1

Program nauczania

Harmonia jazzowa z podstawami

improwizacji

Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st.

im. M. Karłowicza

w Katowicach

mgr Adam Jarzmik

etap edukacyjny: Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia, klasy I-IV

specjalność: Wokalistyka jazzowa/ instrumentalistyka jazzowa

nazwa zajęć edukacyjnych: Harmonia jazzowa z podstawami improwizacji

autor: Adam Jarzmik

Zgodne z podstawą programową:

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 sierpnia 2019 r.

w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego (DZ. U. z 2019 r., poz. 1637).

Katowice 2019

2

Spis treści

1. Wstęp………………………………………………………………………………………………………………………………………….3

2. Cele kształcenia………………………………………………………………………………………………………………………….4

- cele kształcenia - wymagania ogólne………………………………………………………………………………..4

- cele kształcenia - wymagania szczegółowe……………………………………………………………………….4

3. Formy sprawdzania osiągnięć, kryteria oceniania……………………………………………………………………….7

4. Komentarz do realizacji programu nauczania……………………………………………………………………………..9

- ogólna koncepcja programu nauczania……………………………………………………………………………..9

- wskazówki metodyczne…………………………………………………………………………………………………….15

- opis warunków niezbędnych do realizacji programu nauczania………………………………………15

5. Efekty kształcenia po zakończeniu nauki w szkole II stopnia……………………………………………………16

6. Wykaz przykładowej literatury………………………………………………………………………………………………….16

3

1. Wstęp

Program został stworzony dla przedmiotu „harmonia jazzowa z podstawami improwizacji”. Materiał

nauczania został wyprofilowany pod kątem zdobywania umiejętności w zakresie muzyki jazzowej. Wszelkie

zagadnienia uwzględniają treść zawartą w podstawie programowej.

autor: mgr Adam Jarzmik

nazwa szkoły: Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. Mieczysława Karłowicza w Katowicach

Etap edukacyjny: Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia, klasy I-IV

nazwa zajęć edukacyjnych: harmonia jazzowa z podstawami improwizacji

Niniejszy program został opracowany na podstawie:

1. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 sierpnia 2019 r.

w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego (DZ. U. z

2019 r., poz. 1637).

2. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 czerwca 2019 r. w sprawie

ramowych planów nauczania w publicznych szkołach i placówkach artystycznych (Dz. U. z 2017 r.,

poz. 1247).

3. Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (tekst jedn. Dz. U. z 2019 r. poz. 1481 z

późniejszymi zmianami).

4

4. Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r opublikowana: Dz. U. z 2019 r. poz. (1148, 1078,

1287, 1680 i 1681)

2. Cele kształcenia

Cele kształcenia - wymagania ogólne

1. Rozwijanie wiedzy teoretycznej, niezbędnej do wykonywania muzyki jazzowej

-Uczeń posługuje się zasobem pojęć i terminów muzycznych, umożliwiających

rozumienie i tworzenie muzyki jazzowej; (s. 9)

2. Kształcenie umiejętności analizy utworów jazzowych

Uczeń rozpoznaje budowę formalną i harmonikę utworów jazzowych; (s.12)

3. Zdobywanie wiedzy na temat współczesnych nurtów harmonii jazzowej

Uczeń stosuje posiadaną wiedzę do opisu i analizy dzieł muzycznych; (s.13)

4. Kształcenie umiejętności posługiwania się specyficznym dla jazzu zapisem nutowym

Uczeń biegle czyta zapis nutowy, charakterystyczny dla jazzu; (s.12)

5. Kształcenie umiejętności podstaw reharmonizacji

Uczeń dostosowuje istniejącą harmonię do potrzeb aktualnej sytuacji muzycznej,

zgodnie z teoretyczną wiedzą i swoją wrażliwością estetyczną; (s.14)

6. Poznanie zasad improwizacji jazzowej

Uczeń poznaje teoretyczne i praktyczne zasady improwizacji; (s. 9-11)

7. Kształcenie umiejętności posługiwania się technikami improwizacji jazzowej

Uczeń poznaje sposoby wykorzystania zasad improwizacji w zakresie śpiewu i

instrumentalistyki; (s. 9-11)

8. Zdobywanie wiedzy w zakresie stylów improwizacji jazzowej

- Uczeń poznaje style improwizacji muzyki jazzowej; (s.12)

Cele kształcenia - wymagania szczegółowe

1. Rozwijanie wiedzy teoretycznej niezbędnej w wykonawstwie muzyki jazzowej

Uczeń:

1) zna historyczną ewolucję harmonii z cechami charakterystycznymi dla poszczególnych

okresów; (s.9)

5

2) zna i stosuje skale, kadencje, struktury harmoniczne, rodzaje akordów

charakterystycznych dla jazzu; (s.9)

3) zna i potrafi zastosować w praktyce symbole akordowe stosowane w muzyce jazzowej

(np. standardowe, europejskie, Roman numerals) i różnice w porównaniu z nomenklaturą

klasyczną; (s. 10)

2. Kształcenie umiejętności analizy utworów jazzowych

Uczeń:

1) zna typowe dla jazzu struktury harmoniczne (blues, rhythm changes ); (s.12)

2) zna podstawy logicznego ruchu basu i jego rolę w analizie; (s.13)

3) zna metody analizy harmonicznej i jej składowe elementy; (s.10, 13)

4) zna harmonikę funkcyjną; (s.10)

3. Zdobywanie wiedzy na temat współczesnych nurtów harmonii jazzowej

Uczeń:

1) zna i rozpoznaje współczesną harmonikę modalną i jej cechy charakterystyczne; (s.12)

2) zna i rozpoznaje charakterystyczne dla muzyki jazzowej cechy wykonawcze i

improwizacyjne; (s.13)

4. Kształcenie umiejętności posługiwania się specyficznym dla jazzu zapisem nutowym

Uczeń:

1) potrafi grać i improwizuje na podstawie funkcji harmonicznych, bez wcześniejszego

przygotowania; (s.13)

3) obsługuje programy komputerowe, w tym wskazane edytory nut; (s.14)

5. Kształcenie umiejętności podstaw reharmonizacji

Uczeń:

1) stosuje różne typy voicingu jazzowego (np.: tercjowy, kwartowy, rootless); (s.11)

2) stosuje reharmonizację diatoniczną; (s.14)

3) stosuje reharmonizację za pomocą zmiany trybu akordów; (s.14)

4) stosuje reharmonizację za pomocą substytutu trytonowego; (s.14)

5) stosuje reharmonizację za pomocą akordów blokowych i drop 2; (s.14)

6) reharmonizuje akordy diatoniczne z wykorzystaniem tzw. modal interchange.(s.14)

6. Poznanie zasad improwizacji jazzowej

Uczeń:

1) odczytuje zapis nutowy i określenia wykonawcze, charakterystyczne dla muzyki

jazzowej; (s.12)

6

2) improwizuje, stosując poznane zasady harmonii jazzowej oraz techniki improwizacji,

takie jak: skale czy charakterystyczną rytmikę; (s. 9-14)

3) rozpoznaje i definiuje formy oraz style muzyki jazzowej; (s. 9-14)

4) improwizuje na podstawie standardów muzyki jazzowej oraz wybranej literatury

muzycznej. (s. 16)

7. Kształcenie umiejętności posługiwania się technikami improwizacji jazzowej

Uczeń:

1) korzysta ze zdobytej wiedzy w rozwijaniu własnych umiejętności improwizacyjnych;

2) improwizuje w różnych stylach, wykorzystując charakterystyczne dla nich środki

wyrazowe, takie jak: melodyka, artykulacja, dynamika, frazowanie oraz podziały

rytmiczne;

3) potrafi improwizować a vista na podstawie funkcji harmonicznych oraz budowy formalnej

utworu - w przypadku instrumentów perkusyjnych. (s.9)

8. Zdobywanie wiedzy w zakresie stylów improwizacji jazzowej

Uczeń:

1) określa styl improwizacji jazzowej na podstawie analizy słuchowych transkrypcji

solowych; (s.14)

2) zapisuje ze słuchu partię solową; (s.14)

3) przygotowuje i prezentuje fragmenty improwizacji w różnorodnych stylach jazzowych,

solo oraz we współpracy z zespołem. (s.14)

7

3. Formy sprawdzania osiągnięć, kryteria oceniania

Formy sprawdzania osiągnięć ucznia:

1. Prace domowe:

- realizacja w formie zadań domowych omawianych zjawisk harmonicznych

- poprawa zadań domowych razem z uczniami, z wytłumaczeniem i omówieniem błędów

podaniem propozycji zmian, uwzględniając poziom zaawansowania uczniów

- obserwacja realizacji zadań domowych, postępów w ich poprawianiu, udoskonalaniu

oraz twórczym podejściu do tematu

2. Prace pisemne realizowane na lekcji zarówno przy tablicy, jak i samodzielnie w zeszycie:

- zapisywanie odpowiednich symboli i oznaczeń akordów w przebiegach harmonicznych

- tworzenie określonych przebiegów funkcyjnych

- zapisywanie kadencji II, V, I i innych

- analiza harmoniczna z wykorzystaniem odpowiednich symboli i oznaczeń

- harmonizowanie melodii w rożnych układach jazzowych

3. Ćwiczenia praktyczne przy fortepianie:

- budowanie akordów jazzowych z użyciem różnych układów (tzw. voicingów)

- wykonywanie kadencji II-V-I w dur i moll oraz innych kadencji

- przyporządkowywanie skal do akordów

- realizacja podanego przebiegu funkcyjnego z wykorzystaniem odpowiednich voicingów

8

4. Dyskusje i odpowiedzi ustne:

- moderowanie dyskusji przez nauczyciela, która prowadzi do samodzielnego wyciągania

wniosków przez ucznia i uzyskania właściwej oceny danego zjawiska harmonicznego

- odpowiedzi ustne uczniów związane z omówionymi wcześniej problemami

5. Pisemne sprawdziany:

- prace pisemne sprawdzające opanowanie wiadomości i umiejętności z bieżącego

materiału

- prace pisemne okresowe, podsumowujące określoną partię materiału

- sprawdziany pisemne śródroczne i końcoworoczne.

Kryteria oceniania:

Przy dokonywaniu oceny pracy uczniów bierze się pod uwagę następujące kryteria:

- przyswojenie wiadomości przerobionych na zajęciach - uczeń potrafi podać, przytoczyć informacje

podane na lekcji

- rozumienie przyswojonych wiadomości - uczeń potrafi zanalizować i zastosować przyswojone

informacje w różnych przypadkach oraz odwoływać się do nich przy okazji kolejnych zjawisk muzycznych

- praktyczne wykorzystywanie poznanych wiadomości i zjawisk - uczeń nabywa umiejętności

stosowania teorii w praktyce, stosuje poznane zjawiska harmoniczne w swoich pracach, myśli analitycznie i

twórczo

- łączenie rożnych wiadomości i umiejętności z zakresu harmonii jazzowej z innymi elementami

dzieła muzycznego - uczeń potrafi w swoich zadaniach, pracach wykazać się syntezą rożnych zjawisk

muzycznych, łączy rożne elementy harmoniczne oraz inne w sposób świadomy

Oceny okresowe, śródroczne i końcoworoczne przyznawane są według następującej skali stopni:

celujący (6) - osiągnięcia ucznia wyraźnie wykraczają poza wymagania edukacyjne;

9

bardzo dobry (5) - uczeń całkowicie spełnia wymagania edukacyjne;

dobry (4) - spełnienie wymagań edukacyjnych nie jest pełne, ale nie przewiduje

się problemów w dalszym kształceniu;

dostateczny (3) - uczeń spełnia jedynie podstawowe wymagania, co może oznaczać

trudności w toku dalszego kształcenia

dopuszczający (2) - uczeń spełnia wymagania edukacyjne w stopniu minimalnym, co

poważnie utrudnia, a nawet może uniemożliwić dalsze kształcenie;

niedostateczny (1) - uczeń wyraźnie nie spełnia wymagań edukacyjnych, co uniemożliwia

dalsze kształcenie

4. Komentarz do realizacji programu naucznia

Ogólna koncepcja programu nauczania:

Klasa I

Wiadomości wstępne:

- podstawowe pojęcia z zakresu harmonii jazzowej (skala, gama, akord, symbole

akordowe, funkcja harmoniczna, analiza harmoniczna, oznaczenia stopni gamy)

- podstawy notacji muzycznej w muzyce jazzowej (z zaznaczeniem i wyjaśnieniem różnic

pomiędzy tą notacją a notacją w muzyce klasyczne)

a) akordy i składniki akordów

b) interwały

c) gamy i skale

d) artykulacja

e) oznaczenie stylów

f) oznaczenia wykonawcze

10

Podstawowe skale używane w muzyce jazzowej:

- poznane gamy (skale) durowe i mollowe w odmianach - przypomnienie: gama durowa

naturalna, gamy mollowe: naturalna, harmoniczna, dorycka, melodyczna; ich nazwy w

nomenklaturze jazzowej

- Harmonia skali durowej naturalnej (major scale harmony) - skale kościelne - wprowadzenie skal

kościelnych z gamy durowej naturalnej, pojęcie stopni gamy (modes)

- skala harmoniczna od V stopnia - frygijska dominantowa (phrygian-dominant)

- pojęcie pentatoniki - pentatonika durowa i mollowa, skala bluesowa

- skala półton-całyton (diminished), skala całotonowa (whole-tone), lidyjska dominantowa

(lydian-dominant), lidyjska zwiększona (lydian augmented), lokrycka #2 (locrian #2)

- skale bebopowe

Czterodźwięki:

- septymowe postaci akordu durowego i mollowego

- akordy z dodaną sekstą

- septymowe postaci akordu zmniejszonego; czterodźwięk zmniejszony oraz akord pół- zmniejszony

- septymowe postaci akordu zwiększonego

- funkcje harmoniczne poszczególnych czterodźwięków- przykłady ich zastosowania w konkretnych

utworach

Relacja akord-skala:

- powiązania skal z akordami i przyporządkowanie konkretnych skal do poszczególnych akordów

- dźwięki akordowe oraz dźwięki przejściowe w skali dla danego akordu

- omijanie niektórych stopni danej skali („avoid”notes)

- budowanie improwizacji melodycznej na bazie podanego przebiegu harmonicznego i z

wykorzystaniem poznanych skal

Funkcje harmoniczne - Triada harmoniczna i stopnie poboczne:

11

- wyjaśnienie pojęcia funkcji harmonicznej

- triada harmoniczna w harmonii funkcyjnej (TSD) - definicja, wyjaśnienie, przykłady

- stopnie poboczne - akordy zbudowane na stopniach pobocznych

- sposób oznaczania (Roman numerals), zastosowanie w połączeniach z innymi akordami

- wpływ odmiany skali na tryb funkcji harmonicznych na poszczególnych stopniach

Kadencja II-V-I oraz inne kadencje charakterystyczne dla muzyki jazzowej:

- kadencja II-V-I jako główny budulec harmonicznych konstrukcji w muzyce jazzowej

- najważniejsze ciążenia w kadencji II-V-I - relacja kwintowa oraz rozwiązania septymy na tercje

- charakterystyka kadencji II-V-I w dur i moll

- zastosowanie odpowiednich akordów oraz skal w kadencji II-V-I w dur i moll

- zastosowanie składników dysonujących w kadencji II-V-I

- analiza przebiegów harmonicznych oraz melodycznych opartych na kadencji II-V-I

- samodzielne konstruowanie melodii opartych na kadencji II-V-I

- inne, często stosowane kadencje w muzyce jazzowej: I-VI-II-V, III-VI-II-V, I-IV, I-II-III-IV

Wychylenie modulacyjne:

- definicja wychylenia modulacyjnego

- omówienie akordów wtrąconych

- dominanty wtrącone do poszczególnych stopni gamy durowej

- wtrącenie całych kadencji II-V

Akordy z dodanymi wyższymi składnikami (tensions):

- rodzaje i charakterystyka interwałów powyżej septymy- budowa wielodźwięków

- akordy nonowe

- akordy z użyciem undecymy

- akordy z użyciem tercdecymy

12

- system notacji akordów ze składnikami powyżej septymy

- omijanie niektórych składników akordów przy budowie akordów wieloskładnikowych

Układ głosów (voicing) w budowie akordów jazzowych:

- podstawowe zasady przy konstruowaniu układów głosów akordów na fortepianie

- układy głosów akordów w zapisie fortepianowym

- układ skupiony i rozległy

Akordy zawieszone (z zawieszoną kwartą, suspended chords):

- budowa akordów z zawieszoną kwarta

- funkcje harmoniczne tych akordów w utworach

Opóźnienia i alteracje, dźwięki przejściowe:

- charakterystyka i rodzaje opóźnień stosowanych w muzyce jazzowej i rozrywkowej

- dźwięki przejściowe

- skala alterowana

Struktury harmoniczne typowe dla muzyki jazzowej:

- blues

-rythm changes i jego odmiany

- 32-taktowa forma AABA

Analiza harmoniczna:

- stosowanie harmoniki funkcyjnej

- analiza harmoniczna standardów jazzowych pod względem wyodrębniania kadencji II-V-I

Klasa II

13

Dźwięki prowadzące (guide tones):

- definicja dźwięków prowadzących

- najczęściej wykorzystywane guide tones dla poszczególnych akordów

- tworzenie linii melodycznych opartych o guide tones

- rozbudowywanie linii melodycznej w oparciu o guide tones

Approach notes ( dźwieki przejściowe i wypełniające w muzyce jazzowej)

- dźwięki przejściowe (passing notes)

- dźwięki pomocnicze (neighbor tones)

- dźwięki okalające (indirect resolution)

- podejścia chromatyczne

- dźwięki oderwane

- wyprzedzenia i opóźnienia

Modal interchange (zapożyczenia modalne):

- konstrukcja akordów diatonicznych dla różnych skal

- najczęściej wykorzystywane zapożyczenia modalne i ich wpływ na zmianę kolorystyki

harmonicznej danej skali/tonacji

Substytuty akordowe i akordy przejściowe:

- wyjaśnienia alternatywności harmonii przy użyćiu substytutów akordowych

- rodzaje substytutów akordowych w ich związek z akordami podstawowymi:

a) substytut trytonowy

b) substytut mediantowy

c) substytut sekundowy

d) substytut jednoimienny

e) substytut suspendowy

14

Wybrane kadencje stosowane w muzyce jazzowej:

- suspendowa

- zwodnicza

- substytutowa

- zawieszona

Jazzowa harmonizacja melodii w układach na 2,3,4 i więcej głosów

- różne typy voicingu jazzowego

- podstawowe układy dźwięków przy harmonizacji na 2,3,4 i więcej głosów

- dobór odpowiednich składników akordowych

- łącznie akordów i prowadzenie melodii w poszczególnych głosach

- przykłady zastosowania na konkretny skład instrumentalny

Analiza harmoniczna:

- zasady logicznego ruchu basu i jego rola w analizie

- analiza harmoniczna wybranych fragmentów utworów muzycznych

Klasa III

Obsługa i korzystanie z edytora nutowego:

- podstawy pracy z edytorem nutowym

- przegląd rożnych narzędzi do zapisu nutowego w edytorze

- przykładowe zadania do wykonania - sporządzenie zapisu nutowego dla wybranego

instrumentu lub składu instrumentalnego lub wokalnego.

Harmonia skali zmniejszonej

- skala półton- całyton oraz całyton-półton - jej cechy charakterystyczne

- symetryczność skali diminished

15

- charakterystyczne akordy i struktury harmoniczne oraz melodyczne dla skali diminished

Stosowanie bazowej reharmonizacji:

- reharmonizacja diatoniczna

- reharmonizacja za pomocą zmiany trybu akordu

- reharmonizacja za pomocą subtytutu trytonowego

- reharmonizację za pomocą akordów blokowych i drop 2

- reharmonizacja z wykorzystaniem modal intrechange

Podstawy kompozycji i aranżacji jazzowej:

- harmonizowanie melodii w układach na 2,3,4 i więcej głosów w rożnych układach i

fakturach w zależności od składu instrumentalnego z wykorzystaniem poznanej dotąd wiedzy

harmonicznej.

- odpowiedni dobór składników akordów

- zasady konstruowania linii basu, melodii i riffów kontrapunktycznych, realizacji

akompaniamentu akordowego

- skomponowanie luz zaaranżowanie utworu na wybrany skład instrumentalny

- podstawy aranżacji komputerowej

Wskazówki metodyczne:

Praca na lekcji:

- omówienie zagadnienia - prezentacja, wykład, zadawanie pytań, dyskusja

- analiza słuchowa - przykłady grane na fortepianie, przykłady audio

- praca zespołowa - wspólna realizacja całości lub fragmentu zadania na tablicy bądź przy

fortepianie

- praca indywidualna - pisemna przy tablicy, w zeszycie lub w edytorze nutowym przy

instrumencie lub pamięciowa

16

- indywidualna lub zespołowa prezentacja wyników pracy (realizacja przy fortepianie, realizacja z

użyciem edytora nutowego, odtwarzanie w zespole głosem lub na instrumentach,

omówienie analizy)

- analiza zadań domowych - korekta zadania z poprzedniej lekcji i omówienie kolejnego

zadania

Opis warunków niezbędnych do realizacji programu nauczania:

Zgodnie z ramowym planem nauczania przedmiot Harmonia Jazzowa z elementami improwizacji

realizowany jest w wymiarze 6 godzin. Przedmiot ten jest ściśle powiązany z innymi przedmiotami w

specjalnościach jazzowych, które uczniowie realizują od drugiej klasy. Zdobywana na Harmonii jazzowej z

elementami improwizacji wiedza dotycząca nomenklatury jazzowej, właściwego odczytywania zapisu

utworów, akordów, budowania improwizacji itp. jest niezbędna przy realizacji powiązanych przedmiotów.

Stąd w Szkole Muzycznej I i II stopnia im. M. Karłowicza w Katowicach przyjęto plan realizacji przedmiotu

przez 3 lata od drugiej klasy w rozkładzie godzin dla sekcji jazzu (wokalistyka i instrumentalistka jazzowa)

2:2:2.

Do nauki Harmonii jazzowej z elementami improwizacji niezbędne jest następujące wyposażenie:

- sala lekcyjna wyposażona w dużą tablicę z pięciolinią

- sprzęt audio

- nastrojony instrument klawiszowy

- zestawy komputerowe, rzutnik multimedialny, ekran i drukarka w celu realizacji zadań za

pomocą edytorów nutowych.

5. Efekty kształcenia po zakończeniu nauki w szkole muzycznej II stopnia

Uczeń:

- posługuje się zasobem pojęć i terminów muzycznych, umożliwiających rozumienie i tworzenie

muzyki jazzowej

- rozpoznaje budowę formalną i harmonikę utworów jazzowych

17

- stosuje posiadaną wiedzę do opisu i analizy dzieł muzycznych

- biegle czyta zapis nutowy, charakterystyczny dla jazzu

- improwizuje w oparciu o formy i schematy harmoniczne

- dostosowuje istniejącą harmonię do potrzeb aktualnej sytuacji muzycznej, zgodnie z teoretyczną

wiedzą i swoją wrażliwość estetyczną

- samodzielnie opracowuje utwory o zróżnicowanym stopniu trudności - stosuje

podstawowe elementy aranżacji jazzowej

6. Wykaz przykładowej literatury

- M. Levine, The Jazz Theory Book, Sher Music CO 1995

- B. Nettles, Harmony (part 1 and 2), (Berklee College of Music)

- W. K. Olszewski, Podstawy harmonii we współczesnej muzyce jazzowej i rozrywkowej,

PWM, 2010

- W. K. Olszewski, Sztuka improwizacji jazzowej, PWM, 2012

- W. K. Olszewski, Sztuka aranżacji w muzyce jazzowej i rozrywkowej, PWM, 2010

- B. Dobbins, Jazz Piano Harmony

- Ted Pease, Jazz composition - theory and practice (Berklee Press)

- Bogdan Hołownia, O Harmonii Jazzowej - zapiski z szuflady, HoBo Records, 2012

18