s1rf kendine sadik pa~alar1n1

yerle~tirmi~. Naz1rlar1n sakit padi~aha nazik davrantlmas1 rica­

s1n1 ise bu hususun sadece kendisi ile Kaptan-1 Derya Ahmet

Pa~a'y1 ilgilendirdigini s:ok sert ve tehditkar bir lisan ile beyan

etmi~. Naz1rlar ~a~1r1p kalm1~lar."

Hamza bana ba~ka ~eyler de soyliiyordu lakin ben onu artik

dinlemiyordum.

Akhm fikrim, nerdeyse yetmi~ ytl oncesinde bir ayaklanma

ile tahttan indirilen III. Selirn'deydi. Alemdar Pa~a onu tekrar

tahta oturtmak niyetiyle Topkap1 Sarayi'n1 basm1~, lakin gecik­

tigi i<;in padi~ah1n cesediyle kar~tla~m1~t1. Selim Han'1 oldiirten IV. Mustafa'yi ise Alemdar Pa~a

oldiirtmii~, tahta pederim II. Mahmut'u oturtmu~tu.

Aziz biraderirni de Murat yegenimi de boyle kotii sonlar­

dan sen koru, Ya Rabbim!

Hastal1k derecesinde kindar ve h1rsh Serasker Avni, bir

kar~1 ihtilal olup Aziz tahta yeniden oturdugu takdirde, ceza­

s1z kalmayacag1n1 bilirdi, boyle bir ihtimali ortadan tamamen

kald1rmak iizere harekete ges:eceginden emindim.

Hatta, evlerden uzak olsun, bir diger ihtimal de Murat

Han'1n ruhiyat1n1n bir tiirlii diizelmemesi halinde Aziz'in

179

tekrar tahta s:ikartlmas1 demekti ki, bu ihtimali de mutlaka

du~unmu~ olmahyd1 Avni haini. Yani, Aziz karde~imin hayat1 tehlikedeydi! Onu yok etmeden zinhar rahat etmeyecekti o le~ kargas1

Serasker!

Allah'1m, hen ne yapt1m!

Ne yapt1k biz, Pertevniyal ile birlikte!

N astl tedbirsizce, du~uncesizce, karde~imin yegane silah1ru elinden aldik!

Pertevniyal palas1ru habersizce alarak, onu savunmas1z ve s:are­siz birakti, hen de ona s:anak tuttum, 'Palayi mutlaka al,' dedim!

''Hamza Efendi, yine ges: kaldiruz! Butiln bu malumatl bana s:ok daha evvel vermeliydiniz!" diye bagird1m.

"Sultarum, daha dun bir bugiln iki," dedi Hamza, "Abdu­

laziz Han'1n halinin uzerinden henuz bir hafta dahi ges:medi . •

Ilk iki gun hayirh veya ~er her hadise, Murat Han'1n cillusunun

golgesinde kaldi. Size ~u an naklettiklerim ancak iki gilnden beri asker, ulema ve halkta biriken hissiyatin tezahiirleridir."

Hamza hakhydi, onun sus:u yoktu, biraderimin palas1run ahnmas1n1 tasvip ederek, yanh~ yapan bendim! Bizdik, ablas1

hen ve validesi Pertevniyal!

Aniden, gozilmun onune, sarayin kap1s1ndan s:1karken rast­ladigim iri yar1 adamlar geldi. Onlar hareme sokulmak istenen

us: u~ak olmas1nlar! Yok, hayir! Kotil ~ey du~unme Adile Sultan! Kotil ~ey sakin

du~unme! Ben yar1n sabah s:ok erken saraya gitmeli, Aziz'i de Pertev­

niyal Valide'yi de, hatta harem halkirun hepsini ikaz etmeliy­

dim ki tetikte olsunlar.

180

•

Icab1nda Aziz'i koruyabilmek i<;in o gizli dolab1 kullans1nlar.

Yar1n saraya vard1gimda, dogru biraderimin bulundugu

binaya ge<;meli ve yan1ndan bir lahza olsun ayrtlmarnahyim!

Avni'nin askerleri bana kar~1 gelemezler, bana dokunarnaz­

lar, bana kar1~arnazlar!

Bir cinayet i~letecek ise eger Serasker Avni, once beni yani

Sultan II. Mahmut Han'1n kerimesi, Abdillmecit ve Abdillaziz

Hanlar1n hem~iresi, Sultan V. Murat Han'1n halas1 Adile Sul­

tan' 1 s;ignemesi laz1m ki, o dahi buna ciiret edemez!

181

•

Ge;miJten adam hisse kaparmlj ... Ne masal ;ey! Be; bin senelik lassa, ya11m hisse mi verdi? ''Td1ih ''i ''tekerrur'' diye ta 'rif ediyorlar; Hi; ib1·et alznsqydz, teke,·rur mu ede,·di?

A

Mehmed Akif ErsO)'

PE •

1UE S Feriye Saray1 Haremi ve Sabik Padi~ah

Abdulaziz Han' 1n Dairesi

( 4 Haziran 1876, saat 08:30)

Nazi111e dun a~am pederine yazdtg1 mektubu odas1na

kapan1p bitirdikten sonra, bir iki sat1r ilave etsin diye Ne~erek

V,1lidesi11e goti.irmeye kalki~t1g1nd,t, Ne~erek c;:oktan uyuyakal­

m1~t1. ''Gozumun nuru Nazime'm, biliyorsun ki Ne~erek Valide

c;:ok rahats1z. Geceleri oksuruk nobetinden uyuyam1yor. Haz1r

dalm1~ zavallic1k, billahi mi.isaade etmem uyand1rtlmas1na,"

dedim, gi.iya mektuptan hie;: haberim yokmu~ gibi.

Nazime i.izi.ildu fakat 1srar etmedi.

Diger binaya gec;:mek ic;:in mektubun bitmesini bekleyen

Halil mektubu gizlice Nazime'de11 ahp giderken, ben yine

hic;:bir ~eyden haberim yokmu~ gibi Halil'in agz1n1 arad1m,

"Burada bo~ oda var, niye burada kalnuyorsun?'' diye sordum.

T1pki Nazime gibi, boyu Halil'den bir kart~ uzun lakin ya~1

c;:ok daha ki.ic;:i.ik olan ~ehzade Abdiilmecit onu bekliyormu~,

birlikte oynamalar1 ic;:in.

Halil bana ne mektuptan bahsetti ne de gizli kap1dan.

187

Belli ki s1rr1 agz1ndan kac;irmayacak, aferin ona!

<;ocuk kalfalardan biriyle c;1kt1, oteki binaya gec;mek ic;in ... ••

Oteki bina! Ne sac;ma bir i~tir bu, iki oda aras1na duvar oriip

ayn1 binayi oteki bina yapmak! Neyse ki dun kim tembihlediyse, daha musamahah davran­

dtlar hepimize. Samr1m Adile Sultan'1n ziyaretinin tesiri oldu.

Kalfa, Halil'e diger kap1ya kadar refakat edip dondukten

sonra, ben de daireme c;ekilip yattim lakin uyku tutturamad1m. Ara s1ra daldtmsa da hep kotii riiyalarla uyand1m. Sabalu zor

ettim.

Guzel giine~li bir sabaha ba~ladtk.

Sabah namaz1ndan sonra derin uyumu~, yeni ac;m1~t1m

gozlerimi ki, odama cariyelerimden biri girdi. Abdillaziz Han Hazretleri sakallar1n1 duzeltmek ic;in bir makas istemi~ler.

Uyku sersemi halimle kalktim yataktan, naki~ kutumu aradtm. Bir makas1m vardt lakin degil sakah, ipligi zor keser. Gozlerirn

ince i~i art1k gozlukle dahi goremedigi ic;in, ne zamandir elimi

naki~ diki~ten c;ekmi~tim; mahpusta zaman1m Kur'an okuyup

dua etmekle gec;iyor ya, beyaz ipligim de bitmi~, haberim yok! Makas1 uzatirken "Sen kizlara sor bakahm, haremde belki

daha keskin bir tane bulursaruz, onu verirsiniz," dedim, ''kor

makasla eziyet c;ekmesin aslan1m."

Aldi makas1 Diirdane, tam c;ikarken "Bana mutlaka Aziz

Han Hazretleri'nden haber getir, Diirdane. Bu sabah hall ahvali

nas1]1111~. Kahvalt1s1ru yapm1~ rm? Adile Sultan tarhana yollata­

cakti, c;orbas1ru ic;mi~ mi? Bugiin ziyaretlerine gitmek istiyorum, musait olduklar1nda bana haber yollats1nlar," diye ilave ettim.

Uzandtm tekrar yataga. Kur'an'1m1 ac;1p, okumak istedim

fakat gozlugiimu dun Adile Sultan'1 agirlad1g1m salonda

188

brrakm1~1m, zaten iizerime bir agirhk geldi nedense. Gozlerim

kapan1yordu ... Dalrm~1m. Diirdane'nin sesiyle kendime geldim.

"Efendimiz, hen ba~ka makas tedarik ettim, onu gotiir­diim," diyerek benimkini ha~ ucumdaki komodine brraktt.

"Sultan Aziz Efendimizin keyfi nastlm1~? Ne~esi yerinde miymi~?"

"Makas1 verdikten sonra, padi~ah1m1z hakktnda malu­mat almak ic;in epey oyaland1m oralarda, Arz-1 Niyaz Kalfa bir kahve ikram etti, ic;erken Padi~ah1m1z1n ahvalini sordum, 'Ma~allah bu sabah iyidirler,' dedi; yan pencereden gormii~, aynan1n oniinde makas ile sakallar1n1 diizelti­yormu~. Demek ki Efendimiz iki giine oncesine nazaran kendilerini daha iyi hissediyorlar, zira diin kimseyle gorii~­meyip giinii sadece Kur'an okumakla gec;irmi~lerdi, pek keyifsizdiler,'' dedi.

Ah, hie; bilmez olur muydum! Evlad1m degil rniydi bahc;ede kendine gosterilen hiirmet­

sizligin sonras1nda, "Beni tahttan indirmeleri oldiirmek ic;indir validem, zira bir memlekette iki padi~ah olmaz," diyen!

Ben de ona "Tanzimat'tan sonra boyle ~ey mi kald1, ilahi aslarum, Rabbimize tevekkiil edin, hic;bir ~ey olmayacak," demi~tim de, "Goriirsiiniiz," diye 1srar etmi~ idi. Bugiin sakal­lar1n1 diizeltmek istemesi hayra i~aret demek ki Nazime'nin mektubu eline ula~tt, bozulan asab1 tez diizelmi~!

•

Oh ne iyi! Ic;ime sular serpildi! Ben de bir an evvel kalktp hazrrlanayim, hem evlad1rm

goreyim in~allah, hem de Halil'i yolcu edeyim, Adile Sultan'1n arabas1 erken gelecekti c;ocugu alrnaya.

189

Yatag1mdan aya davrarurken, di~arda bir vaveyla

koptu. <;::1ghklar, aglamalar, bagirmalar, h1c;kir1k sesleri! Odama

doviinerek ~im~ek gibi dalan iki cariyenin oniinii, kollar1ru iki yana ac;an Diirdane kesti.

''Bu claireye destursuz girilmez! Ne oluyor kizlar?''

Kizlar1n arkas1nda saray mabeyincisi Fahri Bey'i gordiim,

yiizii bir tuhaf!

Anlad1m ben, kotii bir ~ey var! F1rladim, yatag1m1n iizerindeki ba~ortiimii yolda ko~arken

ba~1ma sar1p oglumun dairesine vard1m. Kap1 kapah. Ac;ama­

d1m, yumruklad1m kap1yi. Arkamdan yeti~en Fahri Bey omuz

att1, birkac; kere yiiklendi ve ac;ti. Daldrm odaya . •

Ilk gordiigiim, yerdeki kandi! Oglum sedirin ko~e minderinde sag tarafina devrilmi~, her

iki bileginden akan kan entarisinde, minderde, zeminde, her

yerde ... Her taraf kan! Kan! Kan! Kendinden gec;mi~ yavrum, ben iizerine atwnca gozlerini

araladi, adeta gilliimsedi bana gozleriyle, sonra kanh ellerini gogsiime dayayarak, ''Allah!'' dedi. Bir ~eyler mirtldand1, duya­

mad1m, anlayamadim, c;iinkii pe~imizden odaya dolu~an harem

agalar1yla cariyeler c;ok giirilltii yap1yor, avaz avaz bagr1~1yor­lard1. Gidiyor evladim... Kollar1m1n aras1ndan kayiyor ... Ben

cigerparemin yiireginin iizerine, gogsiine kapand1m, onunla birlikte olmek ic;in. Yalvar1r1m Rabbim beni de al! Bana can ne laz1m bu alemde! Beni de oglurnla beraber al, hemen ~imdi al,

Rabbim ... Beni de al ... beni de al! Biri omuzlar1mdan yakalad1 beni, c;ekiyordu oglumdan

ay1rmak ic;in lakin ben s1ms1ki sartldig1m evlad1m1 b1rakm1yor-

190

dum. Ba~kalar1 geld.i ... Ellerimi hoyrat<;a c;ozdiller Aziz'imden. Aaa ... parmag1mdaki yiiziigii <;eki~tiriyor biri, parmaklar1m ~i~mi~, c;1km1yor yiiziik ... durun ... durun parmagim1 koparacak­s1n1z ... ben veririm size, neyim varsa veririm ... yeter ki kurtar1n evlad1m1 ... once onu kurtar1n, akan kan1ru durdurun, yalvar1r1m durdurun ... Ay n'ap1yorsunuz! Oyle c;ekince c;1kmaz kiipe ... Ay, ayy, kulagim kopacak! Kopsun vars1n, kiipelerimi de al, yeter ki kurtar aslan1m1 ... aggg ... grrr ... bogu ... aggg ... ne yap1yorsunuz ayol ... aggg .... <;ek parmagiru agz1m1n i<;inden ... agg ... oggg ... ne alt1n1? Alt1n di~ c;1kmaz yerinden oglum ... c;ekil ... c;ek elini ... boguluyorum ...

191

•

Feriye Saray1, Ikinci Maheyincisi (Feriye Saray1, 4 Haziran 1876, saat 09:30)

Sahah dokuz sular1ndayd1, odama kap1y1 vurmadan dalan Ehru-Nigar Kalfa, ''Ahdiilaziz Han'1n odas1ndan haz1 feryatlar du u~ lakin kap1s1 kilitliymi~, a<;amadik," dedi, tela~ i<;inde.

F1rladim, helki kap1s1run hir anahtar1 da ondadrr diye dii~iindiigiim i<;in, once Pertevniyal Valide'nin odasma dogru ko~arken, Serasker Avni'nin emriyle vazifelendirilmi~ izzet Bey'in hir giin once hareme sokulmas1 i<;in 1srarc1 oldugu ii<;

ki~iden hiri sanki ko~arak yarumdan m1 ge<;ti, yoksa hana m1

oyle geldi? ''Bu sa<;ma emri Valide Sultan'a hen katiyen hildirmem,

hareme erkek u~ak sokulmaz; ilia 1srar ediyorsaruz kendiniz •

soyleyin," dedigimde, lzzet Bey <;ok kizm1~ fakat riithece ondan yiiksek mevkide oldugumdan, iistiime daha fazla gelmemi~ti ...

Valide Sultan'1n dairesine vardigimda, zaten hir ha~ka kalfa haher vermi~ olmah hir kotiiliik oldugunu, tela~ i<;inde frrladi odas1ndan, o onde, hen ve iki kalfas1 onun pe~inden ko~arak Ahdiilaziz Han'1n dairesine ula~ti.k. .. Ya~h valide nastl hizh

ko~mu~ ise onu oglunun kap1s1n1 yumruklarken huldum. Kap1-

192

ya ·· enip ac;:ttm, bir kaplan gibi fula}'lp hepimizi gec;:erek

evladtrun kanlar ic;:indeki bedenine sartldt. Sultan Aziz otur­

dugu sedirde bilekleri kesik., iistii ba~1 kan ic;:inde, sag tarafina

kayktlnu~ vaziyetteydi. Bileklerinden oluk gibi akan kan sedire

bula~mi~, yere akm1~tt, lakin heniiz sagd1, bir ~eyler soylemeye c;:ah~1yor fakat odaya dolu~mu~ cariyelerin ·· ·· tiisiinden, ne

dedigi anla~tlm1yordu. Ben Valide Sultan'1 s1ms1kt sartldtgt ogluyla brraktp, bir an

ewel bir hekim b11)1r1ak ic;:in d1~ar1 firladtm. Koridor boyunca

oylesine korkunc;: bir karga~a vardt ki, cariyeler ileri geri ko~u~­

turuyor, camlar1 ktr1yor, avaz avaz bagrr1yor, sac;:lar1ru ba~la­

nru yoluyorlar, can c;:eki~en sultarun hizmetinde olan kalfalar hekim pe~ine dii~eceklerine, ''Ah! Nastl oldu da ga.flete dii~iip eline makas verdik., ah neden verdik., vah niye verdik!" diye c;:rr­

p1nmaya, karga~a yaratmaya devam ediyorlardt. "Ne makas1?" diye sordum.

Bana haber vermeye gelen Ebru Nigar Kalfa, "S

kesmek ic;:in makas istemi~ti, meger kol damarlar1n1 keserek

intihar edecekmi~," demez mi! •

Mabeyne ko~tum ve lzzet Bey'e haber verdi,11 ki, bora-zanlar1 c;:aldtrarak acil vaziyet ilan etsin. Borazan ·· ·· tiisiine

harem agalar1run da feryat figanlar1 da kar1~1nca ortahk tam sav~ meydaruna dondii. Kim ne diyor, ne yap1yor, anlamak miimkiin degildi.

Feriye Sara}'l'nda bulunan bizlerin dt~1nda ic;:eriye ilk giren, sara}'ln deniz tarafuu muhasaraya alm1~ olan gemilerden gelen Donanma komutaru Arif Pa~a oldu. Pe~inden de, bu kadar

c;:abuk nastl haber aldtysa arttk me~hur be~c;:ifte ka}'lgtnda Serasker Avni Pa~a kar~1 kt}'ldan arz-1 endam etti.

193

Serasker varken digerleri emir veremeyecegine gore Abdu­

laziz Han'1n karakola ta~1nmas1 emrini Avni Pa~a ver111i~

olmahyd1 ki, birkas: asker, sultaru karakola ta~rmak i.izere is;eri girdi; sedirin etrafina dolu~mu~ cariyelerle harem agalar1n1 hoyrats:a ittiler.

Ben ve odada bulunanlar, valideyi cigerparesinden ayrrmak

is;in davrand1k.

Zavalli kad1n, kiils:e gibi yig1l1ru~tl oglunun i.izerine. Onu

omuzlar1ndan s:ekerek kaldirmaya s:ah~an zabitlerden birinin,

yi.iziigi.ini.i almak is;in parmagin1 zorladig1n1 gordi.im. Sonra kulagindaki elmas kiipelere harnletti.

Valide Sultan kendini brrakrm~ haldeydi ki, ayru zabit,

parmagiru validenin agz1na sokup, takma di~lerini yerinden oynatmaz m1! Valide Sultan'dan boguluyormu~ gibi hirtlttlar

gelmeye ba~lad1. Bir taraftan da "Yapmayin, etmeyin, hepsini verecegim, siz ogl1111111 kurtar1n!" demeye s:ah~1yordu ... Sonra birden sesi kesildi.

''Sen! Ne yap1yorsun, orada!'' diye gi.irledim.

''.Agz1na elmas saklam1~ rru diye bakiyorum," dedi. "Akhn1 m1 kas;ird1n, bu ne hadsizlik!"

Bir ba~ka ses, ''Siz zabite mi.idahale etmeyin Fahri Bey, siz Sultan Aziz'in karakola ta~1nmas1na yardimc1 olun sadece," buyurdu, benden daha ·· ek perdeden gi.irleyerek.

Doni.ip bakt1111, Damat Nuri Pa~a! Dondum kaldim. Hanedan damadi, bir hanedan mensubuna yaptlan bu ayiba

nastl mi.isaade ediyor, anla~tlir gibi degildi. "Valide'yi oldi.iri.iyordu," diyebildim.

''Sadece ba 1~!" dedi.

194

Cariyeler baygin Valide'nin kollar1na girdiler, onu siiriik­leyerek odadan s:ikardtlar. Sonra da biz, ha.la hayat emareleri gosteren Sultan Aziz'i, penceredeki perdeyi sokiip sedye gibi kullanarak karakola ta~rrken, oturdugu yerin oniindeki rahlede, Yusuf Suresi aS'.1),n.i~ olan Kur'an-t Kerim goziime <;arptl.

Dindarhgin1 iyi bildigimiz ve daha bu sabah Kur'an okudu-•

gu as:tk duran sayfadan belli olan Sultan Aziz'in Islam'1n emri-ne kar~1 gelerek intihar etmesi i<;in, Allah taksiratlru affeylesin, s:ok derin bir buhrana kaptlm1~ olmas1 gerekiyordu!

195

Be§ikta§ Sarayi, Feriye Saray Karakolu ve Haremi (4 Haziran 1876, saat 09:40)

Elim haber bana ula§ttginda mabeyindeydim. Hemen Sultan Murat Han'1n haremdeki dairesine ko§tum.

Zat-1 §ahanelerine amcas1 Sultan Aziz'in bileklerini keserek

intihar te§ehbiisiinde bulundugunu soyledim. Yiizii bir anda bembeyaz oldu. "HAFAZANALLAH! HAFAZANALLAH! Durma!

Hemen fula, en iyi hekimleri c;agirs1nlar!" derken elleri,

dudaklan titriyordu. ''.Allah a§kma amcamin tedavisinde azami

ihtimam1 gostersinler. Aman bir §ey olmas1n! Sakm ha bir §ey olmas1n. Millet bunu benden bilir! Bu yiikiin alt1ndan hie; ka)katnam! Haydi durma, fula git, hekimleri c;agir ... Hemen ... r · ' H di' H di1'' r enye ye... ay, . ay .

Sultan Murat'1 odarun ortas1nda §a§km ve peri§an brraktp,

c;tlctun. Saraydan c;1ktp vaka mahalline varmam uzun siirmedi, lakin

Sultan Aziz'in dairesine girebilmek ic;in koridordaki karga§ayi

a§mam gerekti. Cariyeler ve harem agalar1 aglayip bagn§arak, nerdeyse bir cinnet halinde degi§ik istikarr1c::tlere ko§nir·t11ak­

taydtlar.

196

Sultan1n odas1na nihayet girebildigimde birka~ zabit, sedir­de kanlar i~inde yatan evlad1n1n iizerine kapamp s1ms1ki

sartlm1~ anas1n1n kollar1ru ~ozmeye ~ah~1yordu. 0 esnada aralar1ndan biri, validenin yiiziigiinii parmagindan, kiipelerini de kulaklar1ndan zorlayarak, adeta sokerek ald1. 0 askeri gor­mezden geldim zira su~una ~ahit oldugum bu zabit, ileride bir gun bana laz1m olabilirdi.

Ayru zabitler, mabeyinci Fahri'nin de yardimiyla, sultarun cans1z bedenini pencereden soktiikleri perdenin i~inde kara­kola ta~irken, cariyeler de yar1 baygin Valide'yi kollanndan siiriikleyerek odas1na gotiiriiyorlard1.

Hemen miidahale ederek, Pertevniyal Valide'nin kendi odas1na degil bir ba~ka odaya yerle~tiril1r1esini temin ettim ve ayr1ca kalacagi odarun kap1s1na da iki muhafiz dikilmesi emrini verdim. Pertevniyal Valide'nin kendi odas1 ise ikinci bir

•

emre kadar kilit altina ahnacakt1. l~eriye, torunlar1 dahil kimse sokulmayacakti!

Abdiilaziz'in ~uursuz harcamalar1 ve bor~lar1run vebalini bir sonraki padi~ah odeyecegine gore yeni Valide Sultan ~evkefza, Sultan Aziz ve validesinin para, tahvil ve miicevhere <lair neleri

varsa hepsine el konmas1ru emretmi~ti. ~evkefza Valide'nin bana ve111tl~ oldugu ~e~itli e11iirle­

ri yerine getirmek iizere baz1 tedbirler almam gerekiyordu. ise karakoldayd1. Bu minval tats1z i~leri itimat edebile­

cegim birine havale etmeli ve hemen karakola donmeliydim. Mabeyinci Fahri, karakoldaki i~ini bitirmi~ geri doniiyordu . ••

U~ giin oncesinde Feriye Saray1'n1n biitiin mabeyinci-leri, hazinedarlar1, muhafizlar1, kalfalar1, harem agalar1 ve hatta cariyeleri, Serasker Avni ve ~evkefza Valide Sultan

197

taraf1ndan itina ile ses;ilmi~ olduklar1ndan Fahri'ye rahat<;a giivenebilirdim.

Fahri, talimatlar1nu dikkatle dinledi. ''Bu sabah ~ahit oldugum zaafa bir kere daha kaptld1giru

•

zinhar g61111eyecegim," dedim. "Iktidarlar, sultanlar, pa~alar degi~ir. Kim idarenin ba~1ndaysa onun emri demiri keser. Tamam mx?''

"Evet, Pa~am" dedi. "Ve her emrin bir sebebi vardir. Bir onceki sultan1n ve hare­

minin bors;lar1run odenmesi i<;in onlardan kalan mal, miilk ve cevahirin yeni sultana ges;mesi gerekiyor. Ac1mak yok! Zaaf gostermek yok! Goreyim sizi Fahri Bey, bu sarayda Abdula­ziz Han ailesinden ve hareminden herkesin ustii ba~1 dahil olrnak uzere, dolaplar1, s;ekmeceleri, e~yalar1 aranacak, degerli kuma~lar da dahil kayda ges;ecek. Bu, yeni valide sultarum1z1n

"dirl" emn . Onu asker selam1yla selamlayip <;tktlm. Her ~ey yeni sultana ge<;iyor madem, Sultan Aziz'in atlar1-

run sizin alurda i~i ne diye sormad1 elbette ... 0 degerli atlara el koydugumu Fatma Sultan dahi bilmiyordu ki, o nereden bilsin!

Yaptrklarrm benim de ho~uina gitmiyordu lakin, padi­~ahlara damat olrnarun ne manaya geldigini hen yillar once .. ... . . ogrenmI~btn.

Valide sultanlardan hi<;bir farkinuz yoktu, biz damatlar1n! Damatlik sifatrru kaybettik mi, sifirlaruyorduk!

Tevekkeli degil, valide sultanlar1n dunyaltklar1ru buyuk bir hu-sla yapmakta, hanlar hamamlar almakta, altrn, mucevher birik1 i ,·n1ekte ustlerine yoktu!

198

. •

Ileride bir gun padi§ah ogullar1 hakka erken kavu§ur veya

tahttan indirilirlerse, omiirlerinin sonuna kadar onlar1 ges:in­

direbilecek diinyahl<lar1 olsun diyeydi herhalde bu servet lurs1!

Madem §imdi senin de arkanda bir valide sultan vardi, yiirii

ey Damat Nuri, dedi,11, fusat1n1 h11),rtu§ken doldur cebini; dev­

ran cloner herhangi bir sebeple kendini kap1 oniinde bulursan,

senin diinyahgin da haz1r olsun!

Feriye Karakolu'na vardigimda, Sultan Abdiilaziz'i kara­

kolun kahve ocagirun kar§1s1nda, erlerin oturdugu eski piiskii

mindere yatirtlm1~ buldum. Sultan'1 iizerinde ta§1diklar1 per­

deden alarak mindere yatirffil§, bu sefer de iistiine karakol

penceresinden soktiikleri perdeyi ur t111ii§lerdi.

Sonradan ogrendim ki, perdeyi bir hamlede elleriyle kopar­

tarak sabik padi§alun his:bir yeri g67.iikr11eyecek §ekilde iistiine

orten, Serasker Avni Pa~a'ynn§.

Ben is:eri girdigimde cesedin ha§ ucunda, oliim melegi gibi

his: kimtldamadan dimdik duruyordu Pa§a . ••

Urperdim!

Bana, sesinde en ufak bir heyecan veya his olmaks1z1n,

"Sultan Aziz vefat etti. Makasla kol damarlar1ru kesmi§. Biraz­

dan doktorlar gelecek, rapor yazdiracagiz," dedi. "Padi§ahrm1z

Efendimiz nereyi irade buyurdularsa, hemen oraya defnedile­

cek. Allah Murat efendirtuze uzun omiirler ihsan etsin."

"Allah mekan1ru cennet etsin," dedim, onun so- nl1l1gi-

na §a§arak ve kendi sesimin titremesine mani olmaya s:ah§arak.

Rabbim affetsin beni, meger o sirada Sultan Aziz'in cam

hala tende ilni§!

Eger Feriye'de tedbir alacagima bir hekirrtc ba§vuraydim ...

acaba?

199

Her neyse, olan olmu~tu! Atmahyd1m boyle dii~iinceleri kafamdan!

Bizim i<;in en hayrrhs1, tahtta ilelebet Murat Han'1n otur­

mas1ydi! Benden biraz sonra, karakola siras1yla Sadrazam Rii~tii

Pa~a, Mithat Pa~a ve Mii~ir Nam1k Pa~a geld.iler. Onlar1, habe­

ri alan diger nazirlar ta.kip etti.

Bilahare <;agrtlan doktorlar da arz-1 endam etmeye ba~la­dtlar .

•

Ilk gelen hekim, Avni Pa~a'run kom~usu ve ya.kin dostu oldugunu bildigimiz, T1bb1ye-i ~ahane'nin kumandaru iinlii

Marko Pa~a'ydi. 0 sirada evinde misafir ettigi bir ba~ka

hekirnle birlikte gelrni~ti. Avni Pa~a, Sultan Aziz'in bu sabah sakallar1ru diizeltmek

i<;in bir makas istettigini ve sonra o makasla bileklerini kesmi~

oldugun anlatarak, Marko Pa~a'dan bir intihar raporu tanzim

edip imzalamas1ru istedi.

Marko Pa~a, Sultan'1n ortiiniin altindan sarkan kollar1n1

inceledikten sonra, sadece bileklerine bakarak rapor hazirlan­

mas1ru mahsurlu buldu. "Bileklerde yaralanma var la.kin bu bir intihar delili degil­

dir," deyince, Avni Pa~a son derece sinirlendi. "Tereddiide mahal yokt,1r," diye ba~layip, uzun uzadiya

konu~tu ve adeta zorla, Marko Pa~a'ya raporu yazdir1p alt1na

imza atl ,rdi.

ikinci irnzayi da, Marko Pa~a'yla birlikte gelen hekim attl . ••

Bir sonra gelen hekim, Miralay Doktor Omer Bey'di. Omer Bey raporu okudu ve Sultan'1n sadece kollar1ru degil,

biitiin bedenini incelemek istedi.

200

"Edepsizlik ediyorsun, derhal imzala!'' diye emir buyuran ••

seraskerine, Omer Bey belli ki her ~eyi goze alarak, hi<;bir baski •

kar~1s1nda boyle bir raporu imzalamayacagiru soyledi. l~te ••

o zaman Avni Pa~a, Omer Bey'e yakla~arak her iki kolunun ••

ucundaki miralay riitbesinin sirmalar1n1 eliyle soktii, Omer

Bey'i kovdu . ••

Omer Bey <;1karken i<;eriye saray doktoru Karatodori Pa~a

giriyordu.

Sonradan gelen doktorlar1n <;ogu, agiz birligi etmi~s:esine

ilia sultan1 muayene etmek istiyorlar, kimi ise kendine anla­

ttlan1 kafi bulup ikna oluyor, raporu imzahyordu. Rapor ifade

farkhhklar1yla, defalarca kaleme ahndi. Belli ki, imzalayanlar

ileride s:ikabilecek arazlara kar~1 kendilerini emniyete almak

istiyorlard1.

Zaman ge<;iyor, oliim raporu bir tiirlii haz1rlanam1yordu.

Hazirlananlarda ise ya imza eksikligi oluyordu ya da Avni

Pa~a hazirlanan rapordan memnun ka)1111yor, muglak ifadelere

itiraz ederek ilia kesin intihar te~hisi konsun istiyordu.

Odada bulunan doktorlar kati te~hisin konmas1 i<;in daha

ihti111amh bir muayenede 1srarc1 olduklar1ndan, rapor defalarca

yeniden yaztld1.

En sonunda Avni Pa~a,bulundugumuz salonunun kap1s1n1n

oniine yiiriidii, orada durdu ve ucunu yere dayadigi kilic1na

dayanarak gi.ir sesiyle adeta emir buyurdu.

''Bu cenaze Ahmet Aga, Mehmet Aga degildir! Bir padi­

~aht1r! Her tara:firu as:1p, size gosteremem!"

Odada once keskin bir sessizlik hakim oldu, derken bir

ugultu ba~ladi, ·· eldi ve son buldu. Nihayet, ilk imza Doktor •

201

Marko Pa~a'ya, son imza da Doktor Mehmet'e ait olmak iizere on dokuz imzah rapor tamamlandi.

Padi~ah' 1n kollar1ndaki kesikleri baztlar1 gormii~, baztlar1

hie; gormerni~ti ve hic;biri Padi~ah'1n kollar1run haricinde, ba~ka bir tarafiru muayene etmemi~lerdi.

Sultan Aziz'in oda kap1slllin krrilmas1ndan ve intihar1n

anla~ilmas1ndan yakla~ik bir buc;uk. saat sonra ba~layan tibbi tetkikat bittiginde, raporla ilgili anla~mazhklar yiiziinden

oglen namaz1 kac;rrilm1~t1. ~imdi artJ.k. hedef, cenazeyi ikindi namaz1na yeti~tirebil­

mekti. Serasker bana Pertevniyal Valide'nin de gelip ifade vermesi

gerektigini soylediginde, ic;imden yiiziine tiikiirmek geldi.

Maksad1ru anlanu~tJ.m zira, kadincagiz yar1 baygin, peri~an

haldeyken ona ogluna sabah erken saatlerde sakallar1ru kesme­

si ic;in makas yollatt:1giru soyletecek, bu ifadeyi zapta alacakti. Orada daha fazla ka]111ak istemedim.

''Ben bizzat haber veririm," diyerek c;1ktim, saraya yiiriidiim . ••

Once, vazifelendirdigim Fahri Bey'in bulundugu Valide

Sultan'1n clairesine gittim. Fahri Bey, odarun her tarafirun didik didik at atl, rr111~t:J..

Dort bir yana dagilan adamlar1 sandiklar1, dolaplar1, c;ekme­

celeri ac;m1~lar, bulduk.lan e~yalar1 ortaya yigm1~lar, yatagin iistiinden c;ektikleri c;ar~afin ic;ine kayit tutarak doldurmakla

me~guldiller. Belli ki arada bir, ufak tefek baz1 ~eyleri de ceple­rine indiriyorlardi. Bir tanesinin kic; cebinden altin c;erc;eveli bir

gozliigiin ucu c;1krru~t1. Bu odada c;ah~anlar Serasker Avni'nin

himayesinde diye bilinenlerdi; ba~1m1 belaya sokmayayim diye,

gormezlige geldim, zira Serasker denince akan sular duruyor-

202

du! ~u diinyada birine bula~mayacaksan eger, o ilia Avni Pa~a ohnahydi!

•

l~ini laikiyle yapmi§ olan Fahri Bey'e te§ekkiir ettim ve

Pertevniyal Valide'nin Serasker'in emriyle karakola ifadeye

gotiiriilmesi gerektigini, bu i§e nezaret etmesini soyledim.

''Birka<; par<;a daha kahni§tl zapta ge<;irmedigim," diye

cevap verdi, "bu i~imi tamamlasam ... " 0 da m1 digerleri gibi nemalanmak istiyordu acaba? ''Sonra tamamlars1n1z. Valide Sultana mukayyet ohnak her

§eyden daha miihim," dedim, ''maazallah, gotiirenlerin ellerin­den kii, t,,ltrr, denize ftlan atlar .... Malum, miiessif hadiseden

dolayi sabahtan beri bir cinnet hali i<;inde .... Aman, azarni dikkatle gotiiriin karakola kadar!''

Fahri Bey itiraz etmedi, yan1ndakilerle birlikte <;1kt1.

Odada tek ba§ima kahni§tlm. ~u anda burada benden ba§ka kimse bulunmadigina gore, odarun ortas1na yi ~ 1§ ve heniiz

c;ar§a.fin i<;ine istiflenmemi§ e§yadan bana da birkac; parc;a hati­ra dii§ebilirdi!

Serasker'in emirleriyle yapmakta oldugum fenahgin, ote diinyada hesab1ru verip cezas1n1 c;ekecek isem, bari bu diinyada hen de az1cik hayir goreyim istedim! Aceleyle sedef kakmah zarf a<;acagiru, mineli giirnii§ yiiksiik ve benzeri birka<; parc;a

ufak tefek nesneyi kendime ayirmaya ba§lamt§l1111 ki, koridor­da yeniden c;1ghklar ·· eldi.

Aralik kal1r11§ kap1dan bir an ba§lllll di§ar1 uzattlm ... Fahri Bey ve birkac; zabit, Pertevniyal Valide'yi kollarmdan si.iriikleye­rek koridorda yiiriitmeye c;ah~1yorlardi. Validenin ha.la iizerinde

oglunun karuyla ho § beyaz entarisi vardi, ba~1 ac;ik, ayak­lan yahnayakn. Ya~h kadm direniyor, §ehzade ve sultan torun-

203

lar1yla cariyeleri pe~inden ko~turuyor, oniinii kesmeye s:ah~1yor, "Validemizi nereye gotiiriiyorsunuz!'' diye bagn~1yorlardi .

•

ls:imden bir an bu korkuns: manzaraya miidahale etmek geldi.

Evladirun kanh cesedini bir saat once kucaklam1~ bir ya~h

kadina yapilabilecek bir muamele degildi bu! Hele de birkas: gun oncesine kadar imparatorlugun protokoliinde padi~ahtan

sonra gelen ikinci siradaki ki~iye.

Tuttum kendimi ... Odaya, i~imin ba~1na dondiim. Hu • oliimiinden beri tuhaf bir haleti ruhiye is:indeydim . •

lnsaniyetim ile mal dii~kiinliigiim s:etin bir miicadeledey-diler ... Yaptiklar1m1 asla begenmiyor lakin vazges:emiyordum .

•

Is: sesim, "Sen oliimii dii~iinecek ya~ta degilsin," diyordu, ••

"Oniinde giinahlar1ru bagi~latmak is:in hayli vaktin var!"

Evet, evet, evet diye dii~iindiim, ~u an oniime s:1kan firsat­lardan istifade edeyim, sonra yapacagim hayir ve ibadetlerle nasil 6lsa bagi~latir1m kendimi.

Benimle konu~an is: sesim miydi yoksa ~eytan m1, pek emin •

degildim ... l~te tam o esnada, kap1min oniinden siiriiklenerek ges:mekte olan Valide beni tarudi ve yardim istedi. Duymami~ gibi yapti111. Valide ges:tikten sonra, onu takip eden zabitlerden birine sakin bir sesle, ''Valide Sultan'1 siiriiklemeden gotiiremez

misiniz?'' diye sordum.

''Gitmek istemiyor," dedi.

"Valide Sultarum, korkulacak bir ~ey yok, sadece ifadenize

ba~vurulacak dedikse de dinletemedik," dedi bir ba~ka zabit.

"Korkmuyor, sadece giyinmesine miisaade etsinler istiyor,"

dedi bir ba~kas1, ellerini s:aresizlikle iki yana as:arak. ''Lakin

Serasker acele getirin diye emir vermi~!''

204

Valideyi ite kaka merdivenlere goriiriirlerken, kendimi

tutamay1p miidahale ederim diye, odaya girip kap1yi kapatt1m

ve ''Sen, sadece sana verilen emre riayet et!'' diye telkin ettim

kendime, "oyle bir zamanda ya~amaktas1n ki, goziiniin ya~1na bakmaz tependeki ceberut, hayattru karart1r!"

Bir yandan da ic;ime sindiremiyordum bu kadar korkmayi . •

Hani emreden padi~ahim olsa, Islam'1n ba~1drr, ne yapsa

yeridir diyecegim, sadrazam olsa, devletin ba~1drr ... Lakin o da degil, herif sadece serasker, gel gar ki herkesi sindirmi~, titreti­yor. Golgesi dahi yetiyor korkudan titrememize!

Pertevniyal Valide'nin elmaslar1ru, yiiziiklerini, bilezik ve

kiipelerini, elbiselerini, ~allar1ru, kuma~lar1n1, arada srrada bir ikisini ~ahs1ma ayrrmaya devam ederek istifl.edim ve kayda

gec;irdim. Miicevher kutular1run i<;inde altina ve paraya hie; rastge­

lemeyince odada ne kadar dolap, c;ekmece, sand1k hatta kutu varsa, hepsini arad1m. Yar1m saatten fazla siirmii~tii bu arama­lar lakin nedense ~evkefza Valide'nin b11l111am1 tembihledigi alt1nlardan, para ve tahvilden eser yoktu. Tahminim onlar1

merhum padi~ah1n odas1nda bulacagund1 . •

Ihtiyaten bir de pencere pervazlar1n1n altlar1na ve iistlerine

bakayim diye cama yakla~t1m ki... R.ihttmda ktyamet kop-•

makta... Istifledigim e~yalar1n aras1nda birka<; adet diirbiin

de vard1, hemen e~yalar1 didikleyip diirbiinii buldum, pence­

reye ko~up bakttm. R.iht1mdaki karga~aya sebep, haremden s:1kart1lan yiizlerce cariye ve onlar1 zapturapt almaya ugra~an zabitlermi~ meger.

Haremi oldugu gibi hazinedar1, harem agalar1, kalfalar1 ve cariyeleriyle beraber, yine Topkap1'ya m1 gotiiriiyorlardt acaba?

205

Eger oyleyse, her birinin goziinii korkutarak bu sabah harem dairesinde olup biteni anlatmalar1na mani olacaklard1 ki, heniiz hi~birimiz neler oldugunu tam olarak bilmiyorduk.

Beni111 koku alma hassas1 yiiksek burnuma naho~ kokular

geliyordu ... Tanzimat Fer1r1ani ile hii1xiyet ebediyen geldi zannedenlere

ise kotii bir haberim vardi ... Hii,riyete kavu~tuk zannederken, sarur1m bir korku devrine ba~lamak iizereydik.

206

••

Adile Sultan'1n Arabac1s1 Feriye Sarayi Onii

(4 Haziran 1876, sabah saatleri)

Adile Sultan1m1z1n Feriye Sarayi muhafizlar1nca art1k iyi

bilinen landosunu bu sabah ic;eri sok:.1t1ayinca, fevkalade bir

vaziyet oldugunu hemen anlad1m.

''Halli adinda bir c;ocuk var ic;erde, ~ehzadelerin arkada~1,

bari haber sahn da gelsin," dedimse de hepsi duvar kesilmi~ti

muhafizlar1n. Ne onlardan m~l1,1t1at alrnak miimkiin oldu, ne

ic;eriye haber yolladtlar . •

Ic;erden d1~ar1ya, d1~ardan da ic;eriye ku~ uc;mayacak diye c:rriir aldiklar1na gore, Halil'i konaga geri gotiiremeyecek idim.

Geri donmek ic;in manevra yaparken, saraya arka arkaya

Sadrazam ve pa~alar1n arabalan gelmeye ba~ladi. Vezir viizera

arabalar1ndan inip tela~h adunlarla karakola girdiler. Anla~i.lan

pek mu.him bir vukuat vardi.

Arabam1 miinasip bir yere c;ekip sarayin bahc;e parmakWa­

r1na yana~nm, ic;erde olup biteni gormeye, en az1ndan duymaya

c;ah~tlm. Uzun bir zaman gec;ti ... Bir mal11111at edinmek ic;:in

beklemeye devam ettim.

0 srrada etraf1 kollamakta olan bir harem agas1, parmaklik­

lar1n ard1nda beni gordii, tarudi, eliyle git i~areti yapn. Ben de

207

•

ellerimle ne oldu i~areti yapt1m. l~aret diliyle anlatmaya s:ah~t1. lsrarla ayru hareketi yap1yordu. Sonunda anlad1m!

Belli ki biri olmil~!

Ah ke~ke yanh~ anlam1~ olsaydim! Korkunun ecele faydas1 olmadigm.1 bildigim halde pek korkar1m oliimden .

••

Olen valide sultan olmas1n! En ya~h oydu aralar1nda ... •

Aga yine bir ~ey tarif ediyordu ... I~aretle anlatmaya s:ah~t1-gina inanmak istemedim lakin kap1daki biitiln bu tedbirler ve is:eri giren naz1rlar ...

Aaa! Hekimler! Ellerinde tababet s:antalar1, sirtlar1nda

us:u~an hekim pelerinleriyle hekimler de geliyordu hirer iki~er.

Hekimler geliyorsa belki olil degil de bir hasta varchr.

Ne~erek Kadinefendi ... Evet herhalde ona bir ~ey oldu! Hastahgiru biliyorduk hepimiz... Allah gens:ligine ac1s1n,

s:ocuklar1ru oksilz komas1n... Aaa, ~u cariyelerden biri bana

dogru yilrilyor sanki ... Evet, bana geliyor ... Aferin kiz! Harem

agas1ndan cesur s:1kt1n... Cari ye cesaret etti, parmakhklara

yana~tl. "Adile Sultan'1n arabas1 degil mi bu?" diye sordu. Ba~1m1

salladim.

"Sultan Aziz vefat etti," dedi ve hemen uzakla~tl.

Orac1ga nastl p ka)111ad1m, bilmem!

Belki de yanh~ anlad1m ... Olamaz m1? Yok, gayet as:1k soy­

ledi ... Kap1 gibi sultaru kederin zehriyle yok ettiniz!

Dag gibi saglam, gus:lu kuwetli pehlivan sultan1 gens: ya~1n­

da kahr1ndan oldiirdilnilz!

Yoksa niye olsiln durup dururken, bu ya~ta!

Allah topunuzun belas1ru, cezas1n1 versin!

208

Kirbac1m1 atlar1n srrt1nda §aklatarak, dortnala Adile Sul­

tan'1n F1ndtkh'daki konagina geri donerken, biraderinin vefa­

t1ru hangi kelimelerle sultan1ma nakledecegini dii§iiniiyor,

kahroluyordum.

Nastl ba§lasaydtm acaba ... "Allah siz ismetli Sultan1tTla uzun

omiirler versin," diyerek mi? Yoksa ''Hepimizin ba§t sag olsun,"

mu desem? Olmaz! Ben kim oluyorum ki kendimi de katarak

hepimiz diyeyim ... Tovbe, tovbe ... Benim de akhm kart§tt.

Konagin avlusuna girmekte iken, Adile Sultan'1 yarunda

Hamza Efendi ile konaktan <;1karken goriince rahat bir nefes

aldtm. Sultan, ac1 haberi Hamza'dan mutlaka altru~ olmahydt.

Yaruna gidip etekledim. Adile Sultarum1n yiizii bembeyaz­

dt. Koyu renk bir elbise giymi§, hi<; miicevher takmarnt§t1, ne

gerdaruna, ne yakas1na ... Biliyor!

Ben Sultan Aziz'e dair sorgu sual edilecegimi beklerken,

''<;ocuk nerede? Halil niye yarunda degil?'' diye sordu Adile

Sultan . •

''I<;eriye ku§ u<;urtmadtlar, Sultan1m. <;ok elim bir haber var,

duymu§sunuzdur ... "

"Evet duydum. Allah Sultan Aziz karde§imin mekan1n1

cennet eylesin, hepimizin ba§I sag olsun. Lakin <;ocuk orada

kalamaz, Nafiz Aga! Onu hemen b11]1r1ak laz1m."

"Sultan1m, §imdi hen ... Sultan Aziz Efendimizin naa§t elan

Feriye'deki karakoldayken i<;eriye kimseyi sokmazlar Sultarum.

Giremedim zaten! Serasker ve Sadrazam da geldiler Feri­

ye'ye ... Karakola girdiler ... "

"Karakolda ne i§leri varmt§?"

"Sultan Aziz Efendimizi karakola nakletmi§ler."

209

"Niye hastaneye deg:il de karakola? Beni hemen saraya gotiir," buyurdu Adile Sultan ve ''Siz de gelin Hamza Efendi,

size de ihtiyac1m olacak!'' diye ilave etti.

Ben arabayi kap1ya getirmek iizere d1~ar1 ko~tum. Kap1run oniine geldigimde, Sultan ha~ ortiisiinii sac;larllllil

iizerine ortmii~, Hamza ile ayakta beni bekliyordu. Landonun

kap1s1n1 ac;:1p, Sultan' a ve Hamza'ya ic;eri girmeleri ic;in yol verdim.

Yerime oturdum, atlar1 kirbac;ladim. Yola diizilldiik. "Acele et. Arabayi siirme, uc;ur!" dedi Adile Sultan.

210

• 1UE S

Feriye Sarayi

(4 Haziran 1876, saat 10:45)

Ben Yiice Allah' 1rn1n rniitedeyyin bir kuluyurn.

Ve degil mi ki hen her ~eyin Allah'tan geldigine, o isterne­

dikc;e bir yapragm dahi k111,1ldayarnayacagma inarur1rn, eger

bilmeden bir sue; i~ledirn ise o suc;ta, onun da idraki olrnah diye

dii~iiniiyorurn haddirn olrnayarak! Eger var ise idraki, o halde

her ~errin bir de hayr1 vardir ve benirn ~u anda neyle cezalan­

d1rtld1girru bilmeden c;ektigirn azab1n, in~allah bir rnaksada

hizrneti, in~allah bir hikrneti vardir.

Dilerirn c;ekrnekte oldugurn ac1, bir ba~kas1na ~ifa veya saa­

det olrnu~tur. Dilerirn Rabbirn beni duyar ve her neyse suc;urn beni bagi~-

lar, bir an once beni de yaruna ahr, evlad1111a kavu~turur.

Bundan boyle tek bir istegirn var, Aziz'irne kavu~rnak!

Ba~ka hic;bir ~eyde goziirn yok!

Bu yiizden, nastl ve ne zarnan getirildigirni bilmedigirn bu

odada, bir sedirin iistiinde uyandigirnda neden kendi yatagirn­

da yatrnakta olrnadigirn1 hie; rnerak etrnedirn. Artik nerede ve

ne halde oldugurnun bir onerni kal111adi!

211

Son hat1rlad1gun, Aziz'imin uzerine kapannu~ oldugumdu.

Ona kendine gelmesi, gozlerini ac;:mas1 ic;:in yalvar1yordum.

Sonra beni evladim1n uzerinden c;:ekerek aldtlar... Par­

magimdan yuzugiimu, kulaklar1mdan kiipelerimi hoyratc;:a c;:ikardtlar. Yetmedi, agz1m1n ic;:ine parmagiru soktu bir ahlaks1z

adam; beni bogacak sanrn1~, bu da bir bogma usulu olmah

diye du~unmu~tum bir an. Meger agz1mda alt1n di~ ar1yormu~. ''Vereyim hepinize butun alt1nlar1m1, varun1 yogumu, neyim

kald1ysa buyurun ahn, oglumu bana iade edin," demeye c;:ah~-

t1m ama ba 1~1m.

Gozumu ac;:t1m ki buraday1m . ••

Uzerimde Aziz'imin kan1 bula~m1~ gecelik entarim var

ha.la ... <;1kartmak istemiyorum uzerimden ki, ondan ayrtlma­m1~1m gibi hissedeyim ... Bu sedirde onun karuyla hercumerc;:,

sonsuza kadar yatayim ve hesapla~ay1m kendimle... Benim kabahatim var m1 ba~uruza gelenlerde, eger ben bir suc;:un ceza­s1n1 oduyorsam, ogl11111a niye kiydtlar sualine cevap arayayim.

Pek dedikodusunu yaparlardi mucevher sevmemin. Dog­rudur, hem kendim takardim hem hediye ederdi,tt etrafi1r1a.

M1s1rh sultanlar geldiginde harumlara c;:ok degerli mucev­

herler, pa~alara ise c;:ok degerli atlar hediye etmemin sebebi, Osmanh'run bagr1ndan koparak ve ona ihanet ederek kendini

var etmi~, ~unun ~uras1nda birkac;: senelik M1s1r hanedaru

mensuplar1na, Osmanh'n1n be~ yuz senedir surmekte olan ha~metini hat1rlatmakt1.

Fena m1 etmi~tim? Bunca hayir i~imin yaninda tek suc;:um

bu muymu~? Ayru comertligi bin misliyle yapar1m, yeter ki yavrumu bir

kere ... Aaa! Odama destursuz dalan bu zabit de kim?

212

Yatt:1.girn yerden d0g1,,l111aya 1rah~t1rn.

"Serasker Pa~a'run ernri var, ifade verrneniz i1rin sizi karako­

la gotiirecegirn," diyor bana. Allah o Serasker Pa~a'n1n belas1ru

versin, dedirn i(j'.irnden. ••

"Bu ktyafette hi1rbir yere gidernern. Once odarna gidip iize-

rirne bir ~eyler ... "

Lafirn1 kesti terbiyesiz adarn.

"Vakit yok efendirn, Serasker Pa~a acele getirin ernri

verrni~," dedi.

"Ben boyle ba~1 a1r1k, yahnayak gidernern. Odam ~ura-

k ,,

Cl ta ... •

I1reriye saray rnernuru oldugu kordonlar1ndan belli bir ba~ka

zat girdi o esnada.

"Sultarurn, sarur1rn vakit 1rok dar, rnerhurn hiinkar1rn1z1n

vefat raporunu tarnarnlarnak ve cenazesini oglen narnaz1na

yeti~tirrnek i1rin acele ediyorlar," dernez mi!

Ayaga 1~t1rn, gozlerirn karardt, gerisin geriye yataga

dii~tiirn. Aziz'irn kan revan i1rindeydi lakin la)t t,,labilecegine

dair bir urnut vard1 i1rirnde. Yiiziirne bakrn1~, konu~rnu~tu

benirnle ... Gitrni~ evladtrn ... Dizlerirni dovrneye ba~ladtrn.

Dogdugu andan itibaren binlerce hall geliyor gozlerirnin

oniine... Aziz'irn kundaginda, Aziz'irn ilk adtrnlar1ru atar­

ken ... ve bir ba~ka hat1ra, Aziz'irn kii1riiciik bir 1rocuktu, Tiryal

Harurn'1n kucaginda, kocarnan, uzun kirpikli gozleriyle bana

bakiyordu, ikimizi birden anne belleyecek halbuki validesi

benirn, diye ge1rirrni~tirn i1rirnden. Sonra da 1rok utannu~t1rn

oyle hissettigirn, oglurnu 1rocugu olrnayan ortagirndan ktskan­

dtgirn i1rin. 0 bir anhk ktskan1rhginu rn1 odetiyorsun yoksa

213

bana Rabbim? Hemen odemeye raz1yim, yeter ki beni de yan1na al ...

Aaa, ne yap1yor bu adamlar. Kollar1ma girmi~ler siiriik­liiyorlar beni koridorda ... Sas:1m ba~1m as;1k, feracemi alma­ma, ba~1ma bir tillbent olsun ortmeme izin vermediler ki ... Ayaklar1m s;1plak. .. Resmen siiriikliiyorlar beni s;iinku ayaga kalkacak guciim yok. .. Odam1n oniinden gec;:iyorum ... Kap1-s1 yar1 ac;:1k ... Odan1n orta yerinde kocaman bir bohc;:a ... Aaa! Nuri Pa~a degil mi bohc;:an1n ba~1ndaki, bizim Damat Nuri

Pa~a! "Nuri Pa~a ... oglum ... evl:::id1111 ... baksaniza ... "

•

Duymadt. Belki de duymak istemedi. Iyi oldu, beni bu halde gormesin!

Geldik karakola. Meydan insan kayn1yor. Bir kiis:iik odaya soktular beni. Serasker'i uzaktan gorclii111. Gozlerimi yumdum

hemen. Sual soruyorlar ... Makas istemi~ hiinkar, dogru mu? Dogru! Neden? Sakallarllll diizeltecekmi~. Bir buhran ic;:inde miydi? Olmaz olur mu, kas: gunden beri his: hak etmedigi ezi­yetlere, hakaretlere katlan1yordu! Ba~ka sualler ...

Sustum! Cevaplamayacagim. Bana soyletmek istediklerini soyleme--· yecegim.

Israr etmediler. Bir yaz1 koydular oniime. ''Bu ne?" diye sordum. Demin

•

konu~tuklar1m1z1n zapt::t. imi~. "Imzalayin," dediler. Tam imza-m1 atacagim, bir b~ka zabit, bir kere okumam1 soyledi. "Yok liizum," dedi111, evladtm gitmi~ ... Bana dar gelir bu diinya ...

Neyi yazsam veya okusam, Aziz'imin donii~ii yok. Yok! YOK! •

YOOOK! Aziz'im gitmi~! Imzaladtm. Bitti i~im.

214

Zannettim ki, saraya geri doniiyorum ... Halbuki beni riht1-

ma dogru siiriikliiyor bunlar! Kaytl<lar vardi rmtlma yana~rru~ ...

Bir de c;atana! ''Nereye gotiiriiyorsunuz beni?'' diye sordum. ''Topkap1 Sarayi' na," dediler.

"Giyineyim, birkac; parc;a c;ama~u, ha~ ortiimii, feracerni ... Boyle olmaz ki!"

''Emir boyle!''

"Kimin emriymi~ bu? Benim bildigim Murat Han Hazret­leri katiyen boyle emir vermez!''

Cevaba dahi tenezziil etmediler. Yiiriiyordum aralar1nda,

bakt1m bir ara kollarun1 buakm1~lar ... Fuladim arka bahc;eye dogru ko~tum. Yakaladilar. Sabahtan beri yar1 baygin bana bir deli kuweti geldi, silkindim, lair t,ildum ellerinden. Deli gibi

yine arka bahc;eye dogru ko~maya ba~ladim. Bir yandan da avaz1m c;:1kt1gi kadar bagir1yordum. Binadan insanlar di~ar1ya fuladilar... Hepsi pe~ime taktldi... Beni yakalamaya c;ah~an

zabitlerin yolunu kesiyor, mani olmaya c;ah~1yorlar ... Benim harernin halk.t bu! Cariyeler, harem agalar1, hazinedarlar, kalfa­

lar ... Baztlar1 ise Serasker'in yerle~tirdigi casuslar, lakin onlara

dahi fazla gelmi~ olmah bu ~ekilde oldiin"iltnem! Onlar dahi yard1m etmeye c;ah~1yorlardi bana.

Ah, yakaladilar beni! Sakin sakin yiiriidiim aralar1nda ... Sonra aniden ki11 t,ildum

yine ellerinden, bir saga bir sola ko~maya ba~ladim. Ne tarafa gidecegirni bilemedilderinden, onlar da saga sola sac;tldtlar,

hen dogru arka bahc;eye ko~tum yine ... Yakalandun, yine kur-tuldum ... Harem halk.t yine yollanru kesti, yine kac;t1m, yine

kac;t1m ... <;1ghl<lar attun ... Bu miicadele d area m1 yoksa

215

saatlerce mi siirdii, hilemem ... Sonunda helak olup devrildi111 c;imenlerin iistiine .

••

''Oldiirecegiz kad.tn1, vehali iistiimiize kalacak," dedigini

duydum hir askerin. Ben yerde yatiyordun-:. Agrrla§ml§1Jt11. Kald1ram1yorlar­

d.t heni. Aralannda konu§tular. Sonra henirnle konu§tular ...

Topkap1'ya kara yoluyla gotiiriirsek nza gosterir rniyim diye

sordular. Evet, dedim.

B1rakttlar hiraz kendime geleyim diye, yigtld.tgim yerde. Daha sonra ihriktar kalfam1 gordiim ha~ ucumda. Gozle-

rinden ip gihi ya§ iniyordu. "Efe11di1r1iz, helak oldunuz. Korkmayin, hen de sizinle geli­

yorum. Bizi kara yolundan araha ile yollayacaklar Topkap1'ya.

Siz dinlenin, nefesinizi toplayinca gideriz," diyordu hana. ''Bana hir ha§ ortiisii hul, Didar Kalfa," dedim, ''hir de ter­

lik getir. Topkap1'da yerler ta§tlI ... Bir de Kur'an'1m1 isterim

tlaka,,,

mu .

Gitti lakin eli ho§ dondii.

Daireme girmesine izin vermemi§ler. Daha sonra, Didar Kalfa hir kolumda, hir zahit diger

kolumda oldugu halde zar zor yiiriidiim aralannda, arka hahc;e

kap1smda heni hekleyen ath arahaya. Cariyeler korkular1ndan hir ha§ ortiisii olsun uzatamadtlar hana.

Arahaya hindik. Didar Kalfa kar§1ma oturmu§, yara here ic;indeki ayaklaruru

ovuyordu. Carum1n ac1s1ru hissetmiyordum. Hic;hir §ey hisset­

miyordum Topkap1'ya dogru giderken, hic;hir §ey umurumda

da degildi! Ha saraydayrn1§1m ha zindanda, odama giine§

216

s1zam1yor111u~, pencerelerle kaptlar1 s:ivilemi~ler, as: ~1m,

susuz kal1111~1m, ba~1m as:tlaru~, ayagim s:1plakmi~ ... Bana VIZ

geliyordu her ~ey! Bundan boyle benim is:in hayat, evladima kavu~ana kadar,

Kur'an ok:uyarak nefes ahp vermekten ibaret olacakt:1. Ben, ote diinyada olmas1 laz1mken, yerini ~a~udigi is:in bu

diinyada kal ~ bir oliiydii,n artik!

217

• Fl

Feriye Sarayi

(4 Haziran Pazar giinii, saat 11:00)

Atlar1nun slrtlru hayatir11da ilk defa acrmas1zca ku-bac;:lad1-

gim ic;:in, Feriye Sarayi'na c;:abuk vastl olduk.

Sarayin kap1s1nda gorecegimiz muameleden endi~eliydim

lakin arabam1z1n oniinii kesen muhafiz1n siingiisiinii, Adile

Sultan'1n kiillii ha~metiyle arabadan inip elinin tersiyle itece­

gini hie;: beklemiyord111T1!

Ben de muhafiz kadar ~a~rrdim. Eyvah, dedim ic;:imden, bakahm ba~1m1za neler gelecek!

"Sen ~oyle beri bas, asker!" dedi Adile Sultan, "Ben ic;:eri gire--. ,, cegun.

•

"Emir biiyiik yerden Sultarum. lc;:eri girmek yasak!''

"Hamza Efendi, inin arabadan," buyurdu Adile Sultan.

Hamza indi. Ben de kendi yerimden inip, atlar1n yarunda

dikildim.

Adile Sultan muhafiza konu~tu: "~imdi oglum, sen genc;:sin,

ba~1n derde girmesin diye sana miisamaha gosteriyorum, adin1

sor111ayacagim. Serasker Avni Pa~a nerede?"

"Karakoldalar. Sadrazam da oradalar."

218

"Hamza Efendi, siz karakola gidin. Serasker'e ve Sad­

raza'ma deyin ki, Adile Sultan kap1da. Saraya girecek, diin

~ehzadeler ve sultanlarla oynas1n diye yarunda getirdigi, geceyi

hurada gec;irmi~ on ya~1nda hir c;ocuk var ic;eride, hazinedar1run yegeni, onu ahp c;tkacak. Eger hir mesele c;1ks1n istemiyorlar ise irade gostersinler, girelim. Aksi takdirde her ikisi de nelerin

olahilecegine vakiftirlar. Bugiin yeteri kadar ao ya~andi, ha~ka mesele c;iks1n istemiyormu~, deyin."

"Sultarum ... Sultan Efendimiz, Sadrazam ve Serasker haz­

retlerine hen nastl ... " "Dedigimi yap1n Hamza Efendi! Lafi eveleyip geveleme­

den, hen nastl dedimse ayru kelimelerle nakledin!"

Hamza Efendi ayaklar1 geri giderek karakola yiiriidii.

Adile Sultan sert adimlarla arahan1n etrafinda gidip gelerek hen, ise elim ayagim korkudan kesilerek hekledik. A:z sonra Hamza yarunda hir yaverle dondii. Yaver, Adile Sultan' 1 ha~1yla

selamladi ve kap1daki nohetc;ilere Sultan'1 ic;eri sokmas1 ic;in talimat verdi.

"Biz ii<; ki~iyiz," dedi Sultan. "ismetli Sultarum, sadece sizin i<;in miisaade s:1kt1 ... 0 da ... "

Adile Sultan, "Arahac1m henimle gelmek zorunda zira

i<;erde hastam1z var, Ne~erek Harum'a ilas: ve yemek getirdik,

onlar1 ta~1yacak. Hamza Efendi de i<;eri girecek, Sultan Murat Han'dan Valide Sultana ve kadinefendilere taziye heyaru getir­di! Yaver, sen ~imdi git; Sadrazam'la Serasker'e, Adile Sultan hoyle huyurdu, dersin!" dedi.

Yaver itiraz edecek oldu lakin Adile Sultan'1n sesi oylesine giir ve huyurgan, edas1 da oylesine azametli idi ki, lafin1 yar1da kesip sustu. Adile Sultan vakit kayhetmeden hahs:eye ge<;ti ve

219

yine sert adimlarla yiiriimeye ba~ladi. Hamza da s:aresiz pe~in­den yiiriidii. Ben yemeklerin bulundugu sefer tas1ru indirdim arabadan.

''Tetkik etmek ister misiniz?" diye sordum, ne yapacagtru bilemeden duran yavere.

Yaver, "Estagfurullah... Yemek varm1~ madem, buyurun," dedi.

Herhalde Adile Sultan'1n bir ba~ka istegi ile Serasker'in kar~1sma s:ikmay1 goze alarnami~tI. Ben elimde yemek sepeti, Sultan'la Harnza'n1n pe~inden ko~tururken dii~iindiim de, bugiine kadar acaba bir ki~i olsun hayrr deme cesaretini gos­terebil 11,i~ miydi Adile Sultana? Sanki sesinde ve baki~larmda, insanlar1 ona itaat etmelerine mecbur ktlan tuhaf bir ttls1m vardi .

•

ls:eri girdik. Binarun is:i ana baba giiniiydii. Aglayan, bagiran, aytlan

baytlan, sas:1n1 ba~1ru yolan her ya~ta kadinlar, kadinefendiler ve ikballer, cariyeler, kalfalar ...

Adile Sultan'1 goriince ko~up ayaklanna kapandtlar, etegini, ellerini opmeye meylettiler, bir agizdan aglayarak konu~uyor, miiessif hadiseyi nakle s:ah~1yorlardi fakat soylediklerinden his:bir ~ey anla§iltruyordu. Adile Sultan hepsini bir el hareke­tiyle susturdu.

Kendisi s:ok sakindi. "Biraderimin naa~1 nerede?" diye sordu. Bir agizdan "Kara­

kolda," dediler.

"Valide Sultan neredeler? Dairelerindeler mi?" "Hayrr, onu da az ewel karakola gotiirdiiler," dedi kalfalar­

dan biri, "His: ac1malar1 yok zira yan baygtndi validemiz, ken-

220

dine tam gelemeden, karakoldan haber geldi, Serasker Avni

Pa~a ifadeye s:agum1~ ... Sonra ... " Digerleri fark etmemi~ olabilirler lakin hen artik ytllar1n

verdigi tecriibeyle, Adile Sultan.'1m1n dudaklar1111n kipll"tls1n­dan, Serasker'e sessizce bela okudugunu anlad1m. Kalfarun lafirn biti.t t111cdi, Sultan "Dun Halli gelmi~ti ~ehzadelerle oynamaya. <;ocugu bugiin goren var rru ararnzda?" diye sordu bu sefer.

''Sabahtan beri s:ocuk gorecek halde degiliz ki Efendimiz,"

dedi ba~kalfa. "Ararnzda his: kimse mi gormedi bu s:ocugu?" diye 1srar etti

Adile Sultan. Kimseden ses s:ikmadi. "Gidin bakin ~ehzadelerin yarnnda m1? Nazime Sultan'1n

yarnnda da olabilir. Hemen gelsin!" Bir ba~ka kalfa iirkerek yakla~tI, Sultan'1 etekledi ve zor

•

duyulur bir sesle, "Ismetli Sultarum, validemizin hali pek peri-~and1 ... Onu iteleye kaka).iya s:atanaya bindirmeye s:ah~ttlar ... " dedi.

"Ne s:atanas1? Valide Sultan karakolda degiller mi?'' ••

"Once karakola aldtlardi, sual ettiler zahir, sonra r1ht1ma getirip bir s:atanaya bindirmek istediler. <;ok direndi, s:atanaya binmek istemedi, yaruna ibriktar kalfas1rn katip sarurun yine

••

Topkap1 Sarayi'na gonderdiler ... Uzerinde gecelik entarisiyle ... " Kalfa aglamaya ba~lad1 .

••

''Olmii~le olmu~a s:are yok, kalfa! Biz once en onemli i~imizi halledelim, sonra srra Valide Sultarurruza gelecek. Ben nereye gotiirilldiigii ile me~gul olacagim, lakin ~imdi bana hemen N azime Sultan' 1 yollay1n," buyurdu.

221

Az bekledik.

Giden cariye yarunda Nazirne Sultan'la dondii. Nazirne Sul­

tan lus:ku-arak halas1na ko~tu. Birbirlerine sartldtlar, sonra Adile

Sultan aglayan s:ocugun koluna girip onu koridorun oteki ucuna

dogru yiiriittil. Bir sure lus:ku-an Nazime nihayet sustu. Bu sefer

de uzun uzun ve :fistlda~arak konu~tular. Gozlerimi onlardan

aymnayan hen, bir ara nedense, Adile Sultan.'1n tela~landiguu

hissetli1r1. Sultan.'1n elleriyle ba~lill tutmu~ endi~eli hali sadece

birkas: saniye siirdii. Sonra hemen toparlandi ve yarurmza gelip ta]i1r1atlanru srraladi.

Hepimiz kar~1s1nda divan durup bekledik.

Ben harem clairesine giremeyecegim is:in, Adile Sultan

elimdeki sefer tasllli yarum1zdaki cariyelerden birine verip,

Ne~erek Harum'a yolladi.

Nazime Sultana da, on ya~1nda bir s:ocuk hastarun ba~1nda

artik ne i~e yarayacaksa, bugiin ~arna kadar Ne~erek Vali­

de'sinin ba~1ndan ayrtlmarnas1ru tembih etti. Goz gaze geldik.

Ben hemen baki~lar1rm yere indirdim lakin, o benim gozlerim­

deki suali s:oktan gormii~til. Azar i~itecegimi zannettim arna

beni adarn yerine koyarak izahat verdi; "c;ocuk peri~an, ona

bir mesuliyet verilmeli ki, acrs1ru unutup dikkatini i~ine tekzip

etsin," dedi bana, als:ak sesle.

Nazirne Sultan elbette halas1yla ka]1~1ak istiyordu; lakin

Adile Sultana zinhar kar~1 gelinemeyecegi is:in, geldigi cariye

ile birlikte, isteksizce gitti.

c;ocuk uzakla~1nca, Adile Sultan bizimle kalan kalfaya

hemen is:eri gidip, haremden iki adet biiyiiks:e boy tescttiir

s:ar~afi getirmesini soyledi.

Kadin ~a~rrdi.

•

"Acele edin kalfa. lzahati sonra yapar1m," dedi Sultan.

''Haydi, s:abuk olun, tez istediklerimi getirin!" Kalfa uzakla~1nca, Hamza Efendi ile bana dondii.

''Halli binarun is:inde kaybohnu~. N azime ve ~ehzade­ler aram1~lar, bulama}'lnca evine gitti zannetmi~ler. Halbuki s:ocuk elan burada! Siz birazdan kalfarun getirecegi s:ar~aflara biiriinerek benimle birlikte hareme geleceksiniz. Ben onun nerde oldugunu tahmin ediyorum," dedi Sultan, "onu birlikte bulacagiz."

Kalfa elinde s:ar~aflarla koridorun ucunda go ·· ·· ce, sustuk.

Az sonra Hamza Efendi ile s:ar~aflara biiriinmii~ olarak, kad1n ktyafetinde Adile Sultan'1n pe~inden harem ktsm1na ges:erken, "Ne olursa olsun, siz saktn konu~ma}'ln," diye tem­bihledi Sultan.

~u saraydan sag sali1t1 s:ikt1gim1z1 gorsem, bir omiir konu~­mamaya raz1ydtm hen!

Adile Sultan ilk once Abdiilaziz Han biraderinin odas1na girmek istedi, lakin odarun oniinde silahh iki muhafiz bekli­yordu.

"Bu odaya kimse giremez, ne yapacaks1n1z is:erde?'' diye sordu, is:lerinden biri.

"Senin beni sual etmeye haddin yak, asker!'' dedi Adile Sultan.

"Madem ki cennetmelcin Sultan'1n clairesine giremiyo­ruz, biz de yan odaya gireriz. Biraderimin yaptirdtgi sarayda dola~mam1 bana kim yasaklayabilir ki, hele de tahtta yegenim otururken! <;ekil baka}'lffi oniimden!''

Asker tereddiit etti fakat Adile Sultan'1n azametinden iirk­mii~ ohnah, "Yan odaya girmek yasak degil," diye 1r,1r1ldandt.

223

Sultan, kaplllin tokmagiru s:evirdi, is:eriye girdi ve kap1 oniinde ha.la bekle~ip duran bize, asabi bir sesle ''Ne bekliyor­sunuz hatunlar, girsenize!" buyurdu.

Girdik. Odada kimse yoktu. Sultan kap1run iizerinde duran anahtari s:evirip kilitledi ve odadaki biiyiik dolaba yiiriiyiip, kap1s1ru as:mak istedi. As:amad.i.

Biz de denedik, kilitliydi dolap. ''Kirin!" dedi Sultan. Hamza Efendi ·· endi kap1ya, birkas: kere zorlad.i, sonra

ikimiz birlikte ·· endik, kap1 as:tld.i ve Halli, yar1 baygin vazi­yette ayaklarim1z1n dibine dii~tii. Elinde, gogsiine bast1.rd.igi bir zarf tutuyordu. Sultan zarfi ald.i, ku~agina soktu.

Ben odaya terniz hava girsin diye pencereye ko~tum. Pence-reler kilide u~tu, as:amad1m.

''<;ar~afi.n1 s:1kar iistiinden, eline sar ve krr cam1," buyurdu, Adile Sultan.

Yaptim dedigini. Cam krrilinca i<;eriye hava doldu. <;ocugu Hamza ile kirtlan cam1n oniine ta~1d.ik. Sultan, inleyen s:ocu­gun yiiziine kiis:iik fiskeler atiyor, "Halli ... Oglum Halli, uyan yavrum, Halli," diyerek siirekli ad.iru s:agir1yordu.

Halli gozlerini as:tiginda, ba~1 Adile Sultan' 1n dizlerindeydi, yor, manas1z bir ~eyler soyliiyordu.

''Kap1dan girdiler... kocaman adamlar... koskocamandtlar .. . iti~tiler, sonra onu sJ.rt iistii devirdiler ... biri bacaklanna oturdu .. . oteki arkadan kollariru tuttu... beyaz c;:aki. .. kan... kan. .. . kan .. . kan ... nefes alamiyorum ... hava ... hava ... annee ... annee ... her yerde kan var, anne!''

<;ocuk, Adile Sultan'1n kucagmda s:rrp1nd.i.

224

Adile Sultan pencerenin oniindeki sedire oturdu, Halil'i

kucagina yatirdi, bebek uyutur gibi kollarmda sallamaya ba~la­

d1 ve bize "Biriniz gitsin su getirsin," buyurdu.

K.imildamadik. ~a~kinhktan donmu~tuk ikimiz de.

''Hamza Efendi siz bu binan1n is:ini bilirsiniz, siz gidin. Bol

su getirin. Bardakla degil, ibrikle, siirahiyle ... Pe~inize kimseyi

takmadan, tek ba~1n1za doniin! ... Haydi, ne bekliyorsunuz!''

<;ar~afi yere dii~mii~ Hamza Efendi, s:ar~afi yeniden ku~an-d1 ve lahavle s:ekip, s;1kt1.

Sultan, yaz1 masan1n iizerinde duran defterlerden birini

istedi benden. Hemen verdim, ahp yelpaze gibi sallamaya

ba~lad1 c;ocugun yiiziine, bir taraftan da alc;ak ve tath bir sesle,

hatta bugiine kadar ondan hie; duymad1g1m tath, yumu~ak,

mii~fik bir sesle konu~uyordu: ''Halil, sen bir riiya gordiin.

Gordiigiin her ~ey bir riiya, oglum, hakikat degil. Bazen boyle

lci.bus goriir c;ocuklar. ~am c;ok yemek yedin herhalde, riiya

gordiin. ~imdi uyandin artik. Unut o kotii riiyayi, unut yav-,,

rum.

''O ii<; adam ... c;aki vard1 ... yere yat ... bacagina ... baca ... otur­

du ... sonra ... sonra ... hen gordiim ... kan ... kan ... kan ... "

''Hepsi riiya idi, Halil. Riiya bitti! Uyand1n! Unut o kotii .. ,,

ruyay1, unut.

<;ocuk bir hayaleti kovar gibi, elleri kollar1yla git i~aretleri

yap1p duruyor, ara sira da ''Riiya degil, hakikat!'' diye bag1r1-

yordu.

''Sen dolaba girdin Halil ... Sirr1m1z var ya, hani iic;iimiiziin

aras1nda, hat1rladin m1? Nazime pederine mektup gotiirecek-. N Id ;i•• t1... e o u sonra.

225

"Ben onu dolaba kadar getidim. Sonra, Nazime Sultan

korktu, dolaba girmek istemedi, mektubu bana verip odas1-

na dondi.i. Ben sabah s:ok erken gelip ... dolaba .... ah ... i~te o

zaman ... ah ... ah ... kan ... kan ... " •

''l~te sen ne zaman ki dolaba girdin Halil, havas1zl1ktan

uyuyakalm1~, lcibus gormi.i~si.in." "Uyumad1m... gi.iri.ilti.iler oldu... Ben anahtar deliginden

bakt1m ... adamlar vard1 ... "

"O gordi.iklerin ri.iya, i~te! Havas1z ve karanhk yerde oyle

olur, uyuyuverir ve kabus gori.ir insan. ~imdi uyand1n art1k!

Evine goti.irmeye geldim seni. Ri.iyayi unut!"

"Gordi.im hen ... pencereden ka<; ... " <;ocugun lafin1 agz1na

t1kt1 Adile Sultan,"Halil! Sana ne soyledim hen! Ri.iya gordi.in

dedim! Benden iyi mi bileceksin? Haydi bakayrm, bir daha

duymayacagim bu sas:ma sapan ri.iyay1 anlatt1g1n1. Koti.i ri.iyala­

r1 tekrarlamak ugursuzluk getirir. Teyzene de babana da sakin

anlatma! Ugursuzluk getirme i.istlerine!'' '

Hamza Efendi elinde bir si.irahi suyla geri geldi. Suyun

biraz1n1 once s:ocuga i<;irdik. Sonra yi.izi.ine goziine <;arpt1k, •

aln1ru, sas:lar1ru, ~akaklar1ru ve kollar1n1 1slatt1k. lyice kendine

gelince, yine konu~mak istedi.

Adile Sultan "Yorgunsun yavrum, sen biraz dinlen artik,"

dedi, ve sonra Harnza'ya dondii, "Kabus gormi.i~ s:ocuk. .. Bilir­

siniz, havas1z yerde kalinca, oyle olur. ~am ~ehzadelerle sak­

larnbas: oynarlarken dolaba saklarup, orada uyuy ~," diye

izahat verdi.

Hamza Efendi inand1 m1 bilemem fakat hen sultan1n gog­

siine saklad1g1 mektubu gordiigi.im i<;in, anlatt1klar1n1n eksik

oldugunun farkindayd1m.

226

Adile Sultan dizlerinde Halil'in ba~1 oldugu halde uzunca

bir siire oturdu, ona alc;ak sesle ve 1srarla gordiigiiniin sadece

kotii bir riiya oldugunu tekrarlay1p durdu.

Halil biraz sakinle~ince Adile Sultan yine bana ve Hamza Efendi'ye emirlerini s1ralad1.

''Nafiz Aga, sen Halil'i evine gotiireceksin. Hamza Efendi,

siz de c;ocugu ailesine teslim ederken onlara Halil'in ~am

sarayda ~ehzadelerle saklambac; oynarken dolapta uyuyakalm1~

oldugunu anlatacaks1n1z. Ben burada kalip Valide'nin nereye gotiiriildiigiinii ve diger kad1nefendilerle sultanlar1n ihtiyac;la-

.. - ... . ,, r1ru ogreneceg1m.

"Ba~ iistiine," dedim hen. ''<;::ocugu teslim ettikten sonra Hamza Efendi'yi istedigi

yere birakir, beni alma ya buraya gelirsin. '' ''Emriniz ba~1m iistiine sultan1m."

"Hamza Efendi, eger c;ocuk halsizse, ba~1n1 dizlerinize

koyup uzans1n arabada. Belki eve gidene kadar yine uyur, ken­dine gelir," diye bir talimat daha verdi, ''la.kin o kabusu tekrara kalki~1rsa, ona 1srarla soyle ki gordiikleri sadece kotii bir riiya­dan ibarettir."

Allah Allah, dedim ic;imden, nedir bu kiic;iik oglana verilen ehemmiyet?

Hamza'n1n gozlerinde de ayn1 soruyu gordiim, lakin Adile

Sultan'1 sorgulamak ne haddirnizeydi!

<;::ar~aflar1m1za biiriindiik yine, Halil'i iki elinden tut­mu~ haremden c;1kmaya haz1rlan1yorduk, Adile Sultan sesini alc;altarak ikimize de ''<;::ocugun hayat1 sizin iki dudag1n1z1n aras1nda! Halil bir kabus gordii! Buna siz de inarun, onu da inandir1n!'' buyurdu.

227

Biz anlayacagim1z1 anlam1~nk zaten! Sadece Halil'in hayat1 i<;in degil kendi hayat1m1z1n da

emniyeti i<;in, <;ocugun gordiikleri sadece kotii bir riiyadan "b . B" kAb I 1 arett1... 1r a ustu.

Ve ben art1k biliyordum, emindim, saraylar d1~ardan cenneti and1rsalar da ashnda cehennemin ta kendisiydiler!

228

Be~ikta~ Saray1 ( 4 Haziran Pazar giini.i, saat 12:40)

Abdi.ilaziz Han' 10 oli.im raporunun yaztlmas1 hem uzun

si.irdi.i hem de s:ok mi.inaka~aya sebebiyet verdi.

Marko Pa~a, "Evet bileklerde bir yaralanma durumu var

lakin bunun merhum taraf1ndan yaptld1gin1 gosteren his:bir

i~aret yok," deyince, Serasker Avni hrrs1ndan delilere dondi.i.

Ayagin1 yere vurdu, ''Odas1nda yaln1zrm~, zaten kim boyle bir

~eye cesaret edebilir ki!" diye bag1rd1. Karakola daha sonra gelen, Serasker'in emrindeki zabit-

••

lerden doktor Omer de merhumun cesedini ilia elle muayene

etmek isteyince, kol agizlar1ndaki ri.itbenin bizzat Serasker ••

tarafindan soki.ili.ip attlmas1na ve Omer'in karakoldan kovul-

mas1na ~ahit olan diger doktorlarda ~afak att1!

Sarur1m ba~lar1na gelebilecekleri di.i~i.inmek dahi istemediler.

Serasker'in ba~1nda bekledigi merhum padi~ah1n yatirtldtgi

odaya girdiler, s:1kttlar, aralar1nda fis1r f1s1r mi.izakere ettiler.

Epey bir zaman kayb1ndan ve defalarca yaz1hp y1rt1lan

raporlardan sonra nihayet Serasker Avni Pa~a'y1 tatmin edebi­

lecek bir ~ekilde, rapor kaleme ahnd1.

229

Ben bir sureti elimde oldugu halde, Be~ikta~ Saray1'na dondiim.

Sultan Murat Han Hazretleri yemekte idiler.

Yaruna gittim. Amcas1run vefat haberini vererek ha~ saghgi diledigim

anda Sultan'1n yiiziinden kan s:ekildi, sapsar1 oldu. Akabinde

elindeki s:atah ~iddetle duvara dogru firlatarak, "Eyvah! Millet ~imdi bunu benden bilecektir," diye bagirdi, art arda ogiirdii ve oniindeki tabaga istifra etti. Sonra da bayild1.

Hizmetlcirlar ko~u~tular. Kolonya getirip yiiziinii sildiler,

masay1 temizlediler.

Onu yan odadaki divanlardan birine ta~1yip yat1rd1k ve

hemen saray doktoruna haber yolladik. Kendine gelince benden olayi teferruatl ile anlatmam1

istedi.

Anlatttl<lar1m1 dikkatle dinleyen Sultan Murat'1n, amca­

s1n1n intihar1ndan dolayi biiyiik ve samimi bir teessiir is:inde

oldugunu gorebiliyordum. N amiitenahi, ''Amcam itikat sahibi­

dir, nasil intihar eder, akhm alm1yor," diye tekrarhyordu.

Ona s:ok tesir eden bir ba~ka husus da, oliimiin intihar

oldugunu yazan raporu Marko Pa~a'n1n imzalamak iste­memesi ve ancak Avni Pa~a'n1n 1srarh zorlamas1yla imza­

lamas1yd1. Zira Sultan Murat gayet iyi bilirdi ki, iyiligin de kotiiliigiin

de mesuliyetini halk ilia padi~aha yiikler. Padi~ah1n haberi olmadan his:bir ~eyin vaki olamayacagiru zannederler!

Bana Feriye Karakolu'nda konu~ulanlar1 birkas: kere iist iiste anlatt1r1nca, anlad1m ki, halkin Sultan Aziz'i onun oldiirt­

tiigii zannetmesi ihtimali amcas1n1n oliimiine duydugu biiyiik

230

ac1y1 dahi bastrr1yordu ve hatta o anda tahta ge<;tigine dahi bin

pi~mand1. Zaten diin, bizzat reislik ettigi hiikiimet meclisinde fena

halde hiisrana ugram1~ oldugu is;in, ak~am en yakiru bildigi

karde~i, zevcem Fatma Sultana i<; dokmeye gelmi~ti.

Fatma Sultan'1n bana anlatt1g1na gore, once Sadrazam

Rii~tii ile Serasker Avni'nin ve ~eyhiilislam Ha ah'1n iki yiizlilliigiinden ~ikayet etmi~, ak~am yemeginde biraz da dem­

lenince, iyice dokmii~ i<;ini.

''Sadrazam Rii~tii ile Serasker Avni'nin, amcam1 me~rutiyeti

getirmek is;in tahtan indirmek istediklerine inanm1~t1m; meger

his: oyle bir niyetleri yokmu~, bana resmen ihanet ettiler," diye

~ilciyette bulunmu§. Hatta yillard1r pek takdir ettigi, kendi gibi

Me~rutiyets:i Mithat Pa~a'dan dahi his: ho~nut degilmi~. Onun

i<;in de, ''Yald1zh konu~malar1 sadece sozde kaliyor, ayr1ca o

kadar kibirli ki, herkesi kendinden nefret ettirdigine gozlerim­

le ~ahit oldum," demi~.

Fatma Sultan, geceleri hi<; uyuyamayan, elleri titreyen,

us;uklar1 ges;meyen biraderinin haline s:ok iiziiliiyor, bir

buhran ges:irmesinden korkuyordu. Aram1zda uzun uza­

d1ya konu~malar1m1z1n neticesinde, her ikimizde de has1l

olan kanaat ~uydu ki, Sultan Murat'1n, amcas1n1n tahtan

indirilme vakas1na dahli yok, sadece mutabakat1 vardi ve o

mutabakat1n diyetini odemekte oldugunu zannettiginden bu

kadar bozuktu asab1 . ••

Oliimiinde ise his:bir sus:u yoktu!

~u anda, Hiinlcir'1n peri~an haline bir nazar atmak dahi

lcifiydi bunu anlamaya.

231

Biz vefat haberiyle fenala~an Sultan'1 sakinle~tirmeye s:ah­

~rrken bir zabit, hiikiimetin cenaze torenine dair verdigi karar1

getirdi. Ahnan karara gore, Sultan Aziz, Feriye'de tes:hiz ve tekfin

edilip pederi II. Mahmut Han'1n Divanyolu'daki tiirbesine

gomiilecekti.

Karar1 zat-1 ~ahanelerine hen okudum. Sultan Murat meclisin bu karar1n1 ogrenince o kadar miite­

essir oldu ki, bir buhran daha ges:irmesine ramak kaldi.

Osmanh padi~ahlar1n1n cenazeleri Topkap1 Sarayi'nda

haz1rlanrr ve her nereye gomiilecek iseler, kabirlerine illa Top­

kap1 Saray1'ndan gotiiriiliirdii. Sultan II. Mahmut ve Sultan Abdiilrt1ecit gibi ba~ka saray­

larda ikamet etmekteyken vefat eden sultanlar dahi, ebedi yol­

culuga ilk ad1mlar1n1 Topkap1 Sarayi'ndan atm1~lard1. Kadim anane boyleydi!

Sultan Murat, amcas1run cenazesinin Feriye'de yikarup

kefenlenmesine ~iddetle itiraz etti ve hemen yaverini gondere­

rek, hiikiimete bu karar1 yasakladig1n1 bildirdi. Abdiilaziz Han,

her Osmanh padi~ahi gibi mutlaka Topkap1 Sarayi'nda tekfin

edilecekti. Ba~ka tiirliisii asla kabul edilemezdi.

Naz1rlar Padi~ah'1n buyrugunu kabul etmek zorunda kal­

dilar. Ben bu i~in hallinden sonra Sultan Murat'1 saray doktorlar1

Salih Efendi ve Emin Pa~a'ya teslim ederek, saraydan ayrilip cenaze haz1rhklar1 i<;:in Feriye'ye dondiim.

Sultan Aziz'in cenazesi, karakol odas1ndan s:1kar1larak,

Feriye'nin r1ht1m1na yana~an bir s:atanaya kondu. Saraybur­

nu'nda r1ht1ma s:1kartld1.

232

Topkap1 Sara)'l'ndan gelen enderun agalar1, o sirada sedye

bulunamad1gi i<;in Sultan'1n naa~1n1, karakolda yatirtld1gi

kanh minderle birlikte, yak.Inda bir binan1n mente~elerinden

soktiikleri tahta kap1n1n iizerine koyarak Topkap1 Sara)'l'na

ta~1dtlar. Tahtmdan indirilrni~ de olsa, bir sultan i<;in is;ler ac1s1

hir manzarayd1 ht1.

Ben Abdi.ilaziz Han ile his;bir zaman samimiyet kurama­

m1~t1m lakin hiirmette de kusur etmemi~tim. Son yillar1nda

yakin1nda bulunanlar mizac1run asabile~tiginden, hazinedar­

lar1 da masraflar1ru kisamamas1ndan ~ikayet ederlerdi. Her ne

olursa olsun, bugiin ona ve validesine reva goriilen muameleyi

her ik.isi de hak etmemi~lerdi.

Saray imarnlar1 sakit Padi~ah'a son vazifelerini ifa ettikten

ve namaz1ru da ktld1ktan sonra, Abdi.ilaziz Han, Divanyolu'n­

daki II. Mahmut Han tiirbesinde, pederinin yaruna gomi.ildii.

Cenaze merasimine Sadrazam ve naz1rlarm <;ogu kattldi lakin

halkin, muhtemelen haberleri olmad1gindan i~tiraki fazla

degildi. ~ehzadelerinin his;biri gelmedi. Sonradan ogrendi,11 ki, i~tiraklerine izin veri),11emi~.

1861 yilirun 25 Haziran'1nda, be~ <;ifteli ka)'lkla Topkap1

Sara)'l'na getirilen, H1rka-1 Saadet clairesinde duas1ru ettikten

sonra, altin kaplama merasim tahtinda ci.ilus toreni yaptlan ve

saatler siiren biat kuyrugu sona erince yedi <;ifteli, altin yald1zh

saltanat ka)'lgi ile Be~ikta~ Sara)'l'na gotiiri.ilen, otuz ik.inci

Osmanh padi~ahi Abdi.ilaziz Han'1n on alti ytl siiren saltanat1

i~te boyle sona ermi~ti; naa~1 mente~elerinden aceleyle sokiilen

bir tahta kap1n1n iizerinde ta~1narak!

Karn1ma bir sanc1 saplandi.

233

''$u gormekte oldugun manzaradan ibret al, Nuri Damat,"

dedim kendime, ''Osmanl1'n1n ~anh padi~ali1n1n sonu buysa,

saray damadindan ote olmayan sana istikbalin ne getirecegi

belli degil madem, bugiinii degerlendir, firsatlanru iyi kullan!''

Cenaze sonras1 Be~ikta~ Sarayi'na ges:tim.

Amcas1run elim vefat1yla sarstldigi zor giiniin sonunda

tamamen tiikenen ve zihin kar1~1khgi ya~ayan Sultan Murat'1

validesi ve hekimleri, gozlerden nispeten uzak olan Y tld1z Kas­

r1'na gitmeye iknaya ugra~1yorlard1.

Sultan'1n durumu ise his: iyi goziikmiiyordu. 0 bu haldey­

ken, amcas1run cenaze toreninin is:ler ac1s1 teferruat1n1 naklet­

meyi uygun gormedim. Feriye Sarayi'na geri dondiim ve $evkefza Valide'nin arzusu

istika111etinde emirler yagd1rdigim Faliri Bey'in vazifesini nastl

ifa etmi~ oldugunu gormek iizere, harem dairesine ges;tim . ••

Ogrendim ki Sultan Aziz ile validesirlirl daireleri didik

didik edilmekle ka]1,1am1~, haremdeki cariyelerin, hazinedar­

lar1n, kalfalar1n, harem agalar1n1n, kisacas1 kim var kim yoksa

herkesin hem odalar1 hem iistleri ba~lar1, ~alvarlar1na var1ncaya

kadar aranm1~. Haliyle baz1 miinasebetsiz hadiseler de mey­

dana gelmi~ ... Kad1nlar yakin temash aramalardan ~ikayets:i

olmu~lar, direnmi~ler. $ikayetlerini dinleyecek kimse yokmu~. Odalar1nda ve iizerlerinde miicevher ve paraya clair her ne

bulunduysa ahnm1~. 0 paralarla miicevherler benim ~alisi

mahmdir diye kar~1 s:1kanlar1n da goziiniin ya~1na bak1]111am1~.

Yetmemi~, cariyelerin bazilar1na askerler tarafindan el kon­

mu~, digerleri sokaga atilm1~. Valide Sultan dahi bu utans: verici muameleden nasibini

alm1~.

234

Sarayda sus: i9leyen cariyelerin ge<_;:mi9te torbaya konarak denize attlmas1n1 hatulayan Pertevniyal Valide, onu da denize atarlar korkusuyla kendisini Topkap1'ya gotiirecek olan kayiga

•

zinhar binmemi9. ltiraz etmekte olan Valide'ye bir binba91 ''Sus, behey biiyiicii!'' diye, bir ba9kas1 ''Milleti bat1rdin1z, bir de gitmek istemiyorsunuz!'' diye hakaret etmi9.

Oglunu o sabalun erken saatlerinde kaybetmemi9 olsa, Per­tevniyal Valide hepsinin agz1run payin1 verirdi diye dii9iindiim, ne var ki evlad1n1 heniiz kaybetmi9 bir ana, hayat1n1n en biiyiik ac1s1yla <_;:1ra gibi yanarken, ki bu ac1yi bir baba olarak defaten ya9am19 oldugum i<;in iyi bilirim hen, duydugu hakaretler bir kulagindan girip otekinden s:1km19tir!

Feriye'de bir haber daha vardi beni bekleyen! ~evkefza Valide Sultan'1n yillardir i<;inde biriktirdigi kin ve intikam hissi anla9tlan Pertevniyal Valide ile s1rurh kalmam19, onun en yakin dostu Tiryal Kad1nefendi'ye de bula9m19t1.

Tiryal Harum, Sultan II. Mahmut'un Pertevniyal'den bir

onceki harum1yd1. His: s:ocugu olmad1g1 ic;:in, Abdulaziz Han dogdugunda, Pertevniyal Valide ile birlikte 9ehzadeyi kendi evlad1 gibi biiyiitmii9tii. Mahmut Han'1n vefat1ndan sonra kendi konaginda ikamet etmeyi tercih etmi9se de Pertevniyal Valide ile aralar1ndan su s1zmazd1. Biiyiik servet sahibi oldu­gunu bilirdik .

•

l9te bu Tiryal Han1m'1, konagina haber yollatarak Feriye'ye c;:ag1rnu9lar.

Zavalh kad1ncagiz, Pertevniyal Valide <_;:agir1yor diye nere­lerden kalkip gelmi9 ve Feriye'nin kap1s1 oniinde, arunda tevkif edilerek Topkap1 Sarayi'na yollanm19.

235

Konagiru terk ettigi an, i<;erde nesi var nesi yoksa, hepsine

el koymu~lar, cariyelerini de sokaga atm1~lar.

Bu hususu Be~ilc.ta~ Sarayi'na doniip, ~evkefza Valideye

sordugumda, hayretle ka~lar1ru kaldudi,

"Benim hi<; haberim olmadi," dedi. "Kim ne isteyebilir ki

ya~h ba~h Tiryal K.admefendi'den? Bu emri kim verdi acaba?"

Dogru soylemiyor diye dii~iindiim lakin ~a~kinhg1 o kadar

samimiydi ki, ya ~evkefza Valide miithi~ bir oyuncuydu ya da

Tiryal Han1m'1n benim bilmedigim kudretli ve gizli bir dii~­

maru vardi.

Her ki1r1 ise, elbette ilanihaye gizli kal1r1az, gun gelir <;ikardi

ortaya!

Bugiin olup bitenler hakkaniyetli i~ler degildi, lakin adil bir

diinyada ya~adigim1z1 kim iddia edebilirdi ki!

Bu deh~etengiz giiniin alq,am saatlerinde saraydaki daire­

mize dogru yiiriirken, yiiregimde ince bir s1z1 vard1!

Sultan III. Selim'in <;abalar1yla ba~lattlan asrile~meyi,

II. Mahmut Han <;ok kanh ve 1srarh bir miicadele vererek

Vaka-1 Hayriye zaferiyle siirdiirmii~, oglu Abdiilmecit Han

ise Giilhane Hatt-i Hiimayunu ile ta<;land1rm1~t1. Yerine

gelen karde~i Abdulaziz ise bu ferman1n getirdigi yeniliklere

sahip s:1km1~t1.

Velhastl, II. Mahmut Han'1n pe~ pe~e tahta ge<;en iki oglu,

muasrr medeniyete yaki~1r, adaletli bir idareyi saltanatlar1 siire­

since devam ettirmi~lerdi.

Nastl s1zlamas1nd1 yiiregim ... Ben bu ahdin sona c1111ckte

olduguna ~ahitlik etmi~tim bugiin.

236

Liyakat ve adaleti bir kere daha rii~vete, ~ahsi h1rslara kur­

ban etmi~, hiinlci.r cinayetlerinin s:oktan kapanm1~ kap1s1ru

bugiin yeniden aralam1~t1k!

Ne yaz1kt1r ki, his:birimizde ~er kar~1s1nda dimdik duracak •

omurga yoktu! ls:inde debelenip durdugumuz devran, benim

de bir halkas1n1 olu~turdugum pash bir zincirdi, er veya ges:

kopmaya mahkumdu!

Vaziyeti benim gibi gorebilenlerin is:inde, atiye kar~1 hep bir

korku ve kendimizi emniyete almarun endi~esi vard1.

Bizler ... Osmanh'n1n valide sultanlar1, kad1nefendileri, ~eh­

zadeleri, sultanlar1, hanim sultanlar1, damatlar1, sadrazarnlar1,

seraskerleri, naz1rlar1 maziden ders alabilmi~sek, ba~1m1za

gelebilecek belalara kar~1 her claim tedbirli olmak zorundayd1k!

Sarur1m i~te bu yiizden kurnaz, sinsi ve as:gozliiydiik hepimiz.

Ve i~te bu yiizden derin, huzurlu uykulara birakam1yorduk

gece yast1ga koydugumuz ba~lar1m1z1!

Saatler sonrayd1, odam1n penceresinden rengi gill kurusuna

donii~mii~ ufka bakt1m. Bugiin bir sultan daha ges:ip gitmi~ti tarihin sayfalar1ndan.

Ben, bir sultarun gidi~ine, bir diger sultarun geli~ine ~ahit

olmu~tum. Yar1n yeni bir giine ba~larken sabah namaz1na durdugum­

da, Rabbime bundan boyle ya~anacaklar1 bana ve milletimize

hayirlara vesile etmesi is:in yakaracakt11r1.

Giinahlci.r bir kulun sesine kulak verir miydi acaba Rabbim? Sanm1yordum . •

ls:imde i~lerin daha da sarpa saracagina dair bir his vardi ... Bir endi~e, bir korku ...

Yar1run neler getirecegi ise mes:huldii.

237

Ve 9u an itibariyle, Abdiilaziz Han'dan geriye ilk yar1s1 halk­ta hayranl1k ve memnuniyet, diger yar1s1 sukutuhayal uyandir­nn9 on alt1 ytlhk bir saltanat, Aziziye denen Avrupai-Osmanh kar191m1 kiyafetle yass1 fes, yine Aziziye denen alt1n paran1n ho9 sedas1 ve Avrupa bankalar1na alt1ndan kalktlmas1 miimkiin olmayan bir bors: kalm19t1.

Bir de, bugiin 9ahit olduklanma istinaden yar1 meczup bir yeni sultan!

0 yiizden mi acaba kan agliyordu gokyiizii?

238

•

1UE S Be~ikta~ Sarayi ve Y1ld1z Kasr1

(4-15 Haziran 1876)

Murat'1m1n goziine, Abdillaziz'in hallinden beri uyku gir-•

medi. Iki giindiir biraz diizelir gibi olmu~tu morali, lakin Nuri

Pa~a'n1n getirdigi intihar haberinden sonra adeta c;oktii ve

kalan son kuwetini amcas1n1n cenazesi Topkap1'da kefenlensin

diye harcadi. ••

0 iiziintiiden deliye donerken hen, "Olen olmii~, iizill-

menin bir faydas1 yok harap etme kendini," demek istedim ...

Anlatamazd1m, dinletemezdim. Sustum.

Neyse ki bu sefer buyurdugu iradeye hiirmet g~sterdiler,

itiraz etmediler.

Amcas1 Topkap1'da tekfin edildigi ic;in biraz olsun teselli

buldu.

Ben de sevinmi~tim, ic;i rahat etti, artik kendini toparlar diye.

Ah, ne bo~una iimitlenmi~im hen! Giiniin ic;inde, saatler gec;tikc;e daha fena oldu.

Odas1na kapan1p avaz avaz agladi.

Tavana goziinii dikip benim goremedigim birileriyle konu~tu.

Bir yudum su ic;iremedim, bir lokma a~ yediremedim.

239

<;1ra gibi is:in is:in yan1p duruyordu evlad1m. $ahsi hekimi Kapoleon'u s:ag1rtt1m hemen. Geldi, teskin edici bir ~urubu da yan1nda getirmi~. Bin bir

rica ile ba~aramayinca, zorlayarak i<;:irdik. Derin bir uykuya dald1.

Uyand1ginda daha da beter olmu~tu. <;ok h1zl1 konu~arak

bir ~eyler anlat1yordu a1na biz anlaya1n1yorduk.

Mabeyincisi Seyit Bey biraz konyak is:irmemizi tavsiye etti. Halbuki Kapoleon, alkol almas1n1 katiyetle yasaklarru~tl.

Bu yiizden Seyit Bey ile miinaka~a ettik. Ben onu, Murat'1m1n

i<;:kiye miiptela olmas1na amil ki~i olarak sus:ladim. $iddetle inkar etti. Kabul etmesini beklemiyordum zaten, lakin kendine dii~en vicdan payiru bilsin, bari bundan boyle bu hususa itina etsin diye vurdum yiiziine ne zamandir kalbimde sakladiklar1-

m1. Kasa kasa ~araplar1, ~ampanyalari, konyaklar1 temin edip,

~ehzademin ikametgahlar1na naklettirdigi goziimden kas:ma­

m1~t1, $ehzade'ye bu kadar s:ok alkoliin faydas1 olmayacagm1

kas: kere ihtar ettigim halde ... Lakin o srrada ben valide sultan

payesinde degildim, soziimiin bir degeri yoktu ki!

Y illardir saraylar1n is:inde sozii ges:en tek bir ha tun vardi, o da ilia Pertevniyal Valide Sultan'di!

Haydi o valide sultandrr, diyelim ... Fatma, Cemile, Miini­

re, Behice, Refia ve isimleri sayinakla bitmez cennetmekan Abclii),11ecit Han'1n daha nice sultan kizlar1na ve elbette ara­

lar1ndan bir kralis:e edas1yla tebariiz edip hepimize tepeden bakan Adile Sultan' a da hii, 1r1ette kusur eylemeyeyirn, lakin

bir kiz s:ocugu olsun doguramam1~ Tiryal Han1m'a ne demeli? Onun dahi, srrf Pertevniyal Valide'nin has arkada~1 oldu­

gundan dolayi, sozii benim soziimden ileriydi! N eyse ki o

240

kendi konag1nda ya~1yor, her ta~1n alt1ndan <;1km1yordu. Dev­

ran degi~ti ve i~te ~imdi soziimiin soz saytld1gi giinler geldi

<;att1 lakin bu sefer de bende laf edecek ~evk kalmadi.

Allah'rma yalvarsam, bana ne ihsan eylediyse geri alsa, sadece

Murat'1m1n aktl sihhatini iade etse. 0 goziinden zeka fi~krran,

soziinden bal dokiilen yaki~1kl1, ferasetli, herkesin sevdigi, hiir­

met ettigi, 1're11k diyar111da dahi hiir1net ve g1pta telkin etmi~

evladim, eski haline donse ... Carurru ~u an vermeye hazrr1m!

Lakin ne gezer! Agz1n1n etrafi silme u<;uk. Gozlerinin altt mosmor. Baki~la­

r1 iirkek ceylan baki~1 gibi. Elleri titrek. 0 giizel ba~1, ku~ gibi

boynuna gomii)111u~. Ya hi<; durmadan konu~uyor ya tek kelam

etmiyor.

Benim onun i<;in iiziildiigiim ilk giinlerden <;ok daha fena

~imdi. Ciilus esnas1nda hakkinda <;ikan dedikodular1 bertaraf

etmek niyetiyle biraderlerine Nisbetiye Ko~kii'nde haz1rlatt1-

gim a~am yemegi i<;in Pertevniyal Valide bana, "Biraderleri

topluca 6ldii11111::ye <;agrrdi," diye iftira atrrn~t1.

Ben de yemegi Be~ikta~ Sarayi'na aldrrm1~t1m.

Mehmet Re~at, Siileyman, Kemalettin, Nurettin ve Vah­

dettin Efendiler i<;in, saray a~<;tlar1na en leziz yemekleri 1smar­

lam1~ idim. Abdiilhamit Efendi mazeret beyan edip gelmemi~­

ti, digerleri geldiler. Afiyetle yemeklerini yediler. Sonra huzura

<;1kttlar. Murat'1m1n halini goriince hepsi ~a~rrdi ve iiziildii,

zaten o da saklamadi, halinin pek fena oldugunu kendi soyledi.

"~u halime ha.kin biraderlerim... <;ok kotiiyiim, ila<;s1z

uyku tutmuyor, ba~1m agndan <;athyor," diyerek ~ilci.yetlerde bulundu.

241

Bir gece once kimsenin zehirlenmedigini, oldiin"ilmedigi­

ni goren vesveseli Abdiilharnit Efendi de, ertesi gun nihayet

huzura <;1kt1ginda, aslarum ona da ba~1run <;ok agr1d1g1n1 soy­

leyerek beni iizmii~tii.

''Boyle ~eyler soyleme, giybete kap1 a<;1yorsun," demi~tim.

Zaten agir rivayetler dola~1yordu hakkim1zda ...

Giiya Abdiilaziz Han ve Pertevniyal Valide'nin e~yalanna ve

paralar1na hen el koydurmu~um. Onlar1n mallar1ru talan etmek­

le kal1r1ayip, Valide'nin sevgili ahbab1 ve ortagi Tiryal Han11ti1n

da servetine el koymak iizere onu Topkap1'ya gonderen de

benmi~im!

Deli bile inanmaz bu rivayetlere. Tiryal Han1m'dan bana ne!

Valide ve Hiinkar'1n servetine gelince, Osmanh'da gelenek

odur ki, saraylar1n e~yalar1 ve padi~ahlar1n miicevherleri dev­

letindir. Padi~ahtan padi~aha devredilir. Ben sadece Be~ikta~

Sarayi'n1 terk eden devrik padi~ah ile validesinin dairelerini

aratt1m, bulunanlar1 zab1t alt1na aldrrdim ki, bir onceki devr-i

saltanat:ln bor<;lar1 Murat'1m1n omuzuna y1kilacagina gore bir

nebze yard1m1m dokunsun.

Tiryal Kad1nefendi'nin hadisesinde ise, giinalu boynuna,

Serasker Avni Pa~a'run parmagi olabilir ... Gei;mi~ zaman

olmu~, bir ara Tiryal Han1m' 1n konagindan kovuldugu rivayeti

dola~m1~t1 sarayda. Nedenini pek merak etmemi~, ogreneme­

mi~tim. 0 giinlerde dedikodu yapmaktan <;ok daha miihlm

i~lerim vard1 benim. Murat'1mla alakas1 olmayan rivayetleri

takip etmezdim.

Her neyse, vars1n biitiin su<;lar1 bana ats1nlar, oklar1n1 bana

saplas1nlar ... Ben her tenkide hatta iftiraya dayan1r1m, yeter ki

242

Murat'1m bu rivayetleri salon ola ki duymas1n, ruhu daralrna­

s1n, asab1 boz11] ,r1as1n.

Ben onun ruh halini ~en tutmak ic;in elimden geleni ard1ma

koymuyorum lakin benim gayretim kafi gelmiyor ... Hekirnler ...

hocalar ... muskalar ... hepsi naf tle!

Amcas1n1n vefat haberiyle sarstld1gi giin, ~am vaktine

kadar bekleyip aslarum1n durumunda bir i · · hastl olmayin­

ca, hekim Akif Pa~a'ya haber salm1~t1m. Hekim Kapoleon da

zaten ~am iistii tekrar ugrar1m demi~ti.

Her iki doktor da sultan1n Y tldiz Kasr1'na naklinde 1srarc1

oldular. Yavrum, ''Beni oldiirmeye mi gotiiriiyorsunuz?'' diye

direndi. Onu ikna edene kadar akla karayi sec;tik.

Ytldiz'a gelip yerle~tik de ne oldu?

Evlad1m ha.la sadece kendi gorebildigi ki~ilerle sohbet

halinde. Onun bu tuhaf halleri yiiziinden kac; kere ilan edil­

digi halde kihc; ku~anma toreni heniiz yaptlamad1. Padi~ah'1n

sirtlnda cerahatli bir c;ibarun c;1kt1gi, bu yiizden iinifor111a giy­

mesinin heki1nleri tarafindan yasaklandigin1 bahane ederek,

toreni birkac; kez iptal ettik.

Sadece odas1na kapan1p bedensiz ki~ilerle konu~sa ve

kimselere goziikmese ... Ben onu memleketin her taraf1ndaki

nefesi kuvvetli hocalara okutup iifleterek iyile~tirebilirim

lakin bazen de pek ak11 ba~1nda uyan1yor. Kahvalt1s1n1 edi-•

yor, her ~ey yolunda gidiyor ... ltina ile giyinip ku~an1yor ... 0

kadar akl1 ba~1nda oluyor ki onu tamamen gozden uzak tut­

man1n da dedikodulara sebebiyet verecegini bildigimizden,

sultanlar1n1 ziyarete gelen naz1rlar1 kabuliinde, ba~mabeyin­

cisi ve hen hic;bir mahsur gormiiyoruz.

243

Salona giriyor aslan11,1, hen kap1 arahg1ndan, yiiregim agz1mda bakiyorum, aaa o da ne! Her birini sanki karde~le­

riymi~ gibi s1msiki sartlarak kucaklam1~, iki yanaklar1ndan

opiiyor! Naz1rlar ~a~kin, kap1n1n ard1ndaki bizler s:aresiz, donup

ka11yoruz! Bir keresinde, setre pantolon ve ceketiyle bahs:edeki su dolu

havuza atladi! Bir ba~ka keresinde at:Ina ters bindi. Ya arabayla, kar~1s1na mabeyinciler oti11 t,,)11p en yakindaki

camiye gider iken faytonun bir ko~esine biizilliip kalmas1 ...

Saraya dondiigiinde, iizerindeki istanbulin ile yataga girmesi!

Ya s:1kt1gi ikinci cuma selarnhg1nda, cami merdivenlerini

inerken s:ikip s:1karken inmeye kalki~mas1 ... Cumaya gelmi~ kalabahga bu hall as:tl<lamak mabeyincilere dii~tii. Zat-1 ~aha­

nelerinin zihnine aniden bir ~ey geldi, sonra bir ba~ka ~ey geldi, deseler de ... Kim neye inand1ysa art1k!

Ben bu hadisenin ertesi giinii, evlad1m1n da arzusu iizeri­ne, Allah'1n manevi huzuruna vastl olmak iizere biri Kabe'ye, digeri Hazreti Muhammed Efendimizin ruhaniyetine hitaben

Medine'ye iki tazarruname yazdirdim.

Giinler ges:ti, heniiz faydas1n1 gormedik.

Ben geceleri herkes yatttktan sonra odama kaparnp, ba~1m1

yasttl<lara gomerek his:kirarak aghyor, biraz ferahlay1nca s:areler

dii~iiniiyorum. Deniz havas1n1n iyi gelecegi tavsiye edilince, vapurla

Marmara'da gezintiye s:1kardim. Saray hekiminin tavsiyesi ile

zehirli kan1 emmesi is:in viicudunun her bir tarafin1 silliiklerle

kapladik; eskisinden beter oldu, iistelik kans1z ve takats1z

244

kaldt. Viyana'da ruh hastahklar1 tedavisiyle iinlii hekim Lei-•

desdorf'u acilen Istanbul'a davet ettim. Padi~ah oldugunu

saklayarak ii<; ay miiddetle Avrupa'da bir klinikte tedavi gor­

diigii takdirde, kati ~ifa bulacag1 soziinii verdi, lakin Sadra­zam Rii~tii ve Mithat Pa~alara bu hususu kabul ettiremedim.

Padi~ah1n ii<; ay miiddetle gozlerden 1.rak kalrr1as1n1 sakincah

buldular.

Ba~ka hekimler getirttik. Her birine istedigi iicreti misliyle odiiyorum. Dillerini tutmas1 i<;in verdigim hediyeler de cabas1.

Bana nefesi kuwetli <;e~itli hocalar1 da sahk veriyorlar. Her birinden ayr1 medet umuyorum. Elimde avcumda ne var ise, hepsini evladtrmn sihhatine

kavu~mas1 i<;in heba ediyorum. Tahttan da saltanattan da vaz­ge<;tim. Murat'1rmn <;ektigi azab1 gordiik<;e, ke~ke omriiniin

sonuna kadar tahta <;1kmasaydt diyesim geliyor. Zira, onu alip ciilusa gotiirdiikleri giinden beri huzuru, rahat1 yak.

Aziz Han'1n hall gecesinde, Murat'1m oldiiriileceginden

korkmu~ idi. 0 korku mu onu boyle eyledi yoksa bir padi~ah olarak ver­

digi iradelerin kabul gormemesi mi? Amcas1n1n istedigi saray­da ikametine miisaade e.di]rr1c:mesi mi? Mabeyin memurlar1n1 dahi se<;memesi, sadrazam1ru, naz1.rlar1ru tayin edememesi mi? Yoksa nice iimitlerle, Garp devletleriyle ayn1 seviyede, medeni

bir idare kurmak istemesinin miimkiin olamayacagirn idrak . . Bil I etmes1 rm... emem.

Bildigim ~u ki, ne onun kalbinde ne de benimkinde en ufak bir ~evk kaldt Osmanh tahtinda padi~ah ve padi~ah validesi olmak i<;in!

Bir <;ileli gun daha!

245

Bugi.in, yani on dart haziran gi.inii, Sadrazarn Rii§tii Pa§a

onceden haber vermek nezaketi gostermeden saraya gelmi§.

Padi§ah'1 gormek istedigini arz ettiginde, her ne hikmetten­

se, bana haber etmeden huzuruna kabul etmi§ler.

Murat Han, gecelik entarisi ile yatag1ndan firlay1p, "Ben

iyiyim Pa§a!'' diye bag1rm1§, sonra da "Ba§rm c;:ok agr1yor," diye

yatag1na geri donerek ba§1m yast1klar1n alt1na sokmu§.

Rii§tii Pa§a da, "Bu i§i uzatmarnak laz1m," gibisinden bir ••

§eyler mirtldanrm§, yakin1ndakiler duymu§lar... Oyle anlatt1

bana Rii§tii Pa§a'run geli§ini haber vermeyen miinasebetsiz

mabeyinci.

Mabeyinci dendiginde zaten malum nedenlerle tiiylerim

diken diken oluyordu, bu sefer de yeni tayin edilen mabeyinci,

eminim mahsus duyurmad1 bana sabah saatlerinde Sadra­

zam'1n geli~ini ve aslarum1n hususi odas1na kadar soktu Rii§tii Pa§a'yi.

Yine kim hangi oyununun pe§inde, kim bilir?

Osmanh saraylar1nda oyun bitmez!

Duam §Udur ki, bir pirlanta gibi kiymetli evladim1n asab1ru

bozarak onun bu hallere diic;ar olmas1na sebep te§kil edenlere

de, onu ic;:kiye miiptela edenlere de bin kere lanet olsun, rahat

huzur yiizii gormesinler!

Benim c;:ektigim actlar1n bin mislini c;eksinler!

Am. ' m.

246

• 1T

Mithat Pa§a'rnn Beyaz1t'taki Konagi

(15 Haziran 1876, alq;am saatleri)

Giivendigim daglara kar yagdi! •

Ihtilali nic;:in yapok biz? Me§rutiyet ic;:in! Meclis ac;:tlacak, Tanzimat ve Islahat Hatt-1 Hiimayunlar1

bir anayasaya donii§ecekti. Sec;:imler yaptlacak ve meclisler icra-•

y1 kontrol edecekti. lngiltere'deki gibi tac;:h demokrasi olacaktik!

Hayalmi§ hepsi!

Hic;:bir §ey olamadigim1z gibi, kaba saba bir askerin avucun­

da bulduk kendimizi!

Tayinlere kar1§1yor, mecliste me§rutiyet miitalaalar1na mani

oluyor.

Sadece Abdulaziz Han ile validesinin dairelerinden

degil, kiillii saray erkan1n1n ve kad1nlar1n1n odalar1ndan,

dolap ve c;:ekmelerinden, ceplerinden, hatta hicap duyarak

soyliiyorum, ellerini sokarak yoklad1klar1 ic;: c;:ama§1rlar1n1n

aras1ndan ... Hatta y1llard1r ken di saray1nda mukim Tiryal

Kad1nefendi' nin de para, tahvil ve e§yalar1na el koyarak

toparlad1klar1 servetle, borc;:lar1 kapatmaya c;:ah§1n bari, degil

mi? Ne gezer!

249

Ba~ta saltanat damatlar1 ve goziinii para hrrs1 bi.iriimii~ Avni

Pa~a olmak iizere, vatanm selameti i<;:in birlikte yola s:iktigim bu

adamlar yagmalanrm~ mallardan nemalanmaya da azlar m1!

Vallahi de billahi de igrendim! ••

Ustelik bu talan1 sevk ve idare eden iki ki~iden biri Serasker

Avni, digeri padi~ah1m1z1n anas1 Valide $evkefza Sultan.

Valide $evkefza, yillard1r golgede kal111an1n intikam1 i<;:inde

olabilir, kad1nca hissiyatla, alt1nda ezildigini dii~iindiigii Per­

tevniyal Valide'ye govde gosterisinde bulunuyordur; onu anla­

yabilmek miimkiin de, Serasker Avni neden boyle bir husumet

is:inde diye merak ediyordum.

Ziya Bey, kendisini iki kez sadaretten alan Abdulaziz

Han'a di~ biliyordu, "<;ok intikamc1 bir ~ah1st1r," diyerek izah

etti. Sadrazarnliktan azline, yabanc1 devletlerden ald1g1 komis­

yonlar sebep olmu~tu. Padi~ah'1n bu adam1n karakterini bir

ti.irlii anlayamayip ii<;:ilncil kez serasker tayin etmesi ise kendi

taht1na mal oldu. Sultan Murat'1n ise ~u anda amcas1run eski ika111etgalunda

olup bitenlerden haberi yak.

0, amcas1run intihar1ndan beri birtakim bedensiz mahlu­

katla konu~makta ki, bu s:tlgin gidi~ata mani olabilecek tek

ki~iydi o! Ona ne s:ok bel baglarru~, medet ummu~ idik ... Kimselere asla

fa~ etmesem de, kendimden saklayamam, giinden giine artan bir

cinnetin i<;:inde debelenmekte oldugunu! Ah ne yazik, ne yaz1k!

Bu, takdir-i ilahi olmah!

Osmanh taht1nda oturan padi~ah1 tahttan indirmenin •

ancak iki ~art1 vard1r! Padi~ah1n Islam dininden s:1kmas1 veya

ak1i melekelerini kaybetmesi.

250

Kotii idare, istibdat, liizumsuz israf ile memleketi iflasa

si.iriiklemek, kaybedecegini bildigi sava~lara girmek ve daha

sayabilecegim namiitenahi ~er ... hi<;biri ... ve ba~ka hi<;bir sebep

ile indirilemez bir Osmanh padi~ahi tahtindan . •

Illaki de <linden <;1kmak ya da cinnet!

Biz ne yaptik, akli melekelerin azalmas1 dolay1s1yla kotii

idareden dolayi vatana ihanet gibi <;etrefil bir ciimle kurarak •

ve Hayrullah'1 da alet ederek ... ltiraf ediyorum i~te, halt ettik!

Aziz Han iistelik gelmi~ ge<;mi~ <;ogu sultandan daha fazla

miitedeyyin oldugu halde, cinnet i<;inde bulunmadigi da bes­

belli ik.en, a<;gozlii bir ~eyhiilislama mevki vaatlerinde buluna­

rak cinnet fetvas1 yazdrrm1~ olmarun vebalini odiiyor olmahy1z.

Tahttan indirdigimiz Aziz deli degildi lakin tahta <;1kard1gun1z

Murat, soylemeye dilim varm1yor, delirdi.

Allah'1n gazab1na ugradik resmen!

Niye yaptik derseniz, ne yaz1k ki elimiz mahkumdu, Abdu­

laziz Han, me~rutiyete direndiginden, medeni ve asri bir ida­

reye kavu~mak i<;in tek <;are onu hal idi.

Osmanh devleti batrrn~t1, giderek daha <;ok batiyordu, su

yiiziine ancak bu ~ekilde <;1kip nefes alabilirdi.

Osmanh'yi batiran ne sav~lar, ne Abdiilaziz'in son yillardaki

hiirriyet kis1tlamalar1, key£ cezalar1 ne de liizumsuz harcamalar1ydi.

Ge<;tigimiz yil patlak veren Hersek ayaklanmas1run, kisa

zamanda Mostar'dan Avusturya s1nrrma kadar yaytlarak S1r­

bistan-Karadag sava~lar1na donii~mesi ve hatta askeri ve siyasi buhranlar dahi degildi.

Sadrazam Mahmut Nedim Pa~a'run, bor<; ald1gi iilkelere

ilan etmi~ oldugu, devletin bor<;lar1n1n ve faizlerinin yar1s1n1n

odenecegine ili~kin ''Ramazan Kararnamesi'' idi!

251

•

Iki yiiz milyon Osmanh altuu miktar1ndaki bu borcun faizi

dahi odenemedigi, harici ve dahili yeni bors:lanma imkaru da kaJ,,,adigi i<;in, devlet resmen iflas et11J.i~ti.

Avrupahlar1n eli armut toplam1yordu, hepsi bu firsatl gani­met bildiler!

••

Once Bosna-Hersek 1slahat1 ile geldiler iistiimiize. Akabin-

de Bulgaristan'da ayaklanma ba~lad1. Bu tertibi kim hazirlad1 bilemiyorum, lakin hadise Miis­

liiman-Hiristiyan <;at1~mas1na dogru meyletti ve once tahrik

edilen Miisliimanlar1n Selanik'te iki konsolosu oldiirmesiyle

meydana gelen Selanik Vakas1, ardindan talebelerin ayaklan­mas1 ... Derken efendim, Mahmut Nedim Pa~a'run istifas1.

Ad1m ad1m iizerimize gelindi, ta ki Avrupa'n1n biiyiik

devletleri, Osmanh devletinin i~lerine miidahale karar1 alana

kadar! Bana soracak olursaruz, sanki bir muharrir hayalindeki zor

piyesi kaleme alm1~, oyuncular da sahneleri siras1yla oynayarak,

piyesi sonuca ula~ttrmaya muvaffak olrnu~tular! Biz Osmanh

Devleti, oyunun ~a~kin ha~ aktorii olarak ve gozlerimize ina­

namayarak, seyreylemi~tik etrafi.m1zda olup biteni. Ve biten de

biz olrnu~tuk! Avrupa'n1n biiyiik devletlerini, bizi tamamen yutmadan

durdurabilrnek ve isyan etmekte olan H1ristiyan halki. siikune­

te davet i<;in, me~rutiyetin ~art oldugunu bir hen gorebiliyor­dum. Me~rutiyete yana~mayan Abdulaziz Han'1 sirfbu yiizden indirmek istedim ... Batmakta oldugumuzu bildigimden, Sad­

razam Nedim Pa~a'n1n yedigi halt1 en az zararla kapatmak,

tekrar hors: alma imkan1 yarattp iktisadi iflas1 onlemek, kisacas1

devletimin bekas1 i<;in!

252

Hal vakas1na kar1~anlar1n aras1nda bir hen dii~iinmii~iim

memleketimin menfaatini. Digerleri meger mevkilerini kuv­

vetlendirmek, laflar1n1 dinletecekleri bir ba~ka padi~ah1 tahta

oturtup ceplerini parayla doldurmak i<;in yapm1~lar bu i~i!

Allah belalar1n1 versin hepsinin!

Beni,,, de versin ...

Tamam, biz sus:lular s:ekelim cezam1z1.

En ba~ta Serasker Avni olmak iizere, intikam lurs1yla tutu­

~an Kayserili Ahmet Pa~a, emrindeki taburlar1 kanchrarak hall

tamama erdiren Siileyman Pa~a, goziinii hirs-1 piri biiriimii~

ihtiyar tilki Sadrazam Rii~tii ve biitiin arzusu bu milletin iyiligi

olan, i~e sirf me~rutiyet ugruna kar1~nn~ olan hen ... Biz s:ekelim

cezam1z1 yeter ki vatan kurtulsun.

Lakin vatan giderek daha s:ok belaya bula~makta.

Bir de Karadag ve Girit'te isyanlar <;ikt1 ba~1m1za!

Sultan Murat'1n her ges:en giin ~uurunu biraz daha fazla

kaybetmesi ise tiim soonttlara tiiy dikiyor! •

Halbuki Ingiltere .ba~ta olmak iizere biiyiik Avrupa dev-

letleriyle dostane ili~kileri, krallar ve devlet adamlar1yla hususi

dostluklar1 olan Padi~ah' 1n ne s:ok faydas1n1 gorebilirdik, eger

o ba~1m1zda olsa idi.

Bela hi<;bir zaman tek ba~1na gelmez, zaten!

Osmanh ~u ya~amakta oldugumuz giinlerden daha beter bir

zaman ge<;irmi~ miydi acaba?

Hem dahili hem harici sahalarda, kanayan acil yaralar1m1z

var.

Harici meselelerimizi, sabtk padi~ahtn hal ve intihar1

yiiziinden ihmal ettik.

253

Fazla geciktirmeden, hatta acilen... Mesela bu ak~am,

Avrupa devletlerinin isyanlarla alakah tala.nd.ig1 tavra kar~1, bir

muhtrra yazmak ~art oldu.

Boyle harici yaz1~malarda ilia hi.ikiimetin fikrini almak

velakin muhtrrayi da gizlilik is:inde yazmak li.izumundan,

naz1rlardan birinin konaginda toplanmayi uygun bulduk.

Yaz mevsimi geldiginde zaten adet oldugu i.izere, hi.ikiimet

toplanttlar1n1 Bab1ili'de degil, konaklarda yapardik.

~ura-yi Devlet reisi olarak, ilk yaz toplant1s1n1n benim

Beyaz1t'ta, Soganaga'daki konagimda yaptlmas1n1 teklif ettim.

Naz1rlar kabul ettiler.

Sadrazam'1n imzas1n1 ta~1yan davet tezkereleri naz1rlara

katip tara.findan ula~trrtlm1~, lakin Bogaz'1n kar~1 ve list taraf­

lar1nda oturan birkas: naz1ra, uzakta kald.iklar1 is:in rahats1z

olmas1nlar diye haber verilrnemi~ti. Bunlardan biri de Hariciye

Nazu1 Ra~it Pa~a imi~. Bu sabah Divan-1 Hi.imayun'da, ~am­

ki toplantidan haberdar olup davet edilrnedigini anlayinca,

''Biz nazu degil miyiz!" diye serzeni~te bulunmu~.

Bunu ogrenir ogrenmez, katibime hemen ona da yald1zli bir

davetiye s:ikartmas1n1 soyledim.

Kabinede davet edilrnesini istemedigim iki ki~iden biri,

mecliste ~ura-yi Devlet reisi olan eski sadrazam Yusuf Ka.mil

Pa~a idi. Zira hem s:ok ya~li ve hastayd.i hem de gordi.igi.i yerde •

Serasker Avni'ye hakaret etmeye ba~liyordu. Ikisinin ayn1 s:at1

alt1nda, hele de benim konag1mda bir arada bulunmas1 mi.ina­

sebet almazd1.

Davet edilenlerin hepsi, konag1mda toplanacak meclise

icabet edeceklerini beyan etmi~ler.

254

Ak§am, misafirlerirni bizzat kap1da kar~tlayip iist kattaki

yemek odas1na kadar her birine refakat ettim. Pa~alar1n agalar1

ise giri~ kat1na kurulan sofraya buyur edildiler.

Yemekte is:ki servisi yaptld1; aram1zda is:meyenler vardi,

onlara ~erbet ikram ed.ildi. Yemek boyunca verecegimiz muh­

trrarun muhtevas1n1 aram1zda miizakere edip, ancak kahveler

is:ilirken muht1rayi yazma fasl1na ge<;tik.

Tats1z bir muht1ra yaz1yorduk.

Giis:siizdiik lakin bunu asla belli etmemeliydik. Yazd1k,

yimp ba~tan yazd1k, olmadi sil ba~tan yazdik. Her bir kelimeyi

t ols:tiik bis:tik, yeniden yazd1k.

Hava bunalt1c1 s1cak11 ve yaprak kimtldam1yordu. Geni~

odan1n bahs:eye as:tlan biitiin pencerelerini ardma kadar as:m1~­

t1k. Yine de havas1z kaliyorduk. Ararruzda konu~ulanlar1 ve

okunan muht1ralar1 kap1 oniinde bekleyen nobets:i agalar1n

duymamas1 is:in kap1yi da as:am1yorduk. is:ilen tiitiiniin dumaru

da bir bulut gibi iizerimize s:okiiyordu.

Halet Pa~a s1caktan rahats1z oldu, yerinden kalkip dola~­

maya ba~lad1. Ayakta dola~1yor, habire koltuk degi~tiriyordu.

Ra~it Pa~a pencerenin oniine dii~en koltukta oturdugu is:in

memnundu. Cevdet Pa~a ve eski serasker Riza Pa~a yan yana

kap1 tarafinda oturuyorlard1. Ben Riza Pa~a'run yan1nda idim.

Masan1n ortas1na Serasker Avni yerle~mi~ti. ~i~man yiizii,

s1caktan ve fazla yiyip is:mekten kipkrrm1z1ydi.

Neyse ki aniden bir esinti ba~lad1. Cam1n oniinde oturan

Ra~it Pa~a, s1caktan bunald1gin1 soyleyen ter i<;indeki Cavit

Pa~a'ya yer degi~tirmek ·isteyip istemedigini sordu. Cevdet Pa~a

''Caruma minnet," deyince, aralar1nda yer degi~tirdiler.

255

Saat 22:30 olmu~tu, biz ii<;iincii kahvelerirnizi i<;iyor lakin bir tiirlii baz1 Avrupa devletlerine, Karadag ve Girit isyanlar1na rniidahale etrnerneleri gerektigini ihtar edecek rnuhtirayi tarn istedigirniz la.varna sokarn1yorduk. Yazacag1nuz rnetin, rnaale­sef ki buyurganlik devrimizin <;oktan ges:rni~ oldugundan, fazla sert olmarnahydt; fazla alttan da alrnarnahyd1k.

Nihayet hepirnizi tatrnin eden bir ifadeyi san1r1rn bulduk, ''Haydi pa~alar, ~u son rnetni okutuyorurn, dikkatle dinleye­lirn," derni~tirn ki hen, ''DA MA SERASKER!'' diye giirleyen sesi duyup ba~1rn1 kap1ya s:evirdirn. S1rrnah iiniforrna­s1 i<;inde, bir rnabeyin subay1 ...

''DA MAYINIZ!" Bir an gozlerirni kapad1rn. DAN! DAN! DAN! Ne kadar zarnan ge<;ti ... Bir an rn1, bir omiir mil? As:nrn gozlerirni. HER YERDE KAN VARDI! HER YERDE KAN

VARDI! HER YERDE KAN VARDI!

256

Kaptan-1 Derya Ate~ Ahmet Pa~a'n1n Cibali'deki ve

Mithat Pa~a'n1n Beyaz1t'taki Konaklar1 KOLAGASI <;ERKEZ HASAN BEY

(15 Haziran 1876)

11 Haziran'dan beri halarn1n Cibali'deki konagimn ik.inci

katinda, bana tahsis t>dil111i~ lo~ odadaki geni~ do~ekte srrt iistii uzanm1~, gozlerim tavan siislerine dikili, oylece yatiyorum ~u anda.

Dort gun once diinya guzeli, srrma sac;h, ela gozlii narin ablarrun tabutunu omuzumda ta~1dim. Heniiz yi.111,ili ya~lar1m

siiriiyordu, ik.i kiic;iik yavrusuna doyarnam1~t1, hie; hak etmedigi c;ok biiyiik actlar ya~am1~tl ve bir hafta once dul kalr111~t1. Onu

ta~rrken, ba~1m1 tabutta onun ba~1mn bulundugu yere dayadim ve konu~tum ablamla.

Ona, "Sana aa c;ektirenlerin cezas1m verecegim," dedim!

Ve i~te o gun bugundiir goziime bir lahza olsun uyku gir­medi.

Buna ragmen hie; uykum yok! Bu yiizden gozlerim yan1yor. Yiiregim daha da c;ok yani­

yor. Hatta kamyor yiiregim. Ve oyle zannediyorum ki, agz1m1

257

alj'.acak olsam, kalbimden govdemin tamam1na s1zm1~ olan kan

bir anda d1~ar1 fi~ktracak. Bu yiizden agz1m1 da alj'.mtyorum.

Konu~muyorum hilj'.!

Halam birkalj'. sefer ba~ucuma gelip, bir lokrna olsun bir

~eyler yemem ilj'.in 1srar ettikten sonra vazgelj'.ti. Zaten o ilj'.eri

girdiginde gozlerimi kapat1p uyuyormu~ gibi yap1yorum.

Cenaze merasiminden sonraki iki gun boyunca, ''Hasan'1m,

en iyi ilalj'. zaman ve uykudur. Ac1n ancak uykuda hafifliyorsa,

uyu yavrum, uyand1g1nda kendini daha kuvvetli hissedeceksin,"

tarz1nda bir ~eyler m1rildarup lj'.tktyordu.

Lakin bu sabah beni sarsalayarak ilia uyandirmak istedi.

''Bir ~eyler yemelisin Hasan, bak sana balh ekmekle ilik siit

getirdim, bir yudum olsun ilj'.," diye 1srar etti.

Ben gozlerimi hilj'. alj'.madan elimle gitmesini hatta susma­

s1ru i~aret ettim.

Giicendi galiba, hi'j'.bir ~ey soylemeden gitti.

Ayn1 muameleye maruz kalmamak ilj'.in, kendi bir daha gel­

medi de, hizmetkarlar1 yollamaya ba~lad1 bu sefer.

Bakt1m olmuyor, nerdeyse saat ba~1 ellerinde tepsiyle odaya

girip rahats1z ediyorlard1 beni, soyundum, pikemin iizerine ilj'.

lj'.ama~1r1mla yatt1m ki, beni oyle goriince ilj'.eri girmesinler.

$imdi rahat1m art1k!

Gozlerim tavan siislerine dikili, muvaffakiyete ula~mas1

~art bir tertip yapmaya 1j'.alt~1yorum ... 1j'.al1~1yorum da ... hat1ralar

giriyor araya ... hat1ralar ... hat1ralar! Hilj'. rahat vermiyorlar.

Tavan1n siisleri usulca silinirken, yerlerini her biri bir

digerinden daha korkunlj'., bir digerinden daha vah~i, ac1mas1z

sahneler altyor!

258

Tecaviizi.in, i~kencenin, vah~etin ve oli.imi.in resimleri clans

ediyor tavanda ... 0 resimler, Ruslarla aram1zda yi.iz ytllarca si.iren irk ve din

kap1~mas1ndan bizim taraf1m1za di.i~en maglubiyetin tortular1.

Gormemek ic;:in gozlerimi s1ms1ki kapat1yorum, tekrar ac;:1yo­

rum ... Oradalar!

Aralar1na kar1~mam ic;:in beni c;:agu1yorlar!

Hatirlad1klar1m neden ilia da kedere, ac1ya dair?

Hayat1m elemden ibaret degil ki, gi.izel hat1ralar1m da var

benim ...

~imdi yatt1g1m bu odada, bir ya~ ki.ic;:i.igi.im Osman ve iki

ya~ bi.iyi.igi.im rahmetli ablac1g1m Nesteren'le birlikte defalarca

kalrru~ttk c;:ocuklugumuzda, zira bizim evirniz c;:ok uzakta, ta

Silivri'deydi.

Her ~ehre indigimizde, Kaptan-1 Derya Ate~ Ahmet Pa~a• n1n haremi olan halarn1n konag1nda konaklard1k. Osman'la leyli

okudugumuz senelerde ise, hafta sonlar1 hava muhalefetinden

Silivri'ye kadar gidemezsek, yine bu odada kal1rd1k.

Pederim Gazi ismail Bey, memleketi Kuzey Kafkasya'dan

Rus z11)1nu yi.izi.inden, kar~1 kiyidaki Osmanh'ya kac;:t1ginda

geni~ diizli.iklere, ye~illiklere ve daglara al1~1k biri olarak kala-•

bahk Istanbul'un insan kaynayan gi.irillti.ili.i sokaklar1nda, yan

yana dizilmi~ evlerinde mesut olamayacag1 ic;:in ilk f1rsatta

Silivri'ye ta~1nm1~t1. Mahalle mektebinden sonra, biz iki karde~ Bahriye Mek­

tebi' ne gittik.

Son senemizde ben harbiyeye gec;:i~ yapt1m. Yi.iksek tahsi­limizi Osman Bahriye-yi ~ahane'de, ben ise Mekteb-i Harbi­

ye'de tarnamlad1k.

259

Nesteren, soylu <;erkez ailelerinde adet oldugu iizere, tahsil ve terbiye edi]rr,ek iizere saraya gonderilrni~ ve saray usuliine

gore, Ne~erek ad1ru al111I~tt.

Felek bize son derece iyi davraruyordu ki, Osman'la hen en iyi mekteplerde tahsil goriir, dertsiz tasas1z ya9arken, bir de

talih ku9u konmaz m1 ba91m1za!

Ablam Nesteren, kaderin bir hediyesi olarak Padi9ahim1z

efendimizin validesi Pertevniyal Sultan tarafi.ndan ses:ildi ve Sultan Abdulaziz Han'la evlendirildi.

Padi9ah Efendimiz, s:ok iyi silah kullanan, iistiin dereceyle

mezun olmu9 bir asker oldugum i<;in pek sevdi beni . •

Kisa zarnanda, 9ehzadesi Yusuf Izzettin Efendi'ye yaver tayin edildim. Hanedan yaverlerinin srrmah kordonlar1ru

ku9andigimda, his: unutmarn, anac1gim sevins: gozya9Iar1n1

tutamam19tt.

Ben i~te bu mesut anlar1 dii~iinmeye s:ah91yorum da, olmu­yor, zira her <;erkezin hafi.zas1 ancak ve ilia ac1yla doludur!

Mesut bir s:ocukluk ges:irmi~, ikbal gormii~ benim gibilerin dahi hafi.zas1nda, bize anlatilan veya bizden saklandigi i<;in

oradan buradan kulagim1za s:ahnan vah~etin hazin krr1ntilar1 vard1r!

Kanayan yaralar1n1 s:ocuklar1ndan istedikleri kadar sak­las1n biiyiiklerimiz, an gelir kanh mazi hortlar, ana babalar

anlatmasa, haminnelerin, dedelerin agz1ndan kurtulup kas:ar bir iki soz ... Onlar soylemese evin emektarlar1, dadilar1, hiz­

metkarlar1 anlat1r. Unutturulmaya s:al1~ilan gers:ek, en umul­

mad1k bir zamanda ortaya s:1kar, s:ekilen s:ilelerin, katlan1lan

hakaretlerin tortular1 gelir yiiregimizin bir ko~esine yerle9ir,

s1zlar da s1zlar.

260

Karde~im Osman'la benim, tarihimizin karanhk kuyusuna

dii~ii~iimiiz de boyle bir tesadiif neticesinde olmu~tu.

Eger okudugumuz askeri mektep o hafta sonunda talebe­

leri is:in Bogazis:i'ne bir gezinti tertip etmemi~ olaydi, belki de

Kafkas tarihimiz bizim is:in ilelebet bir sis perdesinin gerisinde

kalacakt1.

0 hafta sonu, Bogaz'1n Karadeniz'e as:tlan son koylerinden

birinde bahk yemeye gittik. Ki}'lda bahk tutanlar1 goriince biz

birkas: gens: ozenip, orac1ktaki seyyar sat1c1dan hirer olta ve

yem edinip bahk tutmaya ba~lam1~t1k.

Bereketli bir gilndil, epey bahk vurdu oltalar1m1za. Bir

kovaya doldurdugumuz bahklar1, kesekagitlar1na payla~tirdik.,

uzun ve eziyetli bir yolculuktan soma evlerimize dondilk.

Uzun yolda kesekagitlar1 patlam1~, bahk kokusu ortahgi

sarm1~t1 ama biz ne~eli ve gururluyduk, zira elimizle tuttugu­

muz bahklar1 eve kadar getirebilmi~tik.

''Kivtl kivtl taze bahk/ Vallahi yemeyen ahk/ Bahklar Kara­

deniz'den/ Atalar1n denizinden'' diye yolda gelirken Osman'la

aram1zda uydurdugumuz tekerlemeyi s:1girarak girdik bahs:e-• m1ze.

Bahs:eye inen merdivenlerin ba~1nda durmu~ bize bakan

babaanneme takildi gozilm. Yiizii allak bullakt1.

"Nerede tuttunuz bu bahklar1?" diye sordu.

"Halis Karadeniz bal1klan bunlar, babaanne!'' dedi Osman.

Bizim gibi <;erkez astlh olan bahs:1van1m1z Yusuf Aga ko~a-

rak geldi, elimizden aldigi bahklar1, bis:tigi otlar1 doldurdugu

s:op tenekesinin is:ine savurdu.

Donup kaldik iki karde~.

261

Onca kcyifle tut1nu~, onca zahmetle ta Silivri'ye kadar t,1~1-

m1~1z! ''Yusuf Day1 bizim ellerimizle tuttugu1nuz bal1klar1 (j:Ope

att111! Domuz eti degil ki, bahk! Ne yapt1n, Allah a~kina!'' diye

bag1rd1 Osman. ''Yapmas1 gerekeni yapt1," dedi babaannem.

<;:at1k ka~lar1, ba~1nda beline kada1· i11en siyah ba~orriisi.iyle, ilk defa kara bir hayalet gibi gozi.ikmi.i~rii, her zaman mi.i~fik olan babaannem bana.

''Neden ama?''

''Baban1z gelince anlatir!'' dedi. Baham hi!j:bir zarnan anlatmadi, (j:i.inki.i ogullar1n1n yi.iregine

kin tohumlar1 ekmek istemiyordu. Biz iki karde~, <;:erkezlerin neden Karadeniz'den (j:tkan bahg1 yemediklerini, o gece Yusuf

Aga'dan ogrendik. Yusuf Aga (j:Ok daha teferruath anlatm1~t1 da, benim akltm­

da kalan, Rus mezaliminden ve soykir1m1ndan arta kalan <;:er­kezlerin Osmanh'ya 1864'teki deniz yoluyla tehciri s1ras1nda

yi.izlerce ki~inin nas1l denize attldig1 veya di.i~riigi.i, gitmemekte direnenlerin nastl kur~unland1g1 ve (j:Oluk (j:Ocuk, gen(j: ihtiyar yi.izlerce cesedin nas1l bal1k istilas1na ugrayarak, kiy1da nerdey­

se bir bal1k adac1g1 olu~tuguydu. "O kadar (j:Ok oli.i varm1~ ki denizde, kiy1 ~eridi bal1ktan

gori.inmez oln1u~. Tehcirin si.irdi.igi.i aylar boyunca Karadeniz'in bal1g1, oli.i <;:erkezlerin etiyle besle11mi~. ~imdi o bahklar ge(j:er mi bizim bogaz1n11zda11?'' demi~ti Yusuf Aga.

Bu hik.1.yeyi dinledigimiz o geceden sonra, Osman'la birlik­

te K,11·ade11iz bal1g1n1 yiyemedigimiz gibi, U(j: yi.iz seneye yay1lan

262

Turk-Rus c;at1~malar1n1n teferruat1na da baliklama dalm1~,

ogrendiklerimizin husumeti alt1nda adeta nefessiz kalm1~t1k.

Osmanh'run on sekizinci as1rda ba~layan gerilemesi, Rus­

lar1n gi.ineye dogru yaytlmas1n1 h1zland1rmakla kalmam1~,

Kuzey Kafkasya'n1n zengin maden kaynaklar1yla petrolii de

i~tahlar1n1 kabartm1§t1. Ondan sonras1 zaten Rusun mezalim,

katliam ve tecavi.izlerle, ince teferruatlarla tertiplenmi§ zoraki

siirgi.inlerle <;erkezleri bolgeden atma icraat1yd1. Bahk tutahm derken, actlarla haks1zl1klarla 6ri.ilmii~ tarihi­

mizi ve bu diinyada ta§1nmas1 en zor yiikiin nefret oldugunu

6grenmi§tik, biz iki karde~.

<;ok c;ile c;ekmi§, mezalim gormii§tii atalar1m1z.

Diinya, c;ektiklerimize sag1r kalm1~t1.

<;erkezlere yap1lan haks1zhga gee; kalm1~ isyan1m1z, yiirek­

lerimizde nefret tortusu biriktirdi. Nefret isyan duygumuzu,

isyan duygusu nefretimizi besliyordu.

Boyle bir fasit dairenin ic;inde girdik delikanl1l1k c;ag1m1za . •

Iyi de kime isyan edeceksin? Olan olmu§! <;erkezler yurt-

lar1ndan sokiiliip attlnu§. Evleri, tarlalar1 yaktlm1§. Kad1nlar1na

tecavi.iz edilrni~. Zaman gec;mi~, gitmi~! Kime hesap soracak­s1n? Neye ve kime isyan?

Herhalde, pek c;ok <;erkez genci gibi ben ve Osman da,

verilmemi§ hesaplara, dilenmemi§ 6ziirlere, sag1r olmu~ vic­

danlara yiiregimizde birikip d1~ar1 ta~amayan isyan1m1zla

biiyiidiik.

Bu yiizden kolay degildi <;erkez olmak! •

I~te ~imdi ben, bu yorgun yiiregin yiikiiyle ezilrnekteyim ve babam1n <;erkez 1rkinm c;ektiklerini c;ocuklar1na neden nak­

letmek istemedigini, ilk defa ona hak vererek anhyorum. Zira

263

isyan duygular1 is:imizdeki kivtlc1m1 kozliiyor, onceleri sinsi

sinsi yanmaya ba~layan ate~, zaman is:inde yangina donii~iiyor­

mu~ meger!

Nesteren'imin zamans1z oliimii biisbiitiin tetiklemi~ olmah

bu yangin1 ki, ~u anda hen intika1r1 ate~iyle kav111lrr1ak.tayim!

Gozlerimi diktigim tavanda bana goziiktiigiinii zannet­

tiklerim, on yedi giin onceki rezil ihtilalin, on bir giin onceki

intihar postuna biiriinmii~ c:inayetin resimleri degil ... Hatta

ablam1n yiiregimi ac1dan parampars:a eden, dart giin oncesinin

cenaze alayina dahi ait degiller!

Irk ve din kap1~mas1 mazeretiyle ba~latihp, yiizyillara yayi­

lan menfaat sava~lar1run bizim tarafa dii~en maglubiyetleri,

actlar1, tortular1, iniltileri, s:1ghklar1 bunlar.

Bunlar, tas:h ba~lar1n en zararh zaafi olan ~ehvet ve ~ohret

lurs1run, daha, daha ve daha fazlas1n1 istemesinin, doymayan

goziiniin, son b11l111ayan ars1zhgin1n, illa da ben en biiyiigiim

iddias1ndan geriye kalanlar ...

Y1ktlan yaktlan koyler, tarumar edilen ~ehirler, toprag1ndan

siiriilen peri~an insanlar, yiiz binlerce yetim!

Gormemek is:in gozlerimi s1msoo yumuyorum, duymamak.

is:in ellerimle kulak.lar1m1 kapat1yorum, tekrar as:1yorum, hep

oradalar!

Beni s:agir1yorlar!

Gidecegim.

On yedi giindiir siiregelen 1st1rab1nu dindirmek is:in degil

sadece, yiizyillardir irkima kar~1 i~lenmi~ sus:lar1n intika 1r.11 is:in

de gidecegim . •

ls:imdeki yangin1 sondiirmeden, rahat yok bana!

264

Kap1mda hafif bir t1lart1 once, sonra halarrun, ''Oglum,

benim ... Giriyorum is;eri ... " diyen sesi.

Ayagimla yatag1n ucuna iti9tirdigim s:ar9afi iizerime s:ektim

aceleyle.

Halam elindeki tepsiyi masaya b1rakt1, yatag1n ucuna ili9ti.

Ben de yatagunda dogrulup s1rt1m1 yast1klara dayad1m.

''Bak Hasan, sana ac1n derin diyerek us: giin miisaade ettim.

~u odaya t1lald1n, hayata kiistiin. ~imdi beni iyi dinle, Ne9e­

rek'imiz oldii ... " Lafin1 kestim, ''Hala, ablam1n ad1 Nesteren!

Ne9erek olmasaydi belki ha.la hayattayd1," dedim, sesim asabi­

yetten ti treyerek.

''Kaderi tayin sana m1 dii9tii, Hasan? Allah ablan1n omriinii •

bu kadara bis;mi9. Iyi bir Miisliiman oliimii tevekkiille kar9ilar.

Bebecikler, kiis;iiciik s:ocuklar da oliiyor, oliim Allah' 1n emri!

Kendine gel! Sen aslanlar gibi bir <;erkez delikanhs1s1n. Oda­

Iara kapan1p aglayamazs1n."

''Aglam1yorum hala. Sadece isyan ediyorum."

''Kime? Allah'a m1? Tovbe, tovbe!''

''Ha9a, Allah'a degil! Nesteren'in oliimiine de degil; dedigi­

niz gibi oliim Allah'1n emri. Benim kabullenemedigim, saray­

hlar1 Topkap1'ya gotiiriirlerken kadinlann giyinmelerine dahi

izin vermemeleri ... Ablac1gim1n iizerinden 9ahn1 s:ekip alm19lar,

iade de etmemi9ler. Dii9iindiiks:e kahroluyorum hala! Bir asker

nasil olur da bir kad1na, hele de saray mensubu bir kadina eliyle

dokunur, onu iter kakar! Bu ne kiistahhktir! Ablam o firtmada

s:1plak omuzlar1na yagmuru yemese, hastalanmayacakt1. Bir er,

yukardan emir almad1kc;:a boyle bir 9eye asla cesaret edemez!

Benim isyan11rt, eni9temi taht1ndan, ablarru s1hhatinden eden

265

Serasker Avni'ye! Belki siz bilmiyorsunuz lakin bu melaneti o

haz1rlad1 ve tatbik etti. Efendimizi oldiirten de o!''

''.Ablan Topkap1'ya gotiirillmeden once, nerdeyse bir haf­

tad1r hastaycL. zaten. Hiinkar eni9ten ise kendine reva goriilen h1yanete her izzet-i nefis sahibi insan gibi tahammill gostere­

medi. Feriye'ye getirildikten sonra da bahs:ede miiessif olaylar

ya9anm19, bir hadsiz asker, zat-1 9ahaneye terbiyesizlik etmi9 •

diye duydum, asab1 bozulmu9 haliyle ... Intihar ... " •

Yine konu~turtmad1m halam1, ''Intihar degil! Cinayet!

Efendirniz dindard1, Kur'an ernrine asla kar~1 gelmemi9tir . • Intihar etmedigine hen kahb1m1 basar1m!''

''Hi9~t! Sus! Yeri11 kulag1 var, oglum, soyleme boyle ~ey­

ler ... Bak ba~1n belaya girer sonra. Askersin sen, dikkatli ol

H , ,,

asan 1m. ''Ba~1m zaten belada hala. Avni melunu benim tayinimi

acilen Bagdat' a s:1kartmad1 m1? Pek s:ok ki~iye yaptigi gibi, beni

oralarda zehirletecektir. Sultan1n oliim raporunu, cesedi incele-••

meden imzalamayi reddeden Omer binba~1n1n dahi riitbelerini

iiniformas1ndan elleriyle sokiip, ayn1 giin onu Trablusgarp' a tayin

eden ki~i, tahttan indirip sonra da oldiirttiigii padi~alun kayinbi­

raderini mi rahat b1rakacak? Hala, bitti benim askerligim!"

Halam eliyle agz1m1 kapattl.

"Nasil soz o, Hasan! Askerligin bitse, Bagdat'ta i~in ne?

Her zabit gibi gidersin, vazifeni yapar donersin. 0 soyledigin

binba91y1, belli ki emrine kar~1 gedigi is:in gondermi~ Trab­

lusgarp' a. Sen emre kar91 gelrnedin ki! Hem daha ges:erilerde

anlatmam1~ m1yd1n, Serasker Avni'nin Avrupa'dan Ameri­

ka'dan yeni silahlar geldiginde, hani ilia seni s:agirtip, 'Sen iyi

silahs:1s1n, hele 9urilarla bir an~ yap da soyle bakahm, alrnarruza

266

••

degcr mi' diye fi.krini ald1gi111. Ustelik riitbeni de binba~1ya terfi. ettirmi~ler, seninki ceza degil, tayin, oglum."

"Siz nereden duydunuz bunu?''

"Adile St1ltan soyledi. Bilirsin o hafi.yeleri vas1tas1yla hiikii­mette ve orduda neler olup bittigine vakift1r. Abdulaziz Han'1n

l1al'inden sonra pek s:ok zabite riitbe terfi.i vermi~ler demi~ti Adile Sultan, seni de sordur1nu~, ogrenmi~ ki, kidemli kolaga­

s1ndan binba~1ya terfi etmi~sin. Biz de pek iftihar ettik halala-••

r1n olarak. Oldiirtecek olsa niye terfi. ettirsi11 ki seni?'' Cevap vermedim halama. Arabistan'a terfi. ederek yollan1p,

oradan tabutta donen ne s:ok zabit biliyordum ben!

''Bak sana tavuk suyuna s:orba getirdim. Muhallebi de var, pekmez kattJ.m is:ine kuwetlenesin diye. Kas: giindiir lokma koymad1n agz1na. Haydi beni111 aslan evlad1m, once yemegi­ni ye, sonra git t1ra~ ol, giyin ve kalk git askeriyeye teslim ol.

Rahmetli eni~ten Ate~ Ahmet Pa~a'n1n da hat1r1 bir yere kadar . •

Ilelebet konakta saklanamazs1n." ''Biliyorum efendim. ''

''Haydi o zaman Hasan'1m bak miiddet vermi~ler sana. Sen •

soylemedin mi bugiiniin son oldugunu! Ikindiye kadar ortaya s:1kmaz isen, Ate~ Ahmet Pa~a'n1n kaptan1deryalig1yd1, bahri­ye mii~irligiydi ftlan dinlemez, basarlar konag1, sen de hapsi boylars1n."

Halam masaya b1rakt1gi tepsiyi ald1, kucagima koydu . •

''(;orba bitene kadar buraday1m. Is: bakalim!''

"Siz ba~1mda beklemeyin, ben is:erim," dedim.

"Tabaklar bo~alana kadar bekleyecegim. Tepsiyi dizine b1rakip gidecek olsam, konakta cariye mi yok, yollat1rd1m biriyle. Ba~la!''

267

<;orbadan bir ka~1k ald1m. Ohh, ic;:im 1s1ndi. Bir ka~1k daha aldim. Halam tepsideki ekmegi kiic;:iik parc;:alara boliip c;:orbaya katt1.

''<;orba bitecek," dedi.

Dibine yakla~m1~tlm zaten. Utanmasam bir tas daha isteye­

cegim ama yigitlige yediremiyorum, bunca inattan sonra. ''Aferin benim ogluma ... Daha da getirti.rdi1r1 lakin giinler­

dir bo~tu miden, ~imdi aniden yiiklenmeyelim. Muhallebini de ye haydi."

Hie; itiraz etmeden, muhallebiyi de ka~tl<lamaya ba~ladim. ''Oglum, yemegin bitince in hamama bir giizel yikan, ken­

dine gel. Sonra giyin, valizini hazirla ve nereye ba~vuracaksan

oraya git. Bak bir daha soyliiyorum, bunca emek verilmi~

meslegini yakma, sonra c;:ok pi~man olursun. Hem bak Hasan, bizim mernlekette her an her ~ey degi~ir. Bakars1n sen daha

Bagdat yolundayken, Serasker Avni gitmi~, yerine ba~kas1

gelmi~." ''Hakhs1n1z hala, bugiin teslim olacagim. Emri hemen yeri­

ne getirmedigim ic;:in bir ceza keserler elbette, lakin meslegim '' yanmaz.

''Aaa, emri hemen yerine getirmene irnkan m1 vardi, ayol!

Cenaze kald1rd1n, teessiir ic;:indeydin, evladim. Su.Th zamanla­r1nda en basit ere dahi ana babas1n1n, evlad1run cenazesi ic;:in

izin verilir, bilmez miyim, rahmetli Bahriye Kumandaru Ate~

Pa~a'n1n refikas1y1m hen!" Halam konu~urken muhallebiyi de bitirmi~tim.

Tepsiyi kucag1mdan aldi, ''Afiyet olsun yavrum," dedi

halam, ''~imdi a~agi inip, hamam1 yaktirtacagim. Bir saate hazir olur. Sen de acele et ki, teslim olmadan once Feriye'ye ugra,

268

gitmeden yegenlerini gor. Onlar daha <;ok kii<;ill<ler, hatirla­

masalar dahi, dayim1z Bagdat' a gitmeden ewel bize vedaya

gelmi~ diye bilsinler. Uzakta da olsan hayula, sevgiyle ans1nlar

seni. Onlarm seninle Osman'dan ba~ka kimi kimsesi yok artik.

Bizler de var1z elbette ama bizim omriimilz s1rurh, Hasan'1m."

Feriye'ye ugramaya vaktim olmayacakti lakin itiraz etme-•

dim, ''Elbette ugrar1m," dedim. lstedim ki halarmn hatrr1nda,

ona kar~1 hilrmetkar, itaatkar bir yegen olarak kalayim.

Yegenlerim ise beni zaten unutamayacaklard1!

Halam <;1kinca, kalkt1m yataktan, dolab1n ilzerine koy-•

dugum valizimi indirdim. l<;indekileri dikkatle tetkik ettim.

Silahlar1n hepsi bakimh ve i~ler durumdayd1.

Valizi tekrar yerine kaldirdim, yataga uzand1m yine. Hama­

m1n 1s1nmas1ru beklerken, plan1m1 kafam1n i<;inde gozden

ge<;irdim.

Serasker Hiiseyin Avni Pa~a denen hainin konagina ak~am

saatlerinde gidecektim ki muhakkak evinde olsun.

Daha once ugramam gereken yer, askeriyeydi. Eger bana

anlayi~ gosterir iseler ki, gostereceklerini tahmin ediyordum,

Serasker insanliktan nasibini alamam1~ bir zat olsa bile, askerin

i<;inde helal silt emmi~ <;ok insan vardi ... Derdimi anlatabilir­

sem, yegenlerimle vedala~maya vaktim dahi kal1rd1.

Yok, bana zaman tarunmazlar ise bir bahane ile binan1n

d1~1na <;ikacak, Serasker'e ula~ana kadar saklanacaktim.

Dolab1 a<;tim, kolagas1 ilniformam1 ve ha.la sahip oldugum

hiinkar yaveri kordonlar1m1 askidan ahp, do~egin ilzerine

serdim. Parmak u<;lar1mla o~ad1m bana bugune kadar saraya

serbest<;e girip <;ikma imkan1 vermi~ olan altin iplikle dokun­mu~ kordonlar1m1.

269

Saray hayat1ndan bana kalan i~te sadece bundan boyle art1k

ba~ka hi<;bir i~e yaramayan bu piiskiillii kordonlard1.

Padi~ah eni~te, padi~ah refikas1 abla, mabeyinde hususi

<;ah~ma odas1, sarayda yatak odas1, saray sofralar1nda yer ... Hepsi hirer hat1rayd1 art1k.

Bornozuma biiriiniip hamama indim.

Uzun uzun yikand1m, viicudumu tertemiz ettim de, bunca kin ve nefretle dolu ruhumu nastl temizleyecektim acaba?

Odama dondiikten sonra, agir hareketlerle giyindim. Kolagas1 iiniformam1n iizerine yaver kordonumu elbette

takmad1m, art1k saray yaveri degildim, askeriyede el koyarlard1

s1rmalar1ma, halbuki onlara ha.la ihtiyaam vard1. Kordonlar1-

m1 ceplerime s1gd1rmaya <;ah~t1m. S1gmayinca ceketin i<;inde dolad1m bedenime, iistiine ceketimi giydim.

A~agi kata indim. Halam salonda oturmu~, kahve i<;iyordu.

''.Aferin, giyinmi~sin! Pek de yaki~1yor sana iiniforma! Bir kahve de sen i<;er misin evlad1m?''

"Vaktim yok," dedim, "yolcu yolunda gerek. Yegenlere de

ugra dediniz zaten ... Hala, ne olacak bu iki sabinin hall?''

"Padi~ah c;ocuklar1na ve annelerine kald1klar1 saraylarda bakiliyor, biliyorsun. Diger ~ehzade ve sultanlarla birlikte Feri­

ye'deler. Onlar hep beraber kahnca, daha mesut oluyorlar, lakin

ne zaman isterlerse ben, Adile Sultan, Tiryal Ha ... Hay Allah,

agiz ah~kanhg1 i~te ... Zavalh kad1ncag1z1 Topkap1'ya ald1rru ya $evkefza Valide, ak11mdan c;1kivermi~ ... Her neyse, bizler var1z. Osman da burada. Goziin arkada kalmas1n Hasan'1m."

''Ben art1k veda edeyim size. Sonra yukarda kalan e~yalar1-

m1 ahr <;1kar1m," dedim.

270

''Ben arkandan su dokmek isterim oglt1m. Yola gidene su

dokmeden, kimse yolcu edilmez! Sen e~yalar1111 toparla, ben

de su getirteyim."

Kalkt1k birlikte. Ben merdivenlere yoneldim, halam da

mutfaga.

Hay Allah! Az sonra bana sar1ldiginda iizerimdekileri fark

etmesin de ... l(ap1 oniinde vedala~may1 o yiizden istememi~tim.

Odama s:ikt1m. Dolab1n iizerindeki valizden silahlar1m1

s:1kard1m. Yatagin iizerine dizdim hepsini. Birkas: ay once vefat

eden Mii~ir Esad Pa~a'n1n terekesinden bir <;ift alt1 patlar revol­

ver al,tu~ idim. Miikemmeldiler. <;ok denemi~tim, hi<; tutuk­

luk yapmam1~lardi. Bunlar1 ku~and1m. Diger ufak silahlar1rm

gozden ge<;irdim, hepsi doluydu. Onlar1n birini sag i;izmemin

i<;ine, digerini kt<; cebime soktum. Ata yadigar1 <;erkez ka1r1am1

belime, diger iki ufak boy kamarun birini sag cebime, digerini

sol <;izmemin i<;ine b1rakt1m. Bo~ valizi dolab1n iistiine koydum.

A~ag1 indim. Halam, yan1nda hazinedar1 ve birka<; cariyesiyle holde beni

bekliyordu. Cariyelerden birinin elinde su dolu bir bakrai; vard1.

Halam1n elini opiip ba~1ma koydum. 0 da beni kucaklad1,

yanaklar1mdan optii, bir dua m1rtldan1p yiiziime iifledi. S1ra­

s1yla hazinedar1n elini optiim, cariyeleri ba~1rnla selarnladim,

kap1ya yiiriidiim. •

"Arabayi hazir ettirdim. Seni askeriyeye b1raktversin. lzin

alabildinse Feriye'ye kadar uzanirs1n," dedi halam.

Te~ekkiir ettim. Bindim arabaya. Atlar1n s1rt1nda ~aklayan

kami;1n1n sesine, bakrai;tan f1rlat1lan suyun yere vuran sesi

kar1~t1.

271

''Su gibi git, su gibi don! Su gibi aziz ol," diye bagud1 arkamdan halam.

Arabadan sarlap, halama el sallad1m. Yan1ndaki kadin kala­

baltgi ile halam da, biz ko~eyi donene kadar el salladilar bana. Ko~eyi doniince, ba~1ndaki alacalt tir~e ba~ortiisii ile kona-

•

g1run oniinde dikilen halam, Istanbul hat1ralarrm1n son sayfas1

olarak kaydoldu zihnime. ~ura-yi Askeriye'ye vardigimda, miiracaattaki askere, Hassa

Ordusu Kumandaru ve ~ura-y1 Askeriye Reisi Redif Pa~a'yi

gormek istedigimi soyledim. Redif Pa~a'n1n odas1na hemen bir er yolladtlar.

Ben, oradaki bankoya oturmadan, kap1ya yalan bir nokta­

da, ayakta bekledim. Eger beni tevkif is:in zaptiye yollayacak

olurlarsa, hemen s1vt~acakt1m. Binadan s:1kt1gimda ise, nereye

dogru kas:1p kalabaltga kar1~acagima, binaya girmeden karar

vermi~tim. Bakt1m er tek ba~1na doniiyor, rahatlad1m. Miiracaata

dogru yiiriidiim. Er haz1rolda selam s:akt1, "Redif Pa~a sizi bekliyorlar," dedi.

''Odas1n1 biliyorum, ben giderim," dedim.

Fakat merdivenlere yoneldigimde, yan1mda birkas: zabit

bitti, beni aralar1na alarak Redif Pa~a'run odas1na kadar gotiir­

diiler. Bu his: hesapta yoktu! Kas:mam gerekirse ne yapardim bilemedim. Az sonra Pa~a'run odas1ndayd1111.

Redif Pa~a bana ate~ piiskiiriiyordu. ''Sen kendini ne zannediyorsun!'' diye bag1rdi, ''~ehzade

•

veya sultanzade misin? Kim oluyorsun da Istanbul di~1na s:1k-mam diyorsun?''

••

''Oyle bir ~ey asla demedim Pa~a Hazretleri."

272

''O halde neden askeri emre uyarak, vazife yerine zamarun­

da hareket etmedin? Bu ne kilstahhk? $imdi seni tevkif ettire­

cegim. Divan-1 harbe s:1kacaks1n, riltbelerin sokiilecek ... Deger • •

miydi buna Istanbul'da kalrr1ak is:in? Ne var bu Istanbul'da? Bir

askere memleketin her ko~esi vatan topragi degil midir?'' Ablam1n olilmilnil bilmiyor olabilir mi Redif Pa~a?

''Pa~a Hazretleri, ablam1n olilmiinden dolayi ailevi teessil­rilm ve mazeretlerim vard1. Cenaze sonras1nda, ablama dini

vazifelerimi de yerine getirmek istedim. Bilirsiniz, dualar1m1z

vardir, adetlerimiz vardrr ... Gens: ya~ta bir evlat kaybetmi~ vali­dem ile pederimin teselliye ihtiyas:lar1 ... Her neyse, ben ailevi

meselelerimle ba~1n1z1 agr1tmayay1m. Haz1rhg1m1 yapt1m, Bagdat'a yar1n hareket edecegim. Gecikme is:in sizden ozilr dilemeye geldim.''

Uzun bir sessizlik oldu aram1zda. Baki~lar1 yumu~ad1, san1-r1m Redif Pa~a samimiyetime inand1. Ne~erek Kad1nefendi'nin vakitsiz olilmilnil duymayan ka) ,11am1~t1 zaten.

"Pekala. Ailevi teessilrilnil kabul ediyorum. $imdi teslim ol ve gece burada kal," dedi.

Haz1r-ol duru~umu his: bozmadan, ''Pa~a Hazretleri, malu­munuz, ablam1n vefati haricinde de pek s:ok elemi arka arkaya ya~adik. Validemi son hadiseler s:ok sarst1. Kendisi rahats1zdrr. Size yar1n sabah gun dogarken bu kap1da olacagima askeri ve

~ahsi namusurn ilzerine yemin ediyorum. Milsaade edin son gecemi validemin yan1nda ges:ireyim. Yolum uzun, ne zaman donecegim, dondiigilmde geride brrakt1klar1m1 bulup b11l1na­

yacagim mes:hul. Benden bu geceyi ailemin yan1nda ges:irme­mi esirgemeyin pa~am. Gene de emr-il ferman sizindir."

Redif Pa~a hemen cevap vermedi.

273

Sag elinin parmaklar1 masas1n1n i.izerinde belli bir tempoda

tiku-dadi bir si.ire.

Di.i~i.ini.iyordu. Sanir1m padi~ahla akraba olan bir zabiti

askeri divan-1 harbe vermenin veya beni tevkif edilmi~ bir zabit

olarak muhaf1zlar1n aras1nda trene yollamarun pek c;:ok tats1z

dedikoduya yol ac;:abilecegini hesapl1yordu.

Az sonra ba~1yla nobetc;:i zabite i~aret etti, ''Binba~1ya kap1-

ya kadar nezaret edin," dedi, ''bu a~am ailesiyle vedala~maya

gidecek.''

Bana dondi.i, ''Yar1n sabah ezan1nda burada olman1z kay­

d1yla, c;:1kin Binba~1."

Asker selam1 verdim. Nobet<;:i zabitle birlikte kap1y,1

yi.iri.i d i.ik.

~ans1m yaver gitmi~ti. Beyaz1t semtinden Cibali'ye indim.

Cibali iskelesinden bir kay1k kiralad1m. Kay1kla Serasker

Avni Pa~a'n1n Kuzguncuk'taki yal1s1na ges:erken, ceketimin

i<;:inde bedenime dolad1g1m saray yaveri kordonlar1m1 c;:1ka­

r1p kay1ks:1n1n ~a~kin baki~lar1 alt1nda, i.iniformam1n i.izerine

takt1m.

Yahrun r1ht1m1na yana~t1k. Kaytk<;:1ya i.icretini, i.izerine bol

bah~i~ katarak odedim. Riht1ma atlad1m lakin eve on cepheden

giremedim. Yan bahs:eden dolanarak arka tarafa ges:erken bir

u~ak ko~arak geldi. S1rmalar1m1 gori.ince hi.irmetle selamlad1.

"Kar~1 sahilden kayikla riht1,r1a yana~tlm da ... " diye izahat

verdim, ''Serasker Pa~a Hazretleri'ni acilen gormem gerekiyor.''

"Evde degiller."

"Yaa! Hay Allah! Buraya kadar bo~una m1 geldim? Pek acil

bir durum var idi de ... "

274

''Mithat Pa~a'run konagina gittiler. Bu ak~am hiikiimet

orada toplanacakm1~. <;ok acil ise, dogru Mithat Pa~a konagi­

na gidin efendim."

Gerisin geriye r1ht1ma ko~tum. Uzakla~makta olan kayik-•

i;1ya tiz bir 1shk s:ald1m ve seslendim. Kay1ks:1 doniip bakti. lki

elimi birden sallad1m, buraya gel i~areti yaparak.

Az sonra geldigim kay1kta, Sirkeci istika1r1etine geri donii­

yordum.

<;ok s1cak bir geceydi. Siit liman denizde yag gibi kayiyor­

du kayik. <;ogu zaman s:1rp1nttl1 olan Bogaz'1n sular1, itinayla

iitiilenmi~ s:ar~af gibiydi adeta.

Ben bunu hayra yordum . •

l~im rast gidecekti. Nastl gitmesin, koriin istedigi bir goz

iken, Rabbim bana ka<; goz birden nasip ediyordu.

Hiikiimet toplant1s1 ... Mithat Pa~a, Kayserili Ahmet Pa~a,

Avni melununun yan1 s1ra o is:ten pazarhkh tilki Sadrazam

Rii~tii Pa~a da mutlaka oradayd1.

Mah~erin dort aths1ndan dordiinciisiinii, o sesinden ba~ka

her tara.fi <;irkin, ahlaki en s:irkin, balk.in $erullah arum taktigi

$eyhiilislam Ha}·rullah'1 da s:agirm1~lar m1yd1 acaba?

Eger o da davetli idiyse bu ~am, Sultan Aziz'i taht1ndan

ve hayatindan eden dortliiyii, ilahi cezayi beklemeden once ben

cezaland1racakt1m. Bu diinyadaki hesaplar1 goriilsiin tara.fim­

dan, otesini Allah'1ma havale ediyordum!

Cehennem ate~lerinde mi yanarlar, vicdan azaplar1na m1

diis:ar olurlar ... Elbette vard1 bir cezalar1 daha!

Sirkeci'den Beyaz1t'a kadar yiiriidiim.

Yiiriimek mi? Yiiriimedim de us:tum galiba.

275

San1r1m zaman mefhumu bende kaybolmu§tu. Att1g1m her bir ad1m, bir ba§ka ols:iiyle on ad1m yerine ges:iyor olma­

l1yd1 ki, yoku§undan dolay1 t1rmanmas1 bana hep eziyetli

gelmi§ yolu nastl ges:tigimi, yolda kimlere rastlad1g1m1 his: hat1rlam1yorum.

Kimseye rastlamaml§ olmam §a§lrt1C1 degildi zira geceleri Miisliiman halla.n ikamet ettigi bu mahallede ak§am ezarundan sonra sokakta kimse kal,r1azd1. Bu cadde iizerinde diikkanlar1,

ticarethaneleri olan gayri miislimler ise, kendi mahallelerine

s:oktan ges:mi§ olurlard1 o saatte. Lakin hen Divanyolu'na yiiriiyii§iimii nedense his: hat1rlam1yordum. Sanki Sirkeci'de ba§layan yoku§u kanatlan1p us:mu§ ve bir anda kendimi Beya­z1t'ta b11l1t1u§tum.

Konag1n bulundugu caddeye sapt1m. Mithat Pa§a'n1n adresini elbette biliyordum. Konaga dogru aceleci ad1mlarla

yiiriimeye ba§ladim. Az onceki tuhaf halimden eser kal,11am1§t1. Riiyadayrru§im

gibi hissetmiyordum art1k. Ayaklar1 yere basan s:ok endi§eli bir

adamdim §imdi.

Ya ges: kaldimsa, nazirlar dagtl.diysa ... Ya konagin is:ine girmemi engellerlerse ... Ya hedefimi gers:ekle§tiremeden don-

mek zorunda kal,rsam ... Hayir, ba§ka gece yoktu, ba§ka zaman

yoktu.

Ya §imdi ya his:! Bahs:e kap1s1ru as:maya davrand1gimda, bir muhaf1z kim

oldugumu, kimi gormek istedigimi sordu. Kim oldugum, iini­

formam1n kordonlar1ndan belliydi ... Saray yaveriydim.

''Serasker Pa§a Hazretleri'ne saraydan s:ok onernli bir haber

getirdim," dedim.

276

Kap1yi a<;ttlar. Sert asker ad1mlar1yla konaga dogru yiiriir­ken, ba~ka bir muhafiz pe~imden ko~turdu.

''Hiikiimet miizakere halinde ~u anda. Siz liitfen sofada

bekleyin, Serasker Pa~a adeti iizere, stl<.<;a <;tl<.ar abdesthaneye.

Bir <;1kt1ginda konu~ursunuz." ''Eyvallah agam, yukar1 <;tl<.ay1m, oyle yapanm," dedim.

Hava <;ok s1cak ve bah<;e nazirlar1n muhafizlar1yla dolu •

oldugundan, konag1n kap1s1 as:1kt1. l<;eri girdim, mermer holiin

ortas1ndaki c;ifte merdivenlerinden sag tarafi sec;erek, ko~ar ••

adim yukar1 c;:1kt1m. Ust katta, sofaya ac;tlan odalardan sadece

iki tanesinin kap1s1 ac;:1kt1 ve duvar kenar1na dizilmi~ kane­

pelerin birinde bir muhafiz uzanm1~ u uyor, digerinde iki muhafiz yan yana oturmu~, orta masas1n1n iizerinden aldtl<.la­

r1n1 tahmin ettigim bir mecmuaya bakiyorlardi.

Beni goriince tela~la ayaklandtlar, biri mecmuayi arkas1na

saklad1.

Hie; orah olmadan, ''Miizakere ~u odada m1?'' diye parma-

gimla ortadaki kapah kap1y1 i~aret ettim. "Kimi aram1~tJ.n1z efendim?'' diye sordu biri.

''Serasker Hazretleri'ne saraydan bir haber getirdim."

''Kim geldi diyeyim?''

''~u kap1 mi?" ''Evet ... Kim geldi diyeyim?''

"Zahmet etme, beni bekliyorlar zaten," dedim ben.

Kap1yi sol elimle usulca ac;arken, sag elimle pantolonumun kemerine soktugum tabancami c;tl<.artt1m, ic;eri girince kap1-

y1 ayagimla itip kapat1rken, koskocaman masarun etrafinda

oturanlara zatlara goz att1m. Pa~alardan biri ayakta ac;tl<. pen­

cerenin oniinde duruyordu. Ra~it Pa~a, yarunda eski serasker

277

Riza Pa~a'yla s1rt1 bana doniik kap1ya yalon oturuyorlard1. Rtza Pa~a'n1n yan1nda Mithat Pa~a vard1 ki, heniiz his:biri beni fark

etmemi~ti. Benim esas av1m nerede? Nerede o melun?

Hah! Buldum i~te, masan1n tam orta yerinde, elbette ken­

dinden beklenecegi gibi, ba~ ko~eye .Lil. u~. Ben is:eri gireli

birkas: saniye olmu~tu ancak, bir hamlede kar~1s1na ges:tim, alt1patlar Amerikan mah revolverimin kur~unu vinlad1g1 anda,

"DA MAYIN, DA MA SERASKER!'' diye

bagird1m. Beni duydular da ihtar1ma ald1rmadtlar. Bir anda herkes

ayaklandi, ona ragmen ilk kur~unum hedefini buldu. Hemen bir kur~un daha att1m. Serasker Avni ilk kur~unu

gogsiine, ikinciyi karruna yedi lakin olmedi! Can havliyle kap1-

ya ko~tu, sofaya kas:t1. Dokuz canh bir canavar bu, vallahi insan degil!

Fakat brrakmayacagim pe~ini. Ben de fulad11r1 sofaya ... Biri beni arka1r1dan kucaklar gibi,

kollar1yla s:embere aldi. Silkindi11i, lakin atamad1m iistiim­

den ... Kollar1ru s:ozmeye dermanim1n yetmeyecegini anlayinca, tabancam1 sag elimden brrakmadan, sol elimle belimdeki

<;erkez kamam1 s:ektim ve arkaya savurarak galiba kulagin1n dibinde derin bir yara as-t1 ,n. Arka ,,,daki her kim ise, s1cak kan1

benim de enseme akiyordu ve ha.la s:ozmiiyordu kollar1ru . ••

Oyle mi? Arkadan gogsiime uzanan koluna da saplad1m

kamay1. Yine brrakm1yor beni, o her kimse! Parmaklar1n1 dograd1m

bu sefer. Pastirma dograr gibi dilim dilim... Kollar1 gev~edi

278

nihayet, bir an sonra tam s:oziildii, silkindim, firlayip yerde

yatm19, inildeyen Serasker'in iizerine atlad1m, kanh kamayi bu

sefer ona saplad1m. Son defa titreyip kasildi kald1.

Art1k hen bir insan degildim, oldiirdiigiim Avni gibi bir

canavard1m.

Bir canavard1m hen! Canavard1m!

Kamay1 saplad1m, saplad1m, saplad1m.

Ablam i<;in sapladim, bilekleri kesilerek oldiiriilen Hiinlcir

eni9tem i<;in saplad1m, anas1z babas1z kalan yegenlerim i<;in

saplad1m, bal1klara yem olan <;erkezlerin intikam1 i<;in sap­

lad1m, Ruslar1n tecaviiziine ugrayan <;erkez kizlar1, kad1nlar1

i<;in ... Evleri yakilip yikilan soyda9lar1m i<;in ... Tarumar edilen

tarlalar1m1z, yagmalanan mallar1m1z, el konulan madenlerimiz

i<;in ... Defalarca ... defalarca ... Sonra sag elimdeki tabancayla iki

el de havaya ate9 ettim sirf 9an olsun diye! •

Ne yap1yordum hen? Zaman kaybediyordum! l 9im vard1

daha! Mithat ve Kayserili Alunet Pa9alar da olmeliydi, Rii9tii

Pa9a da ...

Gerisin geriye yemek odas1na ko9tum. Oda bo9alm19t1.

Sadece tek bir ki9i dimdik oturuyordu masada ... Ona da bir

kur9un ... Aaa, galiba vurdugum Hariciye N az1r1 Ra9it Pa9a'yd1!

Hay Allah! Onun Abdiilaziz'in hall ve oliimiiyle hi<; ilgisi

yoktu ki! Pat diye yiiziistii masaya dii9tii, o yiizden tam gore­

medim kim oldugunu.

Ya Ra9it Pa9a ise? Ah, ya o ise!

$imdi bunu dii9iinmenin zaman1 degil, digerlerini b11]111a­

hy1m.

Nereye kas:m19 olabilirler?

279

Yemek odas1n1n kar~1s1ndaki odaya s1ginm1~ olacaklar;, fir­lad1m sofaya, kilitli kap1y1 as:amadim lakin bana da bir azman

kuweti gelmi~ olmah ki, nasil omuzlam1~sam, araland1 kap1. Kolumu soktum arahktan ... Ayyy!

Demir bir s:ubukla s:ok sert bir darbe yedim koluma, elim­deki tabanca oda tarafinda yere dii~tii. Kap1n1n gerisinde,

Rii~tii Pa~a'n1n ''Tabancay1 ahn!" diye baguan sesini duydum.

Hemen odan1n az ilerdeki ikinci kap1s1na ko~tum. Zorladim.

Masa ba~1ndakiler toplu olarak kap1n1n arkas1nda olmahydilar.

0 kadar _ki~iye kar~1 tek ba~1ma bir ben, as:amayacakt1m kap1-y1 ... Vazge<;tim, aralad1gim kap1ya geri geldim,

''As: kap1y1 Rii~tii Pa~a," dedim, ''kimseye zarar vermeyece-•

giro, sadece Kayseriliyi verin bana, gideyim. l~im onunlad1r." "Hasan Bey oglum, ~u anda hiddetlisin, yar1n gel gorii~e­

lim," dedi bana s:ocuk egler gibi. Yar1n1m yok ki benim, beni

ya kur~una dizecekler in~allah ya da riitbelerimi sokiip, once

askerlikten atacak, sonra asacaklar.

Yar1n1m oliim!

Bunu o da biliyor, iki yiizlii herif! "Kayseriliyi_ verin, yoksa tabanca s1kacagim rastgele, bir

masum olebilir!''

"Burada degil," dedi Rii~tii Pa~a. Kayserili Ahmet Pa~a'ya olan husumetim Rii~tii Pa~a'ya

olandan daha fazlaydi. Alayh olmas1na ragmen, kaptanderyahk

ve bahriye nazirhgi yaptirm1~t1 ona merhum Abdulaziz Han.

Donanma yenilenince ba~kas1ru tayin etmi~ti o makama. Zira

zirhh donanma bamba~ka bir ~eydi, cesur asker olmak yetmi­yor, tahsil ve miihendislik bilgisi de gerektiriyordu. Sanki kap­

tanderyahk babas1n1n mahym1~ gibi, o mevkiden ahnd1ginda

280

nastl bir hrrsa kaptldi ise intikam hissiyle kattlm1~t:I eni~temi

once haledip sonra da oldiirenlerin aras1na. Cezas1n1 mutlaka ver111eliydim!

Hafazanallah, arka111da biri var ... Enseme sivri bir ~ey

dayad1; dondiim, elinde b1<;akla bir u~ak ... DAN! Tek kur~un! Dii~tii ayaklar1m1n dibine ...

Tam o srrada yerde kivranan adam1 gordiim, parmaklar1ru

dograd1gim ki~i, Kayserili Ahmet'mi~ meger! Aaa, merdivende postal sesleri... bir tabur asker iizerime

geliyor, bana dogru ko~an ilk zaptiyeye de bir kur~un s1kt1m, tam alrurun ortas1na geldi, iyi at1c1yim ya hen! Ben niye vur­dum onu yahu? 0 bir emir kuluydu, vazifesini yap1yordu ... Allah'1m beni affet, bir masumu oldiirdiim.

Gelenlerin hepsini vuracak kur~unum var. Tam dort taban­ca sakh oramda buramda ... Kamalarun da cabas1 lakirt gelenle­rin hepsi masum insanlar, bu devlet i<;in npki benim gibi ~evk ile <;ah~anlar. Onlar1 vurmam, vuramam!

Tabancam1 att:Im onlerine, etrafim1 sardtlar, aralar1ndan ikisi iistiimii aramak iizere yana~1rken, bir ses duydum.

''.As:ilin ... 0 ahlaks1z ile once hen konu~acag1m. Onu hen tevkif edecegim."

Bakt11r1, saray yaverlerinden Bahriye Kolagas1 $iikrii Bey. <;ok iyi tarur1m kendisini.

"Silahh m1?" diye sordu . •

Iki tabancam ile <;erkez ka111am ayagim dibinde yerde duruyordu.

"Silahlar1ru att:I," dedi zaptiyelerden biri.

"Bana bak ulan it!'' diye ba~ladi $iikrii Bey ve bir beye asla yaki~mayacak kelimelerle hakaretlerini art arda srralarnaya ha~-

281

•

lad1. Benim kulaklar1m uguldamakta tam o anda. lc;imde bir frrtldak h1zla doniiyor. Egildim, c;izmemde sakl1 kiic;iik taban­

cayi ald1m ve DAN! Aln1n1n tam ortas1na, yine tam isabet!

$iikrii, yiiziikoyun dii~tii . ••

''Uzerime gelmeyin, biitiin silahlar1rm c;ikar1yorum," dedim,

''Onu bana hakaret ettigi ic;in vurdum. Size hic;bir ~ey yapmam."

Gozlerini $iikrii'den once vurdugum yerdeki zaptiyeden kald1r1p, miistehzi bir ifade ile yiiziime bakan gene; askere, ''O

bic;are arkada~ ic;in c;ok pi~marum. Kaza oldu, Allah giinah1m1 affetsin. Niyetim hic;birinize zarar vermek degildi," dedim,

''Ben yapmam gerekeni yapt1m, Hiinkar eni~temin, ablam1n ve intikam1 al1nmam1~ biitiin <;erkezlerin hesab1n1 kapatt1m.

Sadece Mithat ve Kayserili Ahmet Pa~alar1 oldiiremedigime yanar1m.''

••

Askerler <;epe<;evre etraf1mdayd1lar. Uzerime s:evrilmi~

namlular1n tam ortas1nda duruyordum. Bir kur~un da kendi­me mi siksam?

Olmaz, Miisliiman1m hen! ••

Uzerimde ba~ka ne silah varsa yere att1m hepsini. Zaptiye-

ler onca silaha hayretle bakttlar. Birinin gozlerinde hayranhk

1~1gi yakalad1m, sanki. Silahlar1 topluyorlar, biri kelepc;eliyor ellerimi. Bir digeri

izin isteyip s1rmalar1m1 sokerken elleri titriyor hafifc;e.

Bo~una korkuyor.

Hayir, hayrr, hie; kizm1yorum onlara. T 1pki Bab1ili yoku~unu <;ikarken ki halet-i ruhiye i<;inde­

yim ~u anda, bedenim sanki bir bo~lukta yiiziiyor. Sakinim, kendimle imtiza<; i<;indeyim, mesudum adeta.

On yedi giinden beri ilk defa tarifsiz huzur duyuyorum.

282

F1rt1nam d.indi! Gozlerimi yumdum. Kendirr1i daragac1nda gordiim . ••

Uzerimde beyaz kefen, kulag1mda baguttlar1n i;ag1rt1lar1n postal seslerine kar1~tJ.g1 bir ugultu vardi ve bu ugultunun i<;in­dc11 yan1k bir ses one i;1kiyordu, tiirkii mil okuyordu, bana m1 oyle geliyordt1 ... Yar1n1 bugiine mi ta~1dim yoksa ben, muhay­yelcmde?

Aksaray'dan kar geliyor I Ben sandzm ki yar geliyor

(:zktzm baktzm pencereye I (:erkez Hasan can veriyor

Beyazzt'zn meydan yeri I Hanz1nlarzn seyran yeri

(:e,·kez Hasan'z asttlar I Sol yanznda Jerman yeri

283

Degerli vaktinden ayirarak, roman1 ba~tan sona okuyan,

derin Osmanh tarihi bilgisiyle saray is:i konu~malarda

hitabet usulleri ve saraylar1n romarun ges:tigi donemdeki

adlar1 gibi gozden kas:abilecek hatalar1m1 diizelten

Murat Bardaks:1'ya ~iikranla.

Romana girl~ sU"astyla bo]ii,,tlcre adim veren sarayhlann

sonlannt merak edenlerin bilgisine sunulur.

iY.i\.C tln E S UII.\.N.. II. Mahmut Han'1n be9inci kad1nefendisi Pertevniyal, 25

Haziran 1861 tarihinde oglu Abdillaziz'in tab.ta c;1kmas1yla, 30

Mayis 1876 yihna kadar Valide Sultan olarak saltanat siirdii. Abdillaziz Han'1n 4 Haziran 1876 tarihindeki vefatiyla, Top­

kap1 Sarayi'na gotiirillerek, otuz sekiz giin boyunca c;ok kotii

9artlarda zindan hayat1 ya9ad1. Sultan V. Murat Han'1n emriyle

tekrar nakledildigi Feriye Saray1'nda, kap1 ve pencerelerinin

c;ivilendigi bir odada sekiz giin dab.a gec;irdi. II. Abdillhamit

Han'1n 31 Agustos 1876'da tab.ta c;tla~1yla esaretten kutulan

Pertevniyal Valide, oglundan sekiz ytl sonra, 26 Ocak 1884

yilinda <;1ragan Sarayi'nda vefat etti ve kendi in9a ettirdi­

gi Aksaray'daki Valide Sultan Camii yakirundaki tiirbesine

gomilldii.

,\.Uil!, SUIIA..N.. II. Mahmut Han'1n kizlar1 aras1nda en uzun ya~ayaru ve

~iir divaru bulunan yegane padi~ah kiz1d1r. Adile Sultan, saray

kurallar1na c;ok dikkat ederken, bir yandan da Tanzimat ile

getirilen yeniliklere oncilliik ederek, kad1n diinyas1n1n uya­

n191nda c;aba harcam19, ya9ad1gi siirece, karde9i II. Abdill­

harnit Han'1 Y tld1z Sarayi'ndaki ziyaretlerinde padi9ahlara

ozgii merasim ve M1z1ka-i Hiimayun'la kar9tlanacak derecede

biiyiik saygi ve itibar gormii9tiir.

285

12 Ocak 1899 tarihinde yetmi~ us: ya~1nda vefat etmi~, cenazesi ikametgah1 olan F1ndikh Sarayi'ndan ahnarak, Eyiip

•

Bostan Iskelesi'ndeki aile tiirbesine, e~i Mehmet Ali Pa~a ve evlatlar1run yaruna defnedilmi~tir.

SEll,\.SI\..Ell.~ i P\_~\. Abdulaziz Han tarafindan iki kez sadrazaml1k us: kez de

seraskerlik makam1na atanm1~ olan Huseyin Avni Pa~a, II. Abdiilhamit'in emriyle 1881'de Y tld1z Saray1'nda ba~lattlan s:ad1r mahkemesinde, 30 May1s 1876'da Abdulaziz Han'1 tah­tindan indiren darbeden ve alti giin sonraki olumunden sus:lu bulundu. Ne var ki, bu dunyadaki cezas1, Abdulaziz Han'1n kayinbiraderi c;erkez Hasan taraf1ndan verilmi~ bulunuyordu.

Serasker Avni Pa~a'n1n cenazesi, olumunun ertesi giinu, 16 Haziran 1876 tarihinde kaldirtld1 ve Suleymaniye Camii'nde Sadrazam Ali Pa~a'run ayakucuna gomuldu.

V. M_lfll,\_T J-l\.X V. Murat Han, Abdulaziz Han'1n hal'ine de fetva vermi~

olan ~eyhiilislam Ha ah Efendi'nin fetvas1 ile tahttan indi­rildi ve 1876 yilinm 31 Agustos giinu Be~ikta~ Sarayi'ndan, 28 ytl siirecek saray hapsini s:ekmek uzere c;1ragan Sarayi'na nakledildi. Tedavisi suren eski padi~ah1 tahta iade etmek is:in yaptlan te~ebbusler, mahpusluk hayat1ru ag1rla~t1rmaktan ote bir i~e yaramadi.

ilerleyen yillarda akil saghgma tamamen kavu~an V. Murat Han, omriinu s:ocuklar1ru ve torunlar1n1 egitmeye, piyano is:in

besteler yapmaya vakfetti.

286

1904 y1l1n1n 29 Agustos'unda, tedavi edilmeyen ~eker has­

tal1gi nedeniyle altm1~ dart ya~1nda vefat etti. Evlatlar1 baba­

lar1n1n Yahya Efendi Tiirbesi'ne g6rniil111eyi vasiyet ettigini s6yleseler de, II. Abdiilhamit Han1n emriyle, cenazesi birka<; Y1ld1z Saray1 gorevlisi tarafindan sessiz sedas1z kald1rtlarak,

t6ren alay1 diizenlenmeksizin, namaz1 Bah<;ekap1'daki Hidayet Camii'nde ktl1n1p, Yeni Cami Havatin Tiirbesi'nde, annesi

~evkefza Valide'nin yan1na gomiildii.

QDE SUJ.IA..""N.. Abdii]1r1ecit Han'1n ikinci kad1nefend.isi ~evkefza Valide

Sultan, 1876 yilirun 30 Mayis giinii oglu V. Murat'1n tahta

<;1ki~1yla 'valide sultanhk' maka,r11na eri~mi~, 93 giin siiren bir saltanat doneminden sonra, V. Murat Han'1n aktl hasta­

l1g1 nedeniyle tahttan iridiril1r1c:si sonucu, <;rragan Sarayi'nda oglu ve torunlar1yla birlikte ba~layan mahpuslugu, 17 Eyliil 1886 yilindaki vefat1na kadar on ii<; yil siirmii~tiir. Bu on

ii<; yil boyunca, oglunun iyile~mesi umudunu hi<; yitirmeyip, var1ru yogunu l1ekimlere ve iifiiriik<;ii hocalara harcamaya devam etti. Murat Han'1n tamamen iyile~mesinden sonra

ise tekrar tahta <;1kabilmesi i<;in verd.igi <;abalar1n du as1, II. Abdiilhamit Han'1n koydugu mahpushane ~artlar1run

daha da agirla~t1rtlmas1 ve di~ diinya ile ilgisinin tamamen kesilmesiyle sonu<;landi. Vefat1nda, cenazesi ancak tabutunu ta~1maya yeterli saray hademesi tarafindan Yeni Cami avlu­sundaki Havatin Ttirbesi'ne ta~1ndi, d.iger valide sultanlara layik goriilen resmi t6ren ve cenaze alayi diizenlenmeksizin, gizlice gomiildii.

287

Ui\.M_i\_Tt{_U[Q Pi\.5i\. Ferik Arif Pa~a'run oglu olan Nuri Pa~a, Sultan Abdiilr11e­

cit'in ii<;iincii mabeyincisi iken Abdiilrt1ecit Han'1n kiz1 Fauna Sultan ile evlendirilince, once pa~a, sonra vezir riitbesi alarak devlet naz1r1 olarak kabineye girdi. Sultan V. Murat'1n tahta s:1kmas1yla riitbesi mii~irlige yiikseltildi.

II. Abdiilhamit Han'1n emriyle, Abdiilaziz'in oliimiinii ara~t1ran Y ildiz Mahkemesi'nde sus:lu bulundu. Padi~ah tara­f1ndan Fatma Sultan'la olan nikaht feshedilen Nuri Pa~a'run idam hiikmii, II. Abdiilhamit tarafindan miiebbet hapse s:evrildi. Taif'e siiriilen Nuri Pa~a, ~artlara dayanamay1p akil saghgiru yitirdi ve dokuz yil sonra, elli ya~1ndayken hiicresinde olii bulundu. Taif'te gomiiliidiir.

[Q BEY Giimriik Ba~katibi Hac1 Hiiseyin Bey'in oglu olan Fahri

Bey, eylem srras1nda Abdiilaziz Han'1n ikinci mabeyincisi idi. Y ildiz Mahkemesi'nin hakkinda verdigi idam cezas1, II. Abdiilhamit Han tarafindan miiebbet hapse s:evrildi. Siin"i]­diigii Taif"te 27 yil hapis yatt1ktan sonra, sonra, 1908 yilinda

• •

Me~rutiyet'in ilaruyla Istanbul'a dondii. 1918 yilinda lstan-bul'da vefat etti.

i\.RA_Oi\.G1 N._i\.f 1 Z...i\. Qi\_ Arabac1 Nafiz Aga, Hamza ve Halil'in yarn srra romandaki

ii<; kurgu karakterden biri oldugu i<;in, sonu okurlar1n a rzusuna

b1rakilm1~trr.

288

M.iT)-f,\_T P,\_~,\_ Ni~, Kosova, Tuna, Bagdat valiliklerinde itibar kazanan

Mithat Pa~a, naz1rhk, sadrazamhk ve ~uray-1 Devlet reisligi

yapt1. II. Abdiilhamit'in emriyle Abdulaziz Han'1n oliimiinii

soru~turmak iizere kurulan Y1ld1z Mahkemesi'nde, 66 gun

siiren soru~turma sonucu hakktnda verilen idam karar1, II.

Abdillhamit tarafindan miiebbete s:evrildi. Taif Kalesi'nde iki

ytl dokuz ay siiren mahkumiyeti s1ras1nda iki ciltlik hat1rat1n1

kaleme alan Mithat Pa~a, 1884 y1l1n1n 6 May1s ak~am1, hiic­resinde askerler tarafindan bogularak oldiirilldii. 1951 yilinda,

•

kemikleri Taif'ten Istanbul'a getirilerek, Hiirriyet-i Ebedi-

ye'deki kabrine defnedildi.

62 ya~1ndaki Mithat Pa~a'y1 oldiirme emrinin kimin tara­

findan verildigi, tahminler II. Abdiilhamit Han'1 i~aret etse de,

bugune kadar kesinlik kazanmarn1~tir.

J-f .. <;erkez Hasan Bey, 15 Haziran 1876'da Mithat Pa~a'run

konag1n1 basarak be~ ki~iyi oldiirdiigii gece, Seraskerlik bina­s1n1n yan1ndaki Silleymaniye Ki~las1'na gotiirilldii. Sorgusu

s:ok acele bir ~ekilde, o gecenin ges: saatlerinde yaptld1. Konaga

Serasker Avni Pa~a ba~ta olmak iizere, Kayserili Ahmet Pa~a

ve Mithat Pa~a'yi oldiirmek iizere gittigini, bu i~i tek ba~1na

planlayip gers:ekle~tirdigini itiraf etti. Divan-1 Harbe s:1ka­

rtlmadan ve eylemin ard1nda ba~ka ki~ilerin de olabilecegi

ara~t1rtlmadan, 16 Haziran gunii ordudan ihras: edilen <;erkez •

Hasan, bir gun sonra, 17 Haziran Cumartesi sabah1 Beyaz1t

289

Meydan1'nda, biiyiik kap1run yarundaki dut agac1na astlarak idarn edildi ve Edi1·11ekap1 mezarhgina gomiildii. Mevir ta~1-

run, II. Abdiilharnit tahta an sonra, Pertevniyal Valide

tarafindan yapt1rtlchgi rivayet f'dilir.

• • •

290

Her Yerde Kan Var ~agida srralanan eserlerden yararlanarak. yaztl-m1~nr.

1) Bir Darbenin Anatomisi, Y tlmaz Oztuna. 2) Haremin Padi/aht, Ali Akytld1z. 3) Bu Mulk.un Kad,n Sultan/an, Needer Sak.aoglu. 4) Bu Miilk.un Sultan/art, Needer Sak.aoglu. 5) Valide Sultanlar ve Harem, Ahmet ~im~irgil. 6) Be1inci Sultan Murat',n Tedavisine ve 0/umune Ait Rapor ve Mek.­

tuplar, ismail Hak.lo Uzuni;~w. 7) Osman/, Hanedant Saray Not/an (1808-1809) Hanzade Sultan

Efendi. 8) Son Osmanltlar, Murat Bar~1. 9) Turk.iye'nin Yak.in Tarihi (1789-1980), Sina ~it. 10) Osmanltntn Valide Sultan/an, Sevini; Ku~glu. 11) Osman/, Turk Tarihinde 1774-1923 Batz Etk.isi, Roderic H.

Davison. 12) Osman/, imrapatorlugu'nun · · ve (:oki4 Tarihi, Alan Palmer. 13) Sultanlann ihfi/amt, Philip Mansel 14) Adszz Roman (1864 <;erkez Siirgiinu ve So ), Serna Soykan. 15) Osman/, Ta,ihi Sozlugu, Needer Sak.aoglu.

16) Osmanl,ca-Turk.;e Sozluk., Mustafa Nihat Ozon.

291

••

so

Adabrmua~eret: Gorgii kurallar1

Agalar

CTI(

Ahval: Durumlar, haller, vaziyetler; davraru~lar; olaylar

Aldi meleke: Ki~ilik ehliyeti, zihinsel olarak ehil durumda

olmak

Amil: Etken, etmen, sebep, faktor

Arf-1 ala: Gogun dokuzuncu kat1

Arz-1 endam: Boy gostermek, ortaya c;:1kmak, goriinmek

Asude: Rahat, sakin; s1kint1 ve iiziintiilerden uzak, dagdagas1z,

gailesiz, rahat, huzurlu

Ati: Gelecek olan, gelecek, miistakbel; gelecek zaman, istikbal

Avdet: Donii~, geri geli~, gidilen yerden donme

A7.a111et: Biiyiikliik, ululuk, yiicelik, celal; gorkem, gosteri~,

heybet; c;:al1m, kurum, tekebbiir

Azimet: Gidi~; sebat, kararlihk

Azil: Gorevine son verme, i~inden c;:1karma

Bedbaht: Mutsuz, bahts1z, talihsiz

Bedbin: Kotiimser

Bendegan: Osmanh'da devlet memuru gorevli kalfa anlam1na

gelir

• Sozliikc;eyi h~z1rlarken gi.incel TDK Turkc;e Sozliik'ten ve Kubbealt1 Liiga­ti'nden yararlarulm1~t1r. [ed.n.]

292

Be~ikta~ Sarayi: Dolmabah<;e Saray1n1n resmi ad1. 1846'da Abdiilmecit tarafindan yap1m1na ba9land1. 1856'da biten

saray bugiin Dolmabah<;e Saray1 ad1yla antlmaktad1r

Biat: Bir kimsenin egemenligini tan1ma; Osmanl1 Devleti'nde

padi9ah oldiigiinde tahta ge<;ecek oglunun devlet yoneti­

mindeki etkili gruplarca kabul edilip onaylanmas1

Brokar entari: S1rma veya giimii9 i9lemeli ipekli kuma~tan

kad1n elbisesi

Carlye: Yabanc1 iilkelerden kas:irilip ozgiirliikten yoksun b1ra­

lalan, ahrup sanlabilen, her konuda efendisinin isteklerine

bagh bulunan gen<; kad1n, halay1k

Ciilus: Hiikiimdarhk taht1na <;1krna, tahta oturma

Ciilus bah~ifi: Osmanh padi9ahlar1n1n tahta <;1ki~lar1nda yeni­

<;erilere dag1tt1klar1 bah~i~ <;erag: Enderun veya haremde <;ah~anlar1n evlenerek veya

siirelerini doldurarak saraydan ayrtlmalar1

Dar-1 diinya: Yeryiizii, diinya

Divan-1 harp: Askerler taraf1ndan i~lenen su<;lara bakan ola-

ganiistii askeri mahkeme

Duhul: Girme, giri~, dahil alma

Diifar: Ugram19, yakalanm1~, tutulmu~ Diistur: Genel kural; devlet kanunlar1n1 i<;ine alan kitap,

kanun dergisi

Diifes: Bir diikiin kar1s1 veya miras yoluyla bir diikliigiin sahibi olan kad1n

Ekabir: Biiyiikler, devlet biiyiikleri, ileri gelenler

Elan: ~irndi, ~u anda; ha.la, ~u anda bile

Enc&•••· Son, i~in sonu Esvap: Giysi, giyecek, elbise

293

F8§: Gizli olaru as:1ga vurma, duyurma, ortaya dokme Ferace: Kadinlar1n sokakta giydikleri, mantoya benzer, arkas1

bol, yakas1z, s:ogu kez eteklere kadar uzayan iist giysisi Feraset: Anlayi~, sezi~, sezgi; bir insan1n ahlakim, yetenegini

yiiziinden anlama melekesi Galebe ~;.]11,ak: Yenmek, maglup et111t:k; iistiin gelmek, bas­

trrmak Giilhane Hatt-1 llii111ayunu: 1839'da Gillhane Meydam'nda

Abdillmecit Han tarafindan okutulan, tiim tebaaya e~itlik

vaat eden ferman

Had••••; Kisirla~t1rilm1~ erkek Had•••• agas1: Saraylarda harem boliimiinde hizmet eden

kisirla~t1n)1,11~ erkek, harem agas1

Hafiye: Bir ki~i veya bir mesele hakkindaki gizli ~eyleri ara~t1-r1p ilgililere haber veren kimse, dedektif

Hal (etmek): Tahttan indirme

Harem agas1: Osmanli saraylar1nda ve biiyiik konaklarda haremle selamhk aras1nda hizmet goren zenci kole, had1m -agas1

Hayrat: Sevap kazanmak i<;in yaptlan iyilik; halkin yararlan­

mas1 i<;in yaptlan okul, s:e~me, hastane vb. yap1 Hazine-i hassa: Osmanlilarda dogrudan dogruya padi~ah1n

ozel gelir ve giderlerinin resmi bir te~kilat biinyesinde idare

edildigi daire Hazinedar: Bir hazineyi bekleyen, yoneten kimse

Hem~ire: Kiz karde~ •

Hercii11tcr~: Altiist, karmakar1~1k, darmadagiruk, allak bullak Hi11,111et: Liituf, i · · , iyi davranma; s:al1~ma, emek, gayret;

yard1m,kayirma

294

•

Hin-i hacet: Ihtiyaca gore, ihtiyas: vakti

Hotoz: Kadinlar1n siis is:in sas:lar1run iistiine takttl<lar1, s:e§itli

renk ve bis:imde yaptlmt§ kiis:iik ba§hk; tavusku§u, tavuk

vb.'nin ba§mda bulunan tiiyler

Hii ■•111.yun: Padi§aha, padi§ahhga ait; kutlu, miibarek, saadetli

tt·· · : Osmanltlarda yalruz padi§ahlar is:in kullarulan bir

unvan •

lfti ■l111.: Toplanma, toplantt; askerlerin silahh ve donattlmt§

olarak toplanmalar1 • ••

Ihsas: Ustii kapah anlatma, sezdirme, ima; duyum • lhti ■••n•i•- Bir §eyin iyi olmas1 is:in ozenerek gayret gosterme,

iizerinde dikkatle s:ah§ma, ozen, ozenme • lhtiyaten: Ne olur ne olmaz dii§iincesiyle, her ihti111a1.e kar§t,

tedbirli davranarak • Ihzari: Haz1rhk niteliginde olan, hazrrlayia; hazrrhk s1rufi • lkbal: Osmanh sarayinda padi§ahlara zevce olmaya aday kiz,

odahk • Ikmal: Eksikliklerini tamamlayip tam hale getirme, tamam-

lama; bitirme, sona erdirip tamamlama; biitiinleme s1naV1 • lktifa: Oldugu kadann1 yeterli b11)111a, kafi go1111t:, fazlas1n1

istememe, yetinme • llanihaye: Sonuna kadar, sonsuza kadar •

Ilmiye sirufi: Osmanli devlet te§kilat1nda din, egitim ve ogre-

tim i§leriyle gorevli s1ruf • •

lmtizas:: Iyi ges:inme, uyu§ma, anla§ma

inki,af Geli§me, as:tlma; meydana s:ikma, zahir ve a§ikar olma

ismetli (ismetlii): Sultan ve §ehzade kizlar1 ve han1mlar1 is:in

kullanilan unvan sozii

295

• lstihdat: Uyruklar1na his:bir hak ve ozgiirliik tan1mayan s1n1r-

s1z monar~i, despotluk, despotizm • lstifra: Kusma, d1~ar1 s:1karma • •

I~ret: Is:ki is:me, is:ki • •

I tikat: I nan ma, kalben tasdik ederek inanma, inans:, inan; bir

dinin, bir mezhebin ibadet d1~1ndaki inans: kism1; inan1lan

dii~iince • lzdivaf: Evlenme • • •

lzzet-i nefis: Ozsayg1; ki~inin kendine verdigi deger

Jontiirk: Tanzimat'tan sonra, sosyal ve kiiltiirel bakimdan

kendilerine Avrupa'yi ornek alan ve onlar gibi olmaya s:ah­

~1p devlet ve milleti de buna zorlayan Gens: Osmanhlara

1868'den sonra Battltlarca verilen isim

Jurnal: Biriyle ilgili olarak yetki)ilere verilen kotiileme, ihbar

yaz1s1; giinliik, giince

Kast.r: Ko~k

Kerime: Kiz evlat

Kethiida: Osmanlilarda sadrazam1n yard1mc1s1, devletin is:

i~lerine bakan kimse; yenis:eri agas1n1n yard1mc1s1 duru­

munda olan yenis:eri zabiti

Kolagas1: Eskiden orduda yiizba~1 ile binba~1 aras1ndaki subay

riitbesi ve bu riitbedeki subay

Kifayetsiz muhteris: Bir i~ is:in yeter giis: ve ehliyete sahip

olmad1gi halde o konuda hariss:e hareketlerde bulunan kimse

Kontes: Kant han1mlar1 is:in kullanilan unvan

Kofek: Kad1n kilig1na girip oynayan erkek; agirba~h olmayan

kimse

Lahza: Zaman1n boliinemeyecek kadar kisa bir pars:as1, an

296

Lando: Dort tekerlekli, i<;inde dingillere paralel olarak diizen­

lenmi~ kar~lllkh iki oturma s1ras1 bulunan, iistii a<;lllp kapa­

nabilen <;ift koruklii binek arabas1

Liyakat: Bir kimsenin, kendisine i~ verilmeye uygunluk, yara­

~1rhk durumu ••

Maarif: Ogretim ve egitim sistemi; bilgi ve kiiltiir Mahd,,111: Erkek evlat, ogul; kendisine hizmet edilen kimse,

efendi

Malul: Hasta,sakat,illetli

Markiz: Bir markinin han1m1na verilen unvan; 18. yiizyil

Avrupa's1nda <;ok kullantlan, arkaligi al<;ak veya arkaliks1z

koltuk, salon iskernlesi Maslahatgiizar: Bir biiyiikel<;inin temsilci olarak bulundugu

iilke d1~1na <;1kmas1 durumunda veya o iilkeye gelmesinden

once ona velci.let eden diplomat, i~giider

Mason: Saklanm1~; korunan, korunmu~

Mavna: Gemilere ve yakin kiytlara yiik ta~1yan, giivertesiz

biiyiik tekne; biiyiik, ii<; ko~e yelkenli yuk gemisi

Medyunu fiikran: $iikran, te~ekkiir bor<;lu hisseden kimse

Mehd-i ulya: Padi~ah annelerinin unvaru

Menfi: Olumsuz; her ~eyi olumsuz yonden ele alan, her ~eyin

olumsuz ve kotii taraflar1n1 goren kimse

Menhus: Ugursuz

Mesnet: Dayanak; mevki, makarn

Mefihat: $eyhillislam1n bulundugu makam, daire. Me,rutiyet: Yi.irutme orgarun1n ba~1 durumundaki bir hiikiim-

dar yarunda, yasama yetkisi kismen halk tarafindan se<;ilmi~

meclis veya meclislerce kullantlan ve nazari de olsa kuvvet­

ler ayrlllgi sistemine dayanan yonetim ~ekli, ~arth monar~i;

297

•

Osmanh Devleti'nde Birinci ve Ikinci Me~rutiyet isimle-riyle arulan ve 1876, 1908 ytllannda ilan edilen siyasi ve

hukuki donem M,z,la-yi hiii ■•tilyun: Osmanh doneminde Bau tarz1ru benim­

semi~ ilk bando ay: Albay

Mirliva: Tuggeneral

Muasir: <;agda~ Muayede: Bayramla~ma, birbirinin bayranun1 kutlama

Muha■·&: Yazar, edip Muhasa■·a: Ku~atma, c;:evirme M11ka]]it: Taklitc;:i kimse M11ki■11: Bir yerde, bir evde oturan, egle~en, ika,net eden

••

Muttali: Ogrenmi~, haber alm1~, bilgi edinmi~ Miikellef Eksiksiz, ozenli bir bic;:imde yaptlm1~; yiikiimlii

Miiphem: Belirsiz Miisa ■11aha: Ho~gorii; gormezlikten gelme, goz yumma

Miisavat: E~itlik, denklik

Miisavi: E~it Miispet: Olumlu Miisrif.Tutumsuz kimse Miistebit: Zorba Mii~fik: Sevecen, ~efkat sahibi kimse Miitalaa: Herhangi bir konu iizerinde aynntlll dii~iinme ile

olu~an gorii~ ve yorum Miitedeyyin: Dindar, dinine bagh kimse

Mutedil: Ihmli kimse Naip: Tahtta hiikiimdar olmad1gi zaman veya hiikiimdar1n

c;:ocuklugu s1ras1nda devleti yoneten kimse

298

Nat•tc: Mektup Na,11litenahi: Sonsuz, ucu bucagi olmayan Na,1,-,,et: Aday

Nazir: Bakan, devlet bakaru Necl:cw111et: Pi~manhk Okka: 1,282 kilogram veya 400 dirhemlik agirhk ol~iisii biri­

mi, ktyye Rahle-i tedris: Birinin bilgisi ve gorgiisii alnnda ahnan egitim Rasnic Kadinlar1n ka~lar1n1 veya sa~lar1n1 boyamak i~in siir-

diikleri siyah boya Refika: E~, kar1 Revolver: Altipatlar Rikap: Padi~aha ait, pahi~ah1n olan. Saray di]inde padi~ahin

maiyetini olu~turanlar Ruy-i zttJ■in: Yeryiiziiniin halifesi Sabtk: Ge~en, onceki, eski Sadaret: Sadrazamhk Salat: Hiikmii kalmam1~, eski onemini yitirmi~; dii~en, dii~mii~ Sal · et: Yetki

Sefir: El~i Selis: Aktci S11ii!Oti ■11al: Gorev, yetki vb.'yi kotiiye kullanma Sulbiinden gelmek: Bir kimsenin oz evladi olmak Siibek: Baz1 yerlerde be~ikteki ~ocuklar1n bacaklar1 aras1na

yerle~tirilen sidik ~i~esi veya sidigi bir kaba akttacak boru •

Siibyan mektebi: Ilk tahsilin verildigi okul, mahalle mektebi Siifera: Sefirler, el~iler

•

~ehremini: Osmanh Devleti'nde Tanzimat'a kadar Istan-bul'daki saray ve devlet binalar1n1n tamir ve baktnu ile

299

ugra~an, saraylar i<;in gerekli ~eyleri satin alan, haremin maa~ ve masraflar1na bakan, saray vekilhars:hg1 yapan

gorevli; ~ehremanetinin ba~1nda bulunan kimse, belediye ba~kan1

~ehzade: Padi~ahlar1n ve ogullar1n1n erkek s:ocuklar1na verilen san

~er: Kotiiliik, fenahk ••

~ilte: Ustiinde oturulan, yatilan, i<;i yiirile, pamukla doldurul-

mu~ do~ek ~iireka: Ortaklar, ~erikler

Tah · Gers:ekle~me 1: · : Bir ~eyin ne oldugunu, dogru olup olmad1g1n1 anla-

mak is:in yap1lan ara~tirma, soru~turma Tahkir: Hakaret etme

Tahvilat: Bors: senetleri, tahviller Takdir-i hiida: Allah'1n takdiri

Taksirat: Kusurlar, kabahatler, sus:lar

Tatbik: Uygulama

Tavassut: Araya girme, arabuluculuk etme, vas1ta olma Tu.a1·runa,11e: Bir ~ey istemek is:in yalvararak yazilan tezkere,

mektup veya manzume

Tebdil: Kiyafet degi~tirerek halkin aras1nda gezme; degi~tirme,

degi~tirilme, ba~ka ~ekle sokma Te · : Gerekli olan ~eylerle donatma

Tefrik: Ayirma, ayirt etme

Tefi.i~at: Mobilya, do~emenin gerektirdigi biitiin pars:alar veya

e~yan1n tiimii Tekfin: Keferileme

Tel.kin: Bir duyguyu, bir dii~iinceyi a~ilama

300

Temenna: One dogru egildikten sonra dogrulurken eli ba~a gotiirerek verilen selam

•

Terakki: Ilerleme, yiikselme, geli~me

Teren:nii111; Gi.izel ve al<;ak sesle ~arki soyleme; anlatma, ifade

etme

Tefrin: Sonbahar Tevdi: Verme, b1rakma

Tevessiil: Ba~lama, giri~me

Tezkire: Bir i~ ic;in izin verildigini bildiren resmi kagit; divan

~airlerinin hayatlar1ru ve ~iirlerini genellikle oznel bir baki~

as:1s1yla degerlendiren eser. Teskere ••

Ummii cihan: Bi.itiin cihan1n annesi

Vastl: Ula~an, varan Vakka-1 hayriye: 1826'da Yenic;eri Ocag1'n1n II. Mahmut tara-

f1ndan kald1r1lrnas1

Veladet: Dogum, dogma, dogu~ Vesvese: Kuruntu

Viikela: Vekiller

Yafmak: Kadinlar1n ferace ile birlikte kulland1klar1, gozleri

a<;1kta birakan, ince yiiz ortiisi.i

Yeknesak: Tekdi.ize

Yiiksiik: Diki~ dikerken, ignenin batmas1ru onlemek i<;in par­

mak ucuna taktlan kesik koni bic;iminde gere<;

Zevce: E~ Ztll'ullahi fi: Allah'1n yeryiizi.indeki golgesi, Tanr1'n1n adeleti­

ni yeryiizi.ine yayan, Tanzimat padi~ahlar1run benimsedik­leri unvan

301

Ayşe Kulin’den Osmanlı’nın son dönemine çok çarpıcı bir bakış: Her Yerde Kan Var!

Sultan Abdülaziz’in sır dolu ölümüyle sonuçlanan bir dönemi, saraydaki birçok önemli kahramanın gözünden okuyoruz bu romanda. Kulin’in bütün

karakterlere kimi zaman müthiş insani hassasiyetle, kimi zaman da edebiyatın bütün sınırlarıyla yaklaştığını görüyoruz.

Her Yerde Kan Var yakın tarihin aslında bugüne ne denli benzediğinin, tarihin sadece tekerrürden değil, tefekkürden de ibaret olduğunun romanı. Dönüp o

dönemi bütün canlılığı ve dürüstlüğüyle okumaya dair hakiki bir çağrı, bir vaat!

“Aksaray’dan kar geliyorBen sandım ki yar geliyorÇıktım baktım pencereye

Çerkez Hasan can veriyor” türküsünün hep bizimle olduğu, nefes nefese okuyacağımız bir bakış romanı Her Yerde Kan Var…

Ayşe Kulin’in incelikli kaleminden.