hadİslerle İslÂm - webdosya.diyanet.gov.tr · dıkları bazı hadis sahifelerinin yanında, tek...

HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

61

51 N40Nesâî,Tahâret,36;HM7403İbnHanbel,II,250. 52 M607Müslim,Tahâret,57;D7EbûDâvûd,Tahâret,4.53 D3855EbûDâvûd,Tıb,1.54Bkz.D169EbûDâvûd,Tahâret,65.55 B89Buhârî,İlim,27.

II. HADİS TARİHİHz. Peygamber ve Sahâbe Döneminde Hadis ve Hadis RivayetiAllah Resûlü’nün ve Müslümanların Mekke’den göçleriyle “Hicret

Yurdu”adınıalanMedine,çokkısabirsüre içindebilgivehikmetindeyurduhalinegelmişti.İnsanlarimanettikleridiningerekleriniöğrenmekiçinKur’an’a,sünnetedairkonulardaAllahResûlü’nesüreklisorularso-ruyorlar,odabilgiyevehikmetesusamışsahâbîlerininsusuzluğunugi-dermekiçinbüyükçabasarfediyor,kendisineyöneltilensorularıtektekcevaplıyordu.AllahResûlü,sahâbîlerekarşıolanbututumunumüşfikbirbabanınevlatlarınakarşıtutumunabenzetmişve“Ben size (öğreten/yol gös-teren) bir baba gibi öğretiyorum.”51buyurmuştu.

Resûl-i Ekrem’in, İslâm’ın yüksek hakikatlerinden günlük hayatınen incedetaylarınakadarashâbınıherkonudaeğitmesi,müşriklerindedikkatini çekmiş, alaycı bir tavırla, onunher şeyi hatta tuvalet âdâbınıdahiarkadaşlarınaöğrettiğinidilegetirmişlerdi.52Budurumunbilincindeolansahâbeisenebevîkaynaktangelenherbilgiyimuhafazaetmekiçinbüyükbirgayretveciddiyetiçindeolmuşlardı.OnlarınAllahResûlü’nüdinlerken takındıkları tavrı tasvir eden bir rivayette, “Sanki başlarındabirerkuşvarmışgibi(dikkatli)idiler.”denilmiştir.53ElbettePeygambervesahâbearasındakibuiletişimsadecemescitlevehutbelerlesınırlıdeğildi.Hz. Peygamber’in, içlerinden birisi gibi yaşaması sebebiyle aralarındakibilgiakışıhayatındoğalseyriiçindeevde,yolda,çarşıda,seferde,kısacasıtoplumsalherortamdadevametmişti.BöyleceMedine,tarihintanıkoldu-ğuenbüyükaçıkbilgişehirlerindenbiriolmuştu.Bazısahâbîler,etrafındakenetlendikleriburehberiradeninsöyledikleriniveyaptıklarınıkaçırma-makiçinözelmeclislerindebulunmayınöbetebağlamışlardı.Buhârî’ninrivayetettiğinegöre,Medine’niniki-üçmil(takribendörtkilometre)uza-ğındaoturanHz.Ömer,komşusuilebukonudaanlaşmıştı.Gerekevle-rininMescid-i Nebî’ye uzak olması, gerekse yapmaları gereken günlükişler54 dolayısıyla Resûlullah’ın yanına nöbetleşe giderler,Medine’ye birgünHz.Ömeriner,birgündekomşusuinerdi.BöylecekimAllahResûlüilebuluşmuşsaakşamlarıduyduklarınıdiğerineaktarır,ikisideyenibil-gilerdenmahrumkalmazdı.55

1. cilt tamamlandı2017..indd 61 22.2.2017 13:26:16

HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

62

56 B7310Buhârî,İ’tisâm,9;M6699Müslim,Birr,152.

57D3416EbûDâvûd,Büyû’(İcâre),36;EÜ3/263İbnü’l-

Esîr,Üsdü’l-gâbe,3,263.58B4999Buhârî,Fedâilü’l-

Kur’ân,8.59 SuffeAshâbıkonusundaverilenbubilgilervediğerdetaylariçinbkz.Konulu

HadisProjesi,“SuffeAshâbı”yazısı.

60Özafşar,Hadis İlmine Giriş,s. 56

61Hatîb-iBağdâdî,Takyîdü’l-ilm,s.57.

AllahResûlü’nüneğitimöğretimamacıylatertipettiğimeclislereer-keklerinyanısırahanımlardayoğunbiçimdekatılmıştır.Hattahanımlarmescitteerkeklerdenyervefırsatbulamayınca,“Allah’ınsanaöğrettiğin-denbizedeöğret.”diyerekkendilerineözelbirgüntahsisedilmesiniis-temişler,Hz.Peygamberdeözelbirgünbelirleyiponlaravaazvenasihatederekeğitimleriylemeşgulolmuştur.56

Hz.Peygamber’inbilgilendirmeveeğitimfaaliyetleriMedinehalkıilesınırlıdeğildi.O,kendisinegelenheyetler(vüfûd)vebaşkalarınagönder-diğielçiler(buûs)vasıtasıylauzaktaki topluluklaravebeldeleredeulaş-mıştır.AncakMedine’dekieğitimveöğretimfaaliyetlerinindahaözelvedahadüzenlihalegelmesiSuffeAshâbıileolmuştur.Mesid-iNebevî’ninbitişiğindeyoksulveyaailesiz/bekârsahâbîlerinbarınmasıiçinayrılanvezamanlabireğitimmerkezihalinegelenSuffe,sayılarıyüzlerleifadeedi-lenöğrencisiyleİslâm’ınilksistemlieğitimveöğretimmüessesesikabuledilmektedir.PeygamberEfendimiz(sav),zamanlarınınçoğunukendisiylebirliktegeçirenSuffeAshâbı’nınyetişmesiiçinbizzatilgilenirdi.SuffeEhliaslındabirilimveirfankadrosuidi.BütünzamanlarınıKur’anvehadis(sünnet) başta olmak üzere İslâm’ın esaslarını öğrenmeye hasretmişler-di.PeygamberEfendimizinbelirlediğimuallimleronlaraKur’anokumayıveyazıyazmayıöğretiyordu.SuffeAshâbı’ndanolanUbâdeb.Sâmit ileAbdullahb.Saîdb.el-ÂsSuffe’dekitalebelereokuma,yazmavedinîbil-giler konusunda ders veriyorlardı.57 Abdullah b.Mes’ûd,Übey b.Kâ’b,Muâzb.Cebel,Sâlimb.MuâzdaAllahResûlü’nünkendilerindenKur’anöğrenilmesinitavsiyeettiği isimlerarasındabulunuyorlardı.58 SuffeEhli,hadislerin,sünnetinvedinîuygulamalarıntespitedilipkorunmasındaveyayılmasındabüyükpaysahibidir.Onların ilimyolundakibugayretlerisonrakidönemleredegüzelbirörnekteşkiletmiştir.Nitekimcamilerinbitişiğindekurulanmektep,medresevekülliyelerinhepsi,Resûlullah’ınMescid-iNebevî’dekibuuygulamasındanesinlenerekyapılmıştır.59

• Hadis,varlığınıHz.Peygamber’denalır.Ancak,Hz.Peygamber’inKur’an’ındışındakisözvedavranışları,onunsağlığındadüzenlivekap-samlıbiçimdeyazıyageçirilmemiştir.Zatenbununyapılabilmesi içinnetarihîvesosyalşartlarmüsaittirnedebuçaptabiredebî,bilimselfaaliyeteimkânverecekinsankaynağıvemalzememevcuttur.60Hz.Peygamber’in,Kur’an’lakarışmaihtimalinebinaen61 hadislerinyazılmamasıyönündebiristeğiolduğubilinmektedir.EbûSaîdel-Hudrîvasıtasıylanakledildiğine


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

63

62M7510Müslim,Zühd,72;HM11557İbnHanbel,III,56;DM458Dârimî,Mukaddime,42.63T2665Tirmizî,İlim,11.64D3647EbûDâvûd,İlim,3.65Hatîb,Takyîdü’l-ilm,49.66İbnSa’d,Tabakât,III,287.67D3646EbûDâvûd,İlim,3;DM493Dârimî,Mukaddime,43.68DM505Dârimî,Mukaddime,43;Hatîb,Takyîdü’l-ilm,s.85.69NM357Hâkim,Müstedrek,I,153(1/105).70İbnKuteybe,Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs,s.287.

göreResûlullahşöyledemiştir:“Benden bir şey yazmayın. Her kim benden Kur’an’dan başka bir şey yazmışsa onu hemen yok etsin. Benden hadis riva-yet edin; bunun bir sakıncası yok. Ama her kim benim üzerimden kasten yalan söylerse cehennemdeki yerini hazırlasın.”62BirbaşkarivayetegöreyineEbûSaîd el-Hudrî, Resûlullah’tan, (hadisleri) yazmak için izin istediklerini,ancakonunkendilerineizinvermediğininakletmektedir.63Resûlullah’ınhadislerin yazılmaması yönünde bir isteği olduğunu Zeyd b. Sâbit denakletmektedir.64HattaHz.Ömerdevrindebütünhadislerintoplanılmasıdüşünülmüş,ancakaynıgerekçeylebundanvazgeçilmiştir.Tabakâtmüelli-fiİbnSa’d’ınnaklettiğinegöre,Hz.ÖmerResûlullah’ınsünnetlerinikaydageçirmekhususundaöncesahâbeileistişareetmiş,ancaktamkararvere-meyincebirayboyuncaistihareyeyatmışveneticedeöncekidinmensup-larının,sonradanyazdıklarıkitaplarayönelmeksuretiyleAllah’ınKitabı’nıterkettiklerinianımsayarak“Allah’ınKitabı’nabirşeykarıştırmam”65 de-mişvebuuygulamadantamamenvazgeçmiştir.66

•Hz.Peygamber’inhadislerinyazılmasıhususundabazısahâbîlereözel izinverdiğibilinmektedir.BunlardanbiriolanAbdullahb.Amrb.el-Âs şöyle demiştir: “Ben, muhafaza etme düşüncesiyle Resûlullah’tanişittikleriminhepsiniyazıyordum.Kureyşlibazıkişiler, ‘Resûlullah(sav)sakinkende öfkeliykende konuşanbir insan olduğuhâlde, sen ondanherduyduğunuyazıyormusun?’diyerekbenibundanmenettiler.BendeyazmaktanvazgeçtimvebudurumuAllah’ınElçisi’neilettim.O(sav)da“Sen yaz.” dedi ve parmağıyla ağzına işaret ederek, “Varlığım elinde olan Allah’a yemin olsun ki buradan hakikatten başka bir şey çıkmaz.”67buyurdu.Abdullah’ınResûlullah’tanyazdıklarını“es-Sâdıka”adınıverdiğibirsahi-fedebirarayagetirdiğisöylenir.68 EnçokhadisrivayetedensahâbîolarakbilinenEbûHüreyre’nindeAbdullahb.Amr’ınhadisleriyazmaktaoldu-ğunaşöyle tanıklıkettiği ifadeedilmektedir: “Peygamber’in (sav)ashâbıarasındaAbdullahb.Amrdışındabendendahafazlahadisbilenyoktur.Çünküoyazardıbenyazmazdım.”69Tevratveİncilgibikadimkitaplarıokuyabilen,ArapçaveSüryanicedilleriyle rahatçayazabilenbiriolmasıhasebiyleAbdullahb.Amr’ahadisleriyazmasıyönündeözelbirizinveril-diğianlaşılmaktadır.70YineEbûHüreyre’dennakledilenbirrivayetegöre,Mekke’ninfethinimüteakipHz.Peygamber’inyaptığıkonuşmayıdinleyenEbûŞâhadlıYemenlibirzat,Resûlullah’tanyaptığıkonuşmayıkendisiiçinyazdırmasını istemiş, bununüzerineAllahResûlü kâtiplerine hutbenin


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

64

71B2434Buhârî,Lukata,7;M3305Müslim,Hac,447;D3649EbûDâvûd,İlim,3.72T2666Tirmizî,İlim,12.

73MK4411Taberânî,el-Mu’cemü’l-kebîr,Iv,276;

Hatîb,Takyîdü’l-ilm,72-73.74Hadislerinyazılmasıvehadisyazansahâbîlerve

tâbiîlerinsayısıhakkındabkz.A’zamî,M.Mustafa,

İlk Devir Hadis Edebiyatı,s.34-162.

75Koçyiğit,Talat,Hadis Tarihi,s.44-67.

76 TâbiûnâlimlerindenHemmâmb.Münebbih

(132/750),EbûHüreyre’dendinlediğihadisleries-

Sahîfetü’s-sahîhaadlıbirmecmuadatoplamıştır.Yüzotuzsekizhadisinyeraldığı

eserfarklımütercimlertarafındandilimizede

çevrilmiştir.EsersonolarakBünyaminErultarafından

Hadislerin Diliadıylatercümeedilmiş,eserdekirivayetlerkonularınagöredüzenlenmişveyorumlar

eklenmiştir(TDvYay.,Ankara,2009).

77“Semüreb.Cündeb’insahifesiyüzonsekiz

rivayetihtivaetmektedirvesahifeniniçeriği

Ahmedb.Hanbel’inMüsned’inde(v/7-23)ve

Taberânî’ninel-Mu’cemü’l-kebîr’inde(vII/177-270)yeralmaktadır.(Erul,Bünyamin,“Semüreb.

Cündeb”DİA,XXXvI,500).78Hamidullah,Muhammed;“Hz.PeygamberZamanında

HadisinTedvîni”,AÜİFD,s.2.79Özafşar,Hadis İlmine Giriş,

s.56.

EbûŞâhiçinyazılmasıgörevinivermiştir.71EbûHüreyre’dennakledilenbirbaşkarivayetegöreiseensardanbiradamResûlullah’ınyanındaoturur,onunhadislerinidinlerdi.Dinlediklerihoşunagiderdifakatonlarıezberle-yemezdi.NihayetadamdurumunuAllahResûlü’nearzetti.BununüzerineResûlullah(sav),“O hâlde elinden yardım al.”dedivedinledikleriniyazmasıiçineliyleişaretetti.72Râfi’b.HadîcdeHz.Peygamber’in,ondanduyduk-larınıyazmakonusundakendisineizinverdiğininakletmektedir.73

Hz. Peygamber (sav) zamanında hadislerin sahifeler halinde bazısahâbîlertarafındanyazıldığıbilinmektedir.74Hadissahifesiolduğubelir-tilenbazısahâbîlerşunlardır:75

Sa’db.Ubâde(15/637)Alib.EbûTâlib(40/660)Semüreb.Cündeb(58-9/677)EbûHüreyre(59/678)Abdullahb.Amrb.el-Âs(63/682)Abdullahb.Abbâs(68/687)Abdullahb.Ömer(74/693)Câbirb.Abdullah(78/697)EbûHüreyre76ileSemüreb.Cündeb’in77sahifelerigünümüzekadar

ulaşmıştır.DolayısıylaHz.Peygamber’inhayatındahadislerinyazımıko-nusundamutlak/kesinbiryasakveyaizinolduğunusöylemekmümküngözükmemektedir.Enazındanhadislerinkısmenveimkânlarölçüsündekaydageçirildiğibelirtilebilir.Kimimeraklısahâbîlerinkendileriiçinyaz-dıklarıbazıhadissahifelerininyanında,tektükisteklilerintalebinikarşı-lamaküzerebazıhadislerdeyazılmıştır.vedaHutbesi’ninyanısıraİslâm’adavet mektupları, Medine Sözleşmesi, Hudeybiye antlaşması, Yemen’egönderilenvergidüzenlemesiörneklerindegörüldüğüüzeresiyasî, idarîvemalî konulardadüzenlemeler78 yapmak içinHz.Peygamber’inbizzatkendiyazdırdıklarıdüşünülünceİslâm’ınilkyıllarındaazımsanamayacakdüzeydekayıtfaaliyetiningerçekleştirildiğisöylenebilir.79

•Hz.Peygamber’insağlığındasözleridüzenlibirbiçimdekaydageçi-rilmemişolsadaonlarınnakliveyarivayetifasılasızolarakdevametmiştir.ŞuvarkiEfendimizinhadisleridahasonrakidönemlerdeonunağzındançıktığı şekliyle bire bir kayda geçirilememiştir. Bu durumun bilincindeolanhadisçilerdehadislerin lafzı ile rivayetikonusundaesnekbir tavırsergilemişler,mânâyıdeğiştirmemekkaydıylarâvinin,hadisianladığışe-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

65

80Hatîb,Kifâye, s.223;Kâsımî,Cemâluddin,Kavâidü’t-Tahdîs,s.232-233.81Bukonudaşöylebirörnekzikredilebilir.AhzâbGünüashâbıntekbirPeygamberemrininasılfarklıyorumlarlaokuduğuincelendiğinde,yaklaşımçeşitliliğinianlamakkolaylaşacaktır.Hz.Peygamber,ashâbınıBenîKurayzaYahudilerinegönderirken,“Herkes öğle/ikindi namazını Kurayzaoğulları yurdunda kılsın!”talimatınıvermiştir.Onlarhenüzyoldaykennamazınvaktigirmiş,kimisi,“Orayavarmadıkçanamazkılmayacağız,vakitgeçsebilebizancakResûlullah’ınbizeemrettiğiyerdenamazkılarız.”derken,kimisidenamazvaktiningeçmesindenkorkarak,“Aksinebiznamazlarımızıkılacağız,çünküResûlullahnamazıterketmenizikastetmedi.”diyerekKurayzaoğullarınıntopraklarınavarmadannamazlarınıkılmıştır.DurumuhaberalanHz.Peygamberherikitutumadamüsamahagöstermiştir.M4602Müslim,Cihâdvesiyer,69.82İM24İbnMâce,Sünnet,3.83TŞ281Tirmizî,Şemâil,123. 84TŞ300Tirmizî,Şemâil,133. 85M2950Müslim,Hac,147.86HM26983İbnHanbel,vI,286.

kilde rivayet etmesinde bir sakınca görmemişlerdir.80 Bizzat sahâbîlerinHz.Peygamberdönemindezamanzamanmuhatapolduklarıbuyruklarıfarklıbiçimlerdealgılayabildikleri81gözönünealınırsabukonudamüsa-mahagösterilmesikaçınılmazdı.

Hz. Peygamber’in vefatından sonra çeşitli coğrafyalara dağılıp ora-larda nebevî bilgi mirasını geniş kitlelere ulaştırma görevini üstlenensahâbîlerin, hadisleri Peygamber’in ağzından çıktığı şekliyle bire bir ri-vayet ettiklerini söylemek zordur. Nitekim en çok hadis rivayet edensahâbîlerdenEnesb.Mâlik’inbunoktadazamanzamantemkinlibirüslûpkullandığıgörülmektedir.Onun,birhadisrivayetettiğinde,sözlerini“ya-hutdaResûlullah’ınbuyurduğugibi(sأو كما قال رسول �لله�)”şeklindebitir-diğirivayetedilir.82

Hz.Peygamber’inashâbınıyetiştirmek içinmescitte tertiplediğiözelsohbetler,çeşitliheyetlerlegerçekleştirilengörüşmelerdekibeyanlar,evzi-yaretlerindedilegetirdiğihakikatler,savaşagidipgelirkenvesavaşalanla-rındasarfettiğisözler,herkesinhuzurundagerçekleşmiştir.Çeşitlivesile-lerleözelolarakkonuştuğukimselerdebugörüşmelerdedilegetirdiklerinimutlakaarkadaşlarıylapaylaşmışlardır.Böyleceo,herkesingözleriönündeve herkese hitap eden bir Peygamber olarak yaşamış, asla kimseye gizlisaklıbirbildirimdebulunmamıştır.Arkadaşlarınınherbiridekendiidrak,zihin,hafızavemuhayyiledüzeylerinegöreonunsözvedavranışlarınıbel-lemişlerveonugöremeyenkuşaklaraöğrendiklerinitaşımışlardır.

AllahResûlühayattaikenonuntebliğettiğidinegönüldenbağlananve onu hayatlarının odağına yerleştiren sahâbîler, Peygamber’i en yük-sekörnekbilmişlervebütündavranışlarındaonuölçüalmışlardı.Onungibi namazkılmak,83 onun gibi oruç tutmak,84 onasıl haccetmişse öylehaccetmek,85 nasıl Kur’an okumuşsa öyleKur’an okumak,86 kısacası hersahâbîdeAllah’aonungibikullukyapmaarzusuvardı.Asr-ısaadettebuarzuyuduyansahâbîler,Resûl-iEkrem’inhayatınıizlemektenyahutonunhayatının ayrıntılarını soruşturup öğrenmekten kendilerini alamazlardı.Onuannevebabalarından,malvemülklerinden,vatanveillerinden,hattakendi canlarındandahaçok seven,onunhatırasınıher anzindevediritutanmuhacir ve ensarın, onun sözlerine, talimat ve yönlendirmelerine,hal,hareketvetavırlarına,şekilveşemâiline,yemesineveiçmesine,oturupkalkmasına,insanlarlailişkitarzına,aileyaşantısına,dostluğuna,ibadetinevetaatine;düşmanlayahutyabancılarlailetişimine;sorgularken,suçişle-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

66

87Özafşar,Hadis İlmine Giriş,s.57.

88D3659EbûDâvûd,İlim,10.

89B7447Buhârî,İlim,9,67;Tevhîd,24;Müslim,Kasâme,

29.90T2656Tirmizî,İlim,7;İM230İbnMâce,Sünnet,

18.91Kâsımî,Kavâidü’t-tahdîs,

s.46.92BS21513Beyhâkî,es-Sünenü’l-kübrâ,X,350.

93M7Müslim,Mukaddime,5.

94B107Buhârî,İlim,38;M3Müslim,Mukaddime,2.

yenleriyargılarkenvesuçukesinleşenleremüeyyideuygularken takındı-ğıtutuma;sağlığında,hastalığında,neşelihalindeveöfkelendiğindenasıltepkilerverdiğineherşeydenfazladikkatkesildiklerindeşüpheyoktur.87

•Hz.Peygamber’inhadislerivesünneti,sağlığındaolduğugibidahasonradatümMüslümanlariçinentemelbilgivehikmetkaynağıolmuştur.NebevîsünnetintemelkaynağıKur’anolmaklabirliktehadislersünnetinsonrakikuşaklaraaktarılmasındaönemlibirnakilaracıolmuştur.Hadisri-vayetetmeişiaslındadoğalsebeplerlekendiliğindenbaşlayanvegelişenbirsüreçolmuştur.BaştaHz.Âişeolmaküzere,Alib.EbûTâlib,Abdullahb.Abbâs,Abdullahb.Ömer,Enesb.Mâlik,EbûHüreyreveAbdullahb.AmrgibiResûlullah’ınvefatısırasındahenüzgençyaştaolanveuzunsüreyaşa-yansahâbîler,Hz.Peygamber’insünnetiniöğrenmekisteyenmüminleriçinilgiodağıolmuşlardır.Neticedebusahâbîlerinetrafındaoluşantalebehal-kalarıonlardanduyduklarıhadisleribirsonrakikuşağaaktarmışlardır.Hz.Peygamber’in,İbnAbbâsaracılığıylarivayetedilen,“Sizler benden (sözlerimi) işitiyorsunuz. Sizden de başkaları işitecek. Onlardan da başkaları işitecektir.”88 hadisi,âdetabudoğalsüreciresmetmektedir.Hz.Peygamberdahahayat-taykensözlerininsağlıklıbirbiçimdegeleceknesillereaktarılmasınıteşviketmiştir.O(sav),vedaHutbesi’nde,konuşmasınıtamamlarken,“Burada ha-zır bulunanlar, burada bulunmayanlara tebliğ etsin. Belki burada bulunan kimse, burada olmadığı hâlde bunu daha iyi anlayacak bir kimseye tebliğ etmiş olur.”89 demiş,başkabirsözündede“Allah bizden herhangi bir şeyi işiten ve işittiği gibi de tebliğ edip başkalarına aktaran kişinin yüzünü ak etsin...”90buyurarakhadisrivayetiniteşviketmiştir.Resûlullah’ınbuiltifatınamazharolmak,büyükbirşerefvefaziletvesilesisayılmıştır.91İslâm’ınerkendönemindenitibarenilim adamlarını, Peygamber’in çağrısını ve onunhayatına ilişkinhemenherşeyikorumayasevkedenbirbaşkarivayetdeşudur:“Bu ilmi (ilâhî öğ-retileri) sonraki nesillerden güvenilir kimseler devralacak ve onu, cahillerin yo-rumlarından, bâtıl ehlinin kendi çıkarları uğruna istismar etmelerinden ve haddi aşanların saptırmalarından koruyacaklardır.”92Ayrıca,“Her işittiğini aktarmak kişiye yalan olarak yeter.”93hadisiileilgilibütünkaynaklardayeralanvete-vatürderecesineulaşan,“Her kim kasten benim üzerimden bir yalan uydurursa cehennemdeki yerini hazırlasın.”94gibiuyarıcımahiyettekirivayetler,nebevîmirasıkorumaya çalışanmuhaddisleri vehadislerinakleden râvileriha-disrivayetikonusundaolabildiğinceihtiyatlıdavranmayasevketmiştir.Buhassasiyet,sahâbîlerdevrindebaşlamıştır.Onunsözlerinebirşeylerekleme


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

67

95İbnAdî,Abdullahb.Adîb.Abdullah,el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl,I,87.96İbnSa’d,Tabakât,vI,110-111.97MT711Tayâlisî,Müsned,II,60;İM25İbnMâce,Sünnet,3.98İbnAdî,el-Kâmil,I,93.99İbnEbûŞeybe,Musannef,vIII,567.100İM26İbnMâce,Sünnet,3.101M19Müslim,Mukaddime,7.102Zehebî,Tezkiretü’l-huffâz,I,2.103D2894EbûDâvûd,Ferâiz,5;T2100Tirmizî,Ferâiz,10.104M4397Müslim,Kasâme,39;D4570EbûDâvûd,Diyât,19;HM18400İbnHanbel,Iv,253.105D1521EbûDâvûd,vitr,26;T406Tirmizî,Salât,181;HM56İbnHanbel,I,11.

veyaonları eksik aktarmışolma suretiyleResûlullah’ın cehennemle teh-ditettiğisınıfagirebileceklerikaygısıtaşıyanbazısahâbîler,hadisrivayetetmeyidahisakıncalıgörmüşlerdir.95NitekimHz.Ali’ninyakınçevresin-denveKûfe’ninsaygınsimalarındanAbdurrahmanb.EbûLeylâ(83/703)96 birdefasındaMedinelisahâbîZeydb.Erkam’dan(66/686)Resûlullah’tanhadisnakletmesiniistediğindeşucevabıalmıştır:“Bizartıkyaşlandıkveunuturolduk.AllahResûlü’ndenhadisrivayetetmek,(sorumluluğu)çokağırbiriştir.”97Belkibusorumluluğunhakkınıverememektenkorktuklarıiçinbazımeşhursahâbîlerçokazhadisrivayetetmişlerdir.ResûlullahvefatettiğindeyaklaşıkyediyaşlarındaolanMedinelies-Sâibb.Yezîd(91/711),Abdurrahmanb.Avf,Talhab.Ubeydullah,Sa’db.EbûvakkâsveMikdâdb.EsvedileberaberolduğusürezarfındasadeceTalha’danbirhadisduydu-ğunusöylemiştir.98Yinebuküçüksahâbî,Sa’db.Mâlik(İbnEbîvakkâs)ileberaberMedine’denMekke’yeyolculukyaptığınıvegidiptekrardönünceyekadarkendisindenherhangibirhadisduymadığınıifadeetmiştir.99KûfeliseçkinhadisçilerdenŞa’bî(103/721)deaynışekildeAbdullahb.Ömerilebir yıl beraber olduğunu ve onunHz. Peygamber’den hiçbir hadis nak-lettiğiniduymadığınıbelirtmiştir.100 İbnAbbâs ise tâbiûnunbüyüklerin-denBüşeyrb.Kâ’b’ınbirdefasındakendisinehadisrivayetetmesiüzerinearalarındageçenkısakonuşmanınardındanşöyledemiştir:“GerçektebizResûlullah(sav)adınayalanuydurulmazkenondanhadisrivayetederdik.Fakatinsanlarhırçındeveyedeuysaldeveyedebinmeyebaşlayınca(yaniinsanlariyi-kötüayrımıyapmadanhersözünakletmeyebaşlayınca)bizdeondanhadisrivayetetmektenvazgeçtik.”101

Peygamber’insözlerineyalanyanlışşeylerkarışırendişesiylebilhassailkhalifelerinbukonudaciddibirhassasiyetgösterdikleribilinmektedir.Zehebî(748/1348),haberlerikabuletmehususundaihtiyatlıdavrananilksahâbîninHz.EbûBekir102olduğunubelirtir.Resûlullah’ınnineyealtıdabirmirasverdiğinisöyleyenMuğîreb.Şu’be’denbubilginindoğruluğunuteyitetmesiiçinbirşahitistemesi;103aynışekildeHalifeHz.Ömer’indebirbaşkameseledeyineMuğîreb.Şu’be’denbirşahitgetirmesiniistemesi;104 Hz.Ali’nindahailerigiderek,“Ben,Resûlullah’tanbirhadisişittiğimza-man,Allahdilediğikadarbeniohadistenyararlandırırdı.Ancakbaşkasıondanbanahadisrivayetettiğizamanrâvidenyeminetmesiniisterdim.Yeminettiğizamanonutasdikederdim.”105demesi,ilkhalifelerin,hadisrivayetikonusundakiihtiyatlıyaklaşımlarınıifadeetmektedir.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

68

106İbnManzûr,Lisânü’l-Arab,S-H-Bmd.

107Hatîb,Kifâye, 68.108Hatîb,Kifâye,69.

109B3649Buhârî,Fedâilüashâbi’n-nebî,1.

110Hatîb,Kifâyes.69-70.

SahâbedevrindebiryandanHz.Peygamber’insözlerininakilkonusun-datemkinlibirdavranışsergilenmiş,öteyandanbirçoksahâbîonunsöyle-dikleriniolabildiğincefazlakimseyeulaştırmayıdinîvevicdanîbirsorum-lulukaddetmiştir.Fetihlerinardındanİslâm’ıkabuledeninsanlarıneğitimiiçinçokemeksarfedensahâbîler,değişikşehirlereyerleşmişlervebulun-duklarıyerleşimyerlerinibirerilimvehikmetmerkezihalinegetirmişlerdir.İlkasırlarda“ilim”denilince“hadis”kastedildiğidüşünülürsebuşehirlerinbirer “hadisrivayetmerkezi”olarakdeğerlendirilmesiyanlışolmayacaktır.BubağlamdaEbûHüreyre,Abdullahb.Ömer,Câbirb.Abdullah,Hz.ÂişegibiisimlerMedine’de,İbnAbbâsiseMekke’deyaşamış,Semüreb.CündebveEnesb.MâlikBasra’da,İbnMes’ûdKûfe’deveAbdullahb.Amrb.el-ÂsMısır’dayerleşmişlerdir.Böylecefarklışehirlerdebinlercehadistalebesininkatıldığı geniş kapsamlı hadismeclisleri oluşmuş,AllahResûlü’nünbilgimirası,bumeclislervasıtasıylaöğrenilmişveinsanlaraaktarılmıştır.

• Hz. Peygamber’in sağlığında ortaya çıkan muazzam hadis biri-kimini sonraki nesillere aktaran ve bu konuda hayatî yeri bulunanlar,sahâbîlerdir. “Sahâbî”, lügattebiriyle yakınlıkkurmakanlamınagelen106 “sohbet” sözcüğünden türemiştir. Hadis ilminde ise “sahâbe” kelimesi,Resûlullah’labirlikteolan,onugörenveonainanankutluinsanlarıifadeeder.Bubirlikteliğinmahiyetivekeyfiyetitartışılmıştır.Saîdb.Müseyyib(94/713),“AncakAllahResûlüilebiryılveyadahafazlasüreberaberolanveyaonunlabirliktebirveyadahafazlagazveyekatılankimselersahâbîsayılabilir.” demiştir.107 Buna karşın İbnHanbel (241/855)Allah Resûlüilebiryılyadabirayveyahutbirgün,hattabirsaatbirlikteolanyadaonugörenherkesinsahâbîolduğunuifadeetmiş,108hocasınınbugörüşüneuygunolarakBuhârîde (256/870) sahâbeyi, “Hz.Peygamber’le arkadaşolan veya onu gören Müslümanlar” şeklinde tanımlamıştır.109 “Sohbet”kelimesininsözlükanlamındanhareketlesohbetinmuayyenbirzamanlatahditedilmediğinisöyleyenHatîb-iBağdâdî(463/1071),bununlabirlik-te sahâbîismininMüslümanlarnezdindeyaygınolarakHz.Peygamber’lebirlikteliğiçokuzunolanlariçinkullanıldığınıbelirtmektedir.110Dolayı-sıylaHz. Peygamber’i gören herMüslüman’a sahâbî denilmekle birlikte“Peygamber’in yakın dostları” anlamındaki sahâbîler, onun hadislerininakledenveonunsünnetini,yaşayıştarzınıvegetirdiğidinintemelesasla-rınıtemsilederekaktaran,onunlabirliktebirmüddetyaşayan,savaşlarına


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

69

111ÇağdaşaraştırmacılardanMuhammedb.İbrâhimeş-Şeybânî,Mu’cemü mâ üllife ani’s-sahâbe ve ümmehâti’l-müminîn ve âli’l-beyt (Kuveyt,1993) adlıçalışmasındasahâbeyedaiririliufaklıvemahtût-matbû1.300küsûrçalışmayayervermektedir.

katılan,onuneğitimindenveterbiyesindengeçen,onuyakındantanıyacakkadarbirlikteyaşamışolankimselerdir.

SahâbedenHz.Peygamber’insağlığındaHicazYarımadası’nınmuhte-lifbölgelerinegörevliolarakgönderilenlerveçeşitlibölgelerdenMüslümanolmak içingelenheyetlerdebulunanlar, zamanzamandakişiselolarakgelipHz.Peygamberilegörüşerekondanbazıbilgilerialıpkabilesineveyöresinedönenleraracılığıylahadisler,yarımadanınherbölgesineyayıl-mıştır.Resûlullah’ınvefatınınardındanhalifelerzamanındadüzenlenenaskerîseferlerleİslâmordularınınelegeçirdiğibölgelerintamamınaİslâmçağrısıveHz.Peygamber’inhadisleriulaşmıştır.

HalifeÖmer zamanından itibaren yeni kurulan şehirlere öğreticilergönderilerekyeniMüslümanolanlarahadisbirikimikazandırılmış,İslâm’ınbirincilkaynağıKur’anHz.Osmandevrindeçoğaltılarakyeni fethedilenbölgelereulaştırılmıştır.Hz.Ömer,Kûfe’yeAbdullahb.Mes’ûd’u,Basra’yaEbûMusael-Eş’arî’yiveEbu’d-Derdâ’ı,FilistinbölgesineMuâzb.Cebel’ivebenzerisahâbîlerimuallimolarakgöndermiş,onlardainsanlaraKur’an’ı,Hz.Peygamber’inhayatını,siretini,sünnetinivehadisleriniöğretmişlerdir.Bubölgelerdeherbirsahâbînintalebeleriyetişmiş,özelokullaroluşmuşvetâbiûnkuşağındançoksayıdahadisrâvisiyetişmiştir.Hattaiççekişmelervekargaşalarpatlakverince,bazısahâbîlerkendilerinibütünüyleilmever-mişvesadeceinsanlarıbilgilendirmeklemeşgulolmayıseçmişlerdir.Hi-caz,IrakveŞambölgesindeilimmerkezleriteşekkületmiş,hermerkezdeilimmeclisleriveyavaşyavaşbölgeselilimgelenekleriortayaçıkmıştır.

Sahâbedevrindeİslâmtopraklarıgenişlemiş,yenişehirlerkurulmuşveMüslümanlarburalarayerleştirilmiştir.Sahâbîlerindeönemlibirkısmıçeşitlisebeplerlebuyenikurulanşehirleregiderekkendilerineyenibirha-yatkurmuşlardır.Bunedenledahasahâbekuşağındahadisleriilkkayna-ğındanalmakiçinyapılanilmîyolculuklarbaşlamışvebunahadistarihin-de er-Rihle fî talebi’l-hadîsdenilmiştir.Hadistarihiboyuncaözelliklerivayetdönemlerindehadisçiler,çokuzunsürenilmîseyahatlereçıkmışlardır.

•İslâm’ınilkşahitleri,Kur’anvahyininilkmuhataplarıolmalarıse-bebiyle sahâbîler, İslâm’ın sonraki nesillere aktarılmasında son dereceönemli bir yere sahiptirler. Bu yüzden hadis ilminde sahâbîlerin hayathikâyelerinikonualanhatırısayılırmiktardaeseryazılmıştır.111Sahâbenintarihçe-ihayatınatahsisedilenkitaplarbinlerceismiiçermektevemeselâ,


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

70

112Zehebî,Tecrîdü esmâi’s-sahâbe,I,3.

İbnHacer’inkonuylailgiliel-İsâbeadlıeserinde12.304kişininbilgisiyeralmaktadır.Bunlarıniçerisindesahâbîolduğutespitedilemeyenlerdevar-dır.Kuşkusuzel-İsâbe busahadadahaönceyazılaneserlerdendeyararla-narakençoksayıdasahâbîninhayathikâyesiniiçerenbirkitaptır.

Hz. Peygamber’in vefatında yüz bini aşkın sahâbî olduğu bildiril-mekleberaber,Hâkimen-Neysâbûrî(405/1014)hadisrivayetindebulunansahâbîlerin4.000kişicivarındaolduğunusöyler.FakatZehebîbunların1.500kişiolduklarınıbelirtirvesayılarınınnekadarzorlansaasla2.000’ibulmayacağını söyler.112 Sahâbîler, rivayetbakımından çokhadisnakle-denler “müksirûn” ve az hadis nakledenlermânâsında “mukıllûn” olmaküzereikikısımdaelealınırlar.Müksirûnolaraknitelenenvebininüzerindehadisnakledenyedisahâbîvardır.BunlardanEbûHüreyre5.374,Abdul-lahb.Ömer2.630,Enesb.Mâlik2.286,Hz.Âişe2.210,Abdullahb.Abbâs1.969,Câbirb.Abdullah1.540veEbûSaîdel-Hudrî1.170hadisnaklet-miştir.Bunundışındakalansahâbîlerisemukıllûnolaraknitelenirler.

•Özelliklehicrîbirinciasır,İslâmtoplumundahızlıdönüşümünya-şanması,nüfusunkarmaşıklaşmasıveönüalınamazsiyasîvetoplumsalçalkantılarınyaşanmasısebebiyle,hadistarihininennazikdevresiniteş-kileder.Fiten-melâhimrivayetlerininhalkınhissiyatınatercümanolmasıvekabilevîvefikrîkamplaşmalarınhadislereyansımasıdabudönemdebaş-lar.Hz.Peygamber’eatfenhadisuydurulmasıfaaliyeti,ilkasırdagörülmeyebaşlananenönemlihadiselerdenbirisidir.Hadisilmininrivayetmetinleribağlamındabelkemiğiniteşkiledensahâbe,tâbiûnveondansonrakinesletanık olan ilk iki asır, daha sonraki fikrî kamplaşmaların da temelleri-ninatıldığıbirsüreçtir.Hz.Peygamber’invefatınınardındanpatlakverenirtidathadiseleri,Hz.EbûBekir’indirayetlisiyasetisayesindeönlenmiş;Hz.Ömerdevrindeistikrarlıbiryönetimsergilenmiş,Hz.Osman’ındevr-ihilâfetininsonlarınadoğruİslâmtoplumundaciddirahatsızlıklarzuhuretmiştir.Hz.Osman’ınbirsuikastakurbangitmesiylebaşlayansüreçteCe-melveSıffingibiacıiççatışmalaryaşanmış;Hz.AliveMuâviyearasındakianlaşmazlıkmaalesefMüslümantoplumunsiyasîolarakbölünmesineyolaçmıştır.Hz.Ali’ninsafındayeralankimibedevîlerinondanayrılmasıylaHâricîlikfırkası,Ali’yeyandaşolanlarıniseonaduyduklarısevgideaşırıgitmeleriileŞîa/Râfızıyyefırkasıteşekkületmiştir.Emevîlerdevrindezu-huredenMürcie,Kaderiyye,CehmiyyeveMüşebbihegibifırkalar,Müslü-mantoplumarasındakifikrîveitikadîbölünmeleriçoğaltmıştır.Bunabir


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

71

113Özafşar,Hadis İlmine Giriş,s.60-61.114HudarîBeg,Muhammed,Târîhu’t-teşrîi’l-İslâmî,s.119.

deMüslümanolmadığıhâldeMüslümangörünenkimiçevreveşahıslarınkışkırtmalarıeklenincefırkavezümrelerarasındakifikirçatışmalarıön-lenemezboyutlaraulaşmıştır.Herzümrekendinihaklıçıkarmak,mez-hebinimeşrulaştırmakvekarşıtlarınıkaralamakmaksadıylahadislerdenyararlanmacihetinegitmiştir.Bilhassa ilkdevirlerdeHz.Ali ve ailesineaşırı sevgi duyan çevreler, yoğun miktarda hadis uydurmuşlardır. Hz.Osman’ınkatledilmesiylebaşlayanfitnehadiseleriaynızamandabilinçliveplanlıbiçimdehadisuydurma faaliyetlerinindebaşlangıcıolmuştur.BuhadiselerkarşısındaEmevîiktidarınayakınolankimicahilkimseler,kabilevesoy taassubu içerisindebulunanlar,dünyayavedünya işlerinekarşımenfîtavırtakınanveuzlethayatınıtercihedenbazızâhidler,halkıiyilikvehayra,ibadetvetaateteşviketmekisteyeniyiniyetlicahilvaizlerdehadisadıaltındakendisözlerinihadisleştirmişlerdir.İlkhicretasrındabilhassaMüslümanlarınkanlısavaşveiççatışmalarlakarşıkarşıyakalma-ları, fitenvemelâhimdenilençeşitlirivayetlerintedavüleçıkmasınayolaçmıştır.Gayr-imüslimunsurlarlafikrîçatışmalar,kadiminançvegele-neklerinkimitelakkilerininuydurmahadislerkanalıylaİslâmtoplumunasızmasına neden olmuştur. İslâm karşıtlarının İslâm’ı veMüslümanlarıküçükdüşürmekmaksadıylauydurduklarıhadislerle,yeteneksizkimsele-rinHadisİlmi’ylemeşgulolmalarısonucuortayaçıkanasılsızhaberlerinçoğalması,Hadisİlmindeisnad tatbiki ve tenkididenilenyöntemingelişme-sineyolaçmıştır.Böylece,hadislerinakledenlerindeğerlendirildiği,dahasonracerh ve tadilolarakadlandırılacakrâvideğerlendirmeusulüoluştu-rulmayabaşlanmıştır.Bununlaeşzamanlıolarakhadislertoplanmış,yazı-yageçirilmişvenihayettedvinedilmiştir.BukonudaEmevîhalifesiÖmerb.Abdülazîz(101/720)resmîbirgirişimbaşlatmışvebaştaİbnŞihâbez-Zührî(124/742)olmaküzerehadisrivayetiylemeşgulolanâlimlertedvinfaaliyetiniözenlevebüyüközveriylegerçekleştirmişlerdir.113

Erken Dönem Hadis Kaynaklarının Ortaya ÇıkışıHicrîbirinciasrınsonçeyreğiileikinciasrınbaşlarındayetişentâbiûn

nesliyadasahâbeninöğrencileri,bulunduklarıbölgelerdenebevîbilgimi-rasınınnaklindeçokmühimbirvazifeüstlenmişlerdir.Budönemdemu-ayyenbirmezhebeintisapetmeksözkonusuolmadığıiçinbuzatlarınherbiriaynızamandahalkındinîmeselelerdekirehberikonumundaydılar.114 Onlarınardındangelentebe-itâbiûnyanitâbiûnsonrasıkuşağıhadisçi-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

72

115Râmehürmüzî,el-Hasenb.Abdurrahmân,el-

Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ’î,s.611vd.

116Suyûtî,CelâlüddînAbdurrahmân,Tenvîru’l-havâlîk Şerh alâ Muvatta-i

Mâlik,s.6.117Guraya,Sünnetin Neliği

Sorununa Metodik Bir Yaklaşım,11.

118İbnü’l-Arabî,EbûBekrMuhammedb.Abdullah,‘Âridatü’l-Ahvezî bi-Şerhi

Sahîhi’t-Tirmizî,I,10.119Suyûtî,Tenvîru’l-havâlîk, s.5;HudarîBeg,Muhammed,

Târîhu’t-teşrîi’l-İslâmî,131.

leriisehadislerintedvinvetasnifedilmesiçalışmalarınıbaşlatmışlardır.Râmehürmüzî’nin (360/970)kaydettiğinegöreMedine’deMâlikb.Enes(179/796), Mekke’de Abdülmelik b. Abdülazîz b. Cüreyc (150/767) veSüfyân b.Uyeyne (198/814),Kûfe’de Süfyân es-Sevrî (161/778) İbnEbîZâide (193/809),Muhammed b. Fudayl (195/811) vevekî’ b. el-Cerrâh(196/812), Şam’da Abdurrahman el-Evzâî (157/774) ve velîd b.Müslim(195/811),Basra’daSaîdb.EbîArûbe(156/773),Rebî’b.Sabîh(160/777)veHammâdb.Seleme(167/784),Yemen’de“el-Abd”olarakbilinenHâlidb.Cemîl(?),Ma’merb.Râşid(153/770),EbûKurrâMusab.Târık(203/818)veAbdürrezzâk (211/827),vâsıt’taHüşeymb.Beşîr (183/800),MervveHorasan’daAbdullahb.Mübârek(181/798),Rey’deCerîrb.Abdülhamîd(182/799)Hadisİlmi’ninilkmusanniflerindendir.115

BumusanniflerinenmeşhuruhiçşüphesizMedineliMâlikb.Enes’tir.O,çağdaşlarınınyaptığıgibiel-Muvatta’adlıeserindenebevîhadislerinya-nındasahâbesözlerinevetâbiûnfetvalarına,hattakendişahsîgörüşlerinede yer vermiştir. Böylece İmamMâlik, fıkıh bâblarına göre tertip ettiğieserindehadislefıkhıbirleştirmiştir.MedinelihadisimamlarındanSüley-manb.Bilâl(177/793)çağdaşıİmamMâlik’inel-Muvatta’ınıdörtbinriva-yetigözdengeçirerekseçtiğihadislerdenoluşturduğunu,bunuyaparkendekendinazarındaMüslümanlarınmaslahatınaenuygunvedinîaçıdanörneklikdeğerienyüksekolanrivayetleritercihettiğinisöylemiştir.116

İlkfakihlerinhürdüşüncelerinden,sonrakidönemindüzenlihalege-tirilmişvenetleşmişHadisİlmi’negeçişi temsiledenel-Muvatta,117 fıkhîbâblara göre tertip edilmişolmasıylabilhassahicrî III. asrınhadiskay-nakları üzerinde ciddi bir etkimeydana getirmiştir. Bu bakımdan EbûBekirİbnü’l-Arabî’nin(ö.543/1149)ifadeettiğigibi,el-Muvatta’hadiski-taplarınıntasnifindeasılesersayılanilkkitapvesonrakieserlerinözüdür;Buhârî’ninkitabıiseikinciasılkitaptır.MüslimveTirmizîgibidiğerha-disçilereserlerinibuasıllarüzerinebinaetmişlerdir.118

İmamMâlik’in el-Muvatta’ında olduğu gibi, hicrî II. asırdaki hadiseserlerinde Hz. Peygamber’in hadisleriyle, sahâbe ve tâbiûn sözleri birarada yer alıyordu. Ancak bunlardan sonra gelenler sadece Resûlullah’adayandırılanhadisleri toplamaküzereMüsned adıverileneserlerkalemealdılar.119Bueserlerde sahâbî isimleri esas alınmak suretiyle,onlarınva-sıtasıylaResûlullah’anispetedilenrivayetleritoplamakhedeflenmişti.Buyüzdenmüsnedlerdehem sika/güvenilir olan,hemde cerhedilen râviler


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

73

120Hâkim,el-Medhal ile’l-iklîl,s.30.121İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb, III,240.122EbûMusael-Medînî,Hasâisü’l-Müsned,s.6-7.

tarafındannakledilenbirçokrivayeterastlamakmümkündür.EbûDâvûdet-Tayâlisî(204/820)ileUbeydullahb.Musael-Absî’nin(214/830)müsned türüeseryazanilkhadisçilerolduklarısöylenmektedir.ArdındanAhmedb.Hanbel(241/856),İshâkb.İbrâhimel-Hanzalî(İbnRâheveyh)(238/853),EbûHaysemeZüheyrb.Harb(234/849)veEbûSaîdUbeydullahb.Ömerel-Kavârîrî(235/850)gibimusanniflergelmiştir.Onlardansonradasadecesahâbîlerdeğildiğerrâvilerindeisimleriesasalınmaksuretiylebirçokmüs-nedkalemealınmıştır.Bukitaplarınhiçbirindehadisleriçinsahîh-sakîm/zayıfayrımıyapılmamıştır.120Dahasonraları, ilkeserlerdekarışıkolarakderlenmişbulunanrivayetmalzemesiçeşitlişekillerdesınıflandırılmışvedüzenekonulmuştur.Hicrîikinciasrınikinciçeyreğindendördüncüasrınbaşlarına,hattabeşinciasrınortalarınakadarsürenvetasnifdönemiolarakbilinenbudönemdehadislerikonularına,râvilerinevesıhhatdurumlarınagöre sınıflandıran yeni kitap çalışmaları yapılmıştır.Müsned türühadiskitaplarındansonrahadisleritoplarkendahaseçiciolanmüelliflerineser-leriortayaçıkmıştır.SadecesahîhhadisleribirarayagetirmeyihedefalanbumusanniflerinilkiBuhârî(256/870),ikincisideMüslim’dir.(261/875)Onlarrâviisimlerinegöredeğil,bâb/konubaşlıklarınagöreeserlerinitertipetmişlervehadislerikitaplarınayerleştirmişlerdir.

Hadisin Altın Çağı ve SonrasıÜçüncühicrîasır,“hadisin altın çağı”olarakkabuledilirkibuşüphesiz

doğrudur.ZiraHadisİlmi’ninerkendevireserleribuasırdayazılmıştır.BuasrınengenişhadiskitaplarındanolanAbdürrezzâkb.Hemmâm(211/826)veEbûBekirİbnEbûŞeybe’nin(235/849)el-Musannef ’leri ileAhmedb.Hanbel’in (241/855) el-Müsned adlı eseri özellikle Kütüb-i Sitte’nin anakaynağınıoluşturanenönemlihadisarşivleridir.ÖrneğinİmamMüslimes-Sahîh’indeİbnEbûŞeybe’den1540hadisnakletmiştir.121AynışekildeAbdürrezzâk,Ahmedb.Hanbel’inenönemlikaynaklarındanbiridir.İbnHanbelMüsned’iniAbdürrezzâk’ınyanındanayrıldıktansonra700binci-varındahadisigözdengeçirmeksuretiyleyazmayabaşlamışveonusünnetkonusundaihtilâfadüştüklerindeMüslümanlarınbaşvuracakları“imam”(temelkaynak)olarakgöstermiştir.122Abdürrezzâktakriben18.000,İbnEbûŞeybe39.000,İbnHanbel iseyaklaşık28.000rivayetkaydetmiştir.İlkikisimerfû,mevkûfvemaktû’rivayetlerinenzenginkaynaklarıdır.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

74

123Bkz:Zehebî,Tezkiratü’l-huffâz,II,555-7;A’zamî,M.Muhammed-Yavuz,Yusuf

Şevki-Öğüt,Salim,“Buhârî”,DİA,vI.368-376.

124Bkz.Kandemir,M.Yaşar,“el-Câmiu’s-sahîh”,DİA,vII,

114-115.

Üçüncüasırdaöneçıkanenmühimeserlerise“es-Sahîhayn: İki Sahîh” olarakbilinenBuhârîveMüslim’inel-Câmiu’s-sahîh adlı eserleri “Sünen-i erba’a: Dört Sünen” olarak bilinen Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce veNesâî’nines-Sünenisimliçalışmalarıdır.Bunlar,“Kütüb-isitte”denilenaltıanahadiskaynağınımeydanagetirmiştir.Sözkonusualtıhadisimamın-danvekitaplarındanburadakısacasözetmekyerindeolacaktır.

Buhârî (194-256) ve el-Câmiu’s-sahîh Adlı Eseri EbûAbdullahMuhammedb. İsmail b. İbrâhim el-Cu’fî, el-Buhârî,

194/810yılındaMâverâünnehirşehirlerindenBuhârâ’dadoğdu.GüçlübirzekavehafızayasahiptiveküçükyaştaKur’an’ıezberledi;Arapçaöğrendiveonyaşından itibarenhadisdinlemeyeveezberlemeyebaşladı.16ya-şındaikenbaştaAbdullahb.Mübârek(181/798)vevekî’b.el-Cerrâh’ın(196/812) kitapları olmaküzere birçokmuhaddis ve fakihinkitaplarınıezberlemişti.HaciçingittiğiMekke’dekalarakHumeydî(219/834)vebaş-kalarındanhadistahsiletti.18yaşınageldiğindesahâbevetâbiûndanbir-çokbilgininrivayetlerinivefetvalarınıtoplayıptasnifetti.Aynıdönemdeet-Târîhu’l-Kebîradlıeseriniyazdı.DahasonrahadistoplamaküzerebaştaSuriye,Mısır,Cezire,Basra,Belh,KûfeveHicazolmaküzerebirçokşehirdolaşanBuhârî,buralardabirsürekalarakentanınmışsimalardandersleraldı.Bindenfazlahocadanhadisyazdığıbildirilmektedir.Buhârî,256/870yılındaSemerkandyakınlarındakiHartenkkasabasındavefatetmiştir.123

Buhârî kısaca el-Câmiu’s-sahîh veya Sahîh-i Buhârî olarak meşhurolan eserini, 600.000 rivayet arasından seçtiği hadislerden oluşturmuş-tur.M.FuâdAbdülbâkî’yegörees-Sahîh’te97kitap,3889bâbmevcuttur.Buhârî’nin16senedetasnifettiğisöylenenbuçalışmadamükerrerleriylebirlikte7275hadisolup,tekrarsızrivayetlerinsayısı4000,bunlarıniçin-demuttasılrivayetedilenlerise2602’dir.124 Buhârî’ninbâbbaşlıklarıaynızamandaonunfıkhîkanaatleriniifadeedenbirnitelikarzetmektedir.Ni-tekim“fıkhu’l-Buhârî fî terâcümih”“Buhârî’ninfıkhîgörüşlerikonubaşlık-larındadır.”sözümeşhurdur.Buhârî,birfıkıhkitabıgörüntüsüverenbugibiyerlerdedahaçokkendikanaatinidestekleyengörüşlerinakleder.

Müslim (206-261) ve el-Câmiu’s-sahîh Adlı Eseri Ebu’l-HuseynMuslimb.el-Haccâcel-Kuşeyrîen-Nîsâbûrî,206/821

yılında Nişabur’da doğmuştur. 14 yaşından itibaren Horasan, Rey, Hi-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

75

125Bkz.Zehebî,Tezkiratü’l-huffâz,II,588-590.126Makdisî,Şurûtu’l-eimmeti’s-Sitte s.10.127Bkz.Zehebî,Tezkiratü’l-huffâz,II.633vd.

caz, Irak,ŞamveMısır’dabulunandevrinbüyükhadisçilerindenhadisdinlemiştir.TahsilinibitirdiktensonraNişabur’ayerleşmiştir.ÖmrününsonlarınadoğruBuhârî iletanışmışveonunilminitakdirederekHadisİlmi’ndeonungörüşlerinetâbiolmuştur.261/875yılındabirhadisiaraş-tırmaklameşgulikenNişabur’davefatetmiştir.125

Müslim’in,hocalarındansemayoluylarivayetettiği300.000hadistenseçerekhazırladığıvekendisininel-Müsnedveel-Müsnedü’s-sahîhdiyesözettiğieserini,235yılındahenüzyirmidokuzyaşındaikentasnifebaşla-dığı,onbeşyılsürentitizbirçalışmasonunda250yılındatamamladığıanlaşılmaktadır.DahasonrabuçalışmasınıEbûZür’aer-Râzî’ninincele-mesinesunmuş,onunkusurbulduğurivayetlerikitabındançıkarmıştır.

Sahîh’te54kitap,1329bâbbulunmaktadır.Kitapadlarınıbizzatmü-elliftespitetmekleberaber,bâbadlarınıoyazmamıştır.DahasonrabâbbaşlıklarıyazanbaşkaâlimlerolmuşsadabugünelimizdebulunanmatbunüshalardakibaşlıklarİmamNevevî’ye(676/1277)aittir.Tekrarlarıylabir-likte7581hadisihtivaedenSahîh’te,M.FuâdAbdülbâkî’ninrakamlama-sınagöretekrarsız3033hadisbulunmaktadır.

Sahîh-i Müslim’in en önemli özelliği hiç kuşkusuzmukaddimesidir.Mukaddime,hadisusulüveıstılahlarınıngelişimindeçokönemlibiryertutar.MukaddimesininyanısıraeserindehadislerintarîklerinibirarayagetirmevetertibindekigüzelliğiyleSahîh-i Müslim, Sahîh-i Buhârî’denüstünsayılmıştır.126Müslim,birkonudagelenbütünhadisleribiraradarivayetettiğiiçin,farklıisnadlarınyanısıra,rivayetlerarasındakimânâfarklarını,râvitasarruflarınıgörmekvefarklıtarîklerikarşılaştırmakgibibirimkânvekolaylıksağlamaktadır.

Tirmizî (209-279) ve es-Sünen Adlı EseriEbûÎsâkünyesiylemeşhurolanMuhammedb.Îsâet-Tirmizî,209/827

yılındabugünküÖzbekistantopraklarındabulunanTirmiz’dedoğmuştur.YirmiyaşınıgeçtiktensonrailimtahsiliiçinyolaçıkmışveArabistan,Me-zopotamya,İranveHorasangibiçeşitliilimmerkezlerineseyahatleryap-mış,Buhârî,MüslimveEbûDâvûdgibihadisçilerbaştaolmaküzere,dev-rinilerigelenilimadamlarındanhadisalmıştır.ÖmrününsonunadoğrugözlerinikaybedenTirmizî,279/892tarihindeTirmiz’devefatetmiştir.127

Tirmizî’nin fıkıh bâblarına göre tasnif ettiği es-Sünen’i, Buhârî veMüslim’deolduğugibiCâmi’ türüeserlerdebulunandeğişikkonulardaki


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

76

128Bkz.Çakan,İ.Lütfi,“el-Câmiu’s-Sahîh”,DİA,vII.

129-130;aynımüellif,Hadis Edebiyatı,s.69-71.

129Makdisî,Şurûtu’l-eimme,21.

130Bkz.Çakan,İ.Lütfi,a.g.m.,DİA,vII,129-130;

Hadis Edebiyatı,s.69-71.

bâblarıdaihtivaettiğiiçinel-Câmiu’s-sahîhadıyladaşöhretkazanmıştır.Ay-rıcaSünenü’t-Tirmizî, Câmiu’t-Tirmizî, Sahîhu’t-Tirmizî, el-Müsnedü’s-Sahîh ve el-Câmiu’l-Kebîrgibideğişikadlarladaanılaneser,51kitab,2496bâbve3956hadistenoluşmaktadır.BazılarınagöreSahîhveyaCâmi’ismionunmuhte-vasınadahauygundur.Zirabueser,İslâmfıkhıileilgilihadislerdenbaşka,diğermevzularaaithadislerideihtivaeder.Ancakv.yüzyıldansonrarağbetkazanarakKütüb-iSittearasındakiyerinialabileneserin,Kütüb-iSitte’ninüçüncüveyadördüncükitabıolduğundaihtilâfedilmiştir.128Tirmizî’nines-Sünen’i ile ilgili olaraköneçıkanbazıhususiyetleri vardır.O,bâbbaşlığıaltındabirveyabirkaçhadisiverdiktensonra,sırasıylaşuişlemleriyapar:

a)Hadisin sıhhat durumunu (hasen, sahîh, zayıf, garîb olduğunu)açıklar.

b)Râvileringüvenilirlikveyeterlilikdurumunu,varsaseneddekiilletibeyaneder.

c)Hadisin—varsa—diğertarikleriniverir.d)Konuylailgili,diğersahâbîlerdenyapılmışrivayetlervarsa,onlara

da“ve fi’l-bâbi an fülânin ve fülânin...”diyerek,sahâbîisimlerinivermeksu-retiyleişareteder.

e)Konuylailgiliçeşitliâlimleringörüşlerini,ilgilihadislenasıldelilgetirdiklerini,ulemâarasındaittifakmı,ihtilâfmıbulunduğunubildirir,icmâvarsa,mutlakaişareteder.Bazendeuygulamanınhangiyöndeoldu-ğunugösterir.Konuyaaitbirbiriyleçelişenhadislerizikreder.129

Eserin sonunda yer alan Kitâbü’l-İlel, sadece Tirmizî’nin kitabındabulunan bir bölümdür.O, burada eserine aldığı hadislerin kısa bir de-ğerlendirmesini yapmış, yararlandığı kaynaklardan söz etmiş, kısmenricâldeğerlendirmesi ilehadislerin lafızyadamânâ ile rivayetedilmesigibikonularüzerindedurmuştur.Tirmizî’nines-Sünen’i,hadis usulüveyamustalahu’l-hadîs’inhenüzbirmüstakilbilgidalıhalinegelmediğibirdö-nemdeusuleaitbazııstılahlarınhadislereuygulanması,birbaşkaifadeileusulilefürûunbirleştirilmesiaçısındanönemarzetmektedir.130

Ebû Dâvûd (202/3-275) ve es-Sünen Adlı EseriEbûDâvûdSüleymanb. el-Eş’âsb. İshak el-Ezdî es-Sicistânî, 202

veya203/818-819yılındaİranileAfganistanarasındakisınırbölgesiolanSicistan’dadoğdu.Hadis tahsilineoradabaşlayanEbûDâvûd,onsekizyaşında ilim için seyahate çıkarak Bağdat, Basra,Mekke, Kûfe, Halep,


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

77

131Bkz.Zehebî,Tezkiratü’l-huffâz,II,591vd.;Kandemir,M.Yaşar,“EbûDâvûd”,DİA,X,119-121,Çakan,İ.Lütfi,Hadis Edebiyatı,s.77-78.132Koçyiğit,Talat,Hadis Tarihi,s.246-247.133Bkz.Çakan,İ.Lütfi,Hadis Edebiyatı,s.78-84;Uğur,Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.279-280.134Bkz.Zehebî,Tezkiratü’l-huffâz,II,698-701.

Harran,Humus,Horasan,BelhveMısırgibibirçok ilimmerkezlerindebulunduvedevrinmeşhurilimadamlarındanhadisrivayetetti.Kendi-sindende,birçoklarıhadisrivayetetmiştir.YirmiseneTarsus’taikametedenEbûDâvûd,beşaltıyılkadardaBasra’dayaşamışve275/889’daoradavefatetmiştir.131

Ahkâm hadislerini toplamış olması sebebiyle muhtelif mezhepâlimlerincehüsn-ikabulgörenEbûDâvûd’unes-Sünen’i,40kitabve1889bâbiçerir.Resûlullah’tannakledilen500.000hadisyazdığınısöyleyenmü-ellif,eserinibunlardantoplam4800hadisseçerektasnifettiğinisöylemişsede,Hattâbî’ninMeâlimü’s-Sünenadlışerhiylebirliktebasılanbeşnüshadakihadissayısı5274’tür.Aradakibusayıfarkı,aynıisnadlagelenmükerrerrivayetlerle,aynıkonudakifarklınakillerdenkaynaklanmaktadır.132

es-Sünen’dekibâbbaşlıkları,dahaçokokısımdaelealınankonularıifade ederken, bazen de EbûDâvûd’un fıkhî kanaatini yansıtacak nite-liktedir.Müellif,birkonudabirçoksahîhhadismevcutolsabile,kitabınhacmininbüyümemesivekitaptanistifadeyikolaylaştırmakiçinbirbâbbaşlığıaltındabirveyaikihadisverir,bütüntariklerizikretmez.Gerekligördüğüyerlerde,yabaşkalarındannaklenveyabizzatkendigörüşüola-rakrâvilereilişkinbilgilersunar,cerhvetadildebulunur.Bazenhadisinsebeb-i vürûdunu,ğarîbkelimeleriniaçıklar,hadishakkındaçeşitlibilgilerverir.Sünen-i Ebî Dâvûd’undiğerbirözelliğidehadislerinisnadlarındanziyadefıkhîhükümlerineönemvermişolmasıdır.Bunedenledirkio,birhadisinaklettiktensonra,onundiğertariklerini,lafızfarklarını,birbirin-denfarklıtaraflarınıgöstermiştir.133

Nesâî (215-303) ve es-Sünen Adlı EseriAsıl adı Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb el-Horasânî en-Nesâî

olup,215/830yılındaHorasan’ınNesâkasabasındadoğmuştur.İlimtah-silineküçükyaştabaşlamış,15yaşındagittiğiBelh’te,biryıldanfazlakal-dıktansonrabütünHorasan’ı,Hicaz,Irak,SuriyeveMısır’ıdolaşarakora-lardabulunanmeşhurhadisçilerdenhadisalmıştır.HayatınınönemlibirkısmınıMısır’dageçirenveeserlerinioradatasnifedenNesâî,ölümündenbirsüreönceŞam’ageldiğinde,Muâviye’ninfaziletihakkındahadisrivayetetmesiistenmiş,odabunaolumlucevapvermeyince,oradakilertarafın-dan ağır bir şekilde dövülerekmescitten atılmıştır. ArdındanMekke’yegiderken303/915yılındaFilistin’inRemleşehrindevefatetmiştir.134


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

78

135Uğur,Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.285-6;

Çakan,İ.Lütfi,Hadis Edebiyatı,s.86.

136Koçyiğit,Hadis Tarihi,s.245.

137Bkz.Zehebî,Tezkiratü’l-huffâz,II,636-637.

Nesâî,Remleemîrininisteğiüzerinees-Sünenü’l-Kübrâisimlibirkitaptasnif etmişvebuhacimli eserde fıkıhalanınagiren rivayetleribirara-datoplamıştır.Ancakemîrinyalnızcasahîhhadisleribirarayagetirmesiisteğiüzerine,buseferondakizayıfveilletlihadisleriatarak,es-Sünenü’s-Suğrâadınıverdiği,el-Müctebâdiyedeanılankitabınıhazırlamıştır.NesâîSünen’in içerdiğibütünhadislerinsahîholduğuiddiasındadır.Sünen,51kitabve2400’eyakınbâbiçinde,toplam5756hadistenoluşmaktadır.135

Bazıâlimler,Nesâî’ninSünen’ini,Sahîhayn’dansonrazayıfhadisivecerhedilmişrâvisienazbulunankitapolarakdeğerlendirmekteveonuöncelemektedirler.136

Nesâî,Tirmizî’deolduğugibiherhadis içinayrıbirdeğerlendirmeyapmaz.Onundeğerlendirmesi, hadisi kitabına almış olmasıdır.Ancakyinedeyeryersenedlerindurumlarınıaçıkladığıgörülür.O,hadislerara-sındakiçokküçükrivayetfarklarınıbile,hadisibaştanaşağıtekraretmeksuretiylegöstermiştir.Bâblarınınbirçoğundatekbirhadiseyerverir.Birdenfazlahadisinnakledildiğibâblar,farklısenedlerlegelenvelafızfarklılık-larıbulunanhadisleribiraradakarşılaştırmaimkânıvermektedir.Bazen,isnaddakibirrâvihakkındabilgiverir,değerlendirmeyapar.Nesâî,birbi-rinemuhalifolanrivayetlerden,ilköncehatalıolanınızikreder,ardındandabunundoğrusunurivayeteder.Budurumbazenbâbbaşlıklarınadayansır.Herhangibiremirveyayasağıbildirenbirbâbbaşlığınınakabin-den,ohususlailgilibirruhsatınbulunduğunuyahutartıkodurumunterkedildiğinibildirenbaşlıklarkullanır.Mümkünmertebehadisleriniçerdiğimânâyıvemuhtevayı,kerâhet, farz, îcab, tenezzüh, terğîb, teşdîdgibikelime-lerkullanarakbâbbaşlığıylaifadeetmeyeçalışır.

İbn Mâce (209-273) ve es-Sünen Adlı EseriİbnMâcekünyesiyleşöhretkazanmışEbûAbdullahMuhammedb.

Yezîdel-Kazvinî,209/824yılındaKazvin’dedoğmuştur.HadistahsiliiçinRey,vâsıt,Basra,Kûfe,Bağdat,Şam,MısırveHicazgibiodevrinenönem-li ilimmerkezlerineseyahatetmiştir.Alib.Muhammedet-Tanâfisî,EbûBekirb.EbûŞeybe,Hişâmb.Ammâr,Muhammedb.Beşşâr,Muhammedb.Abdullahb.Nümeyrgibimeşhurhadishafızlarındanhadis almışveonlardançokmiktardarivayettebulunmuştur.İbnMâce,273/886yılındaKazvin’devefatetmiştir.137


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

79

138Koçyiğit,Talat,Hadis Tarihi,s.249-250.139İbnMâce,Sünen,(nâşirinmukaddimesi),I.7-8.140Uğur,Mücteba,a.g.e.,s.287-8;Çakan,İ.Lütfi,a.g.e.,s.89.141Bkz.İbnMâce,Mukaddime1-24,I.3-98.

HicrîvI.asrınbaşınakadar,Buhârî,Müslim,Nesâî,EbûDâvûdveTirmizî’nineserlerişöhretbulmuş,henüzİbnMâce’nines-Sünen’i,Kütüb-iSitte’ye dâhil edilmemişti. Ancak Muhammed b. Tâhir el-Makdisî’nin(507/1113), bu beş kitaba (usûl-i hamse) tahsis ettiğiEtrâf kitabına İbnMâce’nineserinideeklemesindenve“Şurûtu’l-Eimmeti’s-Sitte”(AltıİmamınŞartları)adlıkitabınıtelifetmesindensonraİbnMâce’ninkitabıdamu-teberhadiskitaplarıarasınagirmeyebaşlamıştır.Bununlaberaberonunyalancılıkvehadishırsızlığıileithamolunmuşbazırâvilerdengelenha-disleredekitabındayervermişolması,bazıhadisçilerines-Sünen’inaltıncıkitap sayılmamasıgerektiğiyönündekanaatbelirtmelerineyolaçmıştır.Buhadisçilerdenbirkısmı,dahaazzayıfrâvilerivedahaazşâzvemünkerhadisleribulunanDârimî’ninSünen’ini,diğerbazılarıiseİmamMâlik’inMuvatta’adlıeserinialtıncıkitapolmayadahalâyıkgörmüşlerdir.

Bununla birlikte İbnMâce’nin es-Sünen’i, bilhassa fıkıh bâbları yö-nünden büyük faydası dolayısıyla vII. asırdan itibarenKütüb-i Sitte’ninaltıncıkitabıolarakkabulverağbetgörmüştür.138İbnMâce’nineseri,M.FuâdAbdülbâkî’nintespitinegöre,Mukaddimehariç,37kitap,1515bâbve4341hadistenoluşmaktadır.139

Daha çokHorasan ve çevresinde şöhret kazanmışbulunanSünen-i İbn Mâce,özelliklekullanışlıolmasınedeniylebütünkusurlarınarağmenfaydalıbirkaynakesersayılmayalâyıkgörülmüştür.Fıkhındiğerhadiskitaplarında bulunmayan birçok konusuna dair hadislere yer vermiştir.Bâbbaşlıklarıkonununinceliklerinidilegetirecekkadarözlüvedüzgünbirbiçimdekonulmuştur.Tertibi,tekrardanuzak,kısavedüzenlioluşucihetiyleoldukçakullanışlıdır.140

es-Sünen,genişbirmukaddimeilebaşlamaktadır.İbnMâceburada,sünneteittiba,hadisleresaygı,hadisrivayetederkengösterilmesigerekentitizlik, hadis uydurmanın vebali, Hulefâ-i Râşidîn’in sünnetine ittiba,bid’atlerden,cedelden, re’yvekıyastansakınma, iyivekötüçığıraçma,ölmüşsünnetleriihya,Kur’anöğrenimi-öğretimi,ilimveâlimlerinfazileti,hayra delâlet, iman, kader, ashâbın fazileti,Hâricîler veCehmiyye gibimuhtelifkonularadairhadisleririvayetederek,Ehl-iHadis’indüşüncele-riniyansıtmıştır.141

İbnMâce,hadislerinmânâvemuhtevalarıylailgiliherhangibiryo-rumveyaaçıklamayapmacihetinegitmez,hadisiuygungördüğübâbbaş-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

80

lığıaltındazikretmekleyetinir.Çoksıkolmamaklabirlikte,bazenkendisi,bazendehocalarındannaklen,hadisinsıhhatdurumu,isnadıileilgilibir-takımkısabilgilerverdiğigörülmektedir.

* * *Hicrî dördüncü asırda ise İbn Huzeyme’nin (311/923) es-Sahîh’i,

İbnü’l-Cârûd’un (307/919) el-Müntekâ’sı, Tahâvî’nin (321/933) Şerhu meâni’l-âsâr’ıveŞerhu müşkili’l-âsâr’ı,İbnEbîHâtim’in(327/939)Kitâbü’l-cerh ve’t-ta’dîl’i,Dârekutnî’nin(385/995)Sünen’i,Hattâbî’nin(ö.388/998)Buhârî şerhi A’lâmü’l-hadîs’i ile EbûDâvûd şerhiMeâlimü’s-Sünen’i baştaolmak üzere çeşitli kitaplar kaleme alınmıştır. Bu asırda Taberânî’nin(360/971)Mu’cem’leri(el-Mu’cemü’l-kebîr, el-Mu’cemü’l-evsat ve el-Mu’cemü’s-sağîr) ileHâkim’in(405/1014)el-Müstedrek’igibimuhtelifhadiskitaplarıdavücudagetirilmiştir.

•Hadisilmininentemelözelliğionunbirnakil-rivayetilmiolmasıdır.Buitibarla,“Hadisilmibirisnadilmidir.”denilir.NakililmiolduğuiçindeağırlıklıolarakHadisUsulü’nünkavramvemefhumları“nakil”kavramıet-rafındaodaklanır.Erkendönemtedvinvetasniffaaliyetlerinekoşutolarakhadisrivayetininıstılahlarıdateşekkületmeyebaşlamışveasgarîbirortakkavramsalzeminmeydanagelmiştir.BukavramsalzemininteşekkülündebaştaİmamŞâfiî’nin(204/819)er-Risâle adlıeseriolmaküzereMüslim’in(261/874)el-Câmiu’s-sahîhisimlieserineyazdığıMukaddimeileTirmizî’nin(279/892)es-Sünenisimlieserininsonundayeralanel-İlel’i,EbûDâvûdes-Sicistânî’nin(275/888)es-Sünenadlıkitabındatakipettiğiusulüanlatmakiçinyazdığıer-Risâle ilâ ehli Mekke’siönemlibiryeresahipolmuştur.Böyleceilküçasrınzenginbirikimivetecrübesi“Mustalahu’l-hadîs”, “Usûlü’l-hadîs” veya “Ulûmü’l-hadîs” (Hadisilimleri)başlığıaltındamüstakilbirbilgidalıdoğurmuştur.KadıHasaner-Râmehürmüzî’nin(360/970),kendiifadesiy-le hadisi vehadis ehlini savunmak amacıyla yazdığı el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâîadlıeseributürünilkörneğisayılabilir.Râmehürmüzî,hadisusulüveyahadisıstılahlarınadaireserlerinteşekkülündebirdönümnoktasıteşkileder.Hâkimen-Neysâbûrî’nin(405/1014)Ma’rifetü ulûmi’l-hadîs’itarihselolarakRâmehürmüzî’nineserindensonragelir.AncakdahasonrabusahadayazılaneserlerinhementamamınamalzemesunacakolanHatîb-iBağdâdî(463/1070),Râmehürmüzî’ninbukitabındançokfayda-lanmışveonabirtakımilâvelerdebulunmaksuretiylebusahadaçoksa-yıdakitaptelifetmiştir.Buradaözellikleel-Kifâye fî ilmi’r-rivâyeveel-Câmi’


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

81

beyne ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’isimlieserlerinizikretmekgerekir.Ardın-danKâdîİyâz’ın(544/1149)kalemealdığıel-İlmâ’ ilâ ma’rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ’adlıeseridikkatçeksedehiçşüphesizbudöneminenönemlieseriİbnü’s-Salâh’ın(643/1245)kitabıolmuştur.OnundersnotuolarakhazırladığıUlûmü’l-hadîsveyaMukaddimetü İbni’s-Salâhisimlieseri,budöneminsonunakadarbaşvurukaynağıkabuledilmiştir.Nevevî’nin(676/1277)İbnü’s-Salâh’ınkitabındanözetlediğiet-Takrîb ve’t-teysîr’i,onuntesirinisürdürmüştür.AçılımdönemininsonunadoğruiseİbnHacerel-Askalânî (852/1448)Nuhbetü’l-fiker ve onun şerhiNüzhetü’n-nazar isim-lieseriileyenibirdönümnoktasınıteşkiletmiştir.Kendisindensonrakidönemlerde,hattagünümüzdebilehadisusulüveıstılahlarıkonusundabelirleyiciolmaözelliğinikorumaktadır.Sehâvî’nin(903/1497)Irâkî’ninElfiyyetü’l-hadîsisimlimanzumhadisusulüeserineşerholarakkalemeal-dığıFethu’l-muğîs’iileSüyûtî’nin(911/1505)Nevevî’nineserineşerholarakyazdığıTedrîbü’r-râvî şerhu Takrîbi’n-Nevevîisimlieserleribudöneminson-larınadairörnekleritemsiletmektedir.

* * *• İslâmîilimlerintedvinvetasnifdönemlerindenitibarenbugüneka-

darhadissahasındabinlerceesertelifedilmişvebunlarınpekçoğugünü-müzeulaşarakönemlibiryekûnteşkiletmiştir.Bueserlerigenelolarakikisınıftadeğerlendirmekmümkündür:

1. Temel Kaynaklar Hadis edebiyatının oluşumunda ilmî ve fikrî hareketlerin, kelâmî

ve fıkhîgörüşlerinoldukçabüyüketkisiolmuştur.Bu itibarlahadiski-taplarındainanç,ibadetvemuâmelâtileilgilihadisleritoplamayaağırlıkverilmiştir.Ayrıcahadislerinisnadvemetinleriylealâkalıteknikbilgilerdaimailgikaynağıolmuştur.Bunedenleerkendönemdeyazılaneserlerinçoğunluğutemeldehadisuzmanlarınahasözelilmîmülâhazalarlakalemealınmıştır.Kütüb-i Sitte olarak (altı hadis kitabı) adlandırılan ana hadiskaynaklarıbusınıftadeğerlendirilebilir.

2. Ahlâk ve Âdâb Hadislerini İçeren Derleme EserlerHadisedebiyatıiçindebellikonuveyabellimaksadayönelikolanve

bilhassa sünnetin insan davranışına örnek teşkil edecek nümuneleriniiçerenmüstakil eserler de bulunmaktadır. Halkın eğitimi, irşadı, yetiş-tirilmesiveyönlendirilmesiaçısındanoldukçaönemliolanbueserlerdeözelliklebireyselvetoplumsalhayatınçeşitlialanlarıylailgiliolanhadisler


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

82

142Erul,Bünyamin,Hadislerin Anlaşılması

Meselesi (İslâm Geleneğinde Hadisleri Farklı Okuma Biçimleri), GüncelDinî

MeselelerBirinciİhtisasToplantısındasunulan

tebliğ,02-06Ekim2002,2004,s.6.

143Koç,MehmetAkif,Taberî Tefsiri’ni Anlamak Üzerine-1,

AÜİFD,C.51/1,s.81.144M.AliSönmezve

HalisAydemir’inbirlikteyürüttükleriortakprojeileİbnHibbân’aaitel-Müsned

es-sahîh ale’t-tekâsîm ve’l-envâ’ adlıeserinorijinaltertibiyle

tahkikiyapılmaktadır.Dokuzfarklıelyazmanınkullanıldığıbuçalışma,8

cilthâlindebasılmıştır(Dâruİbn-iHazm,Beyrut,2012).

birarayagetirilmişveMüslümanlarınitikad, ibadet,ahlâkvemuâmelâtsahasındaİslâm’ınyüksekumdelerinegöredavranmalarınısağlamakhe-deflenmiştir.İrşad,tebliğvedavetmahiyetindekibueserlerinenönemli-leri arasında İmamBuhârî’nin (256/870) el-Edebü’l-müfred’i, Tirmizî’nin(279/892) Şemâil’i, Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin (373/983) Tenbîhü’l-ğâfilîn’i,Kudâî’nin(454/1062)Şihâbü’l-ahbâr’ı,İbnü’l-Cevzî’nin(597/1201)Bustânü’l-vâizîn veSaydü’l-hâtır’ıileSüyûtî’nin(911/1505)Tahzîrü’l-eykâz’ısayılabilir.Ayrıcamüstakilkonuluçeşitlihadisrisaleleri,seçkiler,kırkha-disler,mekârim-iahlâkkitaplarıbucümledendir.

Hadisilmindeyukarıdasözüedilenikitasniftürüneilâvetendikkatçe-kenbaşkahadiseserlerideyazılmıştır.Bunlardanöneçıkanlarışunlardır:

Tehzîbü’l-âsâr ve tafsîlü’l-meâni’s-sâbit mine’l-ahbâr Üçüncü asrın enönemli ilmî simalarındanEbûCa’ferMuhammed

b. Cerîr et-Taberî’nin (310/923) tamamlamaya ömrünün kâfi gelmediğiTehzîbü’l-âsâr isimli eseri,dahaönceoluşturulmuşeser türlerindenher-hangibirinitakipetmez.Eser,isnadlarınkarşılaştırılmasındanmetinvemuhtevanınmukayesesine,konuetrafındafarklıkanallardangelenhadis-lerinbirliktedeğerlendirilmesindenhadislerdeki illetlere, fıkhîneticeler-den lügavî izahlaravarıncayakadarbirhadisinçokyönlüolarakdeğer-lendirilmesineimkântanımakta,herhangibirkonuyuhadislerleelealmave etraflıca çalışma kolaylığı sunmaktadır.142 Ancak eserin özgünlüğüTaberî’ninçeşitlifıkhîyaklaşımlarıtemellendirenrivayetleriiçermesindendeğil,bununlabirlikteaynıkonudakibaşkarivayetlerikendisinekarşıbirmuhalif üslûbuyla vermesinden ileri gelir.143Taberî’nin ilkbaşta verdiğiasılhadistensonraaynıiçeriktekiveilişkiliilgilitümrivayetlerisıralamasıeserininbirbaşkaözgünyanınıteşkileder.

el-Müsned es-sahîh ale’t-tekâsîm ve’l-envâ’ HicrîdördüncüasrınönemlihadisçilerindenİbnHibbânel-Büstî

(354/965),tasnifdönemindensonrailkdefahadislerideğişikyönleriilealmayıveaçıklamayıesasalarakbueserikalemealmıştır.Tamamıgü-nümüzeulaşmamışolaneser,144klâsiktasnifusullerindenfarklıolarakemirler, nehiyler, haberler,mubahlar ve Peygamber’in fiilleri şeklindebeşbölüm(tekâsîm)halindedüzenlenmiştir.Ayrıcabunlardanherbiri,yineifadeettiklerihüküm,anlam,değervebağlayıcılıkbakımındanaltbölümlere(envâ’)ayrılmıştır.ButaksimleİbnHibbân,emirleriçinyüzon,nehiyleriçinyüzon,haberleriçinseksen,mubahlariçinellivefiil-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

83

145Hatiboğlu,İbrahim,“Mesâbîhu’s-Sünne”,DİA,XXIX,258-259.146Eserintercümesi19cilthâlindeS.KemalSandıkçıveMuhsinKoçaktarafındanyapılmıştır(EnsarNeşriyat,İstanbul,2008).

leriçindeelliolmaküzeredörtyüzanabaşlıkbelirlemiştir.Bubaşlık-larıbelirlerkendebaştakonubütünlüğüolmaküzereemirveyayasağıntümzamanlarıveherkesikapsayıpkapsamadığınıveHz.Peygamber’inhangimaksadıgözettiğinidikkatealmıştır.KitapTürkasıllıhadisbil-gini İbnBalabân (739/1339) tarafındanda el-İhsân fî takrîbi sahîhi ibn Hibbân adıyla fıkıh bâblarına göre yeniden düzenlenmiş ve muhtelifbaskılarıyapılmıştır.

Mesâbîhu’s-sünne Muhyi’s-sünne el-Begavî’ye (516/1122) ait eserde, güvenilir hadis

kaynaklarından senedleri çıkartılarak seçilen hadisler, önce konularınagöresıralanmış,sonradaherbâbkendiarasındasahîhvehasenhadislerolmaküzereikiyeayrılmıştır.4719hadisiihtivaedeneser,İslâmâlemindebüyükbirşöhretkazanmışveüzerindeotuzdanfazlaâlimtarafındanşerhveyorumlaryazılmıştır.145

Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-resûl Mecdüddinİbnü’l-Esîr(606/1210)tarafındantasnifedileneserBuhârî,

Müslim,EbûDâvûd,Tirmizî,NesâîveİmamMâlik’ineserlerindenderle-nipkonularınagörealfabetikolaraksıralananhadislerdenmeydanagel-mektedir.Sahâbîrâvileridışındasenedleritümüylehazfedileneserüzerin-depekçokçalışmayapılmıştır.KitapTürkçeyedeçevrilmiştir.146

et-Terğîb ve’t-terhîb Münzirî (656/1258) nisbesiyle bilinen Ebû Muhammed Zekiyyüd-

dinAbdülazîm’eaitolaneser,klâsikhadiskaynaklarındanseçilmişbeşbinden fazla hadisin, yirmi beş bölümhalinde sıralanmasıylameydanagelmişolupsenetlerdesahâbîdışındakikişilerzikredilmemiştir.Konula-rınişlenişindeönceterğîb(teşvik)hadislerinesonraterhîb(sakındırma)hadislerine yer verilmiştir. Eser, tertibi, rivayet seçimi, hadislerin güve-nilirlik derecesinin belirtilmesi gibi sebeplerle İslâmdünyasında büyükşöhretkazanmıştır.

Mişkâtü’l-mesâbîh el-Begavî’den (516/1122)yaklaşık iki asır sonraHatîbTebrizî (737/

1336)onunMesâbîhü’s-sünneadlıeserine1511hadisziyadeetmeksuretiyleMişkâtü’l-mesâbîhadlıeserinimeydanagetirmiştir.Tebrizî,Begavî’ninse-nedsizzikrettiğihadislerinrâvivekaynağınıgöstermekvehemenhemenherbâbıüçfaslaçıkarmaksuretiyleMişkât’ıtelifetmiştir.MişkâtüzerineyapılanenönemliçalışmaAliyyü’l-Kârî’nin(1014/1605)Mirkâtü’l-mefâtîh


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

84

147Hatiboğlu,İbrahim,“Mesâbîhu’s-Sünne”,DİA,

XXIX,259.148Küçük,Raşit,“Riyazü’s-sâlihîn”,DİA,XXXv,146.

149Kallek,Cengiz,“İbnReceb”,DİA,XX,245.150Uğur,Mücteba,“el-

Câmiu’s-sağîr”,DİA,vII,113.

adlıeseridir.Aliyyü’l-Kârî,mükerrerrivayetleriçıkararakhadislerisened-leriylebirliktekaydetmiş,merfûveyamevkûfolduklarınıbelirtmiş,muhta-sarrivayetlerintamamınızikretmişveTebrizî’ningarîbyahutzayıfolaraknitelediğirivayetleriyenidendeğerlendirmiştir.147

Riyâzü’s-sâlihîn Ünlü hadis âlimi Ebû Zekeriyya en-Nevevî’nin (676/1277) İslâm

ahlâkını ve âdâbınıöğretmekmaksadıyla1.900hadisi, on sekizbölümhalindetopladığıbueseri,genişhalkkitleleritarafındanbüyükilgigör-müştür.SadecebirhadisderlemesideğilaynızamandaNevevî’ninyaşa-dığıdönemdetoplumunveİslâmcoğrafyasınınmeseleleriniortayakoyanbirbelge,bireyvetoplumunihtiyaçlarınaİslâm’ınikianakaynağıışığındaçözümüretmeyollarınıanlatmasıbakımındaninsanlariçinbirrehberni-teliğindeki bu eser, asırlarca İslâmdünyasındaMüslümanların el kitabıolmaözelliğinikorumuş,busebepleKur’ân-ıKerîm’densonraençokoku-nankitapolduğusöylenmiştir.148

Câmiu’l-ulûm ve’l-hikem Hicrî sekizinci asır hadisçilerinden İbn Receb el-Hanbelî’nin (795/

1393),Nevevî’ninkırkikihadisihtivaedenel-Erbaînadlımecmuasınıel-liyetamamlayarakhazırladığışerhidir.Eserdehadislerinsıhhatderecesiveaynımealdekibenzerrivayetleryanındailgilifıkhîhükümlerdezikre-dilmektedir.Zira“ehâdîs-i külliyye”dedenilenbutürhadislerfıkhınküllîkaidelerinemesnedteşkiletmektedir.149

el-Câmiu’s-sağîr Hadisedebiyatıeserlerindendahakolaycayararlanmaihtiyacımüel-

lifleriyeniarayışlarazorlamıştır.Bugünbileokuyucuiçinenkolaykula-nımasahipolmaniteliğinitaşıyanalfabetiksistem,hadisedebiyatındakiyerini merfû ve kavlî hadismetinleri için hicrî onuncu asırda almıştır.Butürünilklerindenbiri,Celâleddines-Süyûtî’nin(911/1505)el-Câmiu’s-sağîr’idir. Kısa ve özlü hadislere tahsis edilen el-Câmiu’s-sağîr’de on binkadar hadis bulunmaktadır.Hadisler genellikle kelimenin ilk iki harfi-negörealfabetikolaraksıralandığıiçinsenedlertamamenhazfedilmiştir.Herhadismetnindensonra,hadisinbulunduğukaynaklarbirerremizilegösterilmiştir.150

et-Tecrîdü’s-sarîh li ehâdîsi’l-Câmii’s-sahîh Hicrî dokuzuncu asır bilginlerinden Yemenli Ebu’l-Abbâs Zeynüd-

dinAhmed b. Ahmed ez-Zebîdî’ye (893/1488) ait olan eser, Buhârî’nin


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

85

151BâbanzâdeAhmedNaim,Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi,I/2.152İbrahimCanantarafındanKütüb-i Sitte Hadis Ansiklopedisiadıylavebazıilâvelerleonsekizcilthâlindebasılmıştır.153Özafşar,M.Emin,Hadis ve Kültür Yazıları,s.33-37.

meşhureseriel-Câmiu’s-sahîh’inmuhtasarıdır.Eser,tertibivekullanışlıol-masıylaşöhretbulmuştur.Eserdehadislerinisnadlarıdüşürülmüş,sadeceHz.Peygamber’eaitolanmerfûhadislereyerverilmiş,mükerrerhadislertekrarsızolarakzikredilmişveböyleceaslınanispetledörttebiroranındaküçülmüştür.151EserCumhuriyetdönemindeTürkçeyedeçevrilmişveDi-yanetİşleriBaşkanlığıtarafındanyayımlanmıştır.

Teysîru’l-vüsûl ilâ Câmii’l-usûl İbnü’l-Esîr’in(606/1210)Câmiu’l-usûl’ününİbnü’d-Deyba’(944/1537)

tarafından hazırlananmuhtasarının adıdır. İbnü’d-Deyba’, yukarıda adıgeçenZebîdî’nintalebesidir.Câmiu’l-usûl’deolduğugibiTeysîru’l-vüsûl’dede Kütüb-i Sitte’ninaltıncıkitabıolarakMuvatta’yeraldığıiçinİbnMâce’ninSünen’indekirivayetlereyerverilmemiştir.EserTürkçeyeçevrilmişveter-cümeyeİbnMâce’ninSünen’ideilâveedilmiştir.152

Kenzü’l-ummâl Müttakîel-Hindî’nin(975/1567)Süyûtî’yeaitderlemetürüüçhadis

eserindeki rivayetleri fıkıhkonularına göre alfabetik olarakdüzenlediğihadiskitabıdır.Senedlerihazfedilmişkırkbindenfazlarivayetinyeraldığıeser,fıkıhkonularınagöredüzenlenmiştir.

Bueserlerlegüdülenamaçhadismirasınıolabildiğincegenişhalkkit-lelerineulaştırmagayretidir.AncakesashalkayönelikhadiseserleriOs-manlıdönemindekalemealınmıştır.

Osmanlı Dönemi Hadis ÇalışmalarıHadistarihioluşum,gelişim,açılım,daralmaveyeni/dönüşümdöne-

mişeklindetarihselsafhalaraayrılacakolursa,Osmanlıdevrinedaralmadönemidenkdüşer.Budönemenazım,haşiye,muhtasarveşerhtürüeser-lerrenginiverir.153Budönem,dahaöncekidevirlerdeortayakonulanme-saiveedebî türlerinçeşitliliğinenispetlebirduraklamayı/dinginleşmeyiifadeeder.Osmanlıdönemindehadisinengüçlübiçimdeelealındığıalan,eğitimkurumlarıyani“dârülhadis”lerdir.Buhadisokullarındadahaçokders takririne yönelik eserler okutulmuş, Buhârî veMüslim’in SahîhleriileSâğânî’ninMeşâriku’l-envâr’ıençokokutulankitaplarolmuştur.DiğeryandanOsmanlıhadisçilerimedreselerdetedrisedileneserlerinyanındakitlelerehitapedecekhadiskitaplarıkalemealmayıihmaletmemişlerdir.BilhassaIX/Xv.asırdanitibarenOsmanlımüelliflerinin“kırkhadis”çalış-malarınayöneldiklerigörülür.


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

86

154Özafşar,M.Emin,a.g.e., s.111-156.

ArapçakırkhadislerinyanındaOsmanlı’dabirdeTürkçekırkhadisçalışmalarıvardırvebunlarınçoğumanzumdur.DivanEdebiyatıdade-nilen,KlâsikTürkEdebiyatı’nınegemenolduğudönemdekalemealınmışmanzumyüzhadiseserleridehadisihalkaulaştıranvehalkbilgisininşekillenmesineetkiedenhadisçalışmalarıdır.OsmanlıinsanınaHz.Pey-gambersevgisiniveonanispetedilenhadisleritaşıyandahabaşkaesertürleridevardır.Muhammediyye,Envârü’l-âşıkîn veAhmediyye gibi eser-ler,asırlarcaOsmanlıdevrindeHz.Peygamberileilgiliolarakşekillenenhalk anlayışını beslemişlerdir. Sûfî kaynaklı eserler de kimi hadislerintoplumaulaşmasındaaracıgörevigörmüşvebazıtelakkileribuhadislervasıtasıylagenişhalkkatmanlarınakabulettirmiştir.İrşadamacıylaka-lemealındıklarıiçinbilimselbirtitizlikgösterilmemişvehalkıniyiyevegüzeleyönlendirilmesinefaydasıdokunacakhertürlübilgi,haber,hikâyegibihadisverivayetlerrahatlıklakullanılmıştır.Osmanlıdevrihalkkay-naklarındahadislereyerverenmüellifleringeneli,bugünkümânâdabirbilimseltenkitanlayışıylarivayetlerintarihîveilmîolaraksahîholupol-mamasıylailgilenmemişler,rivayetlerihalkirfanınınmutemetkaynaklarıolarakkabuletmişlerdir.154

OsmanlıdönemindeAnadolu’dahadis,eğitimkurumlarında“dârül-hadis”lerintesisiyleyerinialır.İlkOsmanlıdârülhadisiI.Muraddevrin-de (792/1389) İznik’te yaptırılır. Bu, İslâmDünyası’nda bilinen en eskidârülhadisinkurulmasındanyaklaşıkikibuçukasırsonrayarastlar.Zirahicrî altıncı asırda Sultan NûreddinMahmûd’un (569/1173) Dımaşk’takurduğu“NûriyyeDârülhadisi”bualandailkolarakkabuledilir.I.Mu-ratdevrininönemlisîmalarındanbiriolanİbnMelekİzzeddinAbdüllatîf(797/1394), İslâmî ilimlerin her alanında kaynak olmuş, İzmir Tire’demüderrislikyapmıştır.Eserlerindenbirisi,OsmanlımedreselerininhadissahasındakibaşyapıtlarındanbiriolanSâğânî’nin(650/1253)Meşâriku’l-envâr’ıüzerineyazılmışolanMebârikü’l-ezhâr’dır.

Osmanlı dârülhadislerinin en önemlilerinden biri, II. Murad tara-fındankurulanEdirneDârülhadisi’dir.Yapının inşa tarihi828/1435’tir.II. Murad devrinde (1421-1451) Arabistan, Türkistan ve Kırım’dan bir-çokdeğerliâlimgetirilmiştir.AralarındaMollaGürânî,Alâeddinet-Tûsî,Alâeddines-Semerkandîvebenzerişahsiyetlerindebulunduğubuâlimlerheyetinde Osmanlı’da ilk resmî hadis hocası sayılan Fahreddin Acemî(865/1460-1461) de vardır. Fatih devrinin gözde sîması, sultanın hoca-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

87

155İzyayıncılık,İstanbul,2010.

sı, Şeyhülislâm Molla Gürânî’nin (893/1487) el-Kevseru’l-cârî (alâ/fî) ilâ Riyâzi’l-BuhârîadlıBuhârîşerhininbulunması,eğitimkurumlarınadenkolaraktemelhadiskaynaklarıüzerinedeçalışmalaryapıldığınıgösterir.Gürânî’nin,Mısır’dakihadisbirikiminiAnadolu’yataşıyanönemli isim-lerdenbiriolduğusöylenebilir.Zirakendisi835/1431civarındaKahire’yegelmişveİbnHacer’den(852/1448)Buhârî’nines-Sahîh’iveIrâkî’ninŞer-hu elfiyye’sini;Zeyneddinez-Zerkeşî’den(846/1442)Müslim’ines-Sahîh’iniokumuştur.TarihçiMakrizî (869/1441)kendisindenMüslimvebenzerieserleriokumuştur.Gürânî,Fatihdevrindeİstanbul’dakendiadınabirdedârülhadîsmedresesiyaptırmıştır.

II. Bayezid döneminde (1481-1512) Amasya’da kurulan AbdullahPaşaDârülhadis’i (890/1485),Kanunîdevrinde inşaedilenSüleymaniyeDârülhadisi’ne (964/1557) kadar dikkat çeken önemli kurumlardandır.Budevrinmühimsîması iseTokatlıMollaLütfi’dir(900/1495)vedöne-mindepekçokeservermiştir.BunlariçerisindehadisleilgiliolanŞerhu’l-BuhârîveyaTa’lika ale’l-Câmi’i’s-sahîh dikkatedeğerbirçalışmadır.

Yavuz Sultan Selim (1512-1520) dönemi, kuşkusuz Osmanlı Ana-dolu coğrafyasında bir dönüm noktasıdır.Mısır’ınOsmanlı yönetiminekatılması,sadecesiyasalbiraçılımdeğilaynızamandabilimsel,kültürelvesanatsalbirkazanımdaolmuştur.OsmanlıdönemiMısır’ınınmüm-tazhadisçilerineörnek vermekgerekirsebunlar arasındaAbdurraûf el-Münâvî’yi (1031/1621) anmak gerekir. Eserleri arasında on bin hadisiiçerenvekırkdörtkaynaktanderlenenKünûzü’l-hakâikönemlibiryertu-tar.Rûdânî(1094/1682)iseMünâvî’ninölümündenyediyılsonraKuzeyAfrika’nınSuskentiyakınlarındakibirkasabadadoğmuş,Marakeş,CezairveMısır’dailimtahsiletmiştir.Rûdânî,OsmanlıdevriAnadolu’sununenbüyükhadisçilerininyetişmesinedebüyükkatkısıolanbirzattır.Eserle-rinden Cem’u’l-fevâid min Câmi’i’l-usûl ve Mecmai’z-zevâid,hadissahasındaönemlibirderlemedir.Buçalışma,Büyük Hadis KülliyâtıadıylaTürkçeyedeçevrilmişveüçcilthalindebasılmıştır.155

Süleymaniye Dârülhadisi’nin kurucusu olan Kanûnî Sultan Süley-mandevri(974/1566),herbakımdanTürkilim,irfanveedebiyatınınşah-siyetinikazandığıbirkemaldevresidir.İbnKemalPaşa(940/1533),Mol-laLütfi,Kestelli,HatibzâdeveMarufzâde’dendersaldıktansonraEdirne medreselerinemüderrisolmuştur.EdirnekadılığıveAnadolukazaskerliğiyapmış,Kanûnîdevrindeşeyhülislâmolmuştur.Arapça,FarsçaveTürkçe


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

88

156Bkz.Martı,Huriye, Osmanlı’da Bir Dârü’l-Hadîs

Şeyhi: Birgivî Mehmed Efendi.

şiirlerdeyazanİbnKemal’in ikiyüzkadareserivardır.HadisalanındaTa’lika ale’l-Câmii’s-sahîh li’l-Buhârî, Şerhu Meşâriki’l-envâr li’s-Sâğânî ve Şer-hu erba’inisimlieserleribulunmaktadır.

II.Selimdevrinde(1566-1574)padişahınhocasıAtâullahEfendita-rafındanBirgivîMehmedEfendi(981/1573)içinBirgi’deİsaBeyCamiiya-kınındainşaettirilen“AtâullahEfendiDârülhadis”i(979/1571)önemlibirmevkiihaizdi.OsmanlıhadisçiliğininenmühimsimalarındanbirisiolanBirgivîMehmedEfendi,156hadisusulüneilişkinbirrisale,ibadetlerkonu-sundakırkhadisşerhiveikiciltlikKitâbü’l-îmân ve’l-istihsânadlıderlemeçalışmasıylahadissahasındadikkatçekeneserlervermiştir.Birgivî,ahlâksahasındakaleme aldığı et-Tarîkatü’l-Muhammediyye adlı eseriyle ilim vekültür dünyamızda derin tesirler uyandırmıştır. Tek ciltlik bu eserinde775hadisnaklederekneredeysemüstakilbirhadiseserioluşturanBirgivî,sünnetedayanansağlambirahlâkîyapılanmayıokuyucusunasunmakta-dır.Tarîkaüzerindeçoksayıdaşerhçalışmasıyapılmıştır.

OsmanlıdârülhadislerindedersmetniolarakSahîh-i Buhârî,Sahîh-i Müslim;Bağavî’nin(516/1126)Mesâbîhu’s-sünne;es-Sâğânî’nin(650/1253)Meşâriku’l-envâr gibi eserleri okutulmuştur. Bu kurumlarda yetişen ha-disçilerin,sadecebirkaçhadiskitabınıokuduklarınıdüşünmekyanıltıcıolur.DevrinilimanlayışıçerçevesindeokunmasımutatolantemelhadiskaynaklarıOsmanlıdârülhadislerindedeokunmaktadır.BunugörmekiçinOsmanlı’nınsonmuhaddisisayılabilecekolanZâhidel-Kevserî’nin(1371/1952)hadisbirikimineveonunasıledindiğinebakmakyeterlidir.Onunicazetverivayetsilsilelerindenanlaşılmaktadırki,OsmanlıdönemiAnadolu’sundaonyedinciasırdanitibarengelenekselhadisnakilusulüneuygunbirbiçimdehadiskaynaklarınınokunmasıveaktarılmasıgeleneğioturmuştur.Yinerivayetsilsilelerindenanlaşılanbirbaşkahusus,Mısır’ınYavuz Selim tarafındanOsmanlı yönetimine katılmasıyla birlikte Ana-dolu,Mısır,IrakveSuriyebölgesiâlimleriarasındakibilgialışverişinindahadahızlandığıdır.Meselâ,Necmeddinel-Gaytî(984/1576)OsmanlıegemenliğindekiMısır’ınyetiştirdiğiengözdehadishafızlarındanbiridir.Onuntalebelerinintalebelerikanalıylagelenekselhadisaktarım/rivayetusulüAnadolu’dadayaygınlaşmasürecinegirmişveonsekizinciveondokuzuncuasırlardaiyiceyaygınlaşmıştır.Gaytî,İbnHacer’in(852/1448)ilerigelentalebesiZekeriyyael-Ensârî’nin(925/1519)öğrencisidir.GaytîvehocasıZekeriyya el-Ensârî aynı zamandaHinduleması ileOsmanlı


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

89

Anadoluulemasınınortakhadiskaynaklarınıteşkiletmektedirler.EğersonasırlardaHindistan’ınyetiştirdiğibüyükhadisçilerdenbirisiolanveHind-PakistanaltkıtasındahadisçilikcereyanınaruhunuverenŞahve-liyyullahed-Dihlevî’nin(1176/1762)hadistekirivayetsilsileleriincelene-cekolursa,bunlarınbirkısmınınGaytîveEnsârîkanalıylaİbnHacer’eulaştığıgörülür.AynıdurumYemen hadisçileriiçindegeçerlidir.Bununörneği SıddıkHasanHan el-Kannûcî’nin (1307/1889) icazet belgesidir.BöyleceGaytî,OsmanlıdönemiAnadolu,HindveYemenhadisçilerininortaknoktalarındanbiriniteşkileder.Bununbiranlamıda,Osmanlıyö-netimindekiMısır’ınHadis İlmibakımındanhâlâcazibemerkeziolmaözelliğinikoruduğudur.

İsmail el-Aclûnî de (1162/1748) Şam’da yetişmiş bir Osmanlı dev-ri hadisçisidir. III. Ahmed’in hükümdarlığı zamanında 1707 yılındahilâfet merkezi İstanbul’a gelmiş ve burada bir yıl kalmıştır. OsmanlıAnadolusu’ndaAclûnî’ninel-Erbaûn el-Aclûniyyeadlıeseriokunarakakta-rılmıştır.Onunİstanbul’ageldiğiseneKalenderhaneMahallesi’ndeHasanAğaDârülhadis’i(1119/1707)açılmıştır.Butarih,SadrazamDamadİbra-himPaşa’nın(1143/1730)kendiadınadârülhadisler,külliyeler,kütüphane-lertesisettiği;devrinakademisisayılabilecekilimheyetleriteşkilettiğibirsürecinarefesidir.NitekimzamanınpadişahıIII.Ahmed,kendisideHadisİlmi’neözelbirilgiduymaktadır.III.Ahmed’inhadiseolanilgisidevrindeyazılmışpekçokkırkhadiskitabındandaanlaşılabilir.Nitekimbueser-lerden bazıları Sultan’a ithafen kaleme alınmıştır. Enderûn-ı HümâyûnmensubuAbdullahb.Mehmed’inPadişah’ıncülûsyılıolan1115/1703’dekalemealdığıAhsenü’l-haberbaşlıklıkırkhadisçalışmasıbunlardanbiri-dir.Hikmetî’ninkırkhadistercümesiileOsmanzâdeTâib’inSıhhat-âbâd adlıkırkhadistercümesiniyineaynıpadişahaithafenyazmışolmalarıdabunudesteklemektedir.

OnsekizinciasırOsmanlıAnadolusu’nunenbüyükhadisçisiisetar-tışmasızAmasyalıYusufEfendizâdeAbdullah’tır(1167/1754).YusufEfendi1066/1655’deAmasya’dadoğmuştur.BabasıMuhammedel-Amasî,ayrıca,Alib.Süleymanel-Mansûrî(1134/1721),KaraHalil(1123/1711)veİbra-himb.Süleymanel-Bektâşî’den(1120/1708)veAyasofyaŞeyhidiyeşöhretbulanSüleymanel-Fâzıl’dan(1134/1721)okumuştur.Hocasıolanbuzat,Anadolu’nungözdehadisçilerindenbiriolaraknitelenir.YusufEfendizâdeseksenikiyaşında1167/1754’devefatetmiştir.Hadisalanındaikimühim


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

90

eserivardır:BunlardanbirisiBuhârî şerhiNecâhu’l-kâri’dirveotuzcüz-denmüteşekkildir.Hadisalanındakidiğerçalışması,Müslimşerhidirveİnâyetü’l-meliki’l-mün’im li şerhi Sahîh-i Müslimbaşlığınıtaşımaktadır.

Trablusşam müftülüğü de yapmış olan Seyyid Ahmed el-Ervâdî,1266/1849’daİstanbul’agelmişveikiseneAyasofya’dahadisokutmuştur.TalebesivemüridiGümüşhanevîdekendisiylebusıradatanışmışveondanhadisderslerialmıştır.Gümüşhanevî’ninhadissahasında,Râmûzu’l-ehâdîs (I-II);onunşerhiLevâmiu’l-ukûl(I-v)Garâibü’l-ehâdîsveHadîs-i erbaîngibieserlerivardır.Gümüşhanevî1877’dehacdönüşüMısır’auğramışveüçsene orada kalarakNâsıriyye, Ezher ve SeyyidinâHüseyin camilerindehadisokutmuştur.

Osmanlı’nıntarihsahnesindençekilmesineyaklaşıkçeyrekasırkal-dığısırada,gelenekselhadisbirikiminibirsonrakikuşağaaktaranlardanbirisiSafranboluluHafız(Büyük)AhmedŞâkir’dir(1315/1897).HocalarıarasındavezirMuhammedRuşdîeş-Şirvanî(1291/1874)ve“Muhaddisü’l-âsıme”(BaşkentinHadisçisi)diyeanılan,BuhârîveMüslim’inSahîhlerinikendisindenokuduğuMuhammedel-Ezherî (1298/1880)devardır.Ah-medŞâkir,aralarındaKevserî’ninhocalarıEğinliİbrahimHakkıveAla-sonyalıZeynelâbidîn’indebulunduğuyaklaşıkbeşyüzâlimyetiştirmiştir.TalebelerindenErzurumluMusaKazımileMuhammedNuridahasonraşeyhülislâmolmuşlar;MahmudEsad,bakanlıkyapmıştır. İzmirli İsmailHakkıisehadisdedâhilpekçoksahadaOsmanlıbirikiminiDarülfünûn’a(Üniversite)taşımıştır.

OsmanlıAnadolucoğrafyasındahadissahasındakieserlerinçeşitola-rakdiğerbölgeleregöredahaazolmasınınfarklınedenlerivardır.Bunlar-danbirincisi,hadisgeleneğininSuriye,Mısır,HindgibibölgelerenispetleAnadolu’ya çok daha geç bir zamanda gelmiş olmasıdır. Bu itibarla ilkdârülhadislerdehocalıkyapanlarrivayetilimlerindeuzmanlaşmışkimse-lerolmaktanziyadeaklîilimlerdeyetişmiş,amabuaradaBuhârîvebenze-rieserlerideokumuşkimselerdir.Birdiğersebep,Osmanlı’daâlimlerüze-rindeki“idarîmotivasyon”,diğerbölgelerdençokdahagüçlüolmuştur.

Osmanlıhadisgeleneğindedikkatiçekenbirdiğernoktaisehadisletasavvufunkaynaşmışolmasıdır.ÖzellikleMısır’ınOsmanlıyönetiminekatılmasıAnadolu’dakiresmîhadisçiliğiolduğukadarsivilhadisçiliğidederindenetkilemiştir.Bu tarihten itibaren,dahaönceleridekısmenvarolanbölgelerarasıbilgialışverişidahadahızlanmıştır.Anadolu’dakihadis


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

91

geleneğininGaytî(984/1576),Aclûnî(1162/1748)veErvâdî(1275/1858)gibisûfîhadisçileredayandığıgörülür.Osmanlıdevrindehadislemeşgulolanzatlaraşuşahıslarörnekverilebilir:

Fahreddin-iAcemî(865/1460)MollaGürânî(893/1487)MollaLütfî(900/1495)İbnKemalPaşa(940/1533)BirgivîMehmedEfendi(981/1573)İbnMelek(979/1571)er-RûdânîSüleyman(1094/1682)YusufEfendizâde(1167/1754)AhmedZiyâeddin(1311/1893)

Oryantalizm ve Modern Zamanlarda Hadis Tartışmaları Dünyanınfarklıbölgevecoğrafyalarındayaşamalarınavefarklıya-

pılara sahip olmalarına rağmen tümMüslümanlar arasındaki inanç vetatbikatbirliği, batılı bilimadamlarının ilgisini çekenbirhususolmuş-tur.Modernbatızihniyeti,farklıdillerikonuşan,farklıörfveâdetleresa-hipveMüslümanolmadanöncedeortakbirgeçmişyaşantılarıolmayanmilletlerinİslâm’amensupolduktansonrasofraâdâbındangiyim-kuşamkültürüne,komşulukilişkilerindenuluslararasımünasebetlerekadarpekçokalandabirbirleriyleuyumlu(homojen)birkültürinşaetmişolmala-rınıalgılamaktagüçlükçekmiştir.Ohaldeİslâmtoplumlarındabuortakbenzeşikyapıyısağlayantemelunsurlarnelerdir?İslâmDünyasıbatılışar-kiyatçılar(oryantalistler)sayesindebusoruylatanışmıştır.Dahası,Müslü-mandüşünürlerinoryantalistlerkadarbusorununcevabınailgiduyma-mışolmaları,üzerindedüşünülmesigerekenbirhusustur.

BatılıaraştırmalarbusorununcevabınıHz.Peygamber’inmânevîbil-gimirasındabulmuşlardır.Bunagöresünnetvehadistenoluşanbumiras,yüzyıllarboyuncatümİslâmtopluluklarınınortakbirinanç,zihinveuy-gulamabirliğieldeetmesindeenönemliunsurolmuştur.Bubakımdanor-yantalizmyenidönemhadisfaaliyetleriaçısındaoldukçaönemlidir.Hadisleilgilenenbazıbatılılarhadisi,somutinsanîilişkilerdüzlemindeİslâmiyet’ihayatageçirenbirunsurolarakgördükleriiçinbusahayaelatmışlardır.AncakonlarHz.Peygamber’in sözvedavranışlarınınbağlayıcıolupol-madığınıtespitetmekvehadislerinsahîhini sakîminden(zayıfından)ayırt


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

92

157Görmez,Mehmet,“KlasikOryantalizmiHadisAraştırmalarınaSevkEdenTemelFaktörlerÜzerine”,

İslâmiyat,III(2000)sayı1,s.16.

etmeyeçalışmakgibikadimmeselelerleilgilenmekyerinehadisinİslâm’ınveMüslümanlığıninşasındaoynadığırolveİslâm’ıncihanşümûlbirdinolmasınanasılkatkısağladığıylailgilenmişlerdir.157

Hadisalanındaçalışanmuhtelifmilletlerdençoksayıdailimadamı,oldukça ciddimiktardaklasikhadis eserinineşretmişveonispetteöz-gün çalışmalar ortaya koymuştur. Oryantalizmin tarihinde Barthelemyd’Herbelot’un (1625-1695)Bibliotheque Orientale (ŞarkKütüphanesi) adlıeseriönemlibiryertutar.Oryantalistmuhitlerdehadisleilgiliilkbilgile-rinbulunduğueserdeyinebudur.d’HerbelotbueserindeHz.Peygamber,hadisvesünnetkonularındaaçıklamalarayerverir.Hadislerinbüyükbö-lümününTalmud’danalındığını ileri sürend’Herbelot,Hz.Peygamber’ideDantevebenzeribatılılargibigörür.

Oryantalistçalışmalariçerisinde1850’densonrahadissahasındaya-pılançalışmalarönemlibiryertutmaktadır.Bilimselanlamdahadisko-nusunuelealanlardanbirisiAloisSprenger’dir(1813-1893).İngiliz-DoğuHindistan şirketi adına Hindistan’da çalışmalarını sürdüren Sprenger,hadisin tarihî bakımdan güvenilirliği konusuyla yakından ilgilenmiştir.Sprenger,hicrîbeşinciyüzyıldanitibarensadecehadiskaynaklarınadeğilmüelliflerintenkidindengeçmedenistinsahedildikleriiçinyazılanhiçbiresere güvenilemeyeceğini iddia etmiştir.WilliamMuir (1819-1905),Re-inhartDozy(1820-1883),SnouckHurgronje(1858-1940),LeoneCaetani(1861-1935),ArthurJohnArbery(1905-1969)HamiltonA.R.Gibb(1895-1971)gibimüsteşrikler,hadisveHadisİlmiileilgilenmişler,çeşitlihadiseserlerinineşretmişlervehadisindeğeriüzerindemakaleleryazmışlardır.Hadislerideğerlendirmedetarihîtenkitmetodunuuygulamalıolarakor-tayakoyanIgnazGoldziher(1850-1921)vehadislerikaynaklarındanbul-mayıkolaylaştırmakiçinhazırladığıConcardanceileArentJanWensinck(851-1939) oryantalist hadis tetkiklerinde önemli bir aşamayı temsil et-mektedirler. JosephSchacht (1902-1969),Goldziher’inyaklaşımını fıkhîhadisleretatbiketmeninyanındaisnadaraştırmalarındadabatımuhitleriiçinönemliçalışmalarortayakoymuştur.Schacht’ıngörüşleri,hemenhe-men bütün oryantalistlerietkisialtınaalmıştır.

Schacht’tansonraoryantalistmuhitlerdehemnicelikhemdenitelikolarakenyoğunçalışmalaraimzaatankişiG.H.A.Juynboll’dur.OnunMuslim Tradition adlı eseri en kapsamlı çalışmalarından birisidir.NabiaAbbot ve Harald Motzki’nin çalışmaları oryantalist gelenek içerisinde


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

93

158Sünnetvehadiseyönelikçağdaşitirazlarvetartışmalariçinbkz.Brown,Daniel,İslâm Düşüncesinde Sünneti Yeniden Düşünmek;Juynboll,G.H.A.,Modern Mısır’da Hadis Tartışmaları.159BulutMehmet,“İlkCumhuriyetMeclisindeDiniYayıncılıkHakkındaTarihiBirKarar”,Diyanet Dergisi,cilt:XXvIII.Sayı:1,s.143;Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Eğitimindeki Yeri,s.255-7.160Erul,Bünyamin,“CumhuriyetDönemiİlkŞerhTecrübesi:Tecrîd-iSarîhTercümesi(KamilMiras’ınŞerhYöntemiveKaynaklarıÜzerine)”,II.GeredeHadisMeclisi’ndesunulantebliğ,2003.161Cündioğlu,Dücane,Bir Kur’an Şairi, Mehmet Akif ve Kur’an Meali.

farklıbiryaklaşımıtemsiletmektedir.FuadSezginveMustafael-Azamîiseoryantalistçalışmalardailerisürülengörüşleremuhalifiddiaveeserle-riyledikkatçekmektedirler.

İslâmdünyasıoryantalistçalışmalarakayıtsızkalmamıştır.Şarkiyat-çılarınsünnetinenönemlikaynağıolanhadisi,“sıhhat/güvenilirlik”açı-sındantartışmayaaçmaları,bilhassaHint-PakistanveMısırbölgesi ilimmuhitlerindebüyükyankıyaratmıştır.Hadislerinilkkeznezamanyazıl-mayabaşladığı,yinehadiskitabetininresmîkaydıolantedvinfaaliyetininbaşlangıcı, isnad sistemi, uydurma hadislerin kaynakları ve sahâbeninadaleti gibi birçok husus oryantalist itirazlara konu olmuş, dolayısıylaMüslümanâlimvedüşünürlerinmesâisinimeşguletmiştir.158

Cumhuriyet Dönemi Hadis ÇalışmalarıSünnetvehadismirasınıhalkkitlelerineulaştırmaveanlatmaçaba-

larımodernzamanlardadadevametmiştir.BunoktadaCumhuriyetdö-nemindebizzatTBMM’niniradesiylehazırlatılanbirhadiseserinedeğin-mekgerekir.DenizlimebusuMazharMüfidBey,“HerMüslümanınelindeKur’an’ıniyibirtercümesiileehâdîs-inebeviyyeyicâmiiyibirkülliyatbu-lunsun.”DiyerekKaresimebusuAliSürûrîBeyde“Kur’ân-ıMübîn’intambiristifadehusulegelmesiiçinehâdîs-işerîfeden,kütüb-imüsellemedenhiçolmazsaBuhârî-i Şerîf veMüslim-i Şerîftercümeedilmelidir...”159şeklin-debirtekliftebulunarakbirKur’antefsirinin,birdehadistercümesininyapılmasınıgündemegetirmişlerdir.160

21Şubat1925tarihinde,kuruluşununhenüzikinciyılındaolanDi-yanet İşleriReisliği’ninbütçesiTBMM’degörüşülürken, ilmiyedenEski-şehirmebusuve aynı zamandaŞer’iyye veEvkaf vekiliAbdullahAzmiEfendiveelliüçarkadaşınınimzasıilemeclisgündeminebirönergetaşı-nırveKur’ân-ıKerîm’invebazıİslâmîeserlerintelifvetercümesinekararverilir.161KararınakabindebuişiyürütecekehilinsanlarıtespitiçinuzunbiruğraşıverilirveElmalılıHamdiEfendi’yeKur’anTefsiri,MehmedAkifErsoy’adaKur’anMealitevdiedilir.HadiskonusundaiseSahîh-i Buhârî’ninZeyneddinAhmedb.Ahmedez-Zebîdî(893/1488)tarafındanhazırlanmışolanTecrîd-i sarîhadlımuhtasarınıntercümeedilmesiuygungörülür.Buvazife, Dârülfünun müderrislerinden Babanzâde Ahmed Naim’e (1872-1934)verilir,ancakilkikicildieskiharflerle1926ve1928’deİstanbul-Evkaf Matbaası’nda basıldıktan ve üçüncü cildi yayına hazırlandıktan


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

94

162Hansu,Hüseyin,Babanzâde Ahmet Naim,

Hayatı, Fikirleri, Eserleri, Hadisçiliği,s.65.

sonraBabanzâde13Ağustos1934’tevefateder.Bununüzerine,yarıdaka-lanbuhizmetitamamlamagörevidöneminilimvesiyasetadamlarındanKâmilMiras’a(1875-1957)tevdiedilir.AhmedNaim’inhazırladığıüçün-cücildinmüsveddelerinitashihederekonunadınaneşredenKâmilMiras,kalandokuzcildikendisitamamlar.Böyleceeserintercümeveşerhi1947yılındabitirilirvebasılır.Eserin1957’deikinci,1993’teiseonikincibas-kısıyineDiyanetİşleriBaşkanlığıtarafındanyapılır.162

Diyanet İşleriBaşkanlığıncabastırılanbirdiğerhadiseseriRiyâzu’s-sâlihîn ve Tercemesi’dir.MerhumA.HamdiAkseki’nindekitabınmukaddi-mesindeifadeettiğiüzerebueser,bilhassavaizlerinelindesahîhveitimadaşayanbirhadiskitabıbulundurmakamacıylayayımlanmıştır.Üçcilthalin-deyayınlananeserinilkikicildininçevirisiniDiyanetİşlerieskibaşkan-larındanDr.HasanHüsnüErdem,MüşavereKuruluÜyesiKıvâmuddinBurslanilebirlikteyapmış,üçüncücildidetekbaşınaTürkçeyekazandır-mıştır.Ayrıca,AhmetHamdiAksekieseriçinsünnet,hadisvehadistarihi-neilişkinmuhtasarvefaydalıbirmukaddimeyazmıştır.Riyâzu’s-sâlihîn ve Tercemesi’ninsonbaskısıDiyanetİşleriBaşkanlığıtarafından2000yılındayapılmıştır.Yeniçevirisiilebasımıçalışmalarıdevametmektedir.

Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde 1950’den ve özellikle İlahiyatFakültesi’ninveYüksekİslâmEnstitülerininkurulmasındansonraHadisİlmi’nin muhtelif sahalarında önemli çalışmalar yapılmıştır. Akademikdüzeyde gerçekleştirilen çalışmaların bir kısmı Türk okuruna sunulmaimkânıbulurkenönemlibirkısmıbasılamamıştır.Budönemdeyapılançalışmalarınbazısıtelif,birkısmıterceme,birkısmıdatahkikşeklindedir.Buaradamuhtelifkonulardaçokmiktardamakaledekalemealınmıştır.

1960’lıyıllardahadismetinlerineyönelikçalışmalaraöncelikveril-miştir.BunlararasındaÖmerNasuhiBilmen“500 Hadis, 1961”;HasanBas-riÇantay“Hadisler, On Kere Kırk Hadis-1962”;AhmetDavudoğlu“Selamet Yolları-1967”sayılabilir.BueserİbnHacer’in“Bülûğu’l-merâm min edilleti’l-ahkâm” adlı eserinin bazı şerhlerinden de yararlanılarak hazırlanan bireserdir. Mehmet Sofuoğlu’nun dilimize kazandırdığı “Sahîh-i Müslim ve Tercemesi-1967-1970”;MansurAliNasıf’ın“et-Tâc el-câmi li’l-usûl fî ehâdîsi’r-Rasûl”adlıeserininBekirSadaktarafındanhazırlanan“Tâc Tercemesi-1966-1968”örnekolarakzikredilebilir.

Cumhuriyetdönemindehadisihalkaulaştırmakmaksadıylahemenhemen bütün anahadiskitaplarınınTürkçeyeçevirisiyapılmış;bazıeser-


HADİSLERLE İSLÂM

MUKADDİME

95

163AhmedDavudoğlu,SönmezNeşriyat,İstanbul-1977.164HaydarHatiboğlu,KahramanYay.,İstanbul,1983.165M.YaşarKandemir,İsmailL.Çakan,RaşitKüçüktarafındanhazırlanançalışmasekizcilthâlindeErkamYayınları’ncaneşredilmiştir(İstanbul,1996).166Erul,Bünyamin,“TemelHadisKaynaklarıÜzerineBirKritik”,Sünnetin Bireysel ve Toplumsal Değişimdeki Rolü Sempozyumu’nda (11-12 Mayıs 2007) sunulan tebliğ.

lerüzerineşerhçalışmalarıdagerçekleştirilmiştir.Bunlararasında“Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi “163;“İbn Mâce ve Şerhi”164;ve“Riyâzü’s-sâlihîn Şerhi”165 zikredilebilir.

Uzun yıllardan beri hadis kitaplarının Türkçeye çevrildiği bilin-meklebirlikteçeşitlinedenlerlehadiseserlerininBatıdillerineçevrileriTürkçedençokdahaöncebaşlamıştır.Dilimizeiseondokuzuncuyüz-yılınsonçeyreğindenitibarenkırkhadis,binbirhadis,Zübdetü’l-Buhârî,Tecrîd-i sarîh,Riyâzü’s-sâlihîngibieserlerkazandırılmıştır.1960-70’liyıl-lardansonratemelhadiskaynaklarınınçevirisinehızverilmiştir.Dahaçok İslâm’ı ana kaynaklarından öğrenme amacıyla hareket edenlerinbaşvurduğu tercüme hadis kitaplarının, çeviri tekniği, anlaşılırlık vedilkullanımıaçısındanhaylisorunluolduklarıifadeedilmiştir.Çeviri-lerdekieksikliklerinhadisvesünnetindoğruanlaşılmasınıengellediği,hattasünnetinyanlışanlaşılmasınasebepolduğuvehatalıistidlallereveyorumlarasebebiyetverdiğibelirtilmiştir.Ayrıcabazıhatalıçevirilerinhadisvesünnethasımlarınınelinemalzemeverdiğitespitiyapılmıştır.166 Bu itibarla temel hadis kaynaklarının daha yetkin çevirilerine büyükihtiyaçbulunmaktadır.


hadİslerle İslÂm - webdosya.diyanet.gov.tr · dıkları bazı hadis sahifelerinin yanında, tek...

Documents