คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

คมอ

ทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

การฝกอบรม ณ ศนยศกษาการพฒนาเขาหนซอน อนเนองมาจากพระราชดาร จงหวดฉะเชงเทรา วนท 23-25 พฤศจกายน 2553

กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช

กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

1 

 

คานา

กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช ไดมอบหมายใหสานกวจยการอนรกษปาไมและพนธ พช ดาเนนการจดทาโครงการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ ภายใตกจกรรมบรหารจดการความหลากหลายทางชวภาพ เพอสารวจและรวบรวมขอมลทเกยวของกบสถานภาพ ทตง และการใชประโยชนของพช สตว แมลง และเหด ในพนทเขตรกษาพนธสตวปาทวประเทศ โดยขอมลทไดรบจะนาไปจดทาเปนฐานขอมลความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ เพอใชเปนประโยชนดานการบรหารจดการความหลากหลายทางชวภาพในภาพรวมของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธ พช ดงนน สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธ พช จงไดจดใหมการฝกอบรมเรองการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ ณ ศนยศกษาการพฒนาเขาหนซอน อนเนองมาจากพระราชดาร จงหวดฉะเชงเทรา ระหวางวนท 23-25 พฤศจกายน 2553 เพอเปนการเตรยมความพรอมใหแกเจาหนาทผ ปฎบตงานจากทกสานกบรหารพนทอนรกษ และกาหนดแนวทางการสารวจความหลากหลายทางชวภาพใหเปนมาตรฐานเดยวกน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษฉบบน ประกอบดวยแนวทางปฏบตและรปแบบการสารวจและเกบขอมลความหลากหลายทางชวภาพของพรรณพช แมลง และเหด และความรพนฐานทวไปเกยวกบทรพยากรชวภาพดงกลาว ซงเจาหนาทผปฏบตงานจะไดรบการถายทอดองคความรและเสรมสรางทกษะทงในทางทฤษฎและภาคปฏบต สามารถทจะดาเนนการสารวจและเกบขอมลทรพยากรชวภาพไดอยางมประสทธภาพและถกตองตามหลกวชาการ โดยขอมลทไดรบอยในรปแบบมาตรฐาน ซงสามารถนาเขาสระบบฐานขอมลดานความหลากหลายทางชวภาพ นอกจากน เจาหนาทผปฏบตงานยงสามารถใชคมอฉบบน ในการวเคราะห ตรวจสอบ และจาแนกชนดพนธของตวอยางพช แมลง และเหด ในขนพนฐาน และการจดเกบและรกษาตวอยางทถกตองตามหลกวชาการ ซงจะชวยใหนกอนกรมวธานสามารถตรวจสอบและจาแนกตวอยางชนดพนธไดอยางถกตองแมนยาและสามารถใชเปนตวอยางอางองตอไป

สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช พฤศจกายน 2553

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

i 

 

สารบญ

หนา การสารวจความหลากหลายดานพรรณพชในพนทปาอนรกษ 1 พฤกษศาสตรปาไมเบองตน 2

สณฐานวทยาของพช 2 ราก 3 ลาตน 4 ใบ 5 ดอก 12 ผล 18 เมลด 21 การวเคราะหตวอยางพรรณไม 27 ตวอยางรปวธานแบบ Indented key หรอ Yoked key 27 ตวอยางรปวธานแบบ Bracket key หรอ Parallel key 27 ลกษณะประจาวงศพรรณไม 29

พชใบเลยงค 29 พชใบเลยงเดยว 37 การสารวจและเกบตวอยางพรรณไม 40

การเกบและรกษาตวอยางพรรณไม 40 การเกบรกษาตวอยางพรรณไมแหง 40 รายละเอยดในการจดบนทกรายละเอยดพรรณไม 41 วธการเกบตวอยางพรรณไม 42 วธการอดแหงพรรณไม 42 วธการอาบนายาพรรณไม 43 วธเยบพรรณไม 44 การลงทะเบยนพรรณไม 44 การเกบพรรณไมในต เกบพรรณไม 44 แบบฟอรมการเกบขอมลความหลากหลายดานพช 45 การสารวจความหลากหลายดานแมลงในพนทปาอนรกษ 48 กฏวทยาปาไมเบองตน 49

สวนประกอบของลาตวแมลง 51 สวนหว 51

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

ii 

 

สารบญ (ตอ)

หนา

สวนอก 54 สวนทอง 56 การเจรญเตบโต 57 การเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ 57 การเจรญเตบโตแบบสมบรณ 59 ความหลากหลายของแมลงในระบบนเวศปาไม 60

ความหลากหลายของแมลง 60 ดวง 61 แมลงวน 62 ผเสอ 62 ผง ตอ แตน มด 68 ปลวก 68 แมลงปอ 69 ตกแตน จงหรด 69 มวน 70 จกจน เพลย 70 แมลงอนๆ 71 แมลงในระบบนเวศ 71 แมลงในหวงโซอาหาร 71 ความสมพนธระหวางแมลงกบมนษย 72 แมลงในชมชน 73 แมลงกบการเปลยนแปลงภมอากาศ 75 การสารวจแมลง 76

ผเสอกลางวน 76 ผเสอกลางคน 79 อปกรณเกบตวอยางแมลง 81

สวงจบแมลง 81 กบดกแสงไฟ 82 ขวดฆาแมลง 83 อปกรณอนทจาเปน 84

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

iii 

 

สารบญ (ตอ)

หนา

การจดการตวอยาง 85

การคดแยกแมลงกลมของแมลง 85 การจาแนกชนดแมลง 85 การเกบรกษาตวอยางแมลง 86 การทาบนทกประจาตวแมลง 90 อปกรณเกบรกษาตวอยางแมลง 90 การเทยบผเสอกลางวนดวยภาพถาย 91 แบบฟอรมการสารวจขอมลแมลง 94 การสารวจความหลากหลายดานเหดในพนทปาอนรกษ 95 การสารวจและจาแนกเหดในเบองตน 96

การศกษาและการเกบตวอยางเหด 97 อปกรณเกบตวอยางภาคสนาม 97 การเกบตวอยางและการบนทกขอมล 97 การเกบรกษาตวอยาง 101 การวนจฉยชนดเหด 102 การแบงกลมเหด 103 กลมเหดในชนเบสดโอไมซตส 103 กลมเหดในชนแอสโคไมซตส 115 กญแจจาแนกเหดกลมทสาคญอยางงาย 120 บทบาทตอระบบนเวศของเหดในปา 122 เหดพษ 128 การปฐมพยาบาลผ ปวยทรบประทานเหดพษ 129 บรรณานกรม 130

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

1 

 

การสารวจความหลากหลายดานพรรณพช

ในพนทปาอนรกษ

นายวรดลต แจมจารญ นางสาวโสมนสสา แสงฤทธ นางสาวนนทวรรณ สปนต

สานกงานหอพรรณไม

สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

2 

 

พฤกษศาสตรปาไมเบองตน

พฤกษศาสตร (Botany) เปนสาขาวชาหนงของวชาชววทยา ทศกษาเกยวกบรปราง

สวนประกอบ และหนาทของเซลล การแบงเซลลของพชและการเจรญเตบโต ตลอดจนความสมพนธของราก ลาตน ใบ ดอก ผล เมลด และตนออน ศกษาถงกระบวนการตาง ๆ ของพช เชน การหายใจ การคายนา การสงเคราะหดวยแสง การลาเลยง เมแทบอลซมของพช พนธกรรม ววฒนาการ รวมไปถงการจดหมวดหมพช

ปจจบนวชาดานพฤกษศาสตรไดรบความสนใจเปนอยางมาก มการศกษากนอยางกวางขวาง สามารถแยกสาขาออกไดหลายสาขา ไดแก

1. สณฐานวทยาของพช (Plant Morphology) ศกษาถงรปรางและวงจรชวตของพช 2. อนกรมวธานของพช (Plant Taxonomy) ศกษาเกยวกบการจดจาแนกพช 3. กายวภาคศาสตรของพช (Plant Anatomy) ศกษาลกษณะโครงสรางภายในของพช 4. เซลลวทยาของพช (Plant Cytology) ศกษารายละเอยดของเซลลพช 5. สรรวทยาของพช (Plant Physiology) ศกษาถงการดารงชพ กจกรรม การเปลยนแปลง

ทางชวเคมของพช 6. นเวศวทยาของพช (Plant Ecology) เปนการศกษาถงความสมพนธระหวางพชและ

สงแวดลอม 7. พนธศาสตรของพช (Plant Genetics) การศกษาถงการถายทอดลกษณะของพช 8. โรคพช (Plant Pathology) การศกษาถงโรคตาง ๆ ทเกดกบพชและการปองกน พฤกษศาสตรปาไม เปนสวนหนงของ พฤกษศาสตร ทเนนศกษาวจยเฉพาะพรรณไมปา

เพอนาความรทไดมาประยกตใชในการจดการปาไมใหไดรบประโยชนอยางยงยน สณฐานวทยาของพช (Plant Morphology) ความสาคญ

การศกษาสณฐานวทยาหรอโครงสรางภายนอกของพชมความจาเปนอยางยงตอการศกษาดานอนกรมวธานพช เนองจากพชเปนกลมของสงมชวตทมจานวนมากและมความหลากหลายสง การจาแนกพชตามลาดบอนกรมวธานรวมไปถงการระบชอพชทถกตองนน มความจาเปนตองอาศยขอมลทงในดานถนทอย ลกษณะวสย และสณฐานวทยาตาง ๆ อนไดแก ราก ลาตน ตา ใบ ดอก และผล ดงนนหากผ ทาการศกษามความรดานสณฐานวทยาพชและมขอมลพชทศกษามากเทาใด ความถกตองในการระบชอพชกจะมากขนไปตามลาดบ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

3 

 

สณฐานวทยาของพชประกอบดวย สวนตาง ๆ ไดแก ราก ลาตน ตา ใบ ดอก และผล ดงรายละเอยดตอไปน ราก (Roots) รากเปนสวนของพชทไมมขอ (node) ปลอง (internode) ตา (bud) และใบ (leaf) มหนาทในการดดซมนาและธาตอาหารภายในดน และยดใหสวนอน ๆ ของพชทอยเหนอดนทรงตวอยได หากพจารณาถงตนกาเนด สามารถแบงรากออกได 3 กลม ไดแก รากแกว (primary root) รากแขนง (secondary root) และรากพเศษ (adventitious root) 1 รากแกว หมายถง รากทเจรญและพฒนามาจากรากแรกเกด (radicle) ของเอมบรโอ โดยปกตแลวในพชเมลดเปลอยและพชใบเลยงค รากแกวจะสามารถเจรญเตบโตไปไดเรอย ๆ และเปนรากหลกของพช 2 รากแขนง หมายถง รากทมตนกาเนดมาจากชนเพรไซเคล (pericycle) ของรากแกว แผออกไปตามแนวระดบ พบในพชเมลดเปลอยและพชใบเลยงค

3 รากพเศษ หมายถง รากทมตนกาเนดมาจากขอของลาตนหรอสวนผดปกตอน ๆ พบทสวนตาง ๆ ของพช ไดแก เหนอดน ลาตนใตดน ตาขาง สวนทผดปกตเชน ใบ และเนอเยอแคลลส สามารถจาแนกรากพเศษไดดงน

3.1 รากฝอย (fibrous root) พบในพชใบเลยงเดยว เนองจากรากทเจรญมาจากรากแรกเกดจะไมพฒนาเปนรากแกว คอเมอเจรญมาระยะหนงแลวจะหยดการเจรญเตบโตไป พชใบเลยงเดยวจงสรางรากพเศษจานวนมากขนทบรเวณลาตน เพอทาหนาทดดนาและธาตอาหารรวมทงชวยในการทรงตวของพช

3.2 รากคาจน (prop root) เปนรากทเกดจากสวนขอของลาตน แลวหยงลงดน เพอชวยคาจนหรอพยงลาตน พชทมรากคาจนมกเปนพชทขาดรากแกวหรอรากฝอยกไมแขงแรงพอทจะพยงลาตนได หรอพชทมรากแกวแตมการแตกกงกานสาขาออกไปไกล เชน ไทร ยางอนเดย โกงกาง เปนตน

3.3 รากยดเกาะ (climbing root) เปนรากทเกดจากสวนขอของลาตน เพอชวยในการยดเกาะ ชสวนของลาตนใหสงขนเพอรบแสง เชน พล พรกไทย กลวยไม เปนตน

3.4 รากสงเคราะหดวยแสง (photosynthetic root) เปนรากทหอยอยในอากาศ มคลอโรพลาสต เชนรากกลวยไม

3.5 รากหายใจ (pneumatophore) เปนรากทแทงตงฉากขนมาจากผวดนเพอชวยในการหายใจเนองจากโครงสรางภายในประกอบดวยเซลลเรยงตวหลวม ๆ ทาใหเกดชองวางระหวางเซลลมาก เชน ลาพ ลาแพน ประสก

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

4 

 

3.6 รากกาฝาก (parasitic root) เปนรากทเกาะไปตามตนพชอาศย แลวมสวนทเปนรากเลก ๆ แทงเขาไปในพชทอาศย (host) เรยกวา ฮอสทอเรยม (houstorium) ไดแก กาฝาก ฝอยทอง กระโถนฤาษ เปนตน

3.7 รากสะสมอาหาร (storage root) เปนรากเปลยนแปลงมาจากรากแกว รากแขนง หรอรากฝอยเพอสะสมอาหารจาพวก แปง ไขมน โปรตน เชน หวแครอท มนเทศ มนสาปะหลง กระชาย เปนตน ลาตน (stem) ลาตน เปนสวนของพชทเปนทเกดของใบ ตา ดอก และผล ลาตนของพชใบเลยงเดยวจะเหนสวนขอและปลองชดเจน ในพชใบเลยงคเหนสวนขอและปลองไดไมชดเจนแตสามารถบอกไดจากตาแหนงของใบ สามารถแบงลาตนออกเปน 2 กลม ตามตาแหนงทอย คอ ลาตนเหนอดน (aerial stem) และ ลาตนใตดน (underground stem) ลาตนเหนอดนจาแนกตามลกษณะวสยหรอลกษณะของพชเมอเจรญเตบโตเตมท โดยพจารณาถงการแตกกงกานและทรงรปอาจแบงพชไดเปนกลมใหญ ๆ 4 กลม ไดแก ไมตน (tree) ไมพม (shrub) ไมเถา (climber) และไมลมลก (herb)

1 ไมตน หมายถง พชทมเนอไม ลาตนขนาดใหญ มลาตนหลกชดเจน มกแตกกงกานสาขาในระดบสงจากพนดนมาก เชน นนทร กลปพฤกษ จามจร เปนตน

2 ไมพม หมายถง พชทมเนอไม ลาตนมขนาดเลกหรอขนาดกลาง มลาตนหลกสน มการแตกกงใกลระดบผวดน ทาใหมลกษณะเปนกอหรอเปนพม พลงกาสา ราชาวด ทรงบาดาล เปนตน

3 ไมเถา หมายถง พชทไมสามารถทรงตวอยไดดวยตวเอง ตองอาศยวตถหรอพชอนเปนหลกใหยดเกาะ เชน การเวก อญชน พล เปนตน

4 ไมลมลก หมายถง พชทมลาตนออนนม ลาตนจะตายไปเมอหมดฤดกาลเจรญเตบโต แบงยอยไดเปน

- ไมลมลกปเดยว (annual herb) พชมวงจรชวตทสมบรณภายใน 1 ป หรอ 1 ฤดกาล แลวตายไป

- ไมลมลกสองป (biennial herb) พชมอาย 2 ป ในปแรกจะมการเจรญเตบโตทไมเกยวกบการสบพนธ และออกดอกในปทสอง

- ไมลมลกหลายป (perennial herb) พชมอายหลายปและมกจะออกดอกทกป นอกจากนน ลาตนเหนอดนของพชหลายชนดยงอาจเปลยนแปลงรปรางไปทาหนาทพเศษ ซง

อาจจาแนกออกเปนชนดตาง ๆ ดงตอไปน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

5 

 

1.1 ไหล (stolon, runner) คอลาตนททอดราบไปตามพนดนหรอพนนา มปลองยาว ราก ใบ ดอก เกดทขอ เชน สตรอเบอร บวบก ผกตบชวา เปนตน

1.2 ลาตนไต (climbing stem) เปนลาตนทไตขนทสง โดยอาศยลาตนพนเลอย (twiner) เชน อญชน บอระเพด มอเกาะ (tendril) ทบรเวณซอกใบหรอสวนขอ เชน องน บวบ ฟกทอง รากยดเกาะ (climbing root) ทสวนขอ เชนพล พรกไทย เปนตน

1.3 ลาตนคลายใบ (cladophyll, cladode, phylloclade) คอลาตนหรอกงของพชทเปลยนแปลงลกษณะรปรางไปคลายใบ และทาหนาทในการสงเคราะหดวยแสง เชนกระบองเพชร กลมเสมา ปรก

1.4 ลาตนทมโครงสรางเปนหนาม ไดแก - thorn หนามทเกดจากกงเปลยนแปลงไป พบในตนสม คดเคา - prickle หนามทเกดจากเนอเยอผวรวมกบเนอเยอบางกลมทอยใตชนเนอเยอ

ผว เชน หนามกหลาบ 2 ลาตนใตดน แบงออกไดเปน

2.1 เหงา (rhizome) คอลาตนททอดขนานไปกบผวดน มปลองสนชดเจน สวนขอมตา และมใบเกลด (scale leaf) สนาตาลปกคลม เชน เหงาของขง ขา ขมน เปนตน

2.2 หวแบบมนฝรง (tuber) คอลาตนใตดนทสะสมอาหารจนมลกษณะพองออกเปนหว มรปรางไมแนนอน สวนขอและปลองไมชดเจน สวนตาบมลงไป ไมมใบเกลดปกคลม

2.3 หวแบบเผอก (corm) คอลาตนสะสมอาหารลกษณะตงตรง มขอและปลองสน ชดเจน สวนขอมใบเกลดปกคลม เชน แหว เผอก แกลดโอลส เปนตน

2.4 หวแบบหอม (bulb) ลาตนใตดนทมกลมของใบเกลดหมปกคลมลาตนทแทจรงซงมขนาดเลกเอาไว ใบเกลดชนใน ๆ มลกษณะอวบเนองจากมการสะสมอาหาร ใบเกลดชนนอกจะบาง ใบใหมททาหนาทในการสงเคราะหดวยแสงจะเจรญมาจากตาขางและจะเปลยนแปลงไปทาหนาทในการสะสมอาหารเมอมอายมากขน เชน หอมหวใหญ กระเทยม หอมแดง เปนตน ใบ (leaves)

ใบเปนอวยวะททาหนาทในการสงเคราะหแสง หายใจ และคายนา ของพช เกดทางดานขางของกงและลาตนทบรเวณขอ (node) ประกอบดวย แผนใบ (lamina หรอ leaf blade) กานใบ (petiole) และอาจมหรอไมมหใบ (stipule) 1. แผนใบ ของพชสวนใหญมลกษณะเปนแผนแบนและมสเขยวเนองจากมคลอโรพลาสต (chloroplast) อยเปนจานวนมากจงมหนาทหลกในการสงเคราะหแสง บรเวณเนอใบมเนอเยอทอลาเลยงอยทวไป

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

6 

 

2. กานใบ ของพชเปนสวนทยดแผนใบกบลาตนหรอกง สวนใหญมลกษณะเปนแทงทรงกระบอก พชบางชนดมกานใบทมลกษณะเปลยนไป เชน กานใบทแผออกเปนแผนคลายปก (wing petiole) ของมะกรด กานใบพองออกเปนกระเปาะ (bulbous petiole) ทาหนาทเปนทนลอย ของผกตบชวา หรอกานใบกลายเปนใบ (phyllode, phyllodium) ของกระถนณรงค ทมสวนกานใบแผออกเปนแผนเพอทาหนาทสงเคราะหแสงแทนแผนใบ เปนตน ในพชใบเลยงเดยวสวนใหญ โคนกานใบหรอทงหมดของกานใบแผออกเปนกาบหมขอ เรยกวากาบใบ (leaf sheaht) เชน พชในวงศหญา ใบพชทมกานใบเรยกวา “petiolate leaf” และพชทไมมกานใบเรยกวา “sessile leaf” 3. หใบ เปนโครงสรางทมลกษณะคลายใบขนาดเลก ตดอยทโคนกานใบ มกมสเขยวและพบไดบอยในพชใบเลยงค พชบางชนดหใบหลดรวงไปเมออายมาก ดงนนจงควรศกษาบรเวณทเปนใบออนหรอปลายยอด หใบของพชตางชนดอาจมรปราง ขนาด และตาแหนง แตกตางกนไป ใบพชทมหใบเรยก “stipulate leaf” และใบพชทไมมหใบเรยก “exstipulate leaf”

สามารถแบงใบไดเปน 2 ประเภท ไดแก ใบเดยว (simple leaf) และใบประกอบ (compound leaf)

1. ใบเดยว (simple leaf) - ประกอบดวยแผนใบเพยงแผนเดยวบนกานใบ - ไมมรอยตอระหวางโคนของแผนใบกบกานใบ

2. ใบประกอบ (compound leaf) - ประกอบดวยแผนใบมากกวาหนงใบบนกานใบ - มรอยตอระหวางโคนของแผนใบกบกานใบ

แบงใบประกอบออกได 2 แบบตามการตดของใบยอย ไดแก ใบประกอบแบบขนนก (pinnately compound leaf) และใบประกอบแบบนวมอ (palmately compound leaf)

1. ใบประกอบแบบขนนก คอใบประกอบทมใบยอย (leaflet) เรยงตวเปนสองแถวจากแกนกลาง (rachis) หรอแกนกลางยอย (rachilla) หากสวนปลายสดมใบยอยตดหนงใบ เรยก แบบขนนกปลายค (odd pinnate, imparipinnate) หรอมใบยอยตดสองใบ เรยก แบบขนนกปลายค (even pinnate, paripinnate) สามารถแบงใบประกอบแบบขนนกตามจานวนครงของการแตกไดเปน ใบประกอบแบบขนนกชนเดยว (unipinnate) ใบประกอบแบบขนนกสองชน (bipinnate) และใบประกอบแบบขนนกสามชน (tripinnate)

1.1 ใบประกอบแบบขนนกชนเดยว คอ ใบประกอบทมแกนกลางอนเดยว ใบยอยเรยงตวอยบนแกนกลางน

1.2 ใบประกอบแบบขนนกสองชน คอ ใบประกอบทแกนกลางหลกแยกเปนแกนกลางลาดบทสอง (secondary rachis) ใบยอยเรยงตวอยบนแกนกลางลาดบทสอง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

7 

 

1.3 ใบประกอบแบบขนนกสามชน คอ ใบประกอบทแกนกลางลาดบทสองแยกเปนแกนกลางลาดบทสาม (tertiary rachis) ใบยอยเรยงตวอยบนแกนกลางลาดบทสาม 2. ใบประกอบแบบนวมอ คอใบประกอบทไมมแกนกลางใบ ใบยอยแยกออกจากปลายกานใบทจดเดยวกนและเรยงตวในแนวรศม พจารณาการเรยงตวของใบบนกง (phyllotaxy) ตามจานวนใบในแตละขอและระนาบของใบบนกง ออกไดเปน 3 กลม ไดแก 1. กลมของใบทมเพยง 1 ใบ ในแตละขอ

1.1 เรยงสลบ (alternate) ตาแหนงของใบในแตละขางของกงอยในระนาบเดยวกน ทาใหลกษณะของใบบนกงออกสลบซาย-ขวา คนละทศทางกน

1.2 เรยงเวยน (spiral) ตาแหนงของใบจะเรยงเวยนไปรอบกง คลายบนไดเวยน ทาใหลกษณะของใบบนกงไมอยในระนาบเดยวกน 2. กลมของใบทม 2 ใบ ในแตละขอ

2.1 เรยงตรงขาม (opposite) ใบในแตละขอเรยงตรงขาม ในระนาบเดยวกน 2.2 เรยงตรงขามสลบตงฉาก (decussate) ใบในแตละขอเรยงตรงขาม ตางระนาบกน

คลายรปกากบาท 3. กลมของใบทมมากกวา 2 ใบ ในแตละขอ

3.1 เรยงเปนวงรอบ (whorl, verticil, verticillate) ใบเรยงเปนวงอยรอบขอเดยวกน หลกในการพจารณาชนดของใบ 1. สงเกตตาขาง (axillary bud) ทสวนซอกใบ เนองจากจะไมปรากฎทซอกใบยอย 2. สงเกตความแกออนของใบ หากเปนใบประกอบใบยอยแตละใบจะมความแกออน ส และ

ขนาด ทสมาเสมอกน ลกษณะสณฐานของแผนใบ (leaf morphology) ลกษณะสณฐานของแผนใบ ประกอบดวย รปรางแผนใบ (leaf shape) ปลายใบ (leaf apex) โคนใบ (leaf base) ขอบใบ (leaf margin) ผวใบ (leaf surface) เนอใบ (leaf texture) และการเรยงเสนใบ (leaf venation) ทแตกตางกนสงผลใหพชมความหลากหลายของรปรางลกษณะของใบ ซงเปนลกษณะทมความสาคญและเปนประโยชนอยางยงตอการจดจาแนกและจดหมวดหมของพช 1. รปรางแผนใบ สามารถใชสวนทกวางทสดของแผนใบ แบงรปรางแผนใบออกไดเปน 4 กลม ไดแก

1.1 กลมใบรปไข คอ กลมของแผนใบทมสวนกวางทสดบรเวณโคนใบ ประกอบดวย 1.1.1 รปไข (ovate) รปรางแผนใบคลายรปไข มสวนกวางทสดอยตากวาจดกงกลาง

ใบหรอบรเวณโคนใบ ขอบใบโคง มอตราสวนของความกวางตอความยาวประมาณ 1:2 ถง 2:3

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

8 

 

1.1.2 รปใบหอก (lanceolate) รปรางแผนใบคลายรปใบหอก มสวนกวางทสดอยทบรเวณโคนใบ ขอบใบโคง อตราสวนของความกวางตอความยาวประมาณ 1:5 ถง 1:3

1.1.3 รปหวใจ (cordate) รปรางแผนใบคลายรปหวใจ สวนโคนใบหยกเวาคลายรปหวใจ สวนฐานใบทงสองดานกลมมน

1.1.4 รปสามเหลยม (deltoid) รปรางแผนใบเปนรปสามเหลยม สวนโคนใบตดคอนขางตรง ขอบใบสอบขนไปหาปลายใบ

1.2 กลมใบรปไขกลบ คอ กลมของแผนใบทมสวนกวางทสดอยบรเวณปลายใบ ประกอบดวย

1.2.1 รปไขกลบ (obovate) ลกษณะใบตรงกนขามกบใบรปไข 1.2.2 รปใบหอกกลบ (oblanceolate) ลกษณะใบตรงกนขามกบใบรปใบหอก 1.2.3 รปสามเหลยมกลบ (obdeltoid) ลกษณะใบตรงกนขามกบใบรปสามเหลยม 1.2.4 รปไต (reniform) รปรางแผนใบคลายรปไต โคนใบหยกเวเลกนอย ขอบใบมกจะ

โคงมนไปบรรจบกน 1.2.5 รปชอน (spathulate) รปรางแผนใบคลายรปชอน ขอบใบคอดแคบเรยวเขามาหา

เสนกลางใบไปสสวนโคนใบ 1.3 กลมใบรปร คอ กลมของแผนใบทมสวนกวางทสดอยบรเวณกงกลางใบ ประกอบดวย

1.3.1 รปร (elliptic) รปรางแผนใบรปร สวนทกวางทสดอยบรเวณกงกลางของแผนใบ ขอบใบโคง อตราสวนของความกวางตอความยาวประมาณ 1:2 ถง 2:3

1.3.2 รปกลม (orbicular) รปรางแผนใบกลม ขอบใบโคง อตราสวนของความกวางตอความยาว 1:1

1.3.3 รปสเหลยมขาวหลามตด (rhomboid) รปรางแผนใบรปขาวหลามตด ขอบใบคอนขางตดตรงและทามม

1.4 กลมใบรปขอบขนาน คอ กลมของแผนใบทมสวนกวางทสดอยบรเวณกงกลางใบ ขอบใบขนานกน

1.4.1 รปขอบขนาน (oblong) รปรางแผนใบรปขอบขนาน อตราสวนความกวางตอความยาวประมาณ 1:2 ถง 2:3

1.4.2 รปแถบ (linear) รปรางแผนใบรปแถบ อตราสวนความกวางตอความยาวมากกวา 1:12 2. ปลายใบ (leaf apex) รปแบบทพบไดบอย ไดแก

2.1 ปลายแหลม (acute) ขอบใบบรรจบกนทปลาย ทามมนอยกวา 90˚

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

9 

 

2.2 ปลายเรยวแหลม (acuminate) ลกษณะคลายปลายแหลม แตขอบใบเวาสอบทปลายยอด

2.3 ปลายยาวคลายหาง (caudate) ปลายใบลกษณะเรยวแหลม แคบ แตไมแขง 2.4 ปลายแหลมแขง, ปลายมรยางคแขง (aristate) ปลายใบลกษณะเรยวแหลม แคบ

ยาว และคอนขางแขง 2.5 ปลายเปนตงแหลม (cuspidate) ขอบใบโคงเวาและสอบเขามาเปนมมแหลม สน

และแขง 2.6 ปลายเปนตงหนาม (mucronate) ปลายใบแหลมเปนตงสน ตอเนองจากเสนกลางใบ

แขง 2.7 ปลายมน (obtuse) ปลายใบโคง มน ทามมมากกวา 90˚ 2.8 ปลายเวาตน (retuse) ลกษณะคลายปลายมน แตหยกเวาตน ๆ ตรงเสนกลางใบ 2.9 ปลายเวา (emarginate) ลกษณธคลายปลายเวาตน แตหยกเวาลก 2.10 ปลายตด (truncate) ปลายใบลกษณะตดตรง

3. โคนใบ (leaf base) รปแบบทพบไดบอย ไดแก 3.1 โคนใบแหลม (acute) ขอบใบบรรจบกนทโคน ทามมนอยกวา 90˚ 3.2 โคนใบมน (obtuse) ขอบใบโคง มน ทามมมากกวา 90˚ 3.3 โคนใบรปหวใจ (cordate) โคนใบหยกเวาคลายรปหวใจ 3.4 โคนใบตด (truncate) โคนใบตดตรงหรอเกอบตรง 3.5 โคนใบเบยว (oblique) โคนใบแตละขางไมสมมาตร เนองจากขอบใบแตละขางสอบเขามา

ไมเทากนหรอไมตรงกน 3.6 โคนใบรปโล (peltate) กานใบตดอยดานลางของแผนใบบรเวณทเปนเนอใบ ไมตดท

ขอบใบ 3.7 โคนใบรปลม (cuneate) โคนใบสอบตรง และจรดกนเปนรปลม 3.8 โคนใบสอบเรยว (attenuate) โคนใบคอย ๆ สอบเรยวเขามาหากานาใบ 3.9 โคนใบรปตงห (auriculate) โคนใบคลายรปตงห 3.10 โคนใบรปเงยงลกศร (sagittate) โคนใบคลายเงยงลกศร โคนใบแตละขางเปนพ

ปลายคอนขางแหลม ชลงหรอชเขาหากานใบ 3.11 โคนใบรปเงยงใบหอก (hastate) โคนใบคลายเงยงลกศร โคนใบแตละขางเปนพ

ปลายคอนขางแหลม ชออกจากกานใบ หรอทามมฉากกบกานใบ 4. ขอบใบ (leaf margin) รปแบบทพบไดบอย ไดแก

4.1 ขอบเรยบ (entire) ลกษณะขอบใบเรยบ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

10 

 

4.2 ขอบจกซฟน (dentate) ลกษณะขอบใบหยกเปนฟน ปลายชออก 4.3 ขอบจกฟนเลอย (serrate) ลกษณะขอบใบหยกเปนฟน ปลายชขนไปทางปลายยอด 4.4 ขอบหยกมน (crenate) ลกษณะขอบใบหยกเวาตน ๆ ปลายโคงหรอมน 4.5 ขอบเปนคลน (undulate, wavy) ลกษณะขอบใบเวาเปนคลนบนและลาง 4.6 ขอบเวาเปนคลน (sinuate) ลกษณะขอบใบหยกเวาตน ๆ ทงสวนทหยกและสวนเวา

ระหวางหยกมลกษณะโคงเวา 4.7 ขอบเวาเปนพ (lobed) ลกษณะคลายขอบเวาเปนคลน แตรอยเวาลกประมาณ 1 ใน

3 หรอครงหนงของระยะระหวางเสนกลางใบกนขอบใบ รอยเวามกจะกลมหรอมน 4.8 ขอบเวาลก (cleft) ลกษณะคลายขอบเวาพ แตรอยหยกเวาจะไมกลม 4.9 ขอบใบเปนแฉก (parted) ลกษณะขอบใบหยกเวาลก 1 ใน 2 ถง 3 ใน 4 กอนถงเสน

กลางใบ 4.10 ขอบหยกลก (divided) ลกษณะขอบใบหยกเวาลกประมาณ 3 ใน 4 หรอเกอบถง

เสนกลางใบ แบงออกเปน - หยกแบบขนนก (pinnatifid) รอยหยกเวาทาใหคลายใบประกอบแบบขนนก - หยกแบบนวมอ (palmatifid) รอยหยกเวาทาใหคลายใบประกอบแบบนวมอ - หยกแบบตนเปน (pedate) คลายหยกแบบนวมอ แตพคลางสดของทงสองขางของ

เสนกลางใบหยกเวาลกหรอแบงแผนใบซอนอกชนหนง 4.11 หยกแบบตดแยก (dissected) ขอบใบหยกเวาลกเกอบถงเสนกลางใบ แตละเอยด

กวา 5. ผวใบ (leaf surface) เปนลกษณะทมความสาคญในการจาแนกพช โดยเฉพาะในระดบชนด ผวใบทควรรจก ไดแก

5.1 ผวใบเกลยง (glabrous) ผวใบไมมขนปกคลม 5.2 ผวใบเกอบเกลยง (glabrate, glabrescent) ผวใบมขนอยบางหรอเมอเปนใบออนม

ขน แตพอใบมอายมากขน ผวใบจะคอย ๆ เกลยง 5.3 ผวใบมขนสนนม (pubescent) ผวใบมขนสน และนมกระจายอยทวไป 5.4 ผวใบมขนสนหนานม (tomentose) ผวใบมขนสน และอยเบยดชดกนแนนหนาดคลาย

เปนพรมหรอคลายเปนปย 5.5 ผวใบมขนยาวหาง (pilose) ผวใบมขนนม ละเอยด ยาว 5.5 ผวใบมขนอย (villose, villous) ผวใบมขนนม ละเอยด ยาวและคดงอหรอหยก 5.6 ผวใบมขนแบบขนแกะ (lanate, woolly) ผวใบมขนยาว สานพนกนไปมาลกษณะฟ

คลายปยฝาย

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

11 

 

5.7 ผวใบมขนสาก (hispid) ผวใบมขนแขง หยาบ สาก คอนขางสน 5.8 ผวใบมขนหยาบแขง (hirsute) ผวใบมขนแขง ยาว ปกคลมคอนขางหนาแนน 5.9 ผวใบมขนแขงเอน (strigose) ผวใบมขนแขง วางตวแนบชดไปกบพนผว 5.10 ผวใบมขนตอม (glandular hair) ผวใบมขนตอมทขบสารบางอยางทมความเหนยว 5.11 ผวใบมขนรปดาว (stellate) ผวใบมขนรปดาวปกคลม 5.12 ผวใบมนวล (glaucous) ผวใบมนวลหรอมขผงปกคลม

6. เนอใบ (leaf textures) 6.1 คลายเยอ (membranaceous) เนอใบบางหรออาจโปรงแสง 6.2 คลายกระดาษ (chartaceous) เนอใบคลายกระดาษ ทบแสง ไมหนาหรอบางมาก 6.3 คลายแผนหนง (coriaceous) เนอใบหนามากหรอเหนยวคลายแผนหนง 6.4 บางและแหง (scarious) เนอใบบางและแหง โปรงแสง มกไมมสเขยว 6.5 อวบนา (succulent) เนอใบหนา อวบนา

7. เสนใบ (vein) 7.1 เสนกลางใบ (midrib) กลมเนอเยอทอลาเลยงทตอมาจากสวนกานใบ มกมขนาด

ใหญ เหนชดเจน 7.2 เสนแขนงใบ (lateral vein) กลมเนอเยอทอลาเลยงทแยกออกจากเสนกลางใบ 7.3 เสนใบยอย (veinlet) กลมเนอเยอทอลาเลยงทแยกออกจากเสนแขนงใบ

8. การเรยงตวของเสนใบ (leaf venation) 8.1 การเรยงเสนใบแบบขนาน (parallel venation) คอ การจดเรยงเสนใบทขนานกน ม

ระยะหางเทา ๆ กน เปนลกษณะของพชใบเลยงเดยว แบงออกเปน 8.1.1 การเรยงเสนใบขนานแบบขนนก (parallel pinnate venation) การจดเรยงเสน

ใบแบบขนานทมเสนกลางใบชดเจน เสนใบทแยกออกจากเสนกลางใบไปสขอบใบขนานกน เชน ใบกลวย พทธรกษา

8.1.2 การเรยงเสนใบขนานแบบนวมอ (parallel palmate venation) การจดเรยงเสนใบแบบขนานทมเสนกลางใบไมชดเจน เสนใบแยกออกจากกานใบไปสปลายใบหรอขอบใบ เชน ใบหญา ผกตบชวา และพชวงศปาลมหลายชนด เชน คอ ลาน

8.2 การเรยงเสนใบแบบรางแห (reticulate venation) คอ การจดเรยงเสนใบยอยทมการแยกแขนงและเชอมตอของเสนใบคลายรางแห เปนรปแบบทพบในพชในเลยงคและพชใบเลยงเดยวหลายวงศ แบงออกเปน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

12 

 

8.2.1 การเรยงเสนใบยอยรางแหแบบขนนก (reticulate pinnate venation) การเรยงเสนใบยอยแบบรางแหทมเสนกลางใบชดเจน เสนแขนงใบแยกออกจากเสนกลางใบไปสขอบใบและปลายใบ เสนใบยอยแยกแขนงหรอเชอมตอกนคลายเปนรางแห เชน มะมวง ขนน ชบา

8.2.2 การเรยงเสนใบยอยรางแหแบบนวมอ (reticulate palmate venation) การเรยงเสนใบยอยแบบรางแหทมเสนใบหลกขนาดใกลเคยงกนมากกวา 1 เสน แยกออกจากกานใบ เสนใบลาดบตาง ๆ แยกแขนงหรอเชอมตอกนคลายเปนรางแห เชน มะละกอ อบเชย ฟกทอง ดอก (flowers) ดอก คอสวนของพชทเปลยนสภาพมาจากกงและใบเพอทาหนาทในการสบพนธ เกดจากตาดอกซงอาจอยทปลายสดของกง (terminal bud) ซอกใบ (axillary bud) ทขอหางจากซอกใบ (extraaxillary bud) หรอตามลาตน (cauliflorus)

1. ประเภทและสวนประกอบของดอก (types and composition of flower) สวนประกอบตาง ๆ ของดอกเกดจากใบทมการเปลยนรปรางเพอทาหนาทเฉพาะ ปกตแลว

จะม 4 วง ไดแก 1. วงกลบเลยง (calyx) ประกอบดวย กลบเลยง (sepal) 2. วงกลบดอก (corolla) ประกอบดวย กลบดอก (petal) 3. วงเกสรเพศผ (androecium) ประกอบดวย เกสรเพศผ (stamen) 4. วงเกสรเพศเมย (gynoecium) ประกอบดวย เกสรเพศเมย (pistil) เมอพจารณาจากการปรากฎของสวนประกอบตาง ๆ สามารถจาแนกชนดของดอกได ดงน 1. ดอกสมบรณ (complete flower) คอ ดอกทมองคประกอบครบทง 4 วง 2. ดอกไมสมบรณ (incomplete flower) คอ ดอกทมองคประกอบไมครบทง 4 วง 3. ดอกสมบรณเพศ (perfect flower) คอ ดอกทมวงเกสรเพศผ และวงเกสรเพศเมย 4. ดอกไมสมบรณเพศ (imperfect flower) คอ ดอกทมวงเกสรเพศผหรอวงเกสรเพศเมยอยางใดอยางหนง

4.1 ดอกเพศผ (staminate flower) คอ ดอกทมเฉพาะวงเกสรเพศผ 4.2 ดอกเพศเมย (pistilate flower) คอ ดอกทมเฉพาะวงเกสรเพศเมย

หากพชชนดใดมดอกเพศผและดอกเพศเมยอยบนตนเดยวกนเรยกวา ดอกแยกเพศรวมตน (monoecious plant) หากอยแยกคนละตนเรยกวา ดอกแยกเพศตางตน (dioecious plant) หากมทงดอกสมบรณเพศและไมสมบรณเพศอยบนตนเดยวกน เรยกวา ดอกสมบรณเพศและดอกแยกเพศรวมตน (polygamous plant)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

13 

 

ทงกานดอกและกานชอดอก เรยกวา “peduncle” ดอกเดยวทมกานดอก(petiole) เรยกวา “pedunculate flower” ดอกยอย (floret) ทมกานดอกเรยก “pedicellate flower” ดอกทไมมกานดอกและกานดอกยอย เรยกวา “sessile flower” ดอกมสมมาตร 2 แบบ คอ สมมาตรตามแนวรศม (radial symmetry) คอ มแนวสมมาตรมากกวา 1 แนว ทสามารถแบงดอกออกไดเปนสองซกทเหมอนกน และ สมมาตรดานขาง (bilateral symmetry) คอ มแนวสมมาตรเพยงแนวเดยว ทสามรถแบงดอกออกไดเปนสองซกทเหมอนกน วงกลบรวม (perianth) ใชเรยกดอกไมทมวงกลบเลยงและวงกลบดอกมลกษณะคลายกนมาก แตละกลบเรยกวา กลบรวม “tepal” หากวงกลบรวมเชอมตดกน จะเรยกสวนทตดกนวา หลอดกลบรวม (perianth tube) และสวนทแยกออกเปนกลบวา แฉกกลบรวม (perianth lobe) วงกลบเลยง (calyx) ดอกไมสวนใหญจะมวงกลบเลยง ดอกทมกลบเลยง เรยกวา “sepalous flower” และดอกทไมมกลบเลยง เรยกวา “asepalous flower” ดอกทมกลบเลยงแยกจากกน เรยกวา “polysepalous flower” หากกลบเลยงเชอมกน เรยกวา “gamosepalous flower” เรยกสวนทเชอมตดกนวา หลอดกลบเลยง (calyx tube) และเรยกสวนทแยกจากกนวา แฉกกลบเลยง (calyx lobe)

วงกลบดอก (corolla) ดอกทมวงกลบดอก เรยกวา “petalous flower” และดอกทไมมกลบดอก เรยกวา “apetalous flower” ดอกทมกลบดอกแยกจากกน เรยกวา “polypetalous flower” หากกลบดอกเชอมกน เรยกวา “gamopetalous flower” เรยกสวนทเชอมตดกนวา หลอดกลบดอก (corolla tube) และเรยกสวนทแยกจากกนวา แฉกกลบดอก (corolla lobe) ดอกทมกลบดอกแยกจากกน มรปราง และการจดเรยงตวทพเศษ ม 3 แบบ ไดแก 1. ดอกรปดอกถว (papilionaceous form) เปนดอกทมสมมาตรดานขาง (zygomorphic flower) มกลบดอก 5 กลบ ซงแบงออกไดเปน 3 กลม คอ กลบกลาง (standard) กลบคขาง (wing) และกลบคลาง (keel) 2. ดอกรปดอกหางนกยง (caesalpinaceous from) เปนดอกทมสมมาตรดานขาง มกลบดอก 5 กลบ กลบดอก 4 กลบมลกษณะคลายคลงกนและเรยงตวในวงเดยวกน และอก 1 กลบ มขนาดและรปรางแตกตางไป เรยงตวอยวงในสด 3. ดอกรปกากบาท (cruciform) เปนดอกทมกลบดอก 4 กลบ แยกจากกน เรยงตวเปนรปกากบาท พบในพชวงศ Brassicaceae (Cruciferae) เชน ดอกของผกกวางตง ผกคะนา 4. ดอกรปดอกกลวยไม (orchidaceous form) เปนดอกทมสมมาตรดานขาง มกลบเลยง 3 กลบ ไดแกกลบเลยงอนบน (dorsal sepal) 1 กลบ และกลบเลยงคขาง (lateral sepal) 2 กลบ มกลบดอก 3 กลบ โดยกลบดอก 2 กลบจะเรยงสลบระหวางกลบเลยงอนบนและกลบเลยงคขาง สวนกลบ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

14 

 

ดอกอก 1 กลบ จะอยดานลาง ตรงกนขามกบกลบเลยงอนบน เรยก กลบปาก (lip, labellum) ซงมกจะมลกษณะ รปราง และสทแตกตางจากกลบอน ๆ ดอกทมกลบดอกเชอมตดกน มรปรางทแตกตางไปตามลกษณะของการเชอมตดกนของหลอดกลบดอก และแฉกกลบดอก แบงออกเปน 5 รปแบบ ไดแก 1. รปกงลอ (rotate, wheel-shaped) หลอดกลบดอกสนมาก แฉกกลบดอกแผกางตงฉากกบหลอดกลบดอก หรอหลอดกลบดอกเชอมตดกนแลวแผออกไมเปนหลอดชดเจน แฉกกลบดอกแผออกในระนาบเดยวกน เชน ดอกมะเขอ มะแวง 2. รปดอกเขม (salverform) หลอดกลบดอกเปนหลอดแคบยาว สวนปลายแฉกกลบดอกแยกชดเจนหรออาจไมชดและกางเกอบตงฉากกบหลอดกลบดอก เชน ดอกเขม แสนประสะ 3. รปหลอด (tubular form) หลอดกลบดอกแคบหรอยาวคลายรปดอกเขม แตสวนปลายแฉกกลบดอกสนและไมกางตงฉากกบหลอดกลบดอก เชน ดอกประทดฝรง 4. รประฆง (campanulate, bell-shaped) หลอดกลบดอกคอนขางกวาง ความยาวและความกวางของหลอดใกลเคยงกน สวนปลายกลบหลอดคอย ๆ ผายออกในตอนปลายไปสสวนแฉกกลบดอก เชน ดอกกระสอบ 5. รปกรวย (funnelform) สวนโคนหลอดกลบดอกคอนขางแคบและคอย ๆ ผายออกสตอนปลายไปสแฉกกลบดอก เชน ดอกผกบง 6. รปโถ (urceolate, urn-shaped) โคนหลอดกลบดอกกวางและคอดแคบเขาดานบน กอนทจะถงสวนแฉกกลบดอก ซงมลกษณะเปนกลบสน ๆ เชน ดอกสรอยใบโพธ 7. รปลน (liguliform) หลอดกลบดอกสนมาก สวนปลายแผออกเปนแผนแบนคลายรปลน เชน กลบดอกของดอกยอยทอยวงรอบนอกของชอกระจกแนน เชน ดอกทานตะวน บานชน 8. รปปากเปด (bilabiate form) สวนแฉกกลบดอกแยกออกเปนแฉกกลบบน (upper lip) และแฉกกลบลาง (lower lip) ทมขนาดและรปรางตางกน เชน ดอกกระเพรา โหระพา

การจดเรยงตวของกลบเลยง กลบดอก หรอกลบรวมในดอกตม (aestivation) มลกษณะทแตกตางกน ดงน 2.1 เรยงจรดกน (valvate) 2.2 เรยงซอนเหลอม (imbricate) 2.3 ควนคนเชยล (quincuncial) 2.4 เรยงบดเวยน (convolute) 2.5 เรยงกนหอย (cochleate)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

15 

 

วงเกสรเพศผ (androecium) ประกอบดวยเกสรเพศผ (stamen) ตงแตหนงถงจานวนมาก แตละอนมสวนสาคญ 3 สวน ไดแก กานชอบเรณ (filament) อบเรณ (anther) และละอองเรณ (pollen)

เมอพจารณาการตดของกานชอบเรณทฐานของอบเรณ จะแบงออกไดเปน 3 รปแบบ คอ ตดทฐาน (basifixed) ตดบรเวณดานหลง (dorsifixed) และตดดานหลงทกงกลางของอบเรณ เรยกการตดไหวได (versatile) พชบางชนดอบเรณฝอไมสามารถสรางเรณไดหรอมการลดรปลงเปนเกลดหรอเปนตอม เรยก เกสรเพศผ เปนหมน (staminode)

เกสรเพศผ แตละอนอาจแยกกนเปนอสระ หากเกสรเพศผ แตละอนเชอมกนเปนกลมเดยว เรยกวา “monadelphous” เชอมเปนสองกลม เรยกวา “diadelphous” เชอมตดกนหลายกลม เรยกวา “polyadelphous” หากวงเกสรเพศผ มเกสรเพศผ 4 อน ประกอบดวยคสน 1 ค และคยาว 1 ค เรยกวา “didynamous” หากมเกสรเพศผ 6 อน ประกอบดวยคสน 1 ค คยาว 2 ค เรยกวา “tetradynamous” วงเกสรเพศเมย (gynoecium) ประกอบดวยเกสรเพศเมย (pistil) ตงแตหนงถงจานวนมาก เกสรเพศเมยเกดจากโครงสรางพเศษเรยกวา คารเพล (carpel) ซงเปนใบทเปลยนแปลงไปเพอทาหนาทสรางและหอหมออวลไวภายใน เกสรเพศเมยแตละอนอาจเกดจากคารเพลเดยว เรยกวา เกสรเพศเมยเดยว (simple pistil) เมอตดตามขวางจะพบวารงไขม 1 ชอง (locule) และมออวลเกาะตดทผนงรงไขเพยงแนวเดยว หากเกสรเพศเมยเกดจากหลายคารเพล เรยกวา เกสรเพศเมยประกอบ (compound pistil) เมอตดตามขวางจะพบวารงไขมเพยง 1 ชอง แตมออวลเกาะตดทผนงรงไขหลายแนว หรอรงไขมมากกวาหนงชอง และออวลตดอยรอบแกน เกสรเพศเมยประกอบดวยสวนสาคญ 3 สวน ไดแก รงไข (ovary) กานยอดเกสรเพศเมย (style) และยอดเกสรเพศเมย (stigma) 1. ตาแหนงของรงไข (position of ovary) มความสาคญในการจาแนกพชในระดบวงศ (family) เมอพจารณาตาแหนงของรงไขเทยบกบวงอน ๆ ของดอก สามารถแบงไดเปน 3 แบบ ดงน

1.1 รงไขเหนอวงกลบ (superior ovary) รงไขตดบนฐานดอก (receptacle) ในระดบทสงกวาวงอน ๆ ของดอก

1.2 รงไขใตวงกลบ (inferior ovary) รงไขตดบนฐานดอก ในระดบทตากวาวงอน ๆ ของดอก

1.3 รงไขกงใตวงกลบ (half-inferior ovary, subinferior ovary) รงไขทมตาแหนงการตดบนฐานดอก ททาใหเพยงบางสวนของรงไขอยตากวาวงอน ๆ 2. การเรยงพลาเซนตา (placentations)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

16 

 

พลาเซนตา คอ บรเวณทขอบของคารเพลมาแตะชนกนหรอคอตาแหนงทออวลตดกบผนงรงไข ซงเมอพจารณาจากลกษณะและตาแหนงของพลาเซนตาภายในชองรงไขแลว สามารถแบงออกไดดงน

2.1 พลาเซนตาแนวเดยว (marginal placentation) พบในเกสรเพศเมยเดยว รงไขม 1 ชอง และมออวลตดอยเพยงแนวเดยวทผนงรงไข เชน ถวชนดตาง ๆ หางนกยง กระถน

2.2 พลาเซนตาตามแนวตะเขบ (parietal placentation) พบในเกสรเพศเมยประกอบ รงไขม 1 ชอง ออวลตดทผนงรงไขตามแนวทเชอมชนกนของคารเพลโดยแนวพลาเซนตาจะมจานวนเทากบจานวนคารเพลทมาเชอม เชน กะทกรก ตาลง แตงกวา

2.3 พลาเซนตาทวผนง (laminar placentation) พบในเกสรเพศเมยประกอบ รงไขมหลายชอง ออวลตดอยทวไปทผนงรงไขดานในของแตละชอง เชน บวสาย

2.4 พลาเซนตารอบแกนรวม (axile placentation) พบในเกสรเพศเมยประกอบ รงไขมหลายชอง ออวลตดอยทสวนแกนกลาง เชน พทธรกษา กระเจยบเขยว

2.5 พลาเซนตารอบแกน (central placentation, free central placentation) พบในเกสรเพศเมยประกอบ รงไขมเพยงชองเดยวเนองจากสวนผนงกนลดรปหายไป ออวลตดทสวนแกนกลาง

2.6 พลาเซนตาทฐาน (basal placentation) รงไขมชองเดยว ออวลตดทฐานของรงไข เชน ทานตะวน บานชน

2.7 พลาเซนตาทยอด (apical placentation) รงไขมชองเดยว ออวลตดทสวนยอดภายในรงไข เชน บวหลวง 2. ชอดอก (inflorescences) คอ กลมของดอกทเกดอยบนกานชอดอก (peduncle) เดยวกน เมอพจารณาการเจรญของดอก สามารถแบงชอดอกออกไดเปน 2 กลม ไดแก

2.1 ชอดอกแบบชอกระจก (cymose, determinate inflorescence) คอชอดอกทดอกยอยตรงกลางชอดอกบานกอนดอกดานขาง แบงออกเปน 2 แบบ คอ

2.1.1 ชอดอกแบบชอกระจกดานเดยว (monochasium) มการแยกแขนงของชอดอกออกไปทางดานขางเพยงดานเดยว ทพบทวไปคอ ชอกระจกดานเดยวเดยว (simple monochasium) ซงทงชอดอกจะมเพยง 2 ดอกยอย เทานน

2.1.2 ชอดอกแบบชอกระจกสองดาน (dichasium) มการแยกแขนงของชอดอกออกไปทงสองขางของดอกยอยทอยกลางชอ ในระดบเดยวกน ทาใหชอดอกมสมมาตรสองขางเทากน แบงออกเปน 2 แบบ คอ

- ชอกระจกสองดานเดยว (simple dichasium หรอ simple cyme) ชอดอกมดอกยอยทงหมด 3 ดอก เกดบนกานดอกทบรเวณเดยวกน โดยมดอกยอยสองดอกเกดทดานขางของดอกยอยทปลายชอดอก เชน ดอกมะล

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

17 

 

- ชอกระจกสองดานประกอบ (compound dichasium, compound cyme, polydichasium) ชอดอกแบบชอกระจกสองดานทตาแหนงดอกทางดานขางจะเปนชอแบบชอกระจกสองดานเดยวหรอชอกระจกดานเดยว และแทนทดวยชอกระจกสองดานเดยวหรอชอกระจกดานเดยวไปหลาย ๆ ครง เชน ดอกเขม

2.2 ชอดอกแบบชอกระจะ (racemose, indeterminate inflorescence) ชอดอกทดอกยอยรอบนอกของชอบานกอนดอกยอยทอยกลางชอดอก เมอพจารณาตามลกษณะของแกนกลางชอดอก (rachis) และการปรากฎหรอไมปรากฎของกานดอกยอย (pedicel) สามารถแบงออกไดเปน

2.2.1 ชอกระจะ (raceme) ชอดอกมแกนกลางชอดอกยาว กานดอกยอยเกดบนแกนชอดอกเปนระยะ เชน ชอดอกพวงทอง หางนกยงไทย

2.2.2 ชอเชงหลน (corymb) ชอดอกมแกนกลางชอดอกยาวไมมากนก ดอกทอยวงรอบนอกมกานดอกยอยยาวกวาดอกยอยดานใน ทาใหระดบของดอกยอยเกอบเสมอกนทกดอก เชน ชอดอกขเหลกไทย

2.2.3 ชอซรม (umbel) ชอดอกมแกนกลางชอดอกสน ดอกยอยมกานดอกยอยยาวใกลเคยงกน เจรญมาจากแกนกลางชอดอกบรเวณใกลเคยงกนหรอเจรญมาจากจดเดยวกน เชน ดอกกยชาย

2.2.4 ชอเชงลด (spike) ชอดอกมแกนกลางชอดอกยาว ดอกยอยไมมกานดอกหรอมแตสนมาก เชน กระถนณรงค ผกระสง

2.2.5 ชอกระจกแนน (capitulum, head) หมายถงชอดอกสองแบบ ไดแก - ชอดอกมแกนกลางชอดอกอวบหนา รปรางกลมหรอนนสงขนมา ดอกยอยเรยง

อดกนแนน ทาใหชอดอกมลกษณะเปนกระจกกลมหรอคอนขางกลม เชน บางไมรโรย กระถน - ชอดอกของพชในวงศ Compositae เชน ดาวเรอง ทานตะวน ชอดอกม

แกนกลางชอดอกขยายกวางออกคลายฐานดอก เรยกวา common receptacle มดอกยอยซงไมมกานดอก เรยงตวอดกนแนน ดอกยอยทเรยงตวอยรอบนอกสด เรยกวา ดอกวงนอก (ray flower) และดอกยอยทเรยงตวอยดานใน เรยกวา ดอกวงใน (disc flower)

2.2.6 ชอเชงลดมกาบ (spadix) ชอดอกมแกนกลางชอดอกอวบนาหรอมเนอ ดอกยอยไมมกานดอก มกมขนาดเลกเรยงตวอดกนแนน มกาบ (spathe) ขนาดใหญรองรบ พบในพชวงศ Araceae เชน หนาวว

2.2.7 ชอแยกแขนง (panicle) เปนชอดอกแบบชอกระจะทมกจะมขนาดใหญและมการแยกแขนงมาก ชอดอกยอยจะแยกแขนงออกจากแกนกลางชอดอก การแยกแขนงของดอกยอยภายในชอดอกยอยอาจมลกษณะเหมอนชอกระจะ ชอเชงหลน หรอชอเชงลดกได

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

18 

 

2.2.8 ชอกระจกแยกแขนง (thyrse) เปนชอดอกแบบรวมทมการเจรญของชอดอกคลายชอกระจะ คอมแกนกลางชอดอก และมชอดอกยอยทแยกแขนงจากแกนกลางชอดอกเปนแบบชอกระจก เชน ดอกพชในวงศขงขา พทธรกษา บานบร

2.2.9 ชอกระจกรอบหรอชอฉตร (verticillate) ชอดอกแบบรวมการเจรญคลายกบชอกระจะ ทมกลมของชอดอกยอยแบบชอกระจกสองดานเรยงเปนวงรอบแกนกลางชอดอก พบไดทวไปในพชวงศ Labiatae เชน กระเพรา โหระพา แมงลก นอกจากชอดอกดงกลาวแลว ยงมชอดอกทมลกษณะพเศษ เชน

- ชอดอกแบบชอรปถวย (cyathium) ซงพบในพชวงศ Euphorbiaceae สกล Euphorbia เชน ครสตมาส โปยเซยน ชอดอกประกอบดวยวงใบประดบคลายรปถวย มกมตอม (gland) เรยงโดยรอบ ภายในประกอบดวยดอกเพศเมยซงลดรปลงเหลอเพยงเกสรเพศเมยหนงดอกอยตรงกลาง ลอมรอบดวยดอกเพศผซงลดรปลงเหลอเพยงเกสรเพศผอนเดยวจานวนมาก

- ชอดอกแบบไฮแพนทอเดยม (hypanthodium) พบในพชวงศ Moraceae สกล Ficus เชน มะเดอ ไทร ชอดอกมลกษณะคลายรปถวย มรหรอชองเปดเลก ๆ ดานบน ผวดานใบมดอกยอยจานวนมาก อาจมทงดอกเพศผหรอดอกเพศเมยอยในชอดอกเดยวกนหรอตางชอดอกกนกได ผล (fruits) ผล คอ รงไขทเปลยนแปลงไปหลงเกดการปฏสนธ (fertilization) ของเซลลสบพนธเพศผ และเซลลสบพนธเพศเมยภายในออวล (ovule) ภายในมเมลด (seed) ผลทเจรญมาจากสวนของรงไขเพยงอยางเดยวเรยกวา ผลแท (true fruit) หากมสวนอน ๆ ของดอก เชน กลบเลยง หรอฐานดอกเจรญรวม เรยกวา ผลเทยม (false fruit, accessory fruit) ผลทเจรญพฒนาโดยไมมการปฏสนธเรยกวา ผลลม (parthenocarpic fruit) ผล มสวนประกอบทสาคญ 2 สวน ไดแก ผนงผล (pericarp) และเมลด (seed) ผนงผล คอสวนทเจรญมาจากผนงรงไข (ovary wall) แบงออกเปน 3 ชน คอ ผนงผลชนนอก (exocarp) ผนงผลชนกลาง (mesocarp) และผนงผลชนใน (endocarp)

1. ผนงผลชนนอก มกจะบางและเหนยว ทาหนาทเปนเปลอกของผล เชน เปลอกพทรา มะมวง

2. ผนงผลชนกลาง มกจะมลกษณะเปนเนอนม เชนเนอของพทรา มะปราง มะมวง หรอมลกษณะเปนเสนใย เชน มะพราว

3. ผนงผลชนใน เปนชนในสดทตดกบเมลด อาจมลกษณะเปนเนอนม เชน มะเขอเทศ มลกษณะบาง เหนยว เชนเงาะ มลกษณะหนาและแขง เชน กะลามะพราว หรอหนา เหนยว และแขง เชนมะมวง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

19 

 

ชนดของผล (type of fruits) เมอพจารณาตามกาเนดของผลจากประเภทของเกสรเพศเมย สามารถแบงผลออกไดเปน 3

กลม ไดแก 1. ผลเดยว (simple fruit) เปนผลทเจรญมาจากรงไขของดอก 1 ดอก ทมเกสรเพศเมยเพยง

1 อน ซงอาจเปนเกสรเพศเมยเดยวหรอเกสรเพศเมยประกอบกได จานวนเมลดมไดตงแต 1 ถงหลายเมลด เชน พชหลายชนดในวงศถว องน

2. ผลกลม (aggregate fruit) เปนผลทเจรญมาจากรงไขหลายอนของดอก 1 ดอก หรอดอกเดยวทมเกสรเพศเมยแบบคารเพลแยก รงไขแตละอนเจรญไปเปนผลยอยหนงผลตดบนฐานดอกเดยวกน ซงอาจเชอมหรอไมเชอมตดเปนเนอเดยวกนกได เชน กระดงงา จาป นอยหนา

3. ผลรวม (multiple fruit) เปนผลทเจรญมาจากรงไขของดอกยอยจานวนมากในดอกชอ เมอรงไขเจรญเปนผลผนงรงไขอาจเชอมตดกนหรอผลเบยดกนแนนจนมลกษณะคลายผลหนงผล เชน หมอน ยอ สบปะรด ขนน พจารณาจากลกษณะของตวผล สามารถแบงผลออกไดเปน 2 กลม ไดแก 1. ผลมเนอ (fleshy fruits) ผนงผลมลกษณะอวบนาหรอมเนอเมอเจรญเตมท แบงออกเปน

1.1 ผลแบบผนงผลชนในแขง (drupe) เปนผลทผนงผลชนในแขง หมลอมรอบเมลดไวเมอผลเจรญเตมท โดยทวไปจะมเพยง 1 เมลด เชน มะมวง มะพราว

1.2 ผลมเนอหนงถงหลายเมลด (berry) เปนผลทมเนอนมฉานา มเมลด 1 ถงหลายเมลด ผนงผลชนนอกมกมลกษณะเหนยวหรอบาง เชน มะเขอเทศ องน

1.3 ผลแบบสม (hesperidium) เปนรปแบบหนงของผลมเนอหนงถงหลายเมลดทเจรญมาจากรงไขเหนอวงกลบ มหลายคารเพล ผนงผลแบงเปน 3 ชน ชดเจน ผนงผลชนนอกเหนยวหรอหนาและมตอมนามน ผนงผลชนกลางอาจหนาหรอบางลกษณะเปนนวมหรอเปนเยอสขาว ผนงผลชนในเปนเนอนมประกอบดวยถงเลก ๆ จานวนมากซงมนาอยขางใน ซงเปนลกษณะของสมชนดตาง ๆ มะนาว มะกรด

1.4 ผลแบบแตง (pepo) เปนรปแบบหนงของผลมเนอหนงถงหลายเมลดทเจรญมาจากรงไขใตวงกลบ ผนงผลมสวนของฐานดอกเจรญรวมอยดวย เปลอกผลมลกษณะหนา แขง หรอเหนยว ผนงผลชนกลางและผนงผลชนในคอสวนเนอผล มหลายเมลด เปนลกษณะของผลในวงศ Cucurbitaceae เชน ฟกทอง นาเตา แตงโม

1.5 ผลแบบแอปเปล (pome) เปนผลเทยมทเปนผลเดยวเจรญมาจากรงไขใตวงกลบ ผลมเนอ โดยสวนทเปนเนอผลคอฐานดอก สวนผลทแทจรงจะเปนแกนอยกลางผลและมเมลดอยภายใน เชน แอปเปล สาล 2. ผลแหง (dry fruits) ผนงผลมลกษณะแหง ไมมเนอนม เมอเจรญเตมท แบงออกเปน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

20 

 

2.1 ผลแหงแกแลวแตก (dry dehiscent fruit) คอ ผลทผนงผลแตกหรอแยกออกเมอผลแก แบงออกเปน

2.1.1 ฝกแบบถว (legume) เปนผลทเจรญมาจากรงไขเหนอวงกลบของเกสรเพศเมยเดยว มหนงถงหลายเมลด เมอผลแกจะแยกออกตามแนวตะเขบทงสองดานเปน 2 ซก พบไดทวไปในพชวงศ Legumenosae

2.1.2 ฝกหกขอ (lomentum) เปนผลทเจรญมาจากรงไขเหนอวงกลบของเกสรเพศเมยเดยว มการสรางผนงเทยมกนตามขวางระหวางเมลด เมอผลแกจะหกตามแนวของผนงกน เชน สะบา คน

2.1.3 ผลแตกแนวเดยวหรอผลแบบฝกรก (folicle) เปนผลทเจรญมาจากรงไขเหนอวงกลบ รงไขม 1 คารเพล (อาจเปนเกสรเพศเมยเดยว เกสรเพศเมยประกอบทสวนรงไขแยก แตเชอมกนทกานเกสรเพศเมย และ/หรอยอดเกสรเพศเมย) มกมหลายเมลด ผลแกแตกออกตามแนวตะเขบเพยงดานเดยว เชน ชวนชม โมก จาปา รก พงทลาย

2.1.4 ผลแหงแตกออกแบบผกกาด (silicle, silicule, silique) เปนผลทเจรญมาจากรงไขเหนอวงกลบทประกอบดวย 2 คารเพล มการเรยงพลาเซนตาตามแนวตะเขบ แตจะมผนงเทยม (false septum) ระหวางพลาเซนตาทาใหมแกนกลางและเกดชองภายในรงไข 2 ชอง เมอผลแกผนงผลจะแตกออกตามแนวตะเขบทงสองดานจากสวนฐานไปทปลายผล แกนตรงกลางมลกษณะเปนแผนจะเมลดตดอย พบในพชวงศ Brassicaceae ไดแกผกกาด

2.1.5 ผลแหงแตก (capsule) เปนผลทเจรญมาจากรงไขเหนอวงกลบ มเกสรเพศเมยประกอบ มกจะมเมลดขนาดเลกจานวนมาก แบงออกเปนกลมตามการแตกของผลไดเปน

- ผลแหงแตกตามรอยประสาน (septicidal capsule) ผลแหงแตกทผนงผลแตกออกตามแนวผนงกน (septum) เชน กระเชาสดา

- ผลแหงแตกกลางพ (loculicidal capsule) ผลแหงแตกทผนงผลแตกออกตามพหรอตามชอง (locule) เชน อนทนล

- ผลแหงแตกเปนร (poricidal capsule) ผลแหงแตกทผนงผลแตกเปนรอยทางปลายผล เมลดภายในมกมขนาดเลกและหลดออกดวยการแกวงของผล เชน ฝน

- ผลแหงแตกแบบฝาเปด (circumscissile capsule, pyxidium, pyxis) ผลแหงแตกทผนงผลจะแยกออกเปนวงตามขวางโดยรอบผล สวนบนของผลจะหลดออกไปคลายฝาเปด มเมลดจานวนมาก

2.2 ผลแหงแกแลวไมแตก (dry indehiscent fruit) คอผลแหงทผนงผลไมแตกออกเมอแก แบงออกเปน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

21 

 

2.2.1 ผลแหงเมลดลอน (achene) รงไขม 1 ชอง และม 1 เมลด ผนงผลมกคอนขางบาง แตแหงและแขง ไมเชอมกบเปลอกเมลด พบไดทวไปในพชวงศ Asteraceae เชนทานตะวน บานเยน

2.2.2 ผลเปลอกแขงเมลดเดยว, ผลแบบบวหลวง (nut) รงไขม 1 ชอง และม 1 เมลด ผนงผลแหงและแขงมาก เชนผลกอชนดตาง ๆ

2.2.3 ผลแหงเมลดตด, ผลแบบธญพช (caryopsis) ลกษณะคลายผลแหงเมลดลอน แตผนงผลเชอมกบเปลอกเมลด เปนลกษณะของผลทพบในพชวงศ Poaceae เชน ขาว ขาวโพด

2.2.4 ผลปกเดยว (samara) คอผลแหงเมลดรอนทผนงผลเจรญแผออกเปนปก เชน ประด

2.2.5 ผลมปกเทยมหรอผลแหงมกลบเลยงเจรญเปนปก (samaroid) คอผลแหงเปลอกแขงเมลดเดยว ทปลายผลมยอดเกสรเพศเมยตดอย เมอแกกลบเลยงซงตดทนไมรวงจะเจรญไปเปนปก เชน พชหลายชนดในวงศยาง (Dipterocarpaceae)

2.3 ผลแยกแลวแตก, ผลแหงแยก (schizocarp) คอผลทเจรญมาจากรงไขทประกอบดวยคารเพลตงแต 2 คารเพลขนไป เมอรงไขเจรญเปนผลแตละคารเพลจะแยกออกจากกนคลายเปนผลยอย เรยกวา ซกผล (mericarp) เชน ครอบจกรวาล

ผลของพชพวกผกชหรอแครอต (วงศ Apiaceae/Umbelliferae) เปนผลทเจรญมาจากรงไขใตวงกลบ ประกอบขนจากสองคารเพลซงจะแยกออกจากกนเปนสองสวนเมอเจรญเตมท มกานเรยกวา คารโพฟอร (carpophore) ตดอยระหวางปลายผลและฐานดอก เรยกผลแหงแยกแบบน วา ผลแหงแยกสองซกหรอผลแบบผกช (cremocarp) เมลด (seeds) เมลด คอ ออวลทเจรญพฒนาขนมาหลงจากการปฏสนธ ภายในประกอบดวยเอมบรโอ (embryo) มเนอเยอททาหนาทในการเกบสะสมอาหารเพอใหเอมบรโอใชในระยะแรกของการเจรญเตบโต เรยกวา เอนโดสเปรม (endosperm) ซงจะพบเฉพาะในพชดอกเทานน เมลดพชบางชนดไมมเอนโดสเปรมทาหนาทสะสมอาหารแตอาหารจะถกดงไปเกบไวในใบเลยง (cotyledon) แทน ทาใหใบเลยงมลกษณะอวบ มเนอ เชน ถวเหลอง ถวแดง เมลดพชบางชนดมเนอทหมอยรอบนอกเมลด เรยก เยอหมเมลด (aril) ซงอาจเจรญมาจากสวนของเปลอกเมลด (seed coat) หรอขวเมลด (hilum) หรอกานออวล (funiculus) ถาเยอหมเมลดเจรญมาจากเปลอกเมลด มกไมสามารถแยกหรอลอนเยอหมเมลดออกจากเปลอกเมลดได เชน เนอเงาะ มงคด ถาเยอหมเมลดเจรญมาขวเมลดหรอกานออวลมกจะแยกหรอลอนออกจากเปลอกเมลดได เชน เนอลาไย ลนจ ทเรยน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

22 

 

เปลอกเมลด (seed coat) มการเจรญพฒนามาจากผนงออวล (integument) ทาหนาทปองกนเอมบรโอทอยภายในเมลด เปลอกเมลด แบงออกไดเปน 2 ชน ไดแก เปลอกเมลดชนนอก (testa) และเปลอกเมลดชนใน (tegmen) เปลอกของเมลดทแตกตางกนสงผลถงการงอกและการกระจายของเมลดแตละชนด เชน เปลอกเมลดของเมลดถวเขยว มลกษณะบาง แหง และแขง เปลอกเมลดทบทมมลกษณะฉานา เปลอกทองอไรมลกษณะแผออกเปนแผนแบนคลายปก เปลอกเมลดขจร นน มขนเปนพทปลายดานหนง

เอมบรโอมการเจรญพฒนามาจากไซโกต (zygote) ประกอบดวย ยอดแรกเกด (plumule) รากแรกเกด (radicle) ใบเลยง (cotyledon) และตนแรกเกด (caulicle)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

23 

 

ภาพท 1 แสดงลกษณะรปรางของแผนใบแบบตาง ๆ

ภาพท 2 แสดงลกษณะปลายใบแบบตาง ๆ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

24 

 

ภาพท 3 แสดงลกษณะโคนใบแบบตาง ๆ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

25 

 

ภาพท 4 แสดงลกษณะขอบใบแบบตาง ๆ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

26 

 

ภาพท 5 แสดงสงปกคลมใบแบบตาง ๆ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

27 

 

การวเคราะหตวอยางพรรณไม

การตรวจวเคราะหหรอการตรวจสอบเอกลกษณของพช (Plant Identification) สามารถทาไดหลายวธ ดงน

1. ตรวจสอบพชโดยใชรปวธาน (key) ซงมลกษณะเปนขอความทบรรยายเกยวกบลกษณะของพชทนามาตรวจสอบ มลกษณะเปน dichotomous key คอแยกเปนสองแนวหรอสองหวขอทมลกษณะแตกตางกน เพอใหเลอกวาหวขอใดตรงกบลกษณะพชทนามาตรวจสอบ คของขอความทกลาวถงสงเดยวกนแตมลกษณะตางกนใน key นเรยกวา couplet แตละขอความเรยก lead รปแบบของ dichotomous key มสองแบบ คอ indented หรอเรยกอกชอหนงวา yoked key และ bracketed key ทงสองแบบมขอดและขอเสยแตกตางกนไป แบบแรกไดรบความนยมมากกวา ตวอยางรปวธานแบบ Indented key หรอ Yoked key

การเขยนรปวธานแบบนเปนทนยมใชกนทวไป โดยแตละขอคเลอก (couplet) จะมระยะหางทแนนอนจากขอบซายของกระดาษ และเขยนเยองกนไปเรอยๆ ตวอยาง a. Pollinia present b. Symmetry regular c. Shrub.........................................รก c. Climber....................................โฮยา b. Symmetry irregular........................กลวยไม a. Pollinia absent c. Stipule adnate…....................กหลาบ c. Stipule budscale......................จาป ตวอยางรปวธานแบบ Bracket key หรอ Parallel key การเขยนรปวธานแบบน ขอคเลอกทตดกนจะเขยนเยองตดกนคลายฟนปลา และตรงทายสดของแตละขอคเลอก จะมชอพชนนหรอหมายเลขของขอคเลอกถดไป ตวอยาง a. Pollinia present..............................................b a. Poliinia absent...............................................c b. Symmetry regular................................d b. Symmetry irregular.......................กลวยไม

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

28 

 

d. Shrub.........................................................รก d. Climber....................................................โฮยา c. Stipule adnate..............................กหลาบ c. Stipule budscale...............................จาป

2. ตรวจสอบโดยการ เป รยบเ ทยบ (comparison) โดยนา พช ทยง ไม ร จกเปรยบเทยบกบตวอยางแหงของพชทมชอถกตองแลวในพพธภณฑพช หรอเปรยบกบภาพถาย ภาพวาด หรอคาบรรยายของพชทรจกแลว

3. ตรวสอบโดยการถามผ เชยวชาญททาการศกษาวจยพชในกลมทกาลงตรวจสอบอย กรณนตองรกอนวาพชทจะตรวจสอบจดอยในวงศใด รายชอผ เชยวชาญหรอผ ทรบผดชอบทาการวจยวงศตาง ๆ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

29 

 

ลกษณะประจาวงศพรรณไม

พชใบเลยงค

วงศโมก (Apocynaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา มนายางขาว ใบเดยว ตดตรงขาม หรอตดเปนวงรอบขอ ดอก ออกเปนชอตามงามใบ หรอตามปลายยอด กลบเลยงและกลบดอกอยางละ 5 กลบ ดอกบานรปกงหน เกสรเพศผ ม 5 อน เกสรเพศเมย 2 อน เชอมตดกน ผลนม มเมลดเดยว แขง หรอหลายเมลด หรอผลเปนฝกค เมอแกแตก เมลด มขนกระจกทปลาย วงศนมตาเลย (Asclepiadaceae)

ไมเถาเนอแขง หรอไมพม พบนอย ทเปนไมตน มยางขาว ใบเดยว เรยงตรงขาม หรอเปนวงรอบขอ ขอบใบเรยบ หรอจกเปนพ หใบเลก ดอก ออกเปนชอ กลบเลยงและกลบดอก มอยางละ 5 กลบ ผล ม 2 ผลยอย แตกแนวเดยวทปลาย หรอทโคน เมลดมกระจกขนเสนไหมยาว วงศเปลา (Euphorbiaceae)

ไมตน ไมพม บางครงพบเปนพชลมลก ไมเถา หรอพชอวบนา นายาง สขาว สแดง หรอใส บางครงไมพบ ใบเดยว หรอ ใบประกอบแบบนวมอ เรยงสลบ บางครงพบตอมทโคนใบ ขอบใบ หรอแผนใบ ดอก เพศผ เพศเมยแยกกน รงไขเหนอวงกลบ ผลแบบ แหงแลวแตก ผลเมลดเดยว หรอ ผลมเนอหลายเมลด วงศไทร (Moraceae)

ไมตน หรอไมพม มนายางขาว ใบเดยว เรยงสลบ หรอเวยนสลบ ขอบใบเรยบหรอเวา มหใบใหญ เมอหลดรวงยงมรองรอยของหใบ บางสกล ม cystoliths อยทหลงใบ หรอทองใบ ดอกมขนาดเลก เพศเดยว ออกเปนชอสน ๆ หรอเปนกอนกลม ผลรวม หรอ ผลผวแขง วงศมะมวง (Anacardiaceae)

ไมตน เนอแขง มกลน มนายางใสเมอถกอากาศกลายเปนสดา หรอสนาตาล ใบเดยว หรอใบประกอบ ตดเวยนสลบ ไมมหใบ ดอก ออกเปนชอแตกแขนงทปลายยอด มกลบเลยง กลบดอก และเกสรเพศผอยางละ 5 แยกจากกน รงไขตดเหนอวงกลบ ผล แบบผนงผลชนในแขง หรอผลมปก วงศมงคด (Guttiferae)

ไมตน หรอไมพม มยางสเหลอง ไมมหใบ ใบเดยว ออกตรงขาม แผนใบหนามน ดอกสมมาตรตามรศมสมบรณเพศ กลบเลยงและกลบดอกมอยางละ 4-5 กลบ เกสรเพศผ มจานวนมาก มกจะเชอมตดกนเปนมด เกสรเพศเมยม 3-5 คารเพล ม 1-หลายชอง ยอดเกสรเพศเมยเปนรปจาน ผล มเนอหลายเมลด หรอผลผนงผลชนในแขง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

30 

 

วงศจนทนเทศ (Myristicaceae) ไมตน หรอไมพม ไมผลดใบ เปลอกมนาเลยงใสสแดง ใบเดยว ไมมหใบ เรยงสลบ ดอก

เลก เพศเดยว ตางเพศตางตน ออกเปนชอ หรอเปนกระจก หรอออกเดยวตามงามใบ กลบดอกเชอมตดกน มจานวน 2-4 กลบ สวนมากม 3 กลบ ผลแบบเมลดเดยว แตกเปน 2 ซก เมลดมกมเยอหมสแดง ตวอยางพรรณไมในวงศนไดแก จนทนเทศ เลอดควาย วงศเหงอกปลาหมอ (Acanthaceae)

ไมลมลก ไมพม หรอไมเถา ใบเดยว เรยงตรงขาม ขอบเรยบ ม cystoliths อยทหลงใบ ดอก ออกเปนชอ หรอดอกเดยว มกมใบประดบคลายใบหมทอกลบดอก ดอกสมบรณเพศ กลบดอกโคนเชอม ตดกน ปลายม 5 แฉก ผลแหงแตก เมลดตดบนกานคลายตะขอ วงศกระดงงา (Annonaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา เปลอก ใบ และ ดอก มกลนฉน ลาตนและกง เมอตดขวางจะเปนเสนรศมออกจากจดกลาง ใบเดยว เรยงสลบในระนาบเดยวกน ดอก เปนดอกเดยว หรอเปนกระจก สวนมาก สมบรณเพศ กลบเลยงสวนมากม 3 กลบ เรยงขอบกลบจรดกน กลบดอกสวนมากม 6 กลบ เรยง 2 ชน ชนละ 3 กลบ ผล เปนผลกลม วงศเลบครฑ (Araliaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมลมลก ใบเดยว ขอบใบจกคลายขนนก หรอ ใบประกอบแบบนวมอ เรยงเวยนสลบ หใบมกเปนลน บางๆ อยทโคนกานใบ ดอก ออกเปนชอแบบซรมทปลายยอด กลบเลยง และกลบดอกมอยางละ 5 กลบ- ผล มเนอหลายเมลด หรอผนงผลชนในแขง วงศเทยนนา (Balsaminaceae)

ไมลมลก อวบนา ใบเดยว เรยงเวยนสลบ หรอเรยงตรงขาม ไมมหใบ ดอกสมบรณเพศ ออกเดยว หรอ หลายดอกออกตามงามใบ ดอกม จงอยสน หรอยาว โคง หรอตรง ผล เปนแบบผลแหงแตก วงศแคหางคาง (Bignoniaceae)

ไมเถา หรอไมตน เนอแขง ใบเดยว หรอใบประกอบ ดอกใหญ และบานเดนชด กลบเลยงเชอมตดกน กลบดอกเชอมตดกน เกสรเพศผ ม 4 อน สน 2 ยาว 2 รงไขตดเหนอวงกลบ ม 2 ชอง มไขออนหลายหนวยตอ 1 ชอง ผล เปนแบบผลแหงแตก แขง ผวเรยบเมลดมปก วงศงว (Bombacaceae)

ไมตนขนาดใหญ ใบเดยว หรอใบประกอบแบบนวมอ เรยงสลบ มขนรปดาว หรอเกลด ปกคลม มหใบ ดอกเดยวหรอออกเปนชอ ดอก สมบรณเพศ มขนาดใหญ กลบเลยง ม 5 กลบ กลบดอกยาว เกสรเพศผ มจานวนมาก ผลแหงแลวแตก มขนาดใหญ เมลด มเยอหม หรอมปยหม วงศมะเกม (Burseraceae)

ไมตน หรอไมพม เปลอก มกมชน ใบประกอบแบบขนนก ออกเรยงสลบ เนอใบมจดตอม ดอกขนาดเลกออกเปนชอแบบ ชอกระจะ หรอชอแยกแขนง กลบเลยงและกลบดอกม 3-5 เกสรเพศผ ม

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

31 

 

จานวนเปน 2 เทาของกลบดอก กานชอบเรณแยก หรอเชอมกน รงไขม 2-5 ชอง ชองละ 2 เมลด กานเกสรเพศเมยสน ผลแบบ ผนงผลชนในแขง หรอแหงแตก วงศกม (Capparaceae)

ไมลมลก ไมพม ไมตน หรอไมเถา มกมหนาม บางทพบกลมของเกลดแหลม ๆ ทโคนของกง ใบเดยวหรอใบประกอบมใบยอย 3-7 ใบ เรยงเวยนสลบ ดอก มกลบเลยงและกลบดอกอยางละ 4-6 กลบ ผลมเนอหลายเมลด หรอผลแหงแลวแตก วงศสองสลง (Celastraceae)

ไมตน หรอไมพม ใบเดยว เรยงตรงขาม หายากทเรยงสลบ ดอกสมบรณเพศ ออกเปนชอแบบชอกระจกกลบเลยง 4-5 กลบ เรยงซอนเหลอมกน กลบดอก 4-5 กลบ เรยงซอนสลบกน เกสรเพศผจานวนเทากบกลบดอกตดอยตามขอบของจานรองดอกทแบน รงไขม 2-5 ชอง แตละชองมไข 2 หนวย ผลแบบ แหงแตก หรอผลสดแบบกลวย วงศสมอ (Combretaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา ใบเดยว เวยนสลบ หรอตดตรงขามขอบเรยบ ดอก สมมาตรตามรศม สวนมากสมบรณเพศ กลบเลยงและกลบดอกมอยางละ 4 หรอ 5 กลบ แยกจากกน เกสรเพศผ มจานวน 2 เทาของกลบดอก- รงไขตดใตวงกลบ ม 1 ชอง ไขออนม 2 หนวยตอหนงชอง ผล เมลดเดยว แขง บางครงมปก วงศทานตะวน (Compositae)

ไมลมลก หรอไมพม ใบเดยว หรอใบประกอบ ใบสวนมากเรยงเวยนสลบ ดอก ออกเปนชอกระจกแนนลอมรอบดวยวงกลบประดบ ดอกม 2 ชนด คอ ray flower และ disk flower ผลแหงเมลดลอน ทปลายมขนตดแนน วงศผกบง (Convolvulaceae)

สวนใหญพบเปนไมเถา มยางขาว ใบเดยว เรยงสลบ ไมมหใบ ไมมมอเกาะ ขอบใบเรยบ หรอจกเปนพ ดอก ออกเปนชอแยกแขนง หรอ ดอกเดยว ตามงามใบ มขนาดใหญ รปกรวย หรอรปแจกน มสสด แดง มวง นาเงน หรอขาว กลบดอก และกลบเลยงมอยางละ 5 กลบผลแกแตกตามยาว วงศฟกแฟง (Cucurbitaceae)

ไมเถา มกมผวหยาบและสาก บางท อวบนา ใบเดยว หรอจก 5 พแบบนวมอ เรยงสลบ มมอ

เกาะพนเปนเกลยว ไมมหใบ ดอก ออกเปนชอตามงามใบ หรอออกเดยว ๆ ดอกแยกเพศ กลบเลยงม 5 กลบ เชอมตดกนเปนรปทอ หรอรประฆง ปลายแยกเปน 5 พ กลบดอกม 5 กลบ เชอมตดกนเปนรประฆง รปวงลอ หรอรปแจกน ผล มเนอ หลายเมลด หรอผลแบบแตง หรอผลแกแลวแตก วงศสาน (Dilleniaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา ใบเดยว เรยงสลบ ขอบเรยบ หรอจกเปนซฟน เสนใบเดนชด ชอดอกแบบชอแยกแขนง ดอกสมบรณเพศ กลบเลยง และกลบดอกอยางละ 5 กลบ เรยงซอนเหลอมกน ผล

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

32 

 

แตกแยกออกจากกน หรอมลกษณะคลายผลเนอนม เมลดมจานวนนอย หรอเพยงเมลดเดยว มกมเยอเปนฝอยหม ตวอยางพชไดแก สาน รสสคนธ วงศยาง (Dipterocarpaceae)

ไมตน ขนาดเลกถงขนาดใหญ เปลอกและเนอไมมนามนซงมกลนเฉพาะตว ใบเดยว ออกเวยนสลบ กานใบมกบวมพอง แผนใบมกจบเปนสนระหวางเสนแขนงใบ และขอบใบเปนคลน ดอกมกออกเปนชอแยกแขนง แตละดอกมกลบเลยง และกลบดอก อยางละ 5 กลบ กลบดอกเรยงซอนกนคลายกงหนลม ผล เปลอกแขง แหง ไมแตก และมกมปกซงพฒนามาจากกลบเลยง ซงผลและปกในแตละสกลของชนดไมในวงศนมลกษณะแตกตางกน วงศมะพลบ (Ebenaceae)

ไมตน หรอไมพม เปลอกมสดา ใบเดยว เรยงสลบ ขอบใบเรยบ ใบรวงสดา ดอกเปนดอกแยกเพศออกเดยว ๆ หรอเปนชอกระจกแนน ดอกมจานวนนอย กลบดอกมจานวน 3-5 กลบ และมกจะบดเวยนตามกน เมอบานเตมท กลบเลยงมจานวน 3-5 กลบ ไมหลดรวง และเจรญยาวออกเมอเปนผลในดอกเพศเมย ผลสด เปลอกหนาหรออวบนา มเมลดเดยว หรอหลายเมลด มกลบเลยงตดอย วงศมนดอย (Elaeocarpaceae)

ไมตน ใบเดยว เรยงเวยนสลบ มหใบ ขอบใบจกฟนเลอย ใบแกกอนรวงสแดงดอกสมบรณเพศ กลบเลยงและกลบดอกมจานวน 4-5 กลบ กลบดอกเปนชายครย เกสรเพศผ มจานวนมาก ผลแหงแตก หรอผลมเนอ ผนงผลชนในแขง วงศกหลาบปา (Ericaceae)

ไมพม หรอไมตน ใบเดยว เรยงเวยนสลบ ไมมหใบ ใบมเกลดคลายรงแค หรอมตอมทโคนใบ ดอกสมบรณเพศ กลบดอกเปน รปทอ หรอรปโถ เกสรเพศผ มจานวน 10 อน วงศกอ (Fagaceae)

ไมตนผลดใบ หรอไมผลดใบ หใบ รวงงาย ใบเดยว เรยงสลบ หายากทวนรอบ ขอบใบเรยบ หรอจกซฟน ชอดอก ออกเดยว หรอแยกแขนง ชอดอกเพศผและเพศเมยแยกกน เกสรเพศผ 6-12 อน เกสรเพศผ ทเปน หมน 6-(12) หรอไมพบ รงไขตดใตวงกลบ ผล แบบเปลอกแขงเมลดเดยว มกาบหม ผลเรยบ เปนหนาม หรอเปนเกลด วงศตะขบปา (Flacourtiaceae)

ไมตน ไมพม สวนใหญมหนาม ใบเดยว เรยงเวยน มหใบขนาดเลก และหลดรวงงาย ชอดอกแบบชอกระจกเปนกลมๆ ออกเดยว หรอ รวมเปนชอกระจะ ออกตามซอกใบ กงกาน ดอกแบบไมมกาน หรอกานสน กลบเลยง 3-6 ซอนเหลอมกน กลบดอกไมม หรอ มจานวน 3-8 เปนอสระตอกน เกสรเพศผ 5 หรอมากกวา ยอดเกสรเพศเมย ไรกาน ผลแบบผลสด ผลแหงหลายเมลด ผลแหงแตก หายากทเปนผนงผลชนในแขง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

33 

 

วงศวานไกแดง (Gesneriaceae) ไมลมลก ไมมลาตน หรอไมพมขนาดเลก มกเปนไมองอาศย ใบเดยว เรยงตรงขาม หรอตด

เปนวงรอบขอ หรอเรยงสลบ ขอบเรยบ หรอจกซฟน ดอกเดยว หรอชอแบบชอกระจกซอน ออกตาม ปลายยอด หรองามใบ กลบเลยง และกลบดอกมอยางละ 5 กลบ ผลแกแตกกลางพ หรอแตกตามขวาง หรอตาม รอยประสาน หรอแบบมเนอหลายเมลด เมลดม ขนาดเลก จานวนมาก บางทมรยางคคลายขนทปลาย วงศดนหม (Icacinaceae)

ไมตน หรอไมพม บางครงอาจพบเปนไมเถา ใบเดยว เรยงเวยนสลบ ขอบใบเรยบ ดอกเดยว หรอเปนชอตามงามใบ สมบรณเพศ หรอแยกเพศ กลบเลยงและกลบดอกมอยางละ 5 กลบ เกสรเพศผ มจานวน 5 ผลผนงผลชนในแขง เมลดมขนาดใหญ วงศกระบก (Irvingiaceae)

ไมตน ใบเดยว เรยงเวยนสลบ มหใบรปดาบหมปลายยอด ชอดอกออกตามซอกใบ หรอออกทปลาย แบบชอแยกแขนง ดอกสมบรณเพศ กลบเลยง และกลบดอก อยางละ 5 เกสรเพศผ 10 อน รงไขตดบนวงกลบ ผลแบบผนงผลชนในแขง วงศกระเพรา (Labiatae)

ไมลมลก ไมพม หรอไมตน กงกาน เปนเหลยม มกลนนามนหอมระเหย ใบเดยว หรอใบประกอบ เรยงตรงขาม หรอเรยงรอบขอ ไมมหใบ ดอก ออกเปนชอ ตามงามใบ หรอรอบขอ ดอกสมบรณเพศ กลบดอก และกลบเลยงมจานวน 5 กลบ ผล แหงแลวแตก วงศหมเหมน (Lauraceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา มกลนหอม ใบเดยว ตดเวยนสลบ บางครงตดตรงขาม ขอบเรยบ ดอกมขนาดเลก กลบรวมม 6 กลบ เกสรเพศผสวนมากม 12 อน เรยงเปนวง 4 วง ๆ ละ 3 อบเรณเปดแบบชองหนาตาง รงไขตดเหนอวงกลบ ม 1 ชอง ไขออนม 1 หนวย ตดแบบหอยลง ผล มหลายเมลด หรอผนงผลชนในแขง มกาน วงศถว (Leguminosae)

ไมตน ไมพม ไมเถา และ พชลมลก ใบเดยว ม 3 ใบยอย หรอใบประกอบ เรยงตวแบบขนนก เรยงสลบ มกมหใบ ดอก กลบเลยงมกขยายแบนแบบจานรอง หรอถวย สวนนอยจะเปนหลอด กลบดอกสวนใหญ ม 5 กลบ แยกกน เกสรเพศผสวนใหญม 10 หรอมากกวา รงไขแบบเหนอวงกลบ ผล สวนใหญแหงแตกเปน 2 ฝา แยกออกเปน 3 กลม ไดแก

1. ดอกสมมาตรตามรศม________Mimosoideae 2. ดอกสมมาตรดานขาง

2.1 กลบดอก 5 กลบ แยกจากกน_________Caesalpinioideae

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

34 

 

2.2 กลบดอก 5 กลบ แบงเปน กลบบนอยรอบนอกสด กลบคลางมกเชอมตดกน ดานขาง__________Papilionoideae

Leguminosae-Mimosoideae ใบประกอบแบบขนนกชนเดยว และขนนก 2 ชน ดอกมขนาดเลกออกรวมกนเปนชอดอก

แบบชอเชงลด ชอกระจะ หรอชอกระจก กลบรองดอกหรอกลบเลยงแยกจากกน กลบดอกเปนหลอดปลายแยก เกสรเพศผ ม 4-10 หรอมากกวา ผล เปนฝก ตวอยางพรรณไมในวงศนไดแก จามจร กระถนณรงค สะตอ มะขามเทศ

Leguminosae-Caesalpinioideae ใบเดยว และใบประกอบ ดอกแบบสมมาตรดานขาง ชอดอกแบบ ชอกระจะชอแยกแขนง

บางครงแยกเพศ กลบเลยง 5 กลบ กลบดอกม 5-0 กลบ เกสรเพศผ 10-1 มกมเกสรเพศผ ทลดขนาด- ผล แบบฝก ม 1- หลายเมลด ตวอยางพรรณไมในวงศนไดแก ราชพฤกษ ขเหลก หางนกยงไทย หางนกยงฝรง

Leguminosae-Papilionoideae ลาตนอาจมหนาม ใบเดยวหรอใบประกอบแบบขนนก ดอกสมมาตรดานขาง (แบบดอกถว)

ออกเปนชอ กลบเลยงเปนหลอดม 5 หยก บรเวณปลายกลบดอกแยกเปนกลบดอกใหญ (standard) กลบดอกขาง (wing) และกลบดอกใน (keel) เกสรเพศผ 10 อน โดยแยกเปน 2 กลม ม 9 อนตดกน และแยกเดยว ผล แบบฝกยาว แตกได 2 ฝา ตวอยางไดแก ทองกวาว ประด แคบาน วงศกนเกรา (Loganiaceae)

ไมตน หรอไมพม หายากทเปนไมลมลก ใบเดยว เรยงตรงขาม หรอวงรอบ ชอดอกแบบชอซรม หรอชอกระจกแนนแยกแขนง กลบดอกเปนทอหรอระฆง ปลายแยก 4-5 กลบ รงไขเหนอวงกลบ หรอกงใตวงกลบ ผลสดแบบหลายเมลด หรอผลแหงแตก วงศตะแบก (Lythraceae)

ไมตน หรอไมลมลก ใบเดยว ขอบเรยบ มกออกตรงขาม ดอกสมบรณเพศ ออกเปนชอเชงลด หรอชอแยกแขนง ฐานดอกเปนรปทรงกระบอก หรอรประฆง กลบเลยงมจานวน 4-8 กลบ เรยงจรดกน กลบดอกมจานวน เทากบกลบเลยงหรอนอยกวา กลบยนยบ เกสรเพศผ มจานวน 4 หรอ 8 หรอจานวนมาก ผลแหงแตกเปนเสยง ๆ มฐานดอกหม เมลดมจานวนมาก ตวอยางพรรณไมในวงศนไดแก เสลา ตะแบก อนทนล อนทรชต ยเขง วงศจาปา (Magnoliaceae)

ไมตน หรอไมพม มกมกลนหอม ใบเดยว เรยงสลบ หใบมขนาดใหญหมปดตามด หใบหลดรวงงาย เหลอรอยแผลเปนไวบนกง และโคนกานใบ ดอก มขนาดใหญ ออกทปลายกง สมบรณเพศ กลบดอกมหลายชน เกสรเพศผ จานวนมาก รงไขเหนอวงกลบ ผล มกเปนพวง ผลแหงแตก

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

35 

 

วงศชบา (Malvaceae) ไมตน และไมพม ใบเดยว เรยงสลบ มหใบ ดอก ออกเปนชอ ดอกสมบรณเพศ กลบเลยง และ

กลบดอกมจานวน 5 กลบ เกสรเพศผ จานวนมาก เชอมตดกนเปนหลอด ผลแหงแตก แหงไมแตก วงศโคลงเคลง (Melastomataceae)

ไมพม ไมตน ไมลมลก หรอ ไมเถาลมลก ใบเดยว เรยงตรงขาม เสนใบออกทโคนใบ 1 หรอ 3 เสนชดเจนในบางสกล ชอดอกออกทปลายยอด ซอกใบหรอซอกกง หรอตามลาตน แบบชอกระจกลดรป หรอออกเดยว มฐานรองดอกรปโถ หรอรปคนโท มเกลด มขน หรอเกลยง ดอกสมบรณเพศ กลบเลยง กลบดอก อยางละ 3, 4 หรอ 5 แกนอบเรณยดยาวหรอเปนรยางค อบเรณมรทปลาย ผลแหงแบบแกแตก หรอผลมเนอหลายเมลด วงศเลยน (Meliaceae)

ไมตน หรอไมพม ใบ สวนมากเปนใบประกอบแบบขนนก ไมมหใบ ชอดอกแบบ ชอกระจกแยกแขนง กลบเลยงม 3-6 กลบ เกสรเพศผ 8-10 อน เชอมตดกนเปนหลอดรอบ ๆ ฐานของจานรองดอก ยอดเกสรเพศเมยบวมพอง ผล แหงแบบ แหงแตกหรอผลสดแบบหลายเมลด ตวอยางพรรณไมในวงศนไดแก สะเดา ตาเสอ เลยน กดลน กระทอน วงศตาเปดตาไก (Myrsinaceae)

ไมพม หรอไมตน ใบเดยว เรยงสลบ มกจะมจดโปรงแสง หรอแนวเสนของตอมชน ดอกชอ ออกตามซอกใบ หรอปลายยอด ดอกสมบรณเพศ หรอแยกเพศ ผลสดม 1 เมลด หรอหลายเมลด วงศหวา (Myrtaceae)

ไมตน หรอไมพม ใบเดยว มกออกตรงขาม ขอบใบมเสนปด ดอกสมบรณเพศ สมมาตรตามรศม กลบเลยงและกลบดอกจานวน 4-5 เกสรเพศผ จานวนมาก รงไขแบบตดใตวงกลบ ผลเนอนมหลายเมลด หรอผลสดเมลดเดยวตวอยางพรรณไมในวงศนไดแก หวา ชมพ ฝรง ยคาลปตส วงศมะล (Oleaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา ใบเดยว หรอใบประกอบแบบขนนก หรอแบบสามใบ เรยงตรงขาม ขอบใบเรยบ หรอจกเปนซฟน ดอกออกเปนชอ หรอมดอกเดยว ทปลายยอด หรอตามงามใบ กลบเลยงโคนเชอมตดกน ปลายแยกเปน 4 กลบ กลบดอกปลายแยกเปน 4 กลบ หรอ 6-12 กลบ เกสรเพศผ ม 2 อน ผลแกแตกระหวางพ ผลมปก มเนอหลายเมลด หรอผลผนงผลชนในแขง เมลดมกม 1 เมลด วงศดอกดน (Orobanchaceae)

ไมลมลก เปนพชเบยนราก ไมมคลอโรฟลด ดอกเดยว หรอดอกชอ กลบดอก เปนหลอด เกสรเพศผ ม 4 อน ผลแหงแตก เมลดมจานวนมาก วงศโกงกาง (Rhizophoraceae)

ไมตน หายากทเปนไมพม ใบเดยว สวนมากเรยงตรงขามสลบตงฉาก และมหใบอยระหวางกานใบ ดอกออกเดยว ๆ หรอออกเปนชอกระจก ตามงามใบ มขนาดเลก หรอใหญ สวนมากเปนดอก

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

36 

 

สมบรณเพศ กลบเลยงโคนเชอมตดกน ปลายแยกเปน 4-8 กลบ กลบดอกม จานวนเทากบกลบเลยง แยกออกจากกน และมกจะมขนาดเลกกวา ผลสดมเนอหลายเมลด หรอมเมลดเดยว วงศเขม (Rubiaceae)

ไมตน ไมพม ไมลมลก หรอไมเถา มหใบรวมระหวางโคนกานใบ ใบเดยว ตดตรงขาม แตละคตงฉากกน หรออยในระนาบเดยวกน บางครงพบออกเปนกระจกทขอเดยวกน บางครงใบหนงทขอจะลดรปไป ดอกสมบรณเพศ สมมาตรตามรศม กลบดอก ม 4 หรอ 5 กลบ กลบดอกโคนเชอมตดกนเปนหลอด ปลายจกเปนพ เกสรเพศผ เปน 2 ค ตดสลบกบพกลบดอก รงไขตดใตวงกลบ ผล แบบแหงแตก มเนอหลายเมลด หรอผลผนงผลชนในแขง วงศสม (Rutaceae)

ไมตน หรอไมพม มกลนหอม ไมมหใบ ใบเดยว หรอใบประกอบ เรยงสลบ มจดใสบนใบ ดอกออกเปนชอ ดอกสมบรณเพศ หรอแยกเพศ กลบเลยง และกลบดอก มอยางละ 4 หรอ 5 กลบ แยกจากกน รงไขตดเหนอวงกลบ ผล มผวหนาเปนมน มเนอหยาบ เปนแบบผลแหงแตก ผลผนงผลชนในแขง หรอผลแบบสม วงศลาไย (Sapindaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมเถา ใบประกอบ เรยงสลบ ดอกแบบชอแยกแขนง ดอกขนาดเลก กลบเลยงม 4-5 กลบ เรยงซอนเหลอมกน กลบดอกม 4-5 กลบ หรอไมม ผลแบบแหงแตก หรอผลแบบผนงผลชนในแขง เมลดมเยอหม วงศลาพปา (Sonneratiaceae)

ไมตน บางสกลมรากหายใจ (Pneumatophore) เชน สกล Sonneratia บางสกลไมม เชน สกล Duabanga ใบเดยว เรยงตรงขาม ขอบใบเรยบ ดอกมขนาดใหญ ออกเปนชอทปลายยอด ผลสดมเนอ หลายเมลด หรอผลแหงแตกกลางพ วงศสาโรง (Sterculiaceae)

ไมตน ไมพม หรอไมลมลก ใบเดยว หรอใบประกอบ เรยงสลบ หรอเวยนสลบ มหใบ ดอกเดยว หรอดอกชอ ดอกแยกเพศ หรอดอกสมบรณเพศ กลบดอกม จานวน 5 กลบ มขนาดเลก หรอบางทกไมม กลบเลยงมจานวน 5 กลบ ผลเดยว หรอเปนชอ แหงแลวแตก วงศเหมอดหอม (Symplocaceae)

ไมตนขนาดใหญ หรอไมพม ไมมหใบ ใบเดยว เรยงเวยนสลบ ขอบใบจกซฟน เมอแหงมเขยวออกเหลอง ดอก ออกเปนชอ ดอกสมบรณเพศ กลบเลยง และกลบดอกมกเชอม ตดกนทโคน รงไขตดใตวงกลบ- ผลสด มเมลดเดยว

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

37 

 

วงศชา (Theaceae) ไมพม หรอไมตน ไมมหใบ ใบเดยว เรยงสลบ หรอวนรอบ ดอก สวนใหญเปนดอกเดยว กลบ

เลยงมขนาดเลก จานวน 5 กลบ กลบดอกเหนชดเจน มเกสรเพศผ จานวนมาก รงไขตดใตวงกลบ ผลสด หรอผลเหนยว ไมแตก หรอ ผลแหงแตก มหลายเมลด วงศไมหอม (Thymelaeaceae)

ไมตน หรอไมพม หายากทเปนไมลมลก เปลอกมใยเหนยว ลอกออกไดงาย ใบเดยว ขอบเรยบ เรยงสลบ หรอตรงขาม ไมมหใบ ดอกออกเดยว หรอแบบชอกระจะ วงกลบรวมเชอมตดกนเปนหลอด ปลายม 4-5 พ คลายกลบดอก เกสรเพศผ มจานวนเทากบหรอเปน 2 เทาของจานวนกลบ ผลแบบผนงผลชนในแขง วงศพงแหร (Ulmaceae)

ไมตน หรอไมพม มนายางใส หรอยาง เปนเมอก มหใบ หลดรวงงาย ใบเดยว เรยงสลบ ขอบเรยบ หรอจกฟนเลอย โคนเบยว ดอกเดยว หรอออกเปนกระจก ตามงามใบ ดอกสมบรณเพศ หรอแยกเพศ กลบรวม มจานวน 4-8 กลบ ผล แขงขนาดเลก ผลมปก หรอผลมเนอ ผนงผลชนในแขง วงศองน (Vitaceae)

ไมเถาเนอแขง มมอเกาะตรงขามใบ ลาตนมขอบวม และเปนขอตอ ใบเดยว หรอใบประกอบแบบขนนก หรอแบบนวมอ มจดโปรงแสง ดอกออกเปนชอแบบแยกแขนง ตามงามใบ หรอปลายยอด ดอกมขนาดเลก กลบเลยง และกลบดอก มอยางละ 4 หรอ 5 กลบ ผลมเนอ เปลอกแขง มรองลกดานบน ม 1-4 เมลด

พชใบเลยงเดยว วงศบก (Araceae)

ไมลมลก ขนในนา หรอบนดน เปนพชองอาศย หรอไมเถาเลอย มลาตน หรอไมม มเหงา หรอหวสะสมอาหาร ลาตนมขอปลอง ใบเดยว หรอใบประกอบ ดอก ออกเปนชอแบบชอเชงลดมกาบ กาบหมชอดอกมหลายส ไมมใบประดบ ผล มเนอหลายเมลด วงศหญาขาวกา (Burmanniaceae)

ไมลมลกขนาดเลก อายปเดยว หรอหลายป เปนพชกนซาก หรอกงพชกนซาก รากคลายเสนดาย แตกแขนง มเหงา ทรงกระบอก หรอมหวใตดน ใบคลายเกลดขนาดเลก เรยงสลบ หรอเรยง เปนกระจกแบบกหลาบซอน ไมมกานใบ ดอก ออกเปนชอแบบชอกระจก หรอชองวงแถวเดยว ทหลายยอดมดอกเดยว หรอหลายดอก ดอกสมบรณเพศ ผลแหงแตก เมลดมขนาดเลกจานวนมาก

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

38 

 

วงศกก (Cyperaceae) ไมลมลกลาตนเปนสน เมอตดขวางคลายรปสามเหลยมหรอกลม ใบเรยงเปนกระจกทโคน

หรอเรยงสลบเวยนเปน 3 ระนาบ ชอดอกออกเปนชอเดยว ชอเชงแขนง หรอชอแยกแขนง ชอดอกยอยม 1 หรอหลายดอก วงกลบรวมลดรปเปนขนแขง หรอเปนเกลดหรอไมม สวนตางของดอกมจานวน 3 เกสรเพศผ 3 อน หรอจานวนมาก รงไขเหนอวงกลบ ผล เปลอกแขง เมลดเดยว วงศกลอย (Dioscoreaceae)

ไมเถา มเหงาใตดน หรอหว มรากอากาศ ใบเดยว เรยงสลบ เรยงตรงขาม หรอเรยงเปนวงรอบ หใบรวงงาย หรอไมมหใบ ใบสวนมากเปนรปหวใจ หยกรปฝามอ หรอใบประกอบรปนวมอ ดอกออกเปนชอ ตามงามใบ สวนใหญเปนดอกแยกเพศตางตน วงกลบรวม มจานวน 6 กลบ ผลแหงแลวแตก ม 3 พ วงศหญา (Gramineae)

พชลมลก ฤดเดยวหรอหลายฤด ลาตนทรงกระบอกมขอปลองชดเจน ขอสน และตน ปลองยาวกวาและกลวง ใบเรยงเปน 2 ระนาบ ประกอบดวย 3 สวนทสาคญ คอ กาบใบ ลนใบ และแผนใบ กาบใบ จะหมปลอง ลนใบอยระหวางกาบใบ และแผนใบ แผนใบรปแถบ หรอรปขอบขนานแกมรปแถบ ชอดอกแบบกวางหรอแคบ เปนชอแยกแขนง ชอกระจะ หรอชอเชงลดยอดเกสรเพศเมยเปนพขนนก ผลเมลดเดยวแบบธญพช วงศกลวยไม (Orchidaceae)

พชลมลก ฤดเดยวหรอหลายฤด ลาตนทรงกระบอกมขอปลองชดเจน ขอสน และตน ปลองยาวกวาและกลวง ใบเรยงเปน 2 ระนาบ ประกอบดวย 3 สวน ทสาคญ คอ กาบใบ ลนใบ และแผนใบ กาบใบจะหมปลอง ลนใบอยระหวางกาบใบ และแผนใบ แผนใบรปแถบ หรอรปขอบขนานแกมรปแถบ ชอดอกแบบกวางหรอแคบ เปนชอแยกแขนง ชอกระจะ หรอชอเชงลดยอดเกสรเพศเมยเปนพขนนก ผลเมลดเดยวแบบธญพช วงศขาวเยนเหนอ (Smilacaceae)

ไมเถาเนอแขง หรอไมเถาลมลก มมอพน บางชนดมหนามตามเถา มเหงา ใบเดยว เรยงสลบ เรยงตรงขาม หรอเปนวงรอบ มอพนเกาะเปนค ออกตามขอใบ โคนกานใบแผออกเปนกาบ เสนใบออกจากโคนใบ 3-7 เสน เสนแขนงใบเรยงเปนรางแห ดอกออกตามงามใบ หรอทปลายยอด ออกเปนชอ สมบรณเพศ หรอแยกเพศ ผลสด มเนอหลายเมลด วงศขงขา (Zingiberaceae)

ไมลมลก อายหลายป มเหงา สวนตาง ๆ มกมกลนหอม ลาตนสน หรอกาบใบ เรยงสลบโอบกนแนนเปนลาตนเทยม ใบเรยง 2 ระนาบ หรอออกเปนกอ มกาบใบและลนใบ ใบออนแผนใบมวนเปนหลอด ดอก ออกเปนชอ ทปลายยอด ซอกใบ หรอโคนหนอ มใบประดบ ดอกสมบรณเพศ ผลแหงแตก มเมลดเลกจานวนมาก

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

39 

 

วงศปาลม (Palmae) ลาตนเรยวยาว ตงตรง หรอเลอย ผวลาตนมรอยวงแหวนซงเกดจากการหลดรวงของใบ หรอม

หนาม ใบประกอบ เรยงสลบซอนกนเปนกลมทปลายยอดของลาตน ดอกออกเปนชอ มขนาดใหญ มกมใบประดบชอดอก หรอกาบหมชอดอกรองรบ และหอหมชอดอกไวในขณะทชอดอกยงออนอย เกสรเพศผ 6 อน ผลสดม 1 เมลด หรอหลายเมลด

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

40 

 

การสารวจและเกบตวอยางพรรณไม การดาเนนงานดานปาไมนน มความจาเปนอยางมากทจะตองมขอมลพรรณไมตาง ๆ เปนพนฐานในการดาเนนการ หรอศกษาในขนทสงกวาตอไป การสารวจพรรณไมถอเปนกจกรรมหลกทจะใหไดมาซงขอมลดงกลาว แมวาการสารวจพรรณไมในประเทศไทยจะมการดาเนนงานมาเปนเวลานานกวา 100 ป แลว แตกยงไมสนสดเพราะพนทปาของประเทศไทยมกวางขวางประกอบขนดวยปาประเภทตางๆ ซงแตกตางกนในโครงสรางพรรณไมภายในปานน พรรณไมมมากมายหลายชนด คาดกนวาเฉพาะกลมพชดอก กมไมตากวา 10,000 ชนด หากจะรวมถงกลมพชไรดอก พชชนตา ตาง ๆ กคงตองมจานวนชนดมากกวานอยางมาก ถาตองการจะทราบจานวนชนดของพรรณไมในทองทตาง ๆ กจะตองทาการสารวจพรอมทงเกบตวอยางพรรณไม แลวนามาวเคราะหหาชอทถกตองตอไป งานสารวจพรรณไมนน นบไดวาเปนงานทตองใชเวลา ในทองทหนง ๆ ทตองการทาการสารวจ จะตองมการเขาไปสารวจใหครบทกฤดกาล เพอทจะใหไดตวอยางพรรณไมครบทงตวอยาง ดอก ผล และครอบคลมทกชนดพนธในพนท วตถประสงค วตถประสงคของการเกบตวอยางพรรณไม คอ

1. เพอนามาวเคราะห ตรวจระบชนดทถกตอง 2. เพอเกบตวอยางพรรณไมไวเปนหลกฐานอางอง 3. เพอทราบถงจานวนประชากร ถนกาเนด และเขตกระจายพนธ ของพรรณไมชนดตาง ๆ 4. เพอเปนการรวบรวมจานวนพรรณพฤกษชาตของประเทศไทย

การเกบและรกษาตวอยางพรรณไม 1. การเกบแหง (dry specimens) โดยการอดพรรณไมแลวอบ หรอผงใหแหง แลวเยบตดกบ

กระดาษแขง 2. การดอง (spirits) มกใชกบพชบางกลมทมปญหาในการทาตวอยางแหง เชน ไมนา พชท

อวบนา พวกทมดอกบอบบาง หรอตวอยางผลทมเนอ เปนตน นอกจากน ตวอยางหรอพรรณไมทตองการจะตงแสดง หรอประกอบการสอนกอาจจะตองเกบรกษาดวยการดอง ซงจะดองในแอลกอฮอล 70% การเกบรกษาตวอยางพรรณไมแหง

อปกรณ 1. แผงอดพรรณไม ขนาด 12 x 18 นว พรอมดวยเชอกรด เพออดพรรณไมใหเรยบ อยตว ไม

หงกงอเมอแหง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

41 

 

2. กระดาษอดพรรณไม ใชกระดาษลกฟก และกระดาษหนงสอพมพอดพรรณไมในแผงอด เพอใชดดซบความชนจากพรรณไม

3. แผนฟองนาตดขนาดใกลเคยงกบแผง เพออดใหพรรณไมเรยบเนยนมากขน 4. กรรไกรตดกง ใชตดแตงกง เพอความสวยงามและไดขนาดตามทตองการ 5. พลวมอ หรออปกรณขดดน เพอใชขดพรรณไมทตองการทงราก หรอหวใตดน 6. ถงพลาสตกสาหรบใสพรรณไม ทเกบไดในขณะสารวจ เพอปองกนพรรณไมเหยวแหง

กอนอดในแผงไดอยางด 7. ดนสอดาอยางด ซงไมควรจะใชปากกาในการจดบนทก เนองจากหมกอาจจะเลอะเปรอะ

เปอน หรอลบเลอนไปหากเปยกนา หรอแอลกอฮอล 8. สมดบนทก ซงอาจจะเปนสมดทออกแบบพเศษ สาหรบการบนทกขอมลพรรณไม

โดยเฉพาะ 9. กลองถายรป เพอชวยในการบนทกลกษณะทจะเปลยนแปลงไปเมอตวอยางแหง เชน

สสน รปทรง เปนตน รายละเอยดในการจดบนทกรายละเอยดพรรณไม มดงน

1. ทองททเกบ (locality) โดยระบจงหวด อาเภอ ตาบล ทองทปา ฯลฯ 2. ความสงจากระดบนาทะเล (altitude) ใชเครองวดความสงจากระดบนาทะเล วดขณะท

เกบพรรณไมจากระดบนน ๆ ดวย 3. วนท (date) หมายถงวนททเกบพรรณไมนน จะทาใหทราบถงฤดกาลการออกดอก ผล

ของพรรณไมนน ๆ ดวย 4. ชอพนเมอง (local name หรอ vernacular name) คอ ชอทเรยกพรรณไมในทองทนน ๆ

ควรสอบถามชอจากชาวบานแถบนน 5. บนทก (notes) ควรบนทกดงตอไปน

5.1 ชนดปา เชน ปาดบ ปาผลดใบ ปาชายเลน ฯลฯ ขนตามสนเขา หบเขา รมหวย 5.2 จานวนประชากรพชวามมากนอยเพยงใด 5.3 ลกษณะของพรรณไม ตงแตลกษณะของลาตน ใบ ดอก ผล โดยมรายละเอยด ดงน

1) วสยพช (habit) เปนไมตน ไมพม ไมเลอย หรอไมลมลก บอกสวนสงโดยประมาณ และถาเปนไมตน บอกขนาดความโตวดรอบตน ทระดบ 1.30 ม.

2) ลาตน (stem) ตรง คด มพพอน รากคาจน ฯลฯ 3) เปลอก (bark) บนทกเปนสองลกษณะ คอ

- เปลอกชนนอกสอะไร เรยบ ขรขระ แตกเปนรอง หรอลอนเปนสะเกด ฯลฯ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

42 

 

- เปลอกชนในเมอสบด สอะไร มกลนอยางไร มนายางหรอไม ถาม สอะไร ขนหรอใส

4) ใบ สของใบ ทงใบออนและแก หรอลกษณะอนทเมอใบแหงแลวจะมองไมเหน

5) ดอก ส กลน 6) ผล สของผลออน แก กลน รส รบประทานไดหรอไม หรอเปนพษ 7) ประโยชน การใชประโยขนของสวนใดสวนหนงของพช

6. ชอผ เกบและหมายเลข (collector number) ใหลงชอผ เกบ และหมายเลขเรยงตามลาดบไว วธการเกบตวอยางพรรณไม การเกบพรรณไมทถกตอง ตองพยายามเกบใหไดตวอยางทสมบรณทสด ครบทงใบ ดอก และผล ราก หรอเหงาในตวอยางบางประเภท ไมตน ไมพม หรอไมลมลกบางชนด เกบเฉพาะกง กาน ทมดอก หรอผลตดกบกงกานนน ๆ ขนาดยาวประมาณ 1 ฟต หากชอดอก หรอใบมลกษณะยาวเกนหนากระดาษทใชอด กควรหกพบใหพอด เพราะจะทาใหทราบขนาดทแทจรง ควรเกบใบ ดอก ผล จากตนเดยวกน เนองจากปจจบนมการศกษาทางดานพนธศาสตรมาเกยวของดวย ซงอาจมการตรวจสอบ DNA หรอศกษาดานอน ๆ ตอไป

1. ใบ ใหเลอกเกบใบทสมบรณ ไมถกแมลงกดทาลาย หรอเปนโรค ควรเปนใบทแก และเกบมาทงชอใบ ใหทราบวาเปนใบเดยว หรอใบประกอบ หากเปนใบประกอบควรจะเกบใบยอยใหครบทกใบ

2. ดอก ควรเกบเปนชอทตดกบใบ และมทงดอกตมและดอกบาน 3. ผล เกบใหชอผลตดกบใบใหไดทงผลออน และผลแก

ไมลมลกขนาดเลก เชน หญา หรอพวกพชชนตาอน ๆ เชน มอสส เฟรน ซงจะเกบทงตน (รวมทงราก เหงา หรอลาตนใตดน) และหกพบใหพอด

พรรณไมชนดหนง ๆ หรอหมายเลขหนง ๆ นน ควรเกบตวอยางประมาณ 3-8 ชน แลวแตความเหมาะสม นาตวอยางเกบในถงพลาสตกในขณะสารวจ เพอลดการสญเสยนาของตวอยาง ซงจะทาใหตวอยางแหง กรอบ จดใหไดรปทรงตามตองการไดยาก วธการอดแหงพรรณไม

1. ขนตอนการอดตวอยาง เมอตดชนตวอยางออกจากตนแลว ตดแตงใหมขนาดทเหมาะสม ตดปายกระดาษทระบชอผเกบ และหมายเลขไวกบชนตวอยางพรรณไม บนทกรายละเอยดพรรณไมตาง ๆ ลงในสมดบนทก ใน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

43 

 

การอดจะจดตวอยางพรรณไมวางลงในหนากระดาษหนงสอพมพ ซงพบเปนค ๆ จดตวอยางใหพอดหนากระดาษและแผงอด จดเรยงใบใหควาบาง หงายบาง เพอทจะไดเหนลกษณะของใบทงสองดานขณะแหงแลว พลกกระดาษหนงสอพมพปดลง วางทบชนทหนงดวยแผนฟองนาทเตรยมไว วางทบชนตอไปดวยกระดาษลกฟก แลวอดตวอยางชนตอไปในลกษณะเดยวกน คอ อดในกระดาษหนงสอพมพ ตามดวยแผนฟองนาและกระดาษลกฟก เมออดตวอยางพรรณไมไดขนาดหนาพอเหมาะตอแผงอดแลว กปดดวยแผงอดทงดานบนและดานลาง รดดวยเขมขดรดแผงอดพรรณไม

2. ขนตอนการทาแหงตวอยาง 2.1 ใชความรอนจากแสงแดด เหมาะกบพนททมอากาศโปรง แดดจา โดยนาแผงอด

พรรณไมทอดเสรจแลวนมาตากแดด วางโดยตงแผงขนทางดานใดดานหนง ทงนเพอใหความชนในพรรณไมระเหยไดงาย วธการตากแดดจะทาใหพรรณไมแหงชา ฉะนนตองหมนเปดออกตรวจ เพอไลแมลง หรอกาจดเหดรา โดยการเปลยนกระดาษหนงสอพมพ เอากระดาษทชนออก จะชวยใหตวอยางแหงเรวขน ซงวธนจะใชเวลาประมาณ 3 วน พรรณไมจะแหงและมสสดเหมอนธรรมชาต

2.2 ใชความรอนจากไฟ เหมาะกบพนททไมมแสงแดด หรอเปนชวงฤดฝน โดยทารานเพอทจะยางพรรณไม สงจากทดนประมาณ 1 เมตร การวางแผงอดกทาในลกษณะเดยวกนกบการตากแดด แตตองหมนกลบแผง และใชไฟทพอเหมาะเพราะอาจจะทาใหพรรณไมไหม เสยหายได

2.3 ใชความรอนจากไฟฟา 1) ใชตอบพรรณไมททาจากหลอดไฟกลม ทาเปนต ไม และตดตงหลอดไฟ

กลมประมาณ 8-10 หลอด เพอใหความรอนแกตวอยางพรรณไม ซงใชเวลาอบแหงประมาณ 3-5 วน 2) ใชตอบพรรณไมไฟฟา ทความรอนประมาณ 40 องศาเซลเซยส ใชเวลา

อบแหงประมาณ 2-3 วน เมอไดตวอยางพรรณไมทแหงไดทแลว กดาเนนการตรวจระบหาชอทถกตองตอไป

วธการอาบนายาพรรณไม พรรณไมทอบ หรอผงใหแหงเสรจแลวนน ถาจะเกบไวเปนระยะเวลานาน ๆ หลายสบป กจะตองนาตวอยางพรรณไมแหงเหลานนไปอาบนายากนแมลงเสยกอน มฉะนนแลวเพยงเวลาไมเกน 2 ป แมลงกจะกดทาลายเสยหายหมด นายาทใชอยในปจจบนมสวนผสมดงน

1. Mercuric chloride 250 มลลลตร 2. Phenol 50 มลลลตร 3. Alcohol 90% 10 ลตร

วธอาบนายาพรรณไม นานายาทเตรยมไวแลว ใสลงในภาชนะปากกวาง เชน กะละมง หรออางพลาสตก ใชคมปากคบหนบตวอยางพรรณไมจมลงในนายา ใหทวถงทงชนตวอยาง แชไวประมาณครงนาท แลวคบตวอยางพรรณไมออกวางบนกระดาษหนงสอพมพเดม วางซอนกนตอเนอง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

44 

 

ในลกษณะเดยวกนกบการอดตวอยางพรรณไม วางทบดวยแผงอด แลวนาเขาไปอบแหงในตอบ อกครงหนง

ขอควรระวง พยายามระมดระวงมใหนายาถกสวนใดสวนหนงของรางกาย ควรปองกนดวยการสวมถงมอยาง ผากรองอากาศหรอหนากากปองกนสารพษ ในขณะอาบนายาพรรณไม ชนสวนเลก ๆ ของตวอยาง เชน ดอก ผล มกจะหลดรวงไป ตองใชปากคบหนบเกบในซองกระดาษแลวสอดไวกบพรรณไมชนดนน ๆ ใหเรยบรอย วธเยบพรรณไม นาชนตวอยางพรรณไมทสมบรณ มพรอมทงดอก หรอผล ผานการอาบนายา และอบแหงดแลว มาเยบตดกบกระดาษแขงทมความหนา 300 แกรม ขนาด 27x 42 ซม. ดวยเขม และดายเยบพรรณไม โดยแตละจดทเยบ จะมการขมวดปม เพอปองกนมใหเสนดายทขาดทาใหจดอน ๆ หลดตอกนไปทงชนพรรณไม ตดใบแสดงรายละเอยดตาง ๆ ของพรรณไม (label) ทมมดานลางซาย นาชนสวนเลก ๆ ทหลดรวงของตวอยางใสซองกระดาษตดไวบนกระดาษแขงนนดวย การลงทะเบยนพรรณไม พรรณไมทผานขนตอนการเยบแลว จะนามาใสปก (cover) ซงจะระบ วงศ (Family) ชอพฤกษศาสตรของพช (Botanical name) ชอและหมายเลขของผ เกบ (Collector number) ซงขนตอนตอไปกจะเปนการลงทะเบยนพรรณไม เพอทจะไดบนทกเปนฐานขอมลพรรณพชของหอพรรณไมตอไป การเกบพรรณไมในตเกบพรรณไม ระบบการจดเกบพรรณไมในต เกบพรรณไม แตละตจะจดพชเรยงตามลาดบตวอกษรของแตละวงศ เชน วงศ Acanthaceae เปนวงศแรก แลวจะตามดวย Aceraceae Anacardiaceae ไปเรอย ๆ และภายในวงศ กจะเรยงในลกษณะเดยวกนคอเรยงตามลาดบอกษรของสกล และคาระบชนด เปนตน หองพพธภณฑพชทเกบต ใสตวอยางพรรณไมแหง ควรเปนหองทโปรง อากาศถายเทสะดวก ไมอบชน เพอเปนการปองกนโรคและแมลงทจะทาลายตวอยาง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

45 

 

Bio_plant001 -ตวอยาง- ตารางท1 ใชเกบขอมลความหลากหลายดานพช โดยวธวางแปลงตวอยาง10x10 เมตร-

ตางรางขอมลโครงการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทอนรกษ กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

สถานท เขตรกษาพนธสตวปาโตนงาชาง จงหวดสงขลา บรเวณเขาไหม (ฝงขวานาตกโตนงาชาง) แปลงท 1 พกดท (G.P.S.) E …………N.................. ระดบความสง 200 m. MSL ความลาดชน 18 องศา ดานลาด E ประเภทปา ปาดบชน ผสารวจ นายวรดลต แจมจารญ วนเดอนปทสารวจ………3…../ ก.พ. / 47

แปลงท ตนท ชอพนเมอง ชอพฤกษศาสตร วงศ ขนาด ไมหนม

4x4 ม. กลาไม 1x1 ม. หมายเหต

โต(G)(ซม.) สง(ม.) 1 1 สหรอม Polyalthia ANNONACEAE 22.0 3.5 ยมหอม 1 ตนตกแก

2 สอบแสบชาง - EUPHORBIACEAE ..... 1.3 ชางนาว 1

3 UN 1(ยวนแหล?) - EUPHORBIACEAE ..... 1.1 หวายขรง

Sp.101 4 สหรอม Orophea ANNONACEAE 6.5 2.5 หมากงาชาง

5 สหรอม Orophea ANNONACEAE 51.0 14

6 กระดงงาดง Cyathocalyx sumatrana

Scheff. ANNONACEAE 11.0 5.0

7 ยมหอม Toona ciliata M.Roem. MELIACEAE 67.5 14.0

8 สหรอม Orophea ANNONACEAE 14.0 5.0

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

46 

 

Bio_plant002 -ตวอยาง-ตารางท 2 ใชเกบขอมลความหลากหลายดานพช โดยวธไมวางแปลงตวอยาง-

ขอมลโครงการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทอนรกษ กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

สถานท เขตรกษาพนธสตวปาเขาบรรทด จงหวดพทลง บรเวณเสนทางเดนศกษาธรรมชาตนาตกยายหมอม เสนทางท 1 พกดท (G.P.S.) E …………N.................. ระดบความสง 200 MSL ประเภทปา ปาดบชน ผสารวจ นายวรดลต แจมจารญ วนเดอนปทสารวจ………7…../ ก.พ. / 53

ตนท ชอพนเมอง ชอพฤกษศาสตร วงศ ขนาด

วสย ตวอยางพรรณไม

แหง เลขท โต(G)(ซม.) สง(ม.)

1 ยางเสยน Dipterocarpus gracilis Blume DIPTEROCARPACEAE 45.0 15.0 tree T025

2 จกนมยาน Barringtonia macracapa Hassk. LECYTHIDACEAE 12.0 5 tree T026

3 แดงคลอง Syzygium syzygiodes (Miq.) Merr. & L.M. Perry MYRTACEAE 87.0 18.0 tree -

4 ทวย(ดง) Elaeocarpus petiolatus (Jack) Wall. ex Kurz ELAEOCARPACEAE 66.0 14.0 tree T027

5 กอหลบเนอรว Lithocarpus clementianus (King) A.Camus FAGACEAE 14.0 8.5 tree -

6 หวาย Calamus sp. PALMAE

climber T029

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

47 

 

-ตวอยาง- ตารางท 1 ขอมลความหลากหลายดานพช เขตรกษาพนธสตวปาเขาบรรทด จงหวดพทลง โครงการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทอนรกษ

ลาดบท ชอพนเมอง* ชอพฤกษศาสตร* วงศ

วสย* สถานภาพ* ประเภทปา* ความสงจากระดบนาทะเล

1 ยางเสยน Dipterocarpus gracilis Blume DIPTEROCARPACEAE T rare ปาดบเขาตา 1200

2 จกนมยาน Barringtonia macracapa Hassk. LECYTHIDACEAE T endemic ปาดบเขาตา 1100

3 แดงคลอง Syzygium syzygiodes (Miq.) Merr. & L.M. Perry MYRTACEAE T - ปาดบเขาตา 1000

4 ทวย(ดง) Elaeocarpus petiolatus (Jack) Wall. ex Kurz ELAEOCARPACEAE T - ปาดบเขาตา 1100

5 กานดาทงสง Adiantum siamensis Tagawa & K. Iwats. PARKERIACEAE EF VU ปาเขาหนปน 200

7 หวาย Calamus sp. PALMAE CP - ปาดบชน 600

หมายเหต 1. ชอพนเมอง ใหยดตามชอทเรยกตามภมภาค 2. ชอพฤกษศาสตรตามระบบ ICBN ตรวจสอบ จากหนงสอ อ.เตม และ www.ipni.org 3. วงศพช ตามระบบการจาแนกพชรายชนดของ APG III

4. วสยตามการจาแนกในหนงสอ อ.เตม 5. ประเภทปา ตามการจดจาแนกตามหนงสอปาของประเทศไทย(ธวชชย สนตสขม 2550) 6. การจดสถานภาพของพชยดตามการจดสถานภาพในหนงสอ Thailand

red data (ธวชชย สนตสข และคณะ, 2551) และหนงสอพชหายาก (ราชนย ภมา, 2551)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

48 

 

การสารวจความหลากหลายดานแมลง

ในพนทปาอนรกษ

นายวฒนา ศกดชวงษ นายนพชนม ทบทม นางนนทยา รตนจนทร นางสาวนงพงา ปาเฉย

กลมงานกฏวทยาและจลชววทยาปาไม สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

49 

 

กฏวทยาปาไมเบองตน

แมลง (Insects) เปนสตวไมมกระดกสนหลง (Invertebrate) อยในไฟลม (Phylum) อารโทรโปดา (Arthropoda) เปนกลมของสตวขาปลอง ชน (Class) เฮกซาโปดา (Hexapoda) หรอ อนเซกตา (Insecta) หมายถงชนของสตวทม 6 ขา เปนสตวทมความหลากหลายทสดในโลก และประสบความสาเรจในการดารงชวตมากทสดเมอเปรยบเทยบกบสตวชนดอนๆ เนองจากแมลงมการดดแปลงโครงสรางและอวยวะตาง ๆ เพอใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอม รวมทงการปรบตวใหมขนาดเลกเพอลดการแกงแยงดานอาหารและทอยอาศย การพรางตวเพอหลกเลยงศตร การเสาะหาแหลงผสมพนธ และการกนอาหารไดหลากหลายชนด

ววฒนาการของแมลงมมายาวนานกวา 400 ลานป กอนการกาเนดของไดโนเสาร โดยพบวาแมลงหางดด (Springtails) เปนแมลงทไมมปกชนดแรกทมหลกฐานวามเมอประมาณ 410 ลานป ในยคดโวเนยน (Devonian) สวนแมลงสาบ (Cockroaches) เปนแมลงมปกพวกแรก กาเนดในยคคารโบนฟอรส (Carboniferous) ประมาณ 320 ลานป จะเหนไดวาแมลงทงสองชนด ยงมอยในปจจบน แสดงถงววฒนาการของแมลงอยางตอเนองตงแตอดตจนถงปจจบน

มผประเมนวาสตวทเปนพวกแมลงมมากถง 50.8% ของสงมชวตทงหมดทมในโลก (ภาพท 1) มประมาณ 1.5-30 ลานชนด แตมเพยง 10% เทานน ทไดมการวเคราะหและตงชอไว โดยในจานวนนสามารถจดแยกได 30-33 อนดบ (Order) โดยอนดบโคลออพเทอรา (Coleoptera) ซงหมายถงดวง มความหลากหลายมากทสด ประมาณวามมากกวา 300,000-350,000 ชนด รองลงมาเปนอนดบดพเทอรา (Diptera) ซงหมายถงแมลงทมปก 2 ปก ซงกคอแมลงวนซงมมากกวา 150,000 ชนด เชนเดยวกบอนดบเลพดอพเทอรา (Lepidoptera) คอผเสอ มประมาณ 150,000 ชนด อนดบไฮเมนอพเทอรา (Hymenoptera) ไดแก ผง ตอ แตน ทมประมาณ 115,000 ชนด เปนตน

สตวมกระดกสนหลง (Vertebrate)

อาณาจกรสตว อน ๆ (Others)

สตวไมมกระดกสนหลง อน ๆ (Others) (Invertebrate 96%) สตวขาปลอง

แมลง (Insecta 74%)

ภาพท 1 แผนภมอาณาจกรสตวในเขตรอนชน

(Animal Kingdom) 

(Arthropod 85%) 

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

50 

 

ในภมภาคเขตรอนชน โดยเฉพาะเอเชยตะวนออกเฉยงใต เชน ประเทศไทย เปนภมภาคทมความหลากหลายทางชวภาพสง มผประเมนวาในประเทศไทยมแมลงไมนอยกวา 105,000 ชนด แตมประมาณ 10,000 ชนด หรอประมาณ 10% เทานน ทมการคนพบ และมการจาแนกชนดไว ซงการคนพบแมลงชนดใหมยงเกดขนอยางตอเนอง ขณะเดยวกนกมแมลงอกหลายชนดทเรมสญพนธไป เนองจากการเปลยนแปลงของระบบนเวศ หรอไดรบผลกระทบจากการพฒนาพนท และการใชประโยชนทดนทไมเหมาะสม รวมถงการถกคกคามจากปจจยตาง ๆ

แมลง เปนสตวไมมกระดกสนหลง ทมลาตว และขาเปนปลอง ๆ เรยงตดตอกน ลาตวแบงเปน 3 สวน คอ หว (Head) อก (Thorax) และทอง (Abdomen) (ภาพท 2) ซงลาตวทงซกซายและซกขวาจะมลกษณะสมมาตร (Bilateral symmetry) โดยลาตวแตละสวนเปนทตงของอวยวะตาง ๆ ดงน

ภาพท 2 สวนประกอบของแมลง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

51 

 

1. สวนประกอบของลาตวแมลง

1.1 สวนหว (Head)

สวนหวของแมลงประกอบดวยแผนแขงหลายแผนเชอมตอกน เหนเปนรองลกลงไปในผนงของสวนหว มลกษณะคลายรปตว “Y” หวกลบ และเปนทตงของอวยวะสาคญเกยวกบการรบความรสก คอ

ภาพท 3 สวนหวของแมลง และสวนประกอบ

1.1.1 ตา (Eyes)

ตาของแมลง ทาหนาทรบความรสก การมองเหน แบงเปน 2 ประเภท คอ

ตารวม หรอตาประกอบ (Compound eyes) จานวน 1 ค ซงเปนเลนสเลก ๆ เรยก “Facets” ตอกน ทาหนาทในการมองภาพ ซงจะพบในตวเตมวย

ตาเดยว (Simple eye หรอ Ocelli) ซงมจานวนแตกตางกนไป ตงแต 2-6 ตาโดยทวไปแลว ตาเดยวของตวเตมวยจะอยระหวางตารวม สวนตาเดยวของหนอนผเสอจะอยทบรเวณดานขางของสวนหว มชอเรยกโดยเฉพาะวา “ตาเดยวดานขาง (Lateral ocelli หรอ Stemmata)”

1.1.2 หนวด (Antennae)

แมลงมหนวด 1 ค อยระหวางหรอใตตารวม หนวดแมลงประกอบดวย 3 สวนเรยงตดตอกนคอ ฐานหนวด (Scape) ขอตอหนวด (Pedicel) และเสนหนวด (Flagellum) (ภาพท 4)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

52 

 

ภาพท 4 หนวดของแมลงและสวนประกอบ

รปแบบของหนวดของแมลง

หนวดแบบเสนดาย (Filiform) เสนหนวดทมขนาดปลองทกปลองเทากน เรยงตดตอกนเปนเสนยาวคลายเสนดาย เชน หนวดของตกแตน แมลงสาบ และจงหรด

หนวดแบบเสนขน (Setaceous) เสนหนวดมขนาดเรยวเลกลงไปทางปลายหนวด ทาใหหนวดมลกษณะคลายเสนขน เชน หนวดของแมลงปอ ชปะขาว และจกจน

หนวดแบบลกปด (Moniliform) เสนหนวดมรปรางกลมคลายลกปดรอยตดตอกนเปนสายยาว เชน หนวดของปลวก

หนวดแบบกระบอง (Clavate) เสนหนวดคอย ๆ ขยายใหญขนไปทางปลายหนวด เชน หนวดของผเสอกลางวน ดวงเตาลาย และแมลงชาง

หนวดแบบลกตม (Capitate) เสนหนวดประมาณ 3-4 ปลองสดทายจะขยายใหญกวาปลองอนๆ ทาใหมลกษณะคลายลกตมตดทปลายหนวด เชน หนวดของดวงผลไม และแมลงเหนยง

หนวดแบบฟนเลอย (Serrate) เสนหนวดแตละปลองจะขยายออกทางดานขางมลกษณะเปนแผนสามเหลยม ซงเรยงตดตอกนคลายฟนเลอย เชน หนวดของแมลงทบ และดวงดด

หนวดแบบฟนหว (Pectinate) ดานขางของเสนหนวดแตละปลองขยายยนยาวออกมาเปนแขนงเรยงเปนแถวคลายฟนหว จานวนแถวของฟนหวจะแตกตางกนไป หนวดซงม

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

53 

 

ฟนหว 1, 2 หรอ 3 แถว เรยกวา Pectinate, Bipectinate และ Tripectinate ตามลาดบ เชน หนวดของผเสอหนอนกระทอน และดวงบางชนด

หนวดแบบใบไม (Lamellate) ปลองเสนหนวดบรเวณปลายหนวดจะแผขยายออกดานหนง มลกษณะเปนแผนแบนบางวางซอนกนหลายแผน เชน หนวดของดวงแรดมะพราว และดวงกวาง

หนวดแบบใบไผ (Flabellate) เสนหนวดแตปลองจะขยายเปนแผนแบนบางยนยาวออกไปทางดานขาง มลกษณะคลายใบไผ เชน ดวงสดา

หนวดแบบอรสเตท (Aristate) หนวดชนดนมเสนหนวดปลองสดทายขยายใหญ บนเสนหนวดมเสนขน Arista ตดอย 1 เสน ลกษณะของเสนขน Arista อาจเปนเสนขนเรยบหรอมเสนขนเปนแขนงเลกๆ หลายเสน เชน หนวดของแมลงวน

หนวดแบบพขนนก (Plumose) ทเสนหนวดแตละปลองจะมขนออนยาวเปนแขนง ตดอยโดยรอบทาใหหนวดมลกษณะคลายพม หรอพขนนก เชน หนวดของยงตวผ

หนวดแบบขอศอก (Geniculate) หนวดชนดนมฐานหนวดยาว แยกสวนของเสนหนวดใหมลกษณะงอลงคลายขอศอกโดยทามมกบฐานหนวด เชน หนวดของมด และผง

หนวดแบบเคยว (Stylate) เสนหนวดมลกษณะโคงงอคลายเคยว เชน หนวดของเหลอบ

ภาพท 5 รปแบบของหนวดแมลง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

54 

 

1.1.3 ปาก (Mouths)

ปากของแมลงมไวเพอกนอาหาร ซงวธการการอาหารอาจเปนแบบกดกน แบบเจาะดด หรอเลย ซงฒววฒนาการดดแปลงใหเหมาะสม ประกอบดวยรมฝปากบน รมฝปากลาง กราม และฟน แมลงจะดดแปลงสวนปากใหมรปรางแตกตางกนออกไป เพอใหเหมาะสมกบพฤตกรรมและลกษณะของอาหารทกน

ชนดของปากแมลง

ปากแบบกดกน (Chewing) ปากชนดนเปนตนแบบของปากแมลง โดยทวไปกรามจะมขนาดใหญ และมซฟนทแขงแรง ทาหนาทในการตด บด ฉก และเคยวอาหาร เชน ปากของตกแตน ดวง แมลงปอ และแมลงสาบ เปนตน

ปากแบบเจาะ-ดด (Piercing-sucking) แมลงทมปากแบบนจะดดแปลงอวยวะปากบางชนใหมลกษณะเปนทอเลกยาวคลายเขม เรยกวา Stylets เพอเจาะหรอแทงลงในเนอเยอของสตว เชน ปากของมวน เพลย เรอด และยง

ปากกด-เลย (Chewing-lapping) แมลงใชกรามซงมฟนทแขงแรงในการกด และมทอหรองวง เพอยนเขาไปเลยนาหวานในดอกไม เชน ผง และแมลงภ

ปากเขยดด (Rasping-sucking) แมลงกนอาหารโดยการเขยใหชากอน แลวจงดดกน เชน เพลยไฟ

ปากซบดด (Sponging) สวนของปากททาหนาทซบดดอาหาร จะมลกษณะเปนแผนแบนและมรพรนคลายฟองนาเพอดดซบอาหาร เชน ปากของแมลงวน

ปากกด-ซบดด (Cutting-sponging) ปากแบบนมลกษณะเปนแผนแบนบางและมสวนปลายทแหลมคม หรอตดกรดเนอเยอของเหยอใหขาด จากนนจงคอยดดซบอาหาร เชน ปากของเหลอบ

ปากดดกน (Siphoning) อวยวะสวนปากมเพยงสวนทเปนทอหรองวง ทใชยนเขาไปดดนาหวานในดอกไม สวนอวยวะอนๆ เสอมหายไป เชน ปากของผเสอ

1.2 สวนอก (Thorax)

อก ของแมลงตดอยกบสวนหวโดยอาศยเยอบางๆ ทเรยกวา Cervix หรอ คอ (Neck) เปนตวเชอมตอ อกของแมลงประกอบดวยปลอง 3 ปลอง คอ อกปลองแรก (Prothorax) อกปลองกลาง (Mesothorax) และอกปลองสดทาย (Metathorax) และเปนทตงของอวยวะซงทาหนาทในการเคลอนไหว ไดแก ขา และปก

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

55 

 

1.2.1 ขา (Legs)

ขาของแมลงมหนาทในการเคลอนท เชน เดน วง กระโดด หรอวายนา ตวเตมวยของแมลงจะมขา 3 ค ตงอยทอก ปลองละ 1 ค ขาของแมลงมลกษณะเปนปลอง จานวน 6 ปลองเรยงตดตอกน (ภาพท 6) คอ coxa, trochanter, fumur, tibia, tarsus และ pretarsus แมลงจะดดแปลงปลองขาใหมรปรางแตกตางกนเพอประโยชนในการใชงาน สวนขาของตวหนอน เชน หนอนผเสอ และผงตอแตน นอกจากมขาทอก 3 คแลว ยงมขาทสวนทองอก 2-8 ค ทเรยกวาขาเทยม

ภาพท 6 ขาของแมลง

ชนดของขาแมลง

ขาเดน (Walking legs) ขาจะมลกษณะเรยวยาว และใกลเคยงกน เหมาะกบการเดนหรอวง เชน ขาของแมลงสาบ ดวงหนวดยาว แมลงวน และผเสอ

ขากระโดด (Jumping legs) พบเฉพาะขาคหลง ซงมขนาดใหญ ภายในปลองขามกลามเนอทแขงแรง ชวยใหแมลงสามารถกระโดดไดเปนระยะทางไกลๆ เชน ขาหลงของตกแตนหนวดสน

ขาขด (Digging legs) พบเฉพาะขาคหนา ปลองขาแตละปลองจะหดสน แตมขนาดใหญและแขงแรง บรเวณสวนปลายแตกเปนแฉก ๆ คลายคราด ทาใหขดดนไดสะดวก เชน ขาหนาของแมลงกระชอน

ขาหนบ (Grasping legs) พบในแมลงซงใชขาหนาในการจบเหยอ สวนทใชหนบจะมหนามแหลมคมตดอยดานในเปนจานวนมาก เชน ขาหนาของตกแตนหนวดสน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

56 

 

ขาจบ (Clasping legs) พบในแมลงตวหาทใชขาคหนาจบเหยอ เชนเดยวกบขาแบบ Grasping แตผนงดานในของขาจะเรยบ ไมมหนาม เชน ขาหนาของแมลงดานา

ขาเกยว (Clinging legs) มลกษณะเปนงาม จะทาหนาทยดหรอเกยวตวแมลงไวกบเสนขนหรอเสนผมเชน ขาของเหา

ขาวายนา (Swimming legs) พบทขาคหลงของแมลงทวายนาได ปลองขาจะมลกษณะแบน และมเสนขนยาวตดกนเปนแพ เชน ขาหลงของแมลงเหนยงและแมลงดานา

ขาเกบเรณ (Carrying leg) พบในขาคหลงของผง โดยบรเวณปลายขาจะมขนาดใหญกวาโคนปลองและเวาลงไปเปนแอง ทาหนาทเกบเรณซงจะตดอยทางดานนอกของขา

1.2.2 ปก (Wings)

ปกของแมลงเกดจากผนงของลาตวทยนออกมาจากแผนสนหลงสวนอก ไมมกลามเนอภายใน คงรปอยไดดวยเสนปก ทเปนสวนของทออากาศ โดยทวไปแมลงมปก 2 ค อยบนอกปลองกลางและปลองสดทาย ปลองละ 1 ค (แตมแมลงบางชนดมปก 1 ค สวนอกคหนงลดรปลงเหลอเปนตมเลก ๆ ไดแกแมลงวน) ปกของแมลงสวนใหญจะมรปรางคลายสามเหลยม แมลงหลายชนดมอวยวะพเศษชวยเกยวปกทง 2 ค ใหยดตดกนในขณะทบน เชน ผเสอ ผง ตอ แตน ปกของแมลงแบงตามลกษณะของเนอปกได 4 แบบ คอ

Elytra เนอปกทแขงมาก ไมมเสนปกและไมสามารถโคงงอได จงไมใชในการบน พบในปกคหนาของดวง

Hemelytra คอ เนอปกมความหนาบางไมเทากน โดยโคนปกจะมความแขงและหนากวาบรเวณปลายปก เชน ปกคหนาของมวน

Tegmina คอ เนอปกจะมลกษณะคอนขางเหนยวคลายแผนหนงตลอดทงแผนปก เหนเสนปกชดเจน เชน ปกคหนาของตกแตน แมลงสาบ จงหรด

Membrane คอ เนอปกทบางเทากนตลอดทงปก มองเหนเสนปกชดเจน เชน ปกคหนาของแมลงปอ ผง แมลงวน และปกคหลงของแมลงทกชนด

1.3 สวนทอง (Abdomen)

สวนทองเปนสวนสดทายของลาตวแมลง อวยวะทพบบนสวนทองแบงออกเปน 2 ประเภท คอ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

57 

 

1.3.1 อวยวะทเกยวของกบการผสมพนธ

พบในแมลงระยะตวเตมวย อวยวะสบพนธของเพศเมย (Female genitalia) คอ อวยวะวางไข (Ovipositor) แมลงบางชนดมอวยวะวางไขสน เชน ตกแตนหนวดสน ในขณะทบางชนดมอวยวะวางไขยนยาวออกมาเหนเดนชด เชน จงหรด ตกแตนหนวดยาว อวยวะผสมพนธของเพศผมกไมสามารถเหนไดชดเจนเหมอนในเพศเมย อวยวะสบพนธของเพศผ (Male genitalia) คอ Aedeagus ซงประกอบดวย Penis เปนทอสงนาอสจ นอกจากนยงม Clasper ซงทาหนาทยดจบเพศเมยขณะผสมพนธ

1.3.2 อวยวะทไมเกยวของกบการผสมพนธ

พบบนสวนทองของแมลงทงระยะตวออนและตวเตมวย มหนาทแตกตางกนไป เชน รหายใจ อยทดานขางของทอง ทาหนาทรบกาซออกซเจนเขาสลาตว ขาเทยม เหงอก (พบในตวออนของแมลงปอ และชปะขาว) เปนตน

2. การเจรญเตบโต

แมลงเปนสตวไมมกระดกสนหลง แตสามารถคงรปรางอยไดดวยสวนทเปนผวหนง ซงประกอบดวยสารไคตน เชนเดยวกบเปลอกก ง แตเนองจากสารไคตนทาใหเปลอกหรอผวหนงคงตวไมสามารถยดหยนได ดงนน เมอรางกายเจรญเตบโตจนคบเปลอก แมลงจะเจรญเตบโตตอไปไมได จงตองมการลอกคราบ (Moulting, Ecdysis) เพอขยายขนาด ซงการลอกคราบแตละครงเรยกวา “ระยะ” หรอ “Instar” ปกตจะม 5-7 ระยะ ขนอยกบชนด และการววฒนาการของแมลง เชน แมลงทมการววฒนาการนอย จะมระยะของการเจรญเตบโตมาก และตวออนจะมรปรางลกษณะเหมอนตวเตมวยทกประการ แตกตางกนทขนาดเทานนเอง แมจะถงระยะตวเตมวยแลวกยงมการลอกคราบอย ซงเรยกการเจรญเตบโตแบบนเรยกวา “Ametabolous” แมลงในกลมน คอ แมลงหางดด (Springtails) ในอนดบ Collembola แมลงสามงาม (Silverfish) ในอนดบ Thysanura และแมลงในอนดบ Protula

การเจรญเตบโตดวยการลอกคราบ จะเกดขนในชวงทเปนตวออน หรอเปนตวหนอนอยเทานน เมอเปนตวเตมวย (Adult) จะไมมการลอกคราบและเจรญเตบโตตออก ยกเวนแมลงใน 3 อนดบทกลาวถงแลว ซงการเจรญเตบโตของแมลงแตละกลม แตละชนด มความแตกตางกนไป สามารถแบงไดกวาง ๆ ตามการเปลยนแปลงได 2 แบบ คอ

2.1 การเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ (Incomplete metamorphosis)

การเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ เปนการเจรญเตบโตทแทบจะไมมการเปลยนแปลงรปราง หรอมการเปลยนแปลงทละเลกทละนอย (ภาพท 7) ซงแบงไดเปน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

58 

 

2.1.1 Hemimetabolous

การเจรญเตบโตของแมลงทมการเปลยนแปลงรปราง โดยในระยะตวออน (Naiad) ของแมลงในกลมนจะอาศยอยในนา มเหงอก (Gill) เปนอวยวะใชในการหายใจ และเมอเจรญเตบโตเปนตวเตมวย จะอาศยอยบนบก หายใจทางรหายใจ (Spiracles) แมลงทมการเปลยนแปลงรปรางแบบน ไดแก แมลงปอ ชปะขาว และสโตนฟลาย

2.1.2 Paurometabolous

การเจรญเตบโตของแมลงทมการเปลยนแปลงรปรางในระยะตวออนทละเลกละนอยจนเปนตวเตมวย ความแตกตางของแมลงในระยะตวออน และตวเตมวยมเพยงเลกนอย เหนไดไมชดเจนนก แมลงจะเพมขนาดในชวงของการลอกคราบ ระบบสบพนธ ของตวออนในระยะแรก ๆ ยงเจรญเตบโตไมสมบรณ การกนอาหาร ชนดของปาก และทอยอาศยของแมลงในระยะตวออนจะเหมอนกบระยะตวเตมวย เมอระบบสบพนธและปกสมบรณกจะลอกคราบครงสดทาย และจะไมมการลอกคราบอกจนกระทงแมลงตาย ตวออนของแมลงทมการเปลยนแปลงรปรางแบบนเรยกวา “Nymph” แมลงทจดอยในกลมน ไดแก แมลงหางหนบ ตกแตน จงหรด แมลงสาบ ปลวก มวน และเพลยออน

ภาพท 7 วงจรชวตของแมลงทมการเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ ของตกแตน

ตวออน

ตวเตมวย

วางไข

ไข (ฟก)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

59 

 

2.2 การเจรญเตบโตแบบสมบรณ (Complete metamorphosis)

การเจรญเตบโตแบบสมบรณ เปนการเจรญเตบโตทมการเปลยนแปลงรปรางในระยะตวออนและตวเตมวยแตกตางกน วธการเปลยนจากแตละระยะคอการลอกคราบ โดยแตละระยะของแมลงจะมรปราง สสน แตกตางกนโดยสนเชง (ภาพท 8)

2.2.1 Holometabolous

เปนการพฒนาการเจรญเตบโตของแมลงชนดทมระยะดกแด นบวาเปนการเปลยนแปลงรปรางของแมลงทมการววฒนาการสง แมลงในกลมนเมอฟกออกจากไขจะเจรญเปนตวออนหรอตวหนอน มการลอกคราบหลายครงขนอยกบชนดของแมลง ในระยะหนอน (Larva) จะไมมการพฒนาของปกใหเหนภายนอก ปกจะมพฒนาการอยภายใน อวยวะสวนปากและการกนอาหารของระยะหนอนและตวเตมวยจะตางกน ระยะดกแดเปนระยะทแมลงไมกนอาหาร มการเคลอนไหวลาตวบางเลกนอย ดกแดของแตละชนดมลกษณะตางกนคอ แมลงบางชนดจะเขาดกแดอยในรงไหม บางชนดใชเศษใบพชหมตวหรอมปลอกดกแดหม แมลงทจดอยในกลมนไดแก แมลงชาง ดวง แมลงหนอนปลอกนา ผเสอ แมลงวน ตอ มด และผง เปนตน

ภาพท 8 วงจรชวตของแมลงทมการเจรญเตบโตแบบสมบรณของผเสอ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

60 

 

ความหลากหลายของแมลงในระบบนเวศปาไม

จากการทแมลงเปนสงมชวตทมความหลากหลายมากทสดในโลก และยงมววฒนาการทยาวนานกวาสตวทกชนด โดยคาดวานาจะมกาเนดตงแต 400 ลานปมาแลว กอนการกาเนดของไดโนเสาร แมลงเปนสงมชวตทมอยในทกระบบนเวศ มการปรบตวใหเขากบสงแวดลอมไดทกสถานะ มบทบาทหนาทในระบบนเวศ โดยเฉพาะระบบนเวศปาไม เปนผบรโภคอนดบแรกและในขณะเดยวกน กเปนผถกบรโภคดวยเชนกน รวมทงบางชนดยงทาหนาทเปนผยอย (Litter transformer) ไดแก ปลวก หรอดวงมลสตว ผปรบปรงดน (Soil engineering) เชน มด ปลวก และสดทาย เปนผลาเสยเอง คอ ตวหา (Predators) และตวเบยน (Parasites)

แมลงในระบบนเวศปาไมมความสาคญมาก บทบาทหนาทตาง ๆ ของแมลงจะกอใหเกดทงโทษ ทาใหเกดโรคตาง ๆ เชน ยง และแมลงวน รวมทงสรางความเสยหายตอผลผลตทางการเกษตร หรอปาไม ไดแก เปนศตรพช ขณะเดยวกน แมลงยงมประโยชนมากมาย ไดแก สามารถผลตเสนไหม ชวยผสมเกสร เปนอาหาร และเปนศตรธรรมชาต เชน ตวหา และตวเบยน หรอเปนทงโทษและประโยชนภายในอายขยเดยว เชน ตวหนอนผเสอ ซงในระยะตวออน จะมพฤตกรรมกนใบพชปาไม เจาะลาตน เจาะเมลด รวมทงเปนตวหา แตในระยะตวเตมวย ชวยในการผสมเกสรของพรรณไมตาง ๆ แมแตในระยะดกแดสามารถนาปลอกดกแดมาผลตเปนเสนไหม เปนตน

แมลงหลายชนดมบทบาทหนาททสาคญ ทเรยก “ชนดพนธ กากบการ; Keystone species” ภายในระบบนเวศ หากเกดการเปลยนแปลงของสงแวดลอม หรอปจจยตาง ๆ แมลงเหลาน จะไดรบผลกระทบดวย จากการทแมลงมบทบาทหนาทสาคญน จงสามารถใชเปนดชนบงชคณภาพของสงแวดลอมไดอยางด เชน การใชแมลงนา ไดแก ตวออนของชปะขาว ตวออนสโตนฟลาย สาหรบประเมนคณภาพของแหลงนา การใชปลวกเปนตวชวดความอดมสมบรณของพนท การใชมดเปนดชนชวาผนปามความอดมสมบรณเพยงใด เปนตน ซงกลมของแมลงทถกนามาใช มกจะพจารณาจากบทบาทหนาทภายในระบบนเวศนน ๆ รวมถงการแพรกระจายในพนทดวย

1. ความหลากหลายของแมลง

ทกลาวมาแลววา แมลงเปนสตวไมมกระดกสนหลง ทมขาเปนปลอง เปนกลมของสงมชวตทมความหลากหลายมากทสด มการแบงแยกไดถง 30 – 33 อนดบ ซงในแตละอนดบจะมความหลากหลายแตกตางกน และมลกษณะทเดนแตกตางกนไปดวย ซงจะไดกลาวถงพอสงเขป

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

61 

 

1.1 ดวง (Beetles)

อนดบ Coleoptera (มาจากศพทภาษากรก คอ koleos หมายถง แผน และ pteron หมายถง ปก) จดเปนอนดบทมความหลากหลายมากทสด ถง 300,000 ถง 350,000 ชนด พบไดทกหนทกแหง ลกษณะทเดนชดทสดของแมลงในอนดบนคอ มปกคหนาทแขงเทาหรอแขงกวาลาตว และไมมเสนปก สวนปกคหลงเปนแผนบางใส เหนเสนปกชดเจน พบซอนอยใตปกคหนา มการเจรญเตบโตแบบสมบรณ คอ ระยะ ไข ตวหนอน ดกแด และตวเตมวย สามารถแบงออกไดเปน 3 กลม คอ กลมกนพช กลมกนเนอสตว และกลมกนมลสตว หรอซากพช ซากสตว

1) กลมกนพช (Herbivore)

ดวง ตงแตระยะตวออนถงตวเตมวย กนทกสวนของพชเปนอาหาร เชน กนใบ เจาะตน เจาะผล และกดรากไม เปนตน ตวหนอนบางชนดอาศยอยในลาตนพช สวนตวเตมวยกนเปลอกไมออน ๆ เปนอาหาร ดวงประเภทนมอยราว 20,000 ชนด ขนาดและสแตกตางกนไป ไดแก

ดวงหนวดยาว (Longhorned beetles) ในวงศ Cerambycidae

ดวงงวง (Weevils) ในวงศ Curculionidae

แมลงทบ (Metallic beetles) ในวงศ Buprestidae

2) กลมกนเนอสตว (Carnivore)

ดวงกลมนเปนตวหา กนสตว หรอแมลงอนเปนอาหาร ชวยกาจด แมลงศตรพช เชน

ดวงดน (Ground beetles) ในวงศ Carabidae

หงหอย (Fireflies) วงศ Lampyridae

ดวงเตาลาย (Ladybird beetles) วงศ Coccinellidae

ดวงกนกระดก (Rove beetles) วงศ Staphilinidae

ดวงเสอ (Tiger beetles) วงศ Cicindelidae

แมลงเหนยง (Water scavenger beetles) วงศ Hydrophilidae เปนตน

3) กลมกนมลสตว ซากพช ซากสตว (Scavenger)

อาหารของดวงกลมนไดแก มลสตว หรอซากพช ซากสตวทเนาเปอย ดวงกลมนเปนผพทกษสงแวดลอม โดยจะเกบกนสงสกปรกทงปวง ดวงกลมนไดแก

ดวงมลสตว (Dung beetles) วงศ Geotrupidae เปนตน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

62 

 

1.2 แมลงวน (Flies)

แมลงในอนดบแมลงวน (Order Diptera) น มชอเรยกโดยทวไปวา “แมลงวน” หรอ “Flies” ในภาษากรก Die หมายถง สอง และ pteron หมายถง ปก ลกษณะทสาคญของแมลงในอนดบนคอ มปกทปรากฏเพยงหนงค (2 ปก) ซงเปนปกคหนา สวนปกคทสองนนจะพบอวยวะพเศษมลกษณะเปนป มยนออกมาแทน เรยกวา “Halteres” มหนาทรกษาสมดลและชวยในการทรงตวขณะทบน ระยะตวหนอนของแมลงวนมลาตวออนนม ไมมขา ไมมหว ลาตวสอบ เรยก “Maggots” แมลงวนมการเจรญเตบโตแบบสมบรณ ดกแดของแมลงวนมผนงหมลกษณะคลายแคปซลยา เรยก “Puparium” มหลายชนดเปนแมลงทใชประโยชนทางการแพทย แตกมหลายชนดทชวยในการผสมเกสร และเปนแมลงศตรธรรมชาตทสาคญ

แหลงทอยอาศยของแมลงมหลายแบบ บางชนดตวออนอาศยอยในนา ทงนานง และนาไหล นาจด และนากรอย เชน

ยง (Mosquitoes) วงศ Culicidae

รน (Biting midges) วงศ Ceratopogonidae

บางชนดเปนตวหา ไดแก

แมลงวนหวบบ (Robber flies) วงศ Asilidae

แมลงวนกนขน (Tachinis flies) วงศ Tachinidae

บางชนดเปนศตรพช สรางปมบนใบพช ไดแก

บว (Gall midges) วงศ Cecidomyiidae

แมลงวนทอง (Fruit flies) วงศ Tephritidae

บางชนดกนซาก เชน

แมลงวน (House flies) วงศ Muscidae

แมลงวนหวเขยว (Blow flies) วงศ Calliphoridae เปนตน

1.3 ผเสอ (Butterflies and Moths)

ผเสอ เปนแมลงในอนดบ Lepidoptera (Lepis หมายถง เกลด และ pteron หมายถง ปก) ทปก มลกษณะบางใสปกคลมดวยเกลด (Scale) เลก ๆ เรยงซอนกน มสสนสวยงาม ผเสอมววฒนาการมาตงแตยค Mesozoic ประมาณ 230 ลานป มาแลว แตมการคนพบฟอสซลของตวหนอนเมอประมาณ 130 ลานปในยคตน ของ Cretaceous ซงเปนยคเดยวกบการกาเนดของพชมดอก ประมาณกนวา ผเสอทงหมดในโลกมประมาณ 150,000 ชนด การเจรญเตบโตจะเปนแบบสมบรณ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

63 

 

จากไข เปนตวหนอน ดกแด และตวเตมวย (ผเสอ) บทบาทหนาทของผเสอในระยะตาง ๆ มความแตกตางหน กลาวคอ ในระยะตวเตมวย ผเสอจะมปากสาหรบการดดของเหลว คอนาหวาน ซงจะชวยในการผสมเกสร ทาใหพชตดดอกออกผลมากขน ชวยขยายพนธพชปา แตในระยะตวหนอน ซงมปากแบบกดกน สวนใหญจะเปนศตรพช สรางความเสยหายใหกบพช แตกมหลายชนดทมประโยชน

1) ความแตกตางระหวางผเสอกลางวนและผเสอกลางคน

ผเสอกลางวนและผเสอกลางคนมลกษณะและนสยทแตกตางกน ดงน

การออกหากน ผเสอกลางวนทกชนดจะออกหากนในเวลากลางวน แตมบางชนดออกหากนในเวลาเชามดหรอเวลาใกลคา ขณะทผเสอกลางคน จะออกหากนในเวลากลางคน แตมบางชนดทออกหากนเวลากลางวน เชน ผเสอทองเฉยงพรา ซงมสสนฉดฉาดสวยงาม ไมแพผเสอกลางวน

การเกาะพก ผเสอกลางวนขณะเกาะพกมกจะหบปกขนตงตรง แตกมบางชนดทเวลาเกาะจะกางปกตลอดเวลา เชน ผเสอในสกลผเสอกะลาส สวนผเสอกลางคน จะกางปกออกแนบกบพนทเกาะ ขอบปกดานหนาจะอยขางลาตวตากวาระดบของหลงเปนรปสามเหลยมหนาจว หรอคลายกระโจม และคลมปกคหลงจนมด

การเชอมตดของปก เพอใหปกกระพอไปพรอมกนเวลาบน ผเสอกลางวนปกคหลงจะขยายกวางยนเขาไปซอนทบและแนบสนทอยใตปกคหนา แตในผเสอกลางคนจะมขนแขงจากปกคหลง ซงอาจจะม 1 หรอ 2 เสน สอดเขาไปเกยวกบตะขอเลก ๆ ทโคนปกดานใตของปกคหนา

หนวด ผเสอกลางวนจะมปลายหนวดพองโตรปกระบอง เวลาเกาะจะชหนวดขนเปนรปตวว (V) สวนผเสอกลางคนมหนวดรปรางตางกนหลายแบบ เชน คลายเสนดาย รปฟนหว หรอแบบพขนนก เวลาเกาะพกจะวางหนวดแนบไปกบขอบปกคหนา

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

64 

 

ภาพท 1 หนวดของผเสอ A-B ผเสอกลางวน C-E ผเสอกลางคน (ทมา: Borer, D.J., C.A.

Tripplehorn and N.F. Johnson. 1989)

2) การแยกกลมของผเสอกลางวน

ผเสอมการแยกไวเปน 5 อนดบยอย ไดแก Zeugloptera, Dachnonympha, Exoporia, Monotrysia และ Ditrysia ซงผเสอใน 4 อนดบยอยแรก เปนผเสอกลางคนทงหมด สาหรบอนดบยอย Ditrysia มความหลากหลายมากทสด ซงประกอบดวยผเสอกลางคน และกลางวน โดยผเสอกลางวนม 2 ซเปอรแฟมล

2.1) ซเปอรแฟมล Papilionoidea (True butterflies)

ผเสอในซเปอรแฟมลน หากนในเวลากลางวน ซงประกอบดวยผเสอ 4 วงศ คอ

วงศผเสอหางตง (Papilionidae) เปนผเสอกลางวนขนาดใหญ สวนใหญทปกคหลงจะขยายเปนตงหางยาว โดยมากพนปกมสดา เชน ผเสอภฐาน (สมงเชยงดาว) ผเสอถงทองปาสง ผเสอถงทองปกษใต ผเสอหางตงสะพายเขยว ผเสอรกแรขาว ผเสอหางดาบปกโคง ผเสอหางดาบตาลไหม ผเสอ ไกเซอรอมพเรยล ซงเปนสตวปาคมครองตามพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. 2535 เปนตน

วงศผเสอขาวเหลอง หรอผเสอหนอนกะหลา (Pieridae) เปนผเสอขนาดกลาง ปกมสขาวหรอสเหลองเปนพน ขาทง 3 คเจรญเทากน มรายงานวาพบแมลงในวงศนในประเทศไทยประมาณ 124 ชนด ตวหนอนผเสอในวงศน หลายชนดเปนแมลงศตรพช เชน ผเสอหนอนคนธรรมดา ผเสอเณร ผเสอปลายปกสมใหญ ผเสอปลายปกสมเลก ผเสอหนอนกนใบกาฝาก เปนตน

วงศผเสอขาหนาพ (Nymphalidae) เปนผเสอทมความหลากหลายทงสสน รปราง มากทสด ลกษณะพเศษ คอขาคหนามขนาดเลกกวาขาคอน จงทาใหมองเหนแคสขา ซง

A               B                        C                      D             

E 

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

65 

 

เวลาเกาะจะพบขาคหนาไวกบอก แมลงในวงศนไดแก ผเสอนางพญาเมองเหนอ ผเสอนางพญาเขมร ผเสอหางพญากอดเฟรย และผเสอนางพญาพมา ซงเปนสตวปาคมครองตามพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. 2535 นอกจากน ผเสอหนอนใบรกตาง ๆ ผเสอจรกาชนดตาง ๆ ผเสอกลาส ผเสอตาลหางแหลม ผเสอสอฐ ผเสอเหลองหนาม ผเสอหนอนหนาม ผเสอตาลพม และผเสอสตาล เปนตน

วงศผเสอสนาเงน (Lycaenidae) เปนผเสอขนาดเลก บอบบาง เพศผกบเพศเมยอาจมสตางกน สวนใหญเพศผ ทปกดานบนเปนสนาเงนเขมสะทอนแสง สวนเพศเมยจะเปนสนาตาล และทปกหลงมกมตงเรยวยาวบดพลวตดอย ตวออนของผเสอวงศนบางชนดอาศยอยรวมกบรงมด ซงผเสอในวงศน ไดแก ผเสอมรกต ผเสอฟาวาวตาง ๆ ผเสอหนอนพดซา ผเสอฟาไมกอ ผเสอขาวหางรว เปนตน

2.2) ซเปอรแฟมล Hesperioidea (Skippers)

วงศผเสอบนเรว (Hesperiidae) เปนผเสอกลางวนทมลาตวอวนสน และมขนปกคลมมากคลายผเสอกลางคน ทปลายหนวดงอเปนตะขอ ขณะเกาะอยกบทจะกางปก โดยมปกหนาและปกหลงทามมกบลาตวตางกน เปนผเสอทมลกษณะรปรางคลายกบผเสอกลางคน หลายชนดหากนในเวลาเชามด หรอพลบคา นกกฏวทยาบางกลมจงแยกผเสอบนเรวออกจากผเสอกลางวนตางหาก เชน ผเสอหนาเขม และผเสอหนาเขมปกมน เปนตน

เกยวกบผเสอกลางวน

ผเสอทมขนาดใหญทสดเปนผเสอในวงศผเสอหางตง คอ ผเสอปกนกอเลกซานเดรย (Queen Alexandra’s birdwing, Ornithoptera alexandrae) มถนอาศยในประเทศปาปวนวกน ขนาดกางปกเตมทถง 32 ซม. เปนผเสอคมครองภายใตอนสญญาไซเตส บญชท 1

ผเสอทมขนาดเลกทสด คอผเสอในวงศผเสอสนาเงน คอ The Western pygmy blue (Brephidium exilis) ขนาดกางปกเตมทประมาณ 1.5 ซม.

ผเสอทมการอพยพไกลทสด คอ ผเสอโมนารช (Monarch) สามารถอพยพไดไกลมากกวา 2000 ไมล จากแคนาดา จนถงภาคกลางของเมกซโกในฤดใบไมรวง

ผเสอทมอายขยยาวทสด คอผเสอโมนารช ซงมอายนานถง 6-12 เดอน

ผเสอทบนเรวทสดคอผเสอในวงศผเสอบนเรว บางชนดสามารถบนไดในอตรา 50 กม./ชม.

ผเสอทมพษจะบนชากวาผเสอทไมมพษ โดยบนชาทสด 5 ไมล/ชม. ทมา: www.enchantedlearning.com/subjects/butterfly/allabout/Senses.shtml

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

66 

 

เกยวกบผเสอกลางคน

ผเสอทมขนาดใหญทสด คอ ผเสอยกษ (Atlas Moth, Attacus atlas) ในวงศผเสอหนอนไหมปา (Saturniidae) มขนาดกางปกเตมทประมาณ 30 ซม.

ผเสอทมขนาดเลกทสด คอผเสอหนอนชอนใบ ในวงศ Nepticulidae มขนาดกางปกเพยง 2.5 มม.

ผเสอทบนเรวทสด คอผเสอเหยยว หรอผเสอหวกะโหลก ในวงศ Sphingidae บนดวยความเรว 50 กม./ชม.

ผเสอทมปากยาวทสดคอ Darwin’s Hawkmoth ในวงศผเสอเหยยว ซงมปากยาวมากกวาลาตว

ผเสอบางชนดไมมปาก สวนใหญเปนผเสอในวงศผเสอหนอนไหมปา เชน ผเสอยกษ ผเสอหางยาวบางชนด

ทมา: www.enchantedlearning.com/subjects/butterfly/allabout/Extremes.shtml

3) การแบงกลมผเสอกลางคน

ผเสอกลางคนมความหลากหลายมากกวาผเสอกลางวนประมาณ 10 เทา การแบงกลมจงมความหลากหลายและซบซอนกวาผเสอกลางวนมาก ในทนจะยกตวอยางเฉพาะผเสอทมกพบเหนไดบอย เชน

ผเสอเหยยว ผเสอหวกะโหลก ผเสอจรวด (Sphinx moths, Hawk moths, Hornworms) วงศ Sphingidae เปนผเสอทมลาตวขนาดใหญ บนเรว

ผเสอยกษ ผเสอหนอนไหมปา (Giant silkworm, Royal moths) ในวงศ Saturniidae เปนผเสอขนาดใหญ

ผเสอหนอนไหม (Silk moths) ในวงศ Bombycidae

ผเสอหนอนคบ (Geometrid moths, Measuring worms) ในวงศ Geometridae

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

67 

 

ประสาทสมผสของผเสอ

การมองเหน

ตาของตวหนอนเปนตาเดยว ใชสาหรบแยกเวลากลางวนและกลางคน ซงจะมประมาณ 6 ตาทหวแตละดาน

ตาของตวเตมวยม 2 ชนด คอ ตารวมและตาเดยว โดยตารวมจะมองเหนภาพ และสามารถรบคลนแสงยวได

การสมผส

ตวหนอนสมผสและรบรโดยใช ขนทลาตวทเรยก “Tactile setae”

ตวเตมวย มขน ทเรยก “Sensory hairs” ซงรวมถงหนวด สามารถรบรกระแสลมในขณะบน

รสชาดและกลน

ตวหนอน มสวนของ Maxilla ซงจะรบรในเรองของรสชาด สวนขนเลก ๆ ขางปกรบรกลน

ตวเตมวย ใชหนวด palp ขา และอกหลายสวนของลาตว รบกลน สวนทขาสามารถรบรนาหวาน หรออาหาร โดยเฉพาะตวเมย ทใชหาแหลงวางไข

เสยง

ตวหนอน ตนตวเมอมเสยงดงมาก ๆ

ตวเตมวย รบเสยงผานทางปก

การทรงตว

ผเสอใช Johnston’s organ ซงอยทฐานหนวด โดยใชในการทรงตวและกากบทศทางระหวางบน

การปองกนตว

ตวหนอน ใชสสนบนลาตวชวยในการพรางตว การใชรปตาบนตวหนอน (ไมใชตา) เพอหลอกศตร และการซอนตว เชนการมวนใบ หรอการทากลนเมอถกรบกวน

ตวเตมวย การบนชา ๆ สสนทปรากฏเชนสแดง หรอสเหลอง การพรางตว และการเลยนแบบ

ทมา: www.enchantedlearning.com/subjects/butterfly/allabout/Senses.shtml

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

68 

 

1.4 ผง ตอ แตน มด (Bees, Wasps, Ants)

เปนแมลงในอนดบ Hymenoptera (Hymen หมายถง ผวหนง และ pteron หมายถง ปก) ซงในอนดบน มแมลงทมประโยชนมากทสด เปนทงตวหา ตวเบยน และแมลงชวยผสมเกสร แตมหลายชนดเปนแมลงศตรพช เชน ตอฟนเลอย ซงกนใบสน แมลงในอนดบน เปนแมลงมววฒนาการสงทสด มการแบงแยกหนาทกน คอ มแมรงหรอราชน เชน ผง ตอ แตน อวยวะวางไขทมการพฒนาทด จะเจรญไปเปนเหลกไนการเจรญเตบโตแบบสมบรณ การกาหนดเพศ ใชการผสมพนธเปนตวกาหนด กลาวคอ ไขทมการผสมจะเจรญไปเปนเพศเมย สวนไขทไมมการผสมจะเจรญไปเปนเพศผ แมลงในอนดบนแบงเปน 2 อนดบยอย คอ อนดบยอย Symphyta ไดแกตอฟนเลอย ซงเปนพวกกนพช สวนอกอนดบยอย คอ Apocrita ซงเปนพวก ตอ แตนเบยน มด แมลงภ และผง

1) ศตรพช

ตอสน (Sawflies) วงศ Diprionidae เปนศตรของตนสนเขา

2) แมลงมประโยชน

ผงหลวง ผงมม ชนโรง (Honey bees, Stingless bees) วงศ Apidae

แตนเบยน (Braconids) วงศ Braconidae

ตอเบยน (Ichnumons) วงศ Ichnumonidae

ตอหลวง (Paper wasps) วงศ Vespidae

หมารา (Sphecids) วงศ Sphecidae

แมลงภ (Carpenter bees) วงศ Anthophoridae

1.5 ปลวก (Termites)

ปลวก (Order Isoptera) (Iso หมายถงเทากน และ pteron หมายถงปก) เปนแมลงขนาดเลกถงปานกลางมชวตอยรวมกนแบบสงคม มการแบงออกเปน 4 วรรณะ คอ

วรรณะสบพนธ (Reproductive caste) หรอเรยกวาแมลงเมา ทาหนาทสบพนธ และวางไข ลกษณะเดนของปลวกในวรรณะนคอ มปก 2 ค ทมขนาดใกลเคยงกน มตารวมทงเพศผและเพศเมย โดยเมอผสมพนธแลวจะสลดปกทง และตวเมยกลายเปนราชน

วรรณะรองผสมพนธ (Supplementary reproductive caste) มตมปก ซงสามารถเจรญเตบโตเปนวรรณะสบพนธไดเมอรงตองการ

วรรณะทหาร (Soldier) ทาหนาท ปองกนศตรทเขามารบกวนประชากรภายในรง ลกษณะทสาคญคอสวนหวมขนาดใหญ และกรามขนาดใหญ เหนชดเจน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

69 

 

วรรณะกรรมกร (Worker) เปนตวออนหรอตวเตมวยทเปนหมน ไมมปกและตารวม หรอปลวกงาน ทาหนาทหาอาหารมาเลยงสมาชกภายในรง ดแลไข ตลอดจนสรางและซอมแซมรง

ปลวกมการเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ ในโลกมประมาณ 2,000 ชนด มความสาคญทงในดานทเปนประโยชนและเปนโทษ ในดานทเปนประโยชนพบวา ปลวกมความสาคญมากตอระบบนเวศ ชวยทาใหดนอดมสมบรณและมชองโพรงอากาศ บทบาททสาคญของปลวกคอ การยอยไมและซากพชตาง ๆ โดยอาศยโปรโตซว บางชนดในทางเดนอาหาร เพอยอยเซลลโลส ในกระบวนการยอยสลาย (Decompose) รงปลวกใตดนชวยทาใหดนมรพรน มความอดมสมบรณ และเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของพช สวนโทษของปลวก เปนทาความเสยหายตอบานเรอน บางชนดเปนศตรสาคญของปาไม กอใหเกดความเสยหายแกเศรษฐกจ

1.6 แมลงปอ (Dragonflies, Damselflies)

แมลงปอ เปนแมลงในอนดบ Odonata ทม ตารวมขนาดใหญ ทาใหมองเหนเหยอหรอศตรไดกวาง อกมปกสองค บางใสและมสสน สวยงาม ปกคหลงมขนาดเทาหรอโตกวาปกคหนา สวนทองเรยวยาวและแคบกวาอก การเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ ตวออนอาศยอยในนา ใชขาคลานไปในนา มนสยแบบเดยวกบตวเตมวย คอ กนแมลงตาง ๆ ทอาศยอยในนารวมทงสตวอน ๆ เมอเจรญวยเตมทแลวจะกนแมลง ทกชนดทสามารถจบไดเปนอาหาร ซงรวมทงยงและเหลอบ

แมลงปอแบงได 2 อนดบยอย คอ

1) อนดบยอยแมลงปอ (Dragonflies) ไดแก

แมลงปอเสอ (Clubtails) วงศ Gomphidae

แมลงปอบาน (Common skimmers) วงศ Libellulidae

แมลงปอยกษ (Darner) วงศ Aeshnidae

2) อนดบยอยแมลงปอเขม (Damselflies) ไดแก

แมลงปอเขม (Narrow-wing damselflies) วงศ Coenagrionidae

แมลงปอนาตก (Broad-winged damselflies) วงศ Calopterygidae

1.7 ตกแตน จงหรด (Grasshoppers, Crickets)

แมลงในอนดบ Orthoptera (Ortho หมายถง ตรง และ ptera หมายถงปก) แมลงในอนดบนมปากแบบกดกน มตารวม ตาเดยวอาจมหรอไมม ปกคหนาเปนแบบแผนหนง หนวดแบบเสนดาย ขามหลายแบบ ทงขาเดน ขากระโดด ขาขด การเจรญเตบโตแบบไมสมบรณ ตวอยางเชน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

70 

 

ตกแตนหนวดยาว (Longhorned grasshopper) วงศ Tettigoniidae

ตกแตนหนวดสน (Shorthorned grasshopper) วงศ Acrididae

แมลงกะชอน (Mole crickets) วงศ Gryllotalpidae

จงหรด (Crickets) วงศ Gryllidae

ตกแตนกงไม (Walking sticks) ตกแตนใบไม (Leaf insects)

ตกแตนตาขาว (Mantids) วงศ Mantidae

แมลงสาบ (Cockroach) วงศ Blattidae เปนตน

ปจจบน แมลงในอนดบนมการจดกลมใหม โดยการแยกสวนของตกแตนตาขาวมารวมกบแมลงสาบ ยกขนเปนอนดบใหมวา “Dictyoptera”

1.8 มวน (Bugs)

แมลงในอนดบมวน (Hemiptera) Hemi หมายถง ครง และ ptera หมายถง ปก ซงเปนลกษณะของปกคแรกทโคนปกแขง ปลาบปกออน ขณะเกาะปกจะซอนแบนราบอยบนลาตว ทโคนปกคหนาทงสองปกแยกกนโดยมแผนสามเหลยมทเรยกสคลเทลลม (Scutellum) คอนขางใหญคนอย ปากเปนแบบเจาะดด ซงสามารถพบเกบไวทดานลางของลาตว ตวอยางเชน

แมลงดานา (Giant water buds)

มวนกรรเชยง (Water boatmen)

มวนวน (Backswimmers) จงโจนา (Water spiders)

มวนหลงแขง (Shield-backed bugs)

มวนแดง (Red bugs)

มวนนกกลาม (leaf-footed bugs)

มวนเพชฌฆาต (Assassin bugs) เปนตน

1.9 จกจน เพลย (Cicadas, Aphids)

จกจนเปนแมลงในอนดบ Homoptera มปก 2 ค (แตกมหลายชนดทไมมปก) เวลาเกาะจะหบปกไวบนลาตวเปนรปหลงคา ปากเปนแบบเจาะดด หนวดเปนเสนขน ไดแกเพลยทกชนด เชน

เพลยกระโดด (Froghoppers)

เพลยจกจน (Leafhoppers)

เพลยออน (Aphids)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

71 

 

ครง (Lac insects)

จกจน (Cicadas) เปนตน

1.10 แมลงอน ๆ

อนดบแมลงชาง (Order Neuroptera)

อนดบชปะขาว (Order Ephemeroptera)

อนดบเหา และโลน (Order Anoplura) เปนตน

2. แมลงในระบบนเวศ

แมลงเปนสงมชวตทมความหลากหลายมากทสด สามารถพบไดในทก ๆ ท เชน บนตนไม ในดน ในนา ในถา หรอแมแตในซอกหลบทไมนามสงมชวตอาศยอย ประสบความสาเรจในการดารงชวต และคงความหลากหลายตงแตอดตจนถงปจจบน ดวยขนาดทเลก มความสามารถในการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอมไดด สามารถเพมจานวนไดในปรมาณสง ผลตไขและตวออนไดสง มวงจรชวตทสน

2.1 แมลงในหวงโซอาหาร

แมลงเปนสวนหนงของระบบนเวศ ซงเปนการอยรวมกนของแมลงและสงมชวตอน และสงแวดลอม ภายใตการควบคมของปจจยทางชวภาพ (Biotic factors) และปจจยทางกายภาพ (Physical factors) ซงการอยรวมกนของแมลงหรอสงมชวตตางชนดกนเปนชมชน โดยสงมชวตแตละชนดมหนาท และบทบาทของตวเอง สามารถแยกความเกยวของกนทางดานอาหาร (Trophic levels) ดงน

1) ผผลตขนตน (Primary producers)

หมายถงสงมชวตทสามารถสงเคราะหแสงไดดวยตวเอง และสามารถสะสมอาหารหรอธาตอาหารใหสงมชวตอนไดดวย ไดแก พชเทานน

2) ผบรโภคขนตน (Primary consumers)

หมายถงสงมชวตทไมสามารถสงเคราะหแสงได ดวยตวเอง ตองอาศยกนพชเปนอาหาร ซงแมลงสวนใหญจะอยในระดบน ไดแก พวกกนพช (Herbivores) เชน กนใบ เจาะลาตน เจาะเมลด ดดนาเลยง เปนตน ซงยงแบงยอยไดอกเปน

แมลงทกนพชชนดเดยวเปนอาหาร (Monophagus)

แมลงทกนพชสองหรอสามอยางเปนอาหาร (Oligophagus)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

72 

 

แมลงทกนพชไดหลายชนดเปนอาหาร (Polyphagus)

3) ผบรโภคขนสอง (secondary consumers)

หมายถงสตวกนสตว (carnivores) หรอ แมลงกนแมลง (entomophagus insects) ไดแก แมลงหา และแมลงเบยน ซงในระดบนอาจมผบรโภคขนทสาม, ส และหา ตอไปอก ซงในสวนนจะรวมถงแมลงทกนซาก (scavengers) เชนปลวก ซงจดเปนผบรโภค ทมศพทเฉพาะวา “Transformers”

4) ผยอยสลาย (decomposers)

คอสงมชวตทมหนาทยอยสลายพชและสตว หรอกนสตวทเนาเปอย กลายเปนแรธาตหมนเวยนไปสผผลตอกครงหนง ซงในระดบนไดแก พวกเหดรา

ซงเหนไดวามการถายเทพลงงานจากอาหารเปนทอดๆ ในระบบนเวศน จากผผลตขนตน จนถงการยอยสลายเปนแรธาต หมนเวยนกลบสผ ผลตอกครงหนง เปรยบเสมอนโซอาหาร (food chains) ทคลองตอกนมความสาคญในระบบนเวศน ซงโซอาหารอาจมการแตกกงหรอเชอมตอกน ซงมกเกดขนในชมชนทมความซบซอนกน ความซบซอนของโซอาหารเรยกวา ใยอาหาร (food web) ซงมกเกดในชมชนทแมลงกนพชไดหลายชนด

2.2 ความสมพนธระหวางแมลงกบมนษย

1) แมลงทเปนภย (harmful insects)

คอแมลงทเปนโทษหรอเปนศตรตอมนษย ไดแก

แมลงศตรทางการแพทย (medical insect pests) ไดแก แมลงทนาโรคภยไขเจบมาสมนษยโดยตรง หรอทางออม เชน ยง แมลงวน เหลอบ หมด และ เหา เปนตน

แมลงศตรทางการเกษตร (agricultural insect pests) เปนแมลงทเปนศตรทสาคญของพชทางการเกษตร และทางปาไม ไดแก มอดปาเจาะตนสก หนอนผเสอกนใบสก ดวงหนวดพเจาะตนประด เปนตน

2) แมลงทเปนประโยชน (beneficial insects)

เปนแมลงทเปนประโยชนตอมนษยโดยทางตรงและทางออม เชน

แมลงทใชเปนอาหารมนษย และสตว เชน แมลงดานา แมลงกนนน ตกแตน ดกแด หนอนไหม ไขและตวออนมด เปนตน

แมลงทใหประโยชนในทางอตสาหกรรม เชน ครง และผเสอหนอนไหม

แมลงทเปนศตรธรรมชาต มประโยชนในการใชควบคมศตรพชโดยชววธ ไดแก แมลงหา และแมลงเบยน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

73 

 

แมลงชวยการผสมเกสร เพอเพมผลผลตไดแก ผง ผเสอ แตน เปนตน

แมลงทใชเปนประโยชนในทางการศกษา และศลปะ เชน แมลงหว แมลงสาบ ดวง ผเสอ เปนตน

2.3 แมลงในชมชน

1) โครงสรางประชากร (Population Structure)

ซงหมายถงโครงสรางอาย (Age structure) เปนการสะทอนระยะการเจรญเตบโตของแมลง รปแบบการกระจายอายของบคคล หรอสมาชกทประกอบขนเปนกลมประชากร ซงจะมความสาคญตอการควบคมประชากรของแมลงศตรพช โดยชววธ ซงม 2 รปแบบ คอ

จานวนสมาชกทงหมดในเวลาใดเวลาหนงมอายเทากนหมด หรออยในระยะการเจรญเตบโตเดยวกน ซงมกเกดขนโดยสภาพดนฟาอากาศในรอบป หรอกบแมลงทมเพยงชวอายเดยวตอป

จานวนสมาชกทมอายทกระดบปรากฏอยในเวลาเดยวกน มกพบในกลมของแมลงทมาชวงอายสน และมหลายๆ ชวงอายตอป โดยวงจรของสภาพดนฟาอากาศในรอบปไมมอทธพลตอการเจรญเตบโตของประชากรเทาใดนก

2) วฏจกรของประชากร (Population Dynamics)

การเปลยนแปลงของประชากรในทางบวก หรอลบ โดยมปจจยทางชวภาพ (biotic factors) และกายภาพ (physical factors) คอยควบคมเพอมใหการเพมของประชากรเกดขนโดยไมหยดยง เปนการรกษาสมดลทางธรรมชาต ซงปจจยทมอทธพลตอวฏจกรของประชากรในระบบนเวศ มดงน

3) ปจจยทางชวภาพ (Biotic factors)

ปจจยเกยวกบกรรมพนธ (Inherent factors) หมายถงคณสมบตทถายทอดทางพนธกรรม ซงเปนปจจยหรอคณสมบตประจาตวของแมลง เชน ความสามารถในการขยายพนธ (Reproductive potential) ไดแก ความสามารถในการผลตลกหลานใหไดจานวนมาก ในระยะของชพจกร หรออตราสวนของตวเมยตอประชากรทงหมด การสบพนธแบบพรหมจรรย (Parthenogenesis) การแบงตวของตวออน (polyembryony) เปนตน รวมทงความสามารถในการอยรอด (survival potential) ไดแก ความสามารถในการปรบตว หรอพรางตวใหกลมกลนกบสงแวดลอมเพอหลบแมลงศตรธรรมชาต หรอการตานทานตอสารฆาแมลง เปนตน

ปจจยเกยวกบอาหาร (Nutritional factors) ไดแก คารโบไฮเดรต โปรตน ไขมน แรธาต และวตามนบางชนด ซงสวนใหญเปนสวนประกอบของพชทเปนอาหารหลกของแมลง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

74 

 

อยแลว โดยปรมาณและคณภาพของอาหารมอทธพลตอจานวนประชากรของแมลงอยางมาก แมลงบางชนดมความจาเพาะเจาะจงกบพช หรอสวนของพชเพยงชนดใดชนดหนงเทานน แตมบางชนดสามารถกนพชไดหลายชนด ซงไดกลาวถงแลว แมลงในประเภทหลงนสามารถเจรญเตบโตอยรอด และขยายพนธไดงาย

ศตรธรรมชาต (Natural enemies) หมายถงสตวหรอพชซงมชวตอยไดดวยการอยบนพชหรอสตวอกชนดหนง ไดแก ตวเบยน (Parasites) และตวหา (Predators) ปกตศตรธรรมชาต จะเปนตวควบคม หรอชวยลดประชากรของแมลง ถาศตรธรรมชาตทมประสทธภาพจะสามารถควบคมประชากรของแมลงใหอยในสภาวะสมดลทางธรรมชาตได

4) ปจจยทางกายภาพ (Physical factors)

อณหภม (Temperature) เปนปจจยทสาคญ ทมสวนในการกาหนดประชากรของแมลง ซงนกกฏวทยาแบงชวงอณหภมทมอทธพลตอประชากรของแมลงไดดงน

แสงสวาง (Light) แมลงบางชนดแสงสวางมความสาคญตอการดารงอย เชนแสงสวางอาจกอใหเกดเพลยออนทมปกและเพลยออนตวผ แมลงทบและดวงหนวดยาวมกเจาะตนไมในดานทไดรบแสงสวางเตมท หนอนผเสอกนใบสวนใหญมกจะทาลายเรอนยอดกอน เพราะเปนสวนทไดรบแสงสวางมากทสด

ความชนในอากาศ (Moisture) อาจจะปรากฏอยในสภาพแกส ของเหลว หรอ ของแขง ไมวาจะอยในสภาพอยางไร ความชนเปนปจจยอนหนง ซงควบคมประชากรแมลงไดเปนอยางด แตบางชนดกอาจจะสรางเกราะหมตวในระยะทความชนไมเหมาะสม เรยกวาระยะพกตว (Hibernation)

ปรมาณนาฝน (Rain fall) ความรนแรงของนาฝนมอทธพลตอประชากรของแมลง เชนกรณของเพลยออน ถามฝนตกหนกจะทาใหเพลยออนตาย ไมวาปรมาณของเพลยออนในขณะนนมมากหรอนอย

ปจจยอน เชน จากไฟปา กระแสลม และความแหงแลง

ปจจยตางๆ ซงกลาวถงทงปจจยทางชวภาพ และทางกายภาพ ทมผลตอการเปลยนแปลงประชากรของแมลง สามารถแบงแยกไดถงปจจยทมผลกระทบเนองจากความหนาแนนของประชากรเปนหลก ซงแบงไดเปนดงน

Density independent คอการเปลยนแปลงประชาการโดยไมมความสมพนธกบความหนาแนน โดยทฤษฎแลวปจจยทางกายภาพจะทาลายประชากรแมลงเปนจานวนคงทเสมอ โดยไมเกยวกบความหนาแนนของประชากร ดงนนปจจยทางกายภาพ จงเปนการ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

75 

 

เปลยนแปลงจานวนประชากรอยางฉบพลน โดยไมมความสมพนธกบปรมาณ หรอความหนาแนนของประชากร

Density dependent เปนการเปลยนแปลงของประชากรทมความสมพนธกบความหนาแนน ไดแกสวนใหญของปจจยทางชวจะมผลกระทบจากจานวนความหนาแนนของประชากร เชน แมลงทอาศยอยอยางหนาแนนในพนทใด พนทหนง จะกอใหเกดผลกระทบ เชน การระบาด และการแกงแยงอาหาร ถาความหนาแนนของประชากรมมาก ผลกระทบทเกดขนจะรนแรง แตถาจานวนประชากรไมหนาแนนนกผลกระทบจะมเพยงเลกนอย

2.4 แมลงกบการเปลยนแปลงภมอากาศ

การเปลยนแปลงภมอากาศ เกดจากปจจยหลก 2 ปจจย คอ อณหภม และคารบอนไดออกไซด แตกยงมปจจยสงแวดลอมอนอก รวมทงปจจยชวภาพ ไดแก ศตรธรรมชาต การแกงแยงอาหาร ซงจะมผลกระทบโดยตรงตอวงจรชวต และการรวมกลม ของแมลงทจะมการเปลยนแปลงไป เชน ระยะเวลาของวงจรชวตจะสนลง หรอการรวมกลมของแมลงจะเบาบางหรอหนาแนนขน

ปรมาณ คารบอนไดออกไซด จะถกสะสมในพชในรปของคารบอน การศกษาการเปลยนแปลงโดยศกษาในแมลงทกนพช จะศกษาไดงาย ซงการศกษาโดยศกษาชวงหนงชวงใดในวงจรชวต เชน การศกษาในระยะตวหนอนเทานน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

76 

 

การสารวจแมลง

แมลงมความหลากหลายมากกวาสงมชวตอน ๆ มความหลากหลายทงดานรปราง สสน ความหลากหลายของถนทอย และทสาคญมความหลากหลายในพฤตกรรม บางกลมมการหากนในเวลากลางวน บางกลมหากนในเวลากลางคน บางกลมระยะตวออนและตวเตมวยมพฤตกรรมแตกตางกนโดยสนเชง รวมทงระยะเวลาการปรากฏของตวเตมวยและตวออนกแตกตางกนดวย ดงนนวธการสารวจและเกบตวอยางจงมความแตกตางกน และจาเพาะในแตละกลม ขนอยกบเงอนไขตาง ๆ ทกลาวมาแลว ทาใหการศกษาหรอการสารวจแมลงแตละกลมจงมความแตกตางกนดวย

1. ผเสอกลางวน (Butterflies)

ผเสอกลางวนเปนแมลงชนดทมผใหความสนใจมากกลมหนง จากการทหากนกลางวน พบเหนไดงาย มสสนทสวยงาม และสามารถนาไปใชประโยชนไดมาก โดยเฉพาะการทองเทยว ถงแมจะเปนแมลงทมความหลากหลายไมมากเมอเทยบกบแมลงกลมอน ในประเทศไทยมไมเกน 1,500 ชนด การสารวจสวนใหญเปนการสารวจเพอจดทาบญชรายชอ โดยเปนการรวบรวมขอมลชนดพนธในพนใดพนทหนง เปนขอมลพนฐานงาย ๆ แตขอมลยงใชประโยชนไดนอย ดงนน หากมการสารวจใหเปนระบบ และเกบรวบรวมขอมลความชกชม ขอมลทไดจะเปนประโยชนตอหนวยงาน ในดานการจดการพนทหากมขอมลการตดตามในระยะยาว ซงหนวยงานในพนทมศกยภาพมากพอทจะเกบขอมลในลกษณะนได

1.1 การสารวจดวยแนวสารวจ

การสารวจดวยแนวสารวจ (Butterfly transect) เปนวธการทใชสาหรบการสารวจผเสอกลางวน ซงดดแปลงมาจากวธการของ Pollad and Yates (1993)

1) การเตรยมแนวสารวจ

ขนาดของแนวสารวจยาวประมาณ 200 - 3,000 ม. กวาง 2 - 10 ม. ซงจะเปนเสนตรง หรอเสนโคงกได สวนใหญจะใชแนวเสนทางศกษาธรรมชาต เสนทางตรวจการ หรอดานสตวปา ขอจากดคอ หามเปด หรอทาเสนทางใหม เพราะจะทาใหสภาพแวดลอมเปลยนแปลง

แบงตอน หรอชวง (Sections) ของแนวสารวจ ความยาวชวงละ 200 ม. ทาเครองหมายและลาดบทของแตละชวง เกบขอมลรายละเอยดทางกายภาพและชวภาพของพนท เชน พนธพช หรอเปอรเซนตการปกคลมพนท ซงในสวนนจะมหรอไมมกได

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

77 

 

2) การเตรยมอปกรณ

สวงโฉบแมลง เปนถงผาโปรง ขนาดปากถงประมาณ 50 ซม. มดามยาวประมาณ 120-150 ซม.

ซองเกบตวอยางผเสอ หรอซองสามเหลยม ทาจากการดาษทมหนามน บาง พบเปนรปสามเหลยม

สมดบนทก ดนสอ หรอปากกา

หนงสอคมอผเสอกลางวน ซงมดวยกนหลายเลม เชน Butterflies in Thailand เลม 1-6 ของ Pinratana, Butterflies of Thailand ของ Ek-Amnuay และ บนทกผเสอ ของสรชย เปนตน

3) วธการสารวจ

ระยะเวลาเดนสารวจควรเรมตงแตเวลา 10.00 เปนตนไป โดยเดนสารวจไปในแนวทกาหนดดวยความเรวทสมาเสมอ ใชสวงโฉบผเสอทกตวทอยในแนวสารวจ จาแนกชนด จบผเสอทไมสามารถจาแนกไดในเสนทาง ใสในซองเกบผเสอเพอรอการจาแนกตอไป

1.2 การสารวจดวยแปลงขนาด 100 x 100 เมตร

ในกรณทตองการสารวจรวมกบการสารวจทรพยากรอนทมการกาหนดแปลงขนาด 1 เฮกแตรอยแลว ซงสวนใหญเปนการศกษาเปรยบเทยบ หรอการศกษาผลกระทบสงแวดลอม โดยใชแมลงเปนดชนชวด แตมกใชกบการศกษาแมลงในดนมากกวา สาหรบผเสอแลว นยมใชแนวสารวจ เชนเดยวกบวธแรก ตางกนทถกกาหนดโดยพนท

1) แปลงสารวจ

ขนาดของแปลงสารวจ 1 เฮกแตร ขนาด 100 x 100 ตารางเมตร ซงเปนขนาดมาตรฐาน ในการสารวจทรพยากรชวภาพอน ๆ เชน พรรณไม สตวปา หรอแมแตแมลงอน ๆ เชน มด ดวง หรอ ผเสอกลางคน

ขนาดความยาวของแนวสารวจทใชมขนาดความยาวระหวาง 100 - 200 ม. เชน การศกษาของ Dickinson (2002) ใชแนวสารวจ 200 ม. (ภาพท 1) พาดกลางแปลงสารวจ สวนการศกษาของ สรชย และคณะ (2546) และ Choldumrongkul et al. (2007) ใชแนวยาว 100 ม. จานวน 2 แนว วางขนานกน โดยมความกวางของแนวสารวจ 10 ม.

2) อปกรณทใช

สวงจบแมลง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

78 

 

ซองเกบผเสอ พรอมกลองพลาสตก คมอ สมดบนทก ดนสอ หรอปากกา

ภาพท 1 ผงการวางแนวสารวจในแปลงมาตรฐานขนาด 100 x 100 ม.

3) วธการสารวจ

เรมตนเดนสารวจจากแนวท 1 จนกระทงสดแนว จงยายไปเดนสารวจในแนวท 2 ตอ จนสดแนว เกบตวอยางใสในซองเกบผเสอ เชนเดยวกบวธการแรก

การวางกบดกอาจวางชวงเชา และเกบตวอยางในตอนเยน หรออาจวางคางคนมากกวา 1 วนกได

ขอสงเกตการวางแนวสารวจ และแปลงสารวจผเสอกลางวน

ตองมความสมาเสมอของสภาพแวดลอม

ตองเปนตวแทนของพนท หรอถนทอยนน ๆ

ตองหลกเลยงพนทชายขอบ เพอปองกนผลกระทบจากพนทขอบ

ขอสงเกตการเกบขอมลและตวอยางผเสอกลางวน

ผเสอเปนสตวเลอดเยน ดงนน เวลาเชาหรอมดคาทมอณหภมตา ผเสอจะไมคอยวองไว (Active) ยกเวนกลมของผเสอบนเรว และผเสอทไดมกเปนตวผ

ชวงเวลาทผเสอออกหากน คอ ระหวางเวลา 08.00 – 18.00 น. เวลาทเหมาะสมคอ 10.00 น. เปนตนไป

การเดนเกบผเสอตองเดนดวยความเรวสมาเสมอ ตองไมเกบขอมลขณะฝนตก หรอทองฟามดครม

แนวสารวจ 200 ม (Dickinson 

แนวสารวจ 100 ม 2 เสน 

(สรชย และคณะ 2546) 

100 ม.

100 ม. 

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

79 

 

1.3 การสารวจดวยกบดกผเสอ

การสารวจดวยกบดกผเสอ (Butterflies trap) อาจใชรวมกบแนวสารวจ หรอการใชเดยว ๆ เพอสารวจผเสอในแนวสารวจ หรอพนท หรอการวางกบดกในระดบความสงตาง ๆ เชน วธการของ Dickinson (2002) ซงใชการสารวจรวมกบการใชแนวสารวจ

1) อปกรณ

กบดกและเหยอ คอ ผลไมสก ขาวหมาก มลสตว หรอคลกขาวหมากกบผลไม

ซองใสผเสอ สมดบนทก ดนสอ และปากกา

2) วธการสารวจ

แขวนกบดกผเสอทใสเหยอไวกบกงไม โดยแขวนไวใหมระดบความสงตาง ๆ กน ซงอาจวางภายในแนวสารวจผเสอ หรอวางแบบสมภายในแปลงสารวจ

การแขวนกบดก หางกน 20 ม. (Dickinson, 2002)

เกบขอมลทกวน

จาแนกชนดจากคมอ และนบจานวนตวผเสอของแตละชนด ในแตละกบดก

เทคนคการนาผเสอออกจากสวงและการบนทกรายละเอยด

การนาผเสอออกจากสวง หรอกบดก ควรใชมอจบดวยความระมดระวง อยาใหนวมอสมผสกบปกผเสอโดยตรง เพราะจะทาใหเกลดสทเปนสวนสาคญในการใชจาแนกลบเลอน

การบบอกผเสอใหสลบ ควรบบทสวนอกดวยนวสองนว แรงพอประมาณ สาหรบผเสอขนาดใหญอาจตองฉดทอกดวยนายา ethyl acetate

การนาผเสอใสซองกระดาษ ปกของผเสอจะตองพบขนเหนอลาตว และไมควรใสผเสอมากกวา 1 ตว/ซอง พรอมบนทกรายละเอยดประจาตวผเสอไวทซองทนท ไมควรนากลบมาบนทกภายหลง เพอปองกนการสบสน

2. ผเสอกลางคน (Moths)

ผเสอกลางคนเปนกลมของผเสอทมความหลากหลาย มผ ประเมนวามมากกวาผเสอกลางวนประมาณ 10 เทา มขนาด รปราง และสสน ทหลากหลาย มตงแตขนาดเลกมากจนถงขนาด

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

80 

 

ใหญ ดงนนการสารวจจะตองเรมดวยการคดเลอกกลมของผเสอกลางคนกอน เนองจากผเสอกลางคนมความหลากหลายมากดงไดกลาวไวแลว เ ชน คดเลอกผเส อในกลมของผเส อหนอนคบ (Geometridae) ซงเปนกลมทมผ ใหความสนใจมาก โดยเฉพาะนกวจยตางประเทศ เนองจากผเสอในกลมนมความสมพนธเกยวของกบพรรณไมในระบบนเวศปาไม และมรปรางทเปนเอกลกษณ ขนาดไมเลกและใหญเกนไป กลมของผเสอหวกะโหลก หรอผเสอเหยยว (Sphingidae) เปนผเสออกกลมหนงซงมผสนใจเชนเดยวกน เนองจากมลกษณะลาตวใหญ สงเกตเหนงาย หรอกลมผเสอหนอนไหมปา (Saturniidae) เปนผเสอทมขนาดของปกทใหญ และแผกวาง เปนผเสอทมการนามาใชประโยชน เปนตน

เนองจากผเสอกลางคนเกอบทงหมดออกหากนเวลากลางคน และชอบเลนไฟโดยเฉพาะแสงไฟเบลคไลทและไฟยว วธการทเหมาะสมสาหรบการสารวจจงเปนการใชไฟลอ

2.1 การสารวจดวยกบดกแสงไฟ

การสารวจผเสอกลางคนมวธการทงายทสดคอ การใชแสงไฟ ทใหแสงทมความยาวคลนอยในชวง 315 - 380 นาโนเมตร เชน หลอดแสงจนทร หรอเมอรควร เวเพอร (Mercury vapour lamp) หรอการใชหลอดไฟสมวง (Black light) ลอใหผเสอบนเขามาเลนแสงไฟ โดยจะใชรวมกบฉากผาสขาว ซงจะทาใหแสงสะทอนไปไดไกล และเมอผเสอมาเกาะจะเหนไดงาย

1) อปกรณ

หลอดไฟแบลคไลท หรอหลอดแสงจนทร (Mercury Vapor)

ฉากผาสขาว

ซองเกบตวอยาง ขวดฆาผเสอ ซงอาจเปนไซยาไนด หรอ เอทล อะซเตท

สมดบนทก และดนสอ

2) การสารวจ

เปดไฟตงแตเวลา 18.00 น. เปนตนไป

เกบขอมลโดยพจารณาเกบตวอยางเฉพาะกลม หรอชนดทเปนเปาหมาย

เกบตวอยางโดยใชขวดฆาแมลง ใสซองเกบตวอยาง บนทกขอมล และจานวน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

81 

 

อปกรณเกบตวอยางแมลง

1. อปกรณเกบตวอยางแมลง

1.1 สวงจบแมลง (Sweep net)

1) กลมแมลงเปาหมาย

ผเสอ แมลงปอ แมลงวน ตอ แตน และแมลงบนอน ๆ

2) หลกการ

ผเสอหรอแมลงทมปกทกชนดจะบนขนทนททถกรบกวน ยกเวนดวงบางชนด ดงนนการโฉบสวงจงตองโฉบไปทตวแมลง

3) สวนประกอบ

ถงสวง ทาจากผาโปรงและบาง เยบแบบถงกาแฟ ปากถงใชผาดบหรอผาฝายทาเปนขอบเพอความแขงแรง และใชสาหรบสอดลวดเปนโครงของสวง โดยมเสนผาศนยกลางของปากถงประมาณ 40-50 ซม. ความลกของถงควรมขนาด 2 เทาของปากสวง เชน ปากสวงมขนาด 40 ซม. ความลกของสวงควรมขนาดความลก 80-100 ซม. สวนของกนถงจะตองมลกษณะปาน ไมแหลม ทงนเนองจากเมอโฉบแลวผเสอหรอแมลงจะไปอยทปลายถง ซงจะทาใหปกของผเสอเสยหายได

ขอบสวง ใชเสนลวดขนาดเบอร 8 ดดใหเปนวงกลม สอดเขาไปในขอบสวง ปลอยปลายลวดประมาณขางละ 8 และ 12 ซม.

ดามสวง ใชวสดทมความเบา แขงแรง และตรง ความยาว 120 – 150 ซม.

ภาพท 1 สวงจบแมลง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

82 

 

4) วธการใช

ใชวธการโฉบไปทตวแมลง หรอเหนอตวแมลงเลกนอย และสามารถโฉบแมลงขณะบนไดดวย เมอแมลงเขาไปอยในถงแลวจะตองตวดพบกนถงใหซอนอยดานบน เพอกนไมใหแมลงหนออกจากถงสวง การนาแมลงออกจากถง ตองกระทาดวยความระมดระวง ไมใหแมลงเสยหาย สวนแมลงทอาจทาอนตราย เชน ตอ หรอ แตน จะตองใชขวดฆาแมลง ทาใหแมลงตายกอนนาออกจากถง

1.2 กบดกแสงไฟ (Light traps)

1) กลมแมลงเปาหมาย

ผเสอกลางคน ดวงบางชนด ตกแตน เพลย ชปะขาว

2) หลกการ

ผเสอกลางคน ดวง และแมลงบางกลมจะมพฤตกรรมเขาหาแสงไฟ โดยเฉพาะไฟทมแสงในชวงคลนสน ประมาณ 315-380 nm ซงกคอในชวงทเรยกวา UV-A

3) สวนประกอบ

หลอดไฟ ทใชบอยคอ หลอดแบลคไลท ขนาด 20 หรอ 40 วตต ทใชในการลอแมลงโดยทวไป หรอหลอดแสงจนทร (Mercury vapour lamp) ขนาด 125 วตต (ภาพท 2) ซงเปนหลอดทผลตลาแสงทมชวงคลนสน คอ Ultra violet ทแมลงโดยเฉพาะผเสอกลางคนสามารถรบไดอยางด

ฉากผาสขาว ซงมขนาด 1.2 x 1.5 ม. หรอ 2 x 2 ม.

(ก) (ข)

ภาพท 2 หลอดไฟ Mercury vapour (ก) และหลอดไฟ Black light (ข)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

83 

 

ภาพท 3 การตดตงกบดกแสงไฟโดยใชหลอด Mercury vapour

4) วธการ

ขงฉากผาสขาวใหตงในแนวดงหรอแนวนอนแลวแตวตถประสงคและพนท นาหลอดไฟแขวนบนฉากผา เปดไฟตงแตเวลา 18.00 น. เปนตนไป การเกบตวอยาง จะตองเตรยมขวดฆาแมลงขนาดเลก เพอเกบและฆาแมลงทนท ไมควรใสแมลงในขวดเดยวกนหลายตว เพราะจะทาใหตวอยางแมลงเสยหาย

บางครงจะใชผาสขาวขนาดเลกปรองดานลางฉากผาขาวอกท เนองจากแมลงบางตวบนมาเลนไฟแลวไมสามารถเกาะอยทฉากผาได กจะตกลงไปทผาขาวทรองอยดานลาง และยงเปนการสะดวกในการเกบตวอยางดวย

1.3 ขวดฆาแมลง

1) กลมแมลงเปาหมาย

ขวดฆาแมลง (Killing jar) สามารถใชฆาแมลงทกชนดทตองการ

2) หลกการ

สารเคมทใชจะทาลายระบบประสาทและการหายใจของแมลง 3) สวนประกอบ

ขวดฆาแมลงสามารถแยกไดเปน 2 แบบ คอ (ภาพท 4)

ขวดฆาแมลงทใชสารไซยาไนด โดยใชขวดแกวใสทมฝาปดแนนหนา เชน ขวดกาแฟ หรอขวดปากกวางอน ซงควรมหลายขนาด สารเคมทใชคอโปแตสเซยมไซยาไนด และใสป

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

84 

 

นพลาสเตอรอดใหแนนจนไดความหนาประมาณ 2 ซม. ใชกระดาษกรองตดเปนวงกลมปดหนาปนพลาสเตอร

ขวดฆาแมลงทใชสารเอทล อาซเตท (Ethyl acetate) เชนเดยวกนกบแบบทใชสารไซยาไนด ใสปนพลาสเตอรความหนา 2 ซม. เมอจะใชใหหยดสารเอทล อาซเตท 2–3 หยด ลงทปนพลาสเตอร หากมการระเหยของสารออกไปใหใชสาลกอนชบสารใสลงในขวด

ภาพท 4 ขวดฆาแมลง โดยใชไซยาไนด และ เอทล อาซเตท

4) วธการ

นาแมลงทตองการฆาใสลงไปในขวดแลวปดฝาใหสนท รอจนกระทงแมลงตายจงนาออกจากขวดเพอจดรปราง ขวดฆาแมลงทงสองแบบมขอดและขอเสยตางกนไปคอ ขวดฆาแมลงทใชไซยาไนดจะเปนอนตรายตอผ ใชมากกวาแบบทใชเอทลอาซเตท แตสของแมลงทอยในขวดฆาไซยาไนดอาจเปลยนแปลงไปไดหากเกบไวในขวดเปนเวลานาน

1.4 อปกรณอนทจาเปน

นอกจากอปกรณทกลาวถงขางตนแลว ยงมอปกรณปลกยอยอกหลายอยางทจะตองมตดตวไปเมอทาการสารวจและเกบตวอยางแมลง อปกรณเหลานไดแก เลนสขยาย ถงพลาสตก ไฟฉาย พลว จอบ ปากคบ (ปลายแหลมและปลายแบน) มด GPS สมดบนทก ดนสอ 2B กระดาษบนทกประจาตวแมลง พกน กลองพลาสตก ซองใสผเสอ ขวดดองแมลง และแอลกอฮอล 70-80 % เปนตน สงตาง ๆ เหลาน อาจเลอกขนาดไดตามความเหมาะสมของงานทจะใช

ชองสาหรบใส เอทลอาซ

อนตราย อนตราย 

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

85 

 

การจดการตวอยางแมลง

ตวอยางของแมลงทไดจากกบดกหรอวธการอน ๆ จะตองมการจดการอยางเหมาะสม การคดแยกแมลงกเปนกระบวนการสาคญทตองทาหลงจากทเกบตวอยางมาจากภาคสนาม ตวอยางแมลงทไดจากการใชสวงโฉบ หรอจากกบดกผเสอทงกลางวนและกลางคนสามารถนาไปจาแนกชนดและจดรปรางไดทนท

1. การคดแยกกลมของแมลง

เปนการคดแยกจากลกษณะภายนอก เพอใหไดกลมของแมลงอยางหยาบ ๆ เชน อนดบ (Order) หรอ วงศ (Family) โดยผคดแยกจะตองมความรดานการจาแนกชนดพอสมควร สามารถแยกลกษณะเดนของแมลงแตละกลมได เชน ตองมความรวาดวงจะมปกหนาแขงและไมมเสนปก ถาเปนผเสอจะมปกทบางมากและมเกลดปกคลม เปนตน จากนนนากลมแมลงเปาหมายทจะศกษาไปจาแนกและศกษารายละเอยดตอไป

2. การจาแนกชนดแมลง

ตวอยางแมลงทผานการคดแยกเบองตนแลว แมลงทมขนาดเลกจะถกนามาจาแนกชนดภายใตกลองสเตอรโอสโคป โดยผ จาแนกจะตองแยกใหไดวาลกษณะเดนของแมลงแตละชนดคออะไร ซงวธการจาแนกม 2 วธคอ

2.1 การจาแนกจนสามารถทราบชอชนดของแมลง (Scientific name)

จาแนกโดยใชคมอ หรอหนงสอตาราทมกญแจ (Key) ในการจาแนก ซงวธการนจาเปนตองใชผ มความรและประสบการณพอสมควร เชน การจาแนกผเสอกลางวน ซงมหนงสอคมอมากมาย เชน The Butterflies in Thailand โดย Pinrattana ซงมทงหมด 6 เลม เปนตน การจาแนกมทงพจารณาจากลกษณะภายนอก เชน เสนปก ลวดลายบนปก หรอใชอวยวะภายใน เชน อวยวะสบพนธของเพศผ (Male genitalia) หรอแมแตการใช DNA ในการจาแนก

2.2 การจาแนกโดยใชความแตกตางของลกษณะภายนอก (Morpho species)

เปนการจาแนกโดยใชความแตกตางของลกษณะภายนอก เชน รปราง สสน และลวดลาย บนแผนปก หรอลกษณะเดนอน ๆ จากรปรางลกษณะภายนอก เปนตน ซงวธการนหากตวอยางแมลงมขนาดใหญ ผ เกบสามารถจาแนกจากในสนาม แตสาหรบแมลงบางกลมทมขนาดเลก จาเปนตองจาแนกภายใตกลองสเตอรโอสโคป สงทสาคญคอจะตองทาตวอยางตนแบบ (Voucher) สาหรบเปรยบเทยบ รวมทงสรางตารางบนทกขอมลชนดแมลงทจาแนกไดดวย

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

86 

 

3. การเกบรกษาตวอยางแมลง

กอนการเกบรกษาตวอยาง จาเปนตองจดรปรางของแมลง หรอทเรยกวา “เซทแมลง” ซงเปนวธการจดการตวอยางแมลงใหสามารถมองเหนสวนทมความสาคญทตองใชในการจาแนก โดยแมลงแตละชนดมวธการจดรปรางทแตกตางกนไป แบงได 2 ประเภท ตามวตถประสงค

3.1 วธเกบตวอยางแมลงชวคราว

1) การเกบตวอยางผเสอ

บรรจผเสอลงในซองสามเหลยม ซงใชกระดาษหนามน และบาง สามารถมองเหนแมลงภายในได มขนตอนในภาพท 1

ภาพท 1 การทาซองเกบตวอยางแมลง การบรรจ และการบนทกรายละเอยดประจาตวแมลง

2) การเกบตวอยางดวง หรอตกแตน

ตวอยางดวง หรอตกแตนทเกบได ตองทาใหตายกอนโดยใชขวดฆา แลวหอดวยกระดาษทใชทาซองผเสอโดยหอใหเหมอนการหอทอฟฟ

3) การเกบแมลงขนาดเลก

แมลงทมขนาดเลก เชน เพลยไฟ เหา หมด ปลวก ดวงเลก ๆ เปนตน ตองดองในแอลกอฮอล 70-80% ซงวธการนอาจใชเปนวธการถาวรไดดวย

1  2  3 

 

   

   

4      พ

นทการเก

ษตร (

พชไร) ลม

น า

ชน  

เพ

ชรบร

ณ  

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

87 

 

3.2 การเกบรกษาตวอยางแมลงแบบถาวร

3.2.1 การจดรปรางเพอเกบรกษาแบบแหง

โดยการปกเขม มกเปนแมลงทมขนาดใหญ เชน ผเสอ ดวง ตกแตน เปนตน แตถาเปนแมลงขนาดเลก เชน มด หรอดวงขนาดเลก หากตองการเกบรกษาแบบแหง จะใชวธตดบนกระดาษแขงรปสามเหลยม (Card point) กได

1) อปกรณ

เขมปกแมลง เปนเขมททาเปนพเศษ ไมเปนสนม มหวขนาดเลก ความยาว 4 ซม. มขนาดตาง ๆ กน ตงแตเบอร 0 ถงเบอร 7 เขมทใชกนมากทสดคอเขมเบอร 3 และ 5

ไมสาหรบเซทแมลง ทาจากไมเนอออนหรอไมคอรก สามารถใชเขมปกได มหลายขนาดขนอยกบตวอยาง ถาตวอยางมขนาดใหญตองใชไมเซททมหนาและรองทกวาง

กระดาษตรงปก ใชกระดาษหนามนและหนาพอสมควร ตดเปนแถบยาว ความกวางควรมขนาดเทากบความกวางของไมเซท สวนความยาวเทากบความยาวของไมเซท

ปากคบ และเขมหมดตรงปก

2) ตาแหนงทปกเขม (ภาพท 2)

การปกเขมจะตองปกใหทะลลาตว และใหเหลอสวนหวเขมหมดยาวประมาณ 1 ซม. โดยผเสอ แมลงปอ ตอ แตน มด ปกเขมทกลางอก สวนดวงทกชนด ปกเขมทโคนปกดานขวา สาหรบมวนใหปกเขมทแผนสกลเทลลม (Scutellum)

ภาพท 2 ตาแหนงการปกเขม และการจดรปรางแมลงตาง ๆ

ผเสอ

แมลงปอ

ดวง

มวน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

88 

 

ไม เซทแมลง 

กระดาษตรงปก 

เขมหมดตรงปก

เขมปกแมลง

3) การจดรปรางแมลงทมขนาดใหญ

การจดรปรางแมลงใหไดรปรางสวยงาม ถกหลกวชาการ และสะดวกแกการวเคราะหชอ (ภาพท 3) มหลกปฏบต ดงน

ผเสอกลางวน ผเสอกลางคน ชปะขาว จะตองกางปกโดยใหขอบลางของปกคหนาตงไดฉากกบลาตวและขอบบนของปกคทหลงอยใตขอบลางของปกคหนา

ตกแตน แมลงปอ แมลงปอเขม และแมลงอนๆ นน ใหปกคหนาอยสงขนไปจนขอบปกลางพนปกค หลง สวนขอบปกบนของปกคหลงตงฉากกบลาตว

ดวง มวน และแมลงอน ๆ อกหลายชนดทไมตองกางปก แตตองมการจดรปรางขา

ภาพท 3 วธการปกเขม การจดรปราง และอปกรณการจดรปรางแมลง

4) การจดรปรางแมลงทมขนาดเลก

สาหรบแมลงขนาดเลก เชน ยง เพลยออน เพลยไฟ ดวงเลก ๆ เปนตน ไมสามารถใชเขมปกแมลงได ใหใชวธตดบนกระดาษสามเหลยมหรอชนไมคอรก (ภาพท 4) โดยตดกระดาษแขงสขาวใหเปนรปสามเหลยม ดานฐานกวาง 3 - 4 มม. ยาว 8 - 10 มม. ใชเขมปกทางดานฐานของกระดาษสามเหลยม การตดแมลงใหใชกาวใสหรอยาทาเลบชนดใสทาทปลายกระดาษสามเหลยมทางดานบน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

89 

 

โดยปกตปลายแหลมของกระดาษรปสามเหลยมทใชตดแมลงนนจะตองงอเลกนอย การตดแมลงบนกระดาษสามเหลยมจะตองยดหลกดงน คอ มวน ควรตดใหดานทองหงายขน แมลงวน ตดใหดานขางทางซายอยขางบน ดวง ตดใหดานหลงอยขางบนโดยใหขางลาตวตดกบสวนปลายของกระดาษสามเหลยม ปกดวยเขมขนาดเลกพเศษแลวปกลงบนชนไมคอรกอกทหนง

ภาพท 4 การตดแมลงบนกระดาษสามเหลยม

การทาตวอยางแมลงใหแหง

การทาใหแมลงแหงดวยความรอน โดยการตากแดดจด ๆ ประมาณ 2-3 แดด แตควรมวตถทบแสง เชน กระดาษ ปกคลมปกอกชนหนง เพอปองกนไมใหแดดเลยสปก การทดสอบวาแมลงแหงหรอไม ใหใชเขมหมดแตะททองแมลงเบา ๆ ถาแขง แสดงวา แมลงแหงไดทแลว สวนแมลงทมขนาดใหญ เชน ผเสอยกษ อาจจะใชเวลานาน ดงนนจะตองผาทองเพอนาเอาไขมนในลาตวออกกอน เพอใหแหงเรวขน การใชความรอนอยางอน เชน ตอบไฟฟา ซงมอณหภม 50-60 องศาเซลเซยส จะชวยใหแมลงแหงเรวขน

การทาตวอยางแมลงใหออน

แมลงทถกทงไวจนแหงและแขง ตองนามาทาใหตวอยางออนตว (Relaxing) กอนนาไปปกเขมจดรปราง โดยใสในโหลหรอขวดปากกวางใสทรายเปยกทผสมกรดคารโบลค (Carbolic acid) ลงไปเลกนอย เพอปองกนรา มตะแกรงรอง นาแมลงใสกลอง หรอใสในซองแมลง หรอจานแกว วางบนตะแกรงในโหลชนแลวปดฝาใหสนท แมลงจะออนตวหลงจากทงไวในโหลชนประมาณ 1-2 วน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

90 

 

3.2.2 การเกบแบบเปยก

ดองแมลงในแอลกอฮอล 70 – 80% แมลงทจะใชวธการนเปนแมลงทมลาตวออนนม เสยรปทรงไดงาย หรอเปนแมลงขนาดเลก เชน มด ตวหนอน หรอ ดวงทมขนาดเลก เปนตน

4. การทาบนทกประจาตวแมลง

บนทกประจาตวแมลง (Label) เปนสงทจาเปนมาก โดยแผนบนทกจะใชกระดาษสเหลยมผนผา ขนาดประมาณ 1x1.4 ซม. บนทก สถานท สภาพของระบบนเวศ ตาบล และจงหวดทเกบ วนทเกบ และชอผ เกบ พกดทางภมศาสตร (ภาพท 5) ซงแผนบนทกนจะปกตดเขมประจาตวแมลงทกตว

แมลงทเกบไวในแอลกอฮอลควรบนทกรายละเอยดดวยดนสอ หรอปากกาทหมกไมละลายในแอลกอฮอล แลวใสไวภายในขวดหรอภาชนะทใชดอง

ภาพท 5 การทาบนทกประจาตวแมลง

5. อปกรณเกบรกษาตวอยางแมลง

5.1 หบเกบแมลง

การเกบรกษาแมลงตองเกบไวในททไมมแสง และความชน เกบไวในกลองหรอหบไม โดยใชไมคอรก ฝากลองปดไดสนทเพอปองกนความชนหรอแมลงอนทอาจเขาไปทาลาย

5.2 ตเกบแมลง

ต เหลก หรอต ไมขนาดใหญ ทมลนชกหลายลนชก สามารถใสกลองกระดาษขนาดเลกทมแมลง โดยประตของตจะตองปดสนททสด ความชนสมพทธสาหรบหองเกบตวอยางไมควรเกน 65% เพอปองกนแมลงกนซากเขาทาลายใหเกดความเสยหายกบตวอยางแมลง การจดเกบแมลงจะตองจดเกบไวเปนหมวดหมตามหลกอนกรมวธาน คอ อนดบ (Order) วงศ (Family) สกล (Genus) และชนด (Species) เชน ดวง ผเสอ แมลงปอ มวน เปนตน

Dry Dipterocarp Forest,  

Phu Wao Wildlife Sanctuary, 500 

msl 

48Q 0390266, 1927815 Bung 

1.4 ซม. 

1 ซม. 

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

91 

 

การเทยบผเสอกลางวนดวยภาพถาย http://www.dnp.go.th/FOREMIC/Entomology/Web/Butterfly/Bf_name.htm

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

92 

 

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

93 

 

http://www.dnp.go.th/FOREMIC/Entomology/Web/Butterfly/nymphalidae_web/Danaus.htm

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

94 

 

ขอมลแมลงทพบในพนท ..................................................

ลาดบท

(No.) วนทเกบ เวลาเกบ วธการเกบ

ชอสามญ

(ไทย)

ชอสามญ

(องกฤษ)

ชอวทยาศาสตร

(Scientific Name) เพศ

วงศ

(Family)

อนดบ

(Order) พกด สถานทพบ ตาบล อาเภอ จงหวด ชนดปาทพบ ผ เกบ หมายเหต

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

95 

 

 

 

 

 

การสารวจความหลากหลายดานเหด

ในพนทปาอนรกษ

นางกตตมา ดวงแค นางสาววนนดาห หมะมาน นายบารม สกลรกษ นางสาวจนจรา อายะวงศ

กลมงานกฏวทยาและจลชววทยาปาไม สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

96 

 

การสารวจและจาแนกเหดในเบองตน

เหด (Mushroom)

เหดจดเปนสงมชวตทอย ในอาณาจกรรา (Kingdom of Fungi) เนองจากไมมคลอโรฟลล และไมสามารถสงเคราะหอาหารไดดวยตนเอง ไมมระบบเสนประสาทหรอประสาทสมผส ไมมอวยวะสาหรบการเคลอนไหวโดยเฉพาะ จงทาใหแตกตางจากสงมชวตในอาณาจกรพชและสตว แตเหดนนมการพฒนาจนกระทงสรางโครงสรางขนาดใหญ หรอทเรยกวา ดอกเหด (fruiting body) ทสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา สมผส และจบตองได

ปจจบนอาณาจกรรามการจดลาดบอนกรมวธานออกเปน 6 ไฟลม (Kirk et. al., 2008) ไดแก Zygomycota Microsporidia Glomeromycota Chytridiomycota Ascomycota และ Basidiomycota สาหรบราทจดวาเปนเหดนนจะอยใน 2 ไฟลมสดทาย คอ Ascomycota และ Basidiomycota ซงเหดใน 2 ไฟลมนแตกตางกนทรปแบบการสรางเซลลสบพนธแบบอาศยเพศ คอ Ascomycota มการสราง ascospore ในถง ascus สวน Basidiomycota ม การสราง basidiospore บนโครงสราง basidium

โครงสรางตางๆ ทประกอบขนเปนดอกเหดระหวางเหดทง 2 ไฟลมมรายละเอยดทแตกตางกนไป แตทงหมดเปนไปเพอการดารงเผาพนธใหคงอย เชน โครงสรางสวนทใหกาเนดสปอร (ครบ ร สนนน เรยบ หนาม เปนตน) จะชลงสแกนกลางของโลก หรอโครงสรางของกานดอก มหนาทชวยชใหสวนทใหกาเนดสปอรอยสงและรบลมเพอชวยในการกระจายสปอร เปนตน

การจดทาคมอการสารวจและศกษาเหดในครงนมงเนนวตถประสงคเพอใหผ เขาฝกอบรมรวธการเกบรกษาตวอยางเหดเพอการจดจาแนกชนดตามหลกอนกรมวธาน (taxonomy) และสามารถจาแนกกลมของเหดเบองตนโดยอาศยขอมลทสงเกตและทดสอบไดในภาคสนาม

ภาพท 1 โครงสรางสวนตาง ๆ ของดอกเหด

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

97 

 

การศกษาและการเกบตวอยางเหด

ก. อปกรณเกบตวอยางภาคสนาม

1. ทใสเหด ควรเปนอปกรณทมโครงสรางโปงและแขง เชน ตะกรา หรอเปสะพาย เพอไมใหตวอยางเหดชารดขณะทาการเกบตวอยาง

2. ถงใสเหด ควรใชถงกระดาษฟางหรอกระดาษไข สาหรบเหดครบ หรอเหดทมลกษณะออนนม ชมนา เพอปองกนการสญเสยนาของดอกเหดอนจะทาใหดอกเหดเสยรปทรง แตบางครงอนโลมใหใชกระดาษหนงสอพมพเกาได เพอความสะดวกและประหยดตามงบประมาณทจากด สาหรบเหดทมโครงสรางแขง เชน เหดหง หรอเหดกระดาง อาจประยกตใชอปกรณอนๆ ตามสมควรได

3. มดและพลวสนาม ควรใชขนาดกลางๆ ใหสะดวกตอการพกพา แตหากมสมาชกในทมหลายคนอาจพกไดหลายขนาด แตตองมความแขงแรง ทนทาน สามารถใชในการถากไม ตดไม หรอแมกระทงขดดนได

4. อปกรณบนทกขอมล เชน สมด ปากกา ดนสอดา แบบฟอรมตางๆ ทเกยวของ เปนตน โดยการบนทกจะบนทกรายละเอยดของขนาด จานวน ส และลกษณะตางๆ ทสาคญของดอกเหด

5. แวนขยาย หรอ hand lens กาลงขยายตงแต 10-30 เทา เพอใชตรวจสอบลกษณะบางประการ เชน ลกษณะการตดกนของครบกบกาน เปนตน

6. เครองมอบนทกภาพ เชน กลองถายรป เลนสชนดตางๆ เชน macrolens wide-angle lens เปนตน

7. เครองมอระบพกดทางภมศาสตร (GPS)

8. อปกรณอนๆ (ถาจาเปน) เชน ไมเทา ไมเขยพนปา ยากนแมลงและสตวมพษตางๆ อปกรณปฐมพยาบาล เปนตน

ข. การเกบตวอยางและการบนทกขอมล

ขอควรปฏบตในการเกบตวอยาง

1. ควรเกบดอกเหดในหลายๆ ขนตอน ตงแต ดอกออนจนถงดอกแก

2. ควรเกบแตละชนด หอแยกกน เพอไมใหเกดการปะปนกนของสปอร

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

98 

 

3. ตองสงเกตและจดบนทกลกษณะของดอกเหดทอยไมคงทน เชน วงแหวน สะเกดบนหมวก หยดของเหลวบนครบ หรอการเปลยนสของดอกเหดเมอชา

4. บนทกสงทเหดขนอย เชน ขนอยบนขอนไมหรอกงไม ขนอยบนดนบรเวณใกลตนไม ซงควรรชอตนไมดวย

5. ดลกษณะการขนของเหดวา ขนอยเดยวๆ ขนกระจายใกลๆ กน ขนเปนกระจก หรอขนเปนแบบวงแหวน

ในการบนทกขอมลจะตองบนทกลกษณะภายนอกของดอกเหดอยางคราวๆ ในขณะทดอกเหดยงสดอย เพอใชประกอบการวนจฉยชนด ดงน

1. ขนาด วดความกวาง-ยาวของหมวกเหด กานดอก ปลอกกานดอก หวง และลกษณะสาคญๆ

2. ส ควรมตารางเทยบสมาตรฐาน จะบนทกสไดถกตอง

3. การทารอยพมพสปอร (spore print) ทาเฉพาะเหดนม (Agarics) เพอดสของสปอร หลงเกบดอกเหดจากในปาแลวควรตดดอกเหดเอาเฉพาะหมวกเหด (cap, pileus) วางควาลงบนกระดาษสขาว หรอกระดาษซบ (อาจใชกระดาษหนงสอพมพ) หรอกระทาเมอกลบถงทพกใหรบทารอยพมพสปอรทนท หาภาชนะครอบเหดทงไวระยะหนงประมาณ 2-3 ชวโมงถง 1 คน แลวแตชนดเหด เมอเปดภาชนะครอบออกยายหมวกเหดออกจากกระดาษพมพสปอร จะเหนสของสปอรทหลนตดกบกระดาษพมพ เกบพมพสปอรไวบนทกเลขทใหตรงกบตวอยางดอกเหดทเกบ เพอนาไปใชเปนขอมลตรวจพสจนชนดเหด (taxonomy) ตอไป

4. การเปลยนส (color changes) เนอเยอบางชนดของเหดนม (Agarics) เมอถกทาใหเกดแผล หรอใชใบมดตดจะเปลยนสเมอทาปฏกรยากบอากาศ โดยตดใหเปนรอยแผลบรเวณหมวก, ครบ (gill), กานดอก หรอสวนอน ๆ การเกดยางไหล (exudation) จากหมวกดอกเหดจะใชประโยชนนาไปตรวจพสจนชนดเหดในสกล Lactarius

5. เนอดอกเหด (texture) เหดนม (Agarics) มกจะชมดวยความชนคอนขางสง คลายฟองนา เปราะ เหนยว เบา หนก เนอดอกเหดสขาว เปนตน

6. กลนและรสชาต (odor and taste) เชน ลกษณะกลนหอมชวนรบประทาน กลนเหมน สะอดสะเอยน ขม เฝอน จด หวาน ฝาด ฯลฯ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

99 

 

7. หมวก (cap, pileus) แหง ชน เหนยว วดขนาดกวางยาว และคาเฉลยดวย บนทกรายละเอยดใหหมด

8. เนอใน (flesh) ส การเปลยนส ความหยาบ ละเอยด หนา กลน รสชาต เปนตน

9. ครบและรพรน (gills, pores or tubes) ลกษณะครบอาจถหรอหาง ความหนา ลก การเรยงตว จานวนรหรอครบตอ มม. หรอ ซม. เปนตน

10. หนงหมดอกเหด (veil) คอเนอเยอ ชนสวนของเนอเยอหมดอกเหด การสรางหวง (ring, annulus) ทกานดอก สงหรอตา ปลอก (volva) ทฐานกานดอกฝงดนอยตองใชมดขดอยาใหขาดชารดเสยหาย โดยเฉพาะเหดในสกล Amanita และ Agaricus

11. การถายภาพเหด ควรถายภาพดอกเหดทเกดขนจรงตามธรรมชาตในทกๆ ตวอยาง เพอใหทราบลกษณะการเกดของดอกเหด และสงทดอกเหดขนอย หากเปนไปไดควรมอปกรณเทยบวดขนาดปรากฎใหเหนดวย เชน ไมบรรทด ปากกา หรอเงนเหรยญ (พบในหนงสอเหดตางประเทศ) เปนตน เพอใหทราบขนาดทแทจรง ควรถายรปดอกเหดใหครบทกระนาบ ทงดานบน (top view) ดานขาง (side view) และ ดานลาง (under view) หากไดดอกเหดหลายระยะการเจรญเตบโตควรถายภาพเกบไวดวย หากมลกษณะพเศษอนๆ เชน การเปลยนส การมนายางไหลออกมา ตองทาการบนทกภาพในทนท หากมเวลาจากด สามารถนาตวอยางเหดมาถายทบานพกหลงจากนนได แตสและขนาดอาจเปลยนไปจากของเดมตามธรรมชาตได

การบนทกลกษณะดอกเหดอยางคราวๆ นจะบนทกรายละเอยดโดยยอเกยวกบตวอยางเหดทเกบในกระดาษบนทกรายละเอยดของเหด ดงตวอยางในภาพท 2

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

100 

 

ภาพท 2 แบบฟอรมบนทกรายละเอยดโดยยอเกยวกบตวอยางเหดครบ

(ดดแปลงจาก Mueller et al., 2004)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

101 

 

ค. การเกบรกษาตวอยาง (herbarium specimen)

1. การเกบดวยวธการดอง

1.1 เตรยมนายาดองทวไป (general preservative) มสตร ดงน นากลน 1,000 ลบ.ซม. แอลกอฮอล 95 เปอรเซนต 150 ลบ.ซม. และฟอรมาลน 40 เปอรเซนต 25 ลบ.ซม.

1.2 ทาความสะอาดดอกเหดใหสงสกปรกตดอยนอยทสด ใสลงในขวดทมฝาปดสนท (ควรเปนขวดแกว ไมควรเปนขวดโลหะ หรอพลาสตก เพราะสารเคมอาจทาใหเกดรอยรวซมไดงาย) เทนายาดองทวไปใหทวมสวนตางๆ ของดอกเหดเบาๆ เพอปองกนการเสยหาย

1.3 ทาฉลากตดทขางขวดใหชดเจน (ไมควรตดไวทฝาขวด เพราะอาจเกดการสลบตวอยางกบฉลากไดงาย) โดยเนอหาของฉลากบอกรายละเอยด ดงภาพท 3

วธการดองดวยนายาดองทวไปขอด คอ สามารถคงสภาพเดมของดอกเหดไดโดยขนาดเปลยนแปลงไปเลกนอย ขอเสย คอ ใชเนอทในการเกบรกษาตวอยางมาก สและสภาพเนอของดอกเหดเปลยนแปลง การทาปฏกรยากบสารเคมบางชนดเปลยนไปทาใหไมสามารถนากลบไปทดสอบปฏกรยาไดอก

2. การเกบดวยวธการทาแหง

2.1 นาดอกเหดทเกบไดมาตากแดด หรออบในตอบความรอนแหง (oven) ทอณหภม 40-60 องศาเซลเซยส หรอใสไวในสารดดความชน (silica sand) จนกระทงดอกเหดแหงและแขง (ใชเวลาประมาณ 1 เดอน) หากดอกเหดมขนาดใหญมาก อาจตองทาการฝานเปนชนบางๆ เพอชวยใหดอกเหดแหงไดงายขน

2.2 นาดอกเหดทแหงดแลวบรรจลงในภาชนะ เชน กลองพลาสตก ถงกระดาษเกบตวอยาง หรอเยบตดกบแผนกระดาษแขงคลายกบการเกบตวอยางพรรณพช

2.3 ทาฉลากตดกากบทภาชนะใหชดเจน เนอหาของฉลาก ดงภาพท 3

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

102 

 

MICROBIOLOGY HERBARIUM

National Parks, Wildlife and Plant Conservation Department

Bangkok, THAILAND

Code________________________________________________________

Genus______________________Epithet__________________________

Collectors___________________________________________________

Identifier____________________________________________________

Date_______________________________________________________

Habitat_____________________________________________________

Substrate__________________________________________________

Site_______________________________________________________

Remarks__________________________________________________

ภาพท 3 ฉลากตดกากบทภาชนะ เพอบอกขอมลของตวอยาง

วธการทาใหแหง ขอด คอ สามารถเกบตวอยางไวไดนานหากมการปองกนแมลงศตรทด สามารถนาตวอยางมาทดสอบปฏกรยากบสารเคมไดตลอดเวลา และประหยดเนอทในการจดเกบ ขอเสย คอ ดอกเหดเสยสภาพไปเลกนอย สซด ขนาดเลกลงอยางชดเจน

การวนจฉยชนดเหด

การวนจฉยชนดเหดตองใชลกษณะของดอกเหดทมองเหนดวยตาเปลา (macroscopic features) และลกษณะทมองเหนดวยกลองจลทรรศน (microscopic features) ประกอบกน ซงในทน จะกลาวถงแตวธการวนจฉยลกษณะของดอกเหดทมองเหนดวยตาเปลาเทานน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

103 

 

การวนจฉยชนดของเหดนนทาได 3 ระดบ คอ

ระดบท 1 การแบงกลมเหด โดยแบงออกเปน 2 ชน คอ เหดในชนเบสดโอไมซตส และเหดในชนแอสโคไมซตส ซงจะกลาวถงในหวขอตอไป

ระดบท 2 การบอกชอสกลเหด (genus) โดยใชลกษณะทมองเหนดวยตาเปลาเปรยบเทยบกบคมอเหดแบบงายๆ และคมอเหดภาคสนาม

ระดบท 3 การบอกชอชนดเหด (species) ตองใชลกษณะทมองเหนดวยตาเปลาและลกษณะทมองเหนดวยกลองจลทรรศนรวมกน นาไปเปรยบเทยบกบคมอทซบซอนมากขน และตาราทเฉพาะเจาะจง

สาหรบการวนจฉยเหดระดบท 2 และ 3 มรายละเอยดปลกยอยมากมาย ไมสามารถกลาวถงไดหมดในเอกสารฉบบนขอกลาวถงแคระดบท 1 เทานน

การแบงกลมเหด

เหดแบงออกเปน 2 กลมใหญๆ โดยใชลกษณะการเกดของสปอรเปนหลกในการแบงดงน

1. เหดในชนเบสดโอไมซตส

2. เหดในชนแอสโคไมซตส

ซงเหดทง 2 กลมน ถกแบงออกเปนกลมยอยหลายกลม โดยใชรปรางลกษณะของดอกเหดและรปรางของสวนทเปนทอยของเบสเดยมและแอสคสเปนหลก การแบงกลมยอยของเหดมรายละเอยดดงตอไปน

กลมเหดในชนเบสดโอไมซตส

1. กลมเหดมครบ (agarics or gilled mushrooms)

ดอกเหดมหมวกทอาจมกานหรอไมมกาน ดานลางของหมวกมลกษณะเปนครบและเปนทเกดของสปอร ดอกเหดขนอยบนดน บนทอนไม บนใบไมผ หรอบนมลสตว

2. กลมเหดมนป (chanterelles)

ดอกเหดมหมวกและกาน รปรางคลายแตรหรอแจกนปากบาน ผนงดานนอกของกรวยอาจเรยบหรอหยกยน หรอเปนรองตน ๆ สปอรเกดอยบนผนงดานน ดอกเหดขนบนดน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

104 

 

3. กลมเหดตบเตา (boletes)

ดอกเหดมหมวกและกาน มเนอออนนม ดานลางของหมวกเปนรพรนคลายฟองนา ชนทเปนรถกดงแยกออกจากหมวกไดโดยงาย สปอรเกดอยภายในร ตามปกตดอกเหดขนอยบนดน

4. กลมเหดหง (polypores and bracket fungi)

ดอกเหดมรปรางคลายชนหรอหงวางของ หรอคลายเครองหมายวงเลบ หรอคลายพด ไมมกานหรอมกานทเยองไปทางดานใดดานหนงของหมวก หรอตดอยทดานขางของหมวก มเนอเหนยวและแขงคลายจกไมคอรก หรอคลายเนอไม ดานลางหรอดานหลงของหมวกมรขนาดเลกเรยงชดกนแนน ภายในรเปนทเกดของสปอร ชนทเปนรไมสามารถแยกออกมาจากสวนหมวกได ตามปกตขนอยบนไม แตอาจพบขนบนดนได

5. กลมเหดแผนหนง (leather-bracket fungi)

ดอกเหดรปรางคลายเครองหมายวงเลบหรอคลายพด ไมมกาน มลกษณะเปนแผนบางและเหนยว ดอกเหดมกขนอยชด ๆ กน ดานบนของหมวกมสออนแกสลบกนเปนวง และผวหมวกอาจมขนสน ดานตรงขามกบหมวกเปนทเกดของสปอรทมลกษณะเรยบ หรอเปนรอยนนขนลง บางชนดขนอยบนดน บางชนดขนอยบนไม

6. กลมเหดหหน/เหดวน (jelly fungi)

ดอกเหดมรปรางหลายแบบ อาจคลายใบห เนอบางคลายแผนยางนมเปนเมอก สปอรเกดอยทางดานทมรอยยนหรอมรอยเสนแตกแขนงขนบนไมผทมความชนสง

7. กลมเหดทเปนแผนแบนราบไปกบทอนไม (crust and parchment fungi)

ดอกเหดเปนแผนแขงแนบตดอยบนทอนไม หรออาจมขอบดอกโคงงอออกจากทอนไมเลกนอยคลายหงเนอเหนยวและไมเปนเมอก ดานทไมตดกบทอนไมคอดานทเกดของสปอร อาจมลกษณะเรยบ ยน เปนเสนคดเคยวหรอนนเปนป ม

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

105 

 

ภาพท 4 กลมเหดมครบ ก.เหดระโงกเหลอง (Amanita calyptroderma G.F. Atk. & V.G. Ballen) ข. เหดหลมขาว (Russula delica Fr.) ค. เหดหลมสเหลอง (Russula sp.) ง. เหด Hemimycena candida (Bres.) Singer จ. เหดเนอรวน (Psathyrella candolleana (Fr.) Maire) ฉ. เหดตนหอมขาว (Leucocoprinus cepaestipes (Sow. ex Fr.) Pat.) ช. เหดหลายหนา (Laccaria laccata (Scop. ex Fr.) Cke.) และ ซ. เหดกระดมทองเหลอง (Agaricus trisulphuratus Berk.)

ซ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

106 

 

ภาพท 5 กลมเหดมนป ก. เหดขมนนอย (Cantharellus minor Pk.) ข. เหดมนปใหญ (Craterellus odoratus (Schwein.) Fr.) ค. เหดขมนหลวง (Cantharellus cibarius Fr.) และ ง. เหด Craterellus sp.

ภาพท 6 กลมเหดตบเตา ก. เหดตบเตา Boletus sp. ข. เหดตาเฒา (Strobilomyces floccopus (Vahl ex Fr.) Karst.) ค. เหดปอดมา (Heimiella retispora (Pat. et Bak.) Boedijn) และ ง. เหดตบเตาเกลดแดงคลา (Boletellus emodensis (Berk.) Sing.)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

107 

 

ภาพท 7 กลมเหดหง ก. เหดหางไกงวง (Coriolus versicolor (L.) Quél.) ข. เหดรงมม (Hexagonia apiaria (Pers.) Fr.) ค. เหดกรวยทองตาก (Microporus xanthopus (Fr.) Ktz.) ง. เหดหลนจอ (Ganoderma lucidum (Curtis) P. Karst) จ. เหดขอนแดงรเลก (Pycnoporus sanguineus (L.) Murrill) และ ฉ. เหดพดแพรวาว (Microporus vernicipes (Berk.) Ktz.)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

108 

 

ภาพท 8 กลมเหดแผนหนง ก. เหดหางไกงวงปลอม (Stereum ostrea (Blume & T. Nees) Fr.) และ ข. เหด Steriopsis sp.

ภาพท 9 กลมเหดหหน หรอ เหดวน ก. เหดหหนเสวย (Auricularia fuscosuccinea (Mont.) Henn.) ข. เหดหหนชาง (A. polytricha (Mont.) Sacc.) ค. เหดหหน (A. auricula (L.) Underw.) และ ง. เหดพายทอง (Dacryopinax spatularia (Schw.) Martin.)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

109 

 

ภาพท 10 กลมเหดทเปนแผนแบนราบไปกบทอนไม

8. กลมเหดฟนเลอย (teeth fungi)

ดอกเหดอาจมหมวกและกาน หรอไมมกาน ดานลางของหมวกมลกษณะคลายซเลอย หรอฟน หรอหนาม ทมลงหาพนดน สปอรเกดอยทซเลอยหรอหนามน ดอกเหดอาจขนจากดนหรอขนบนไม

9. กลมเหดปะการง และเหดกระบอง (coral and club fungi)

ดอกเหดตงตรงและแตกแขนงเปนกงกานเลก ๆ คลายปะการง หรอตงตรงและมสวนบนพองออกคลายรปกระบอง อยเดยว ๆ หรอเปนกลม สปอรเกดบนผนงดานนอกสวนบนของกระบองและกงแขนง ขนบนดนหรอบนไม

10. กลมเหดรปรมหบ (gastroid agarics)

ดอกเหดมรปรางคลายรมหบ กางออกไมได เนองจากขอบหมวกตดอยกบกาน ภายใตหมวกมแผนเนอเยอทแตกเปนรองแยกออกหลายแขนง มองดคลายกบครบทบดเบยว เนอเยอสวนนคอทเกดของสปอร ซงจะเปลยนไปเปนฝ นผงเมอดอกเหดแก สปอรจะออกสภายนอกเมอหมวกฉกขาด มกพบบนดนในทรอนและแหงแลง ในทะเลทรายและบนภเขา

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

110 

 

11. กลมเหดลกฝนและเหดดาวดน (puffballs and earthstars)

ดอกเหดเปนรปทรงกลม รปคลายไขหรอรปคลายผลสาล (pear) หวกลบ บางชนดเมอดอกแก ผนงชนนอกแตกและบานออกคลายกลบดอกไม สปอรเกดอยภายในสวนทเปนทรงกลม เมอออนผาดเนอขางในมสขาวลกษณะหยนและออนนม เมอแกมลกษณะเปนฝ นผงสเขม ดอกเหดอาจเกดบนดนหรอบนไม

12. กลมเหดลกฝนกานยาว (stalked puffballs)

ดอกเหดเปนรปทรงกลมคลายกบกลมเหดลกฝ นแตมกานยาวชดเจน ปลายกานสนสดทฐานของรปทรงกลม สปอรเกดอยภายในรปทรงกลมเปนฝ งผง มกพบในทะเลทราย บนทราย หรอดนในทรกราง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

111 

 

ภาพท 11 กลมเหดฟนเลอย ก. และ ข. เหด Irpex spp. ค. เหดสมองลง (Hericium erinaceus (Bull.) Pers.) และ ง. เหดไมแคะห (Auriscalpium vulgare Gray)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

112 

 

ภาพท 12 กลมเหดปะการง ก. เหดเขากวางออน (Ramaria cyanocephala (Berk. & M.A. Curtis Corner) ข. เหดปะการงสมแดง (Clavaria miyabeana S. Ito) ค. เหด Ramaria sp. ง. เหดซงขนน (Clavaria fusiformis Sowerby) และ จ. เหดปะการงขาว (Clavaria vermicularis Batsch)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

113 

 

ภาพท 13 กลมเหดลกฝ นและเหดดาวดน ก. เหดดาวดน (Geastrum saccatum Fr.) ข. เหดลกฝ นหนาม (Lycoperdon echinatum Pers.) ค. เหดเผาะ (Astraeus hygrometricus (Pers.) Morgan) ง. เหดกระดมทอง (Scleroderma sinnamariense Mont.) จ. เหดดาวดนเลก (Geastrum mirabile Mont.) และ ฉ. เหดจาวมะพราว (Calvatia craniiformis (Schwein.) Fr.)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

114 

 

13. กลมเหดรงนก (bird’s nest fungi)

ดอกเหดมขนาดเลก ตามปกตมเสนผานศนยกลางนอยกวา 1 ซ.ม. รปรางคลายรงนก และมสงทคลายไข รปรางกลมและแบนวางอยทกนรง ภายในไขเตมไปดวยสปอร ดอกเหดเมอออนดานบนของรงมเนอเยอปด พบขนบนไมผ

14. กลมเหดเขาเหมน (stinkhorns)

ดอกเหดเมอออนรปรางคลายไข ตอมาสวนของกานคอย ๆ โผลดนเปลอกหมจนแตก เปลอกไขสวนลาง กลายเปนถวยหมโคนกาน สวนปลายกานดานบนอาจมหรอไมมหมวก และมสปอรเปนเมอกสเขมฉาบอย กานมลกษณะพรนและนมมาก อาจมรางแหปกคลมกาน บางชนดมกานทโผลออกมาจากเปลอกแตกคลายหนวดปลาหมก หรอพองเปนชองโปรงคลายลกตะกรอ ดอกเหดมกลนเหมนมาก ขนอยบนดนทชนแฉะและมซากพชทบถมหนา

15. กลมเหดทรพเฟลปลอม (false truffles)

ดอกเหดมรปรางเปนกอนกลมจนถงรปไข หรอเปนป มปม ภายในกอนมเนอแนน จนถงคลายฟองนา หรอเปนเมอกแตไมเปนฝ นผง และมหองหรอชองเลก ๆ กระจายอยในเนอโดยทวไป สปอรเกดอยทผนงภายในชองน อาจเหนรอยของกานขนาดเลกในเนอเหดดวย ดอกเหดตามปกตเกดอยใตดน

ภาพท 14 กลมเหดรงนก ก. เหดรงนกขอบจบ (Cyathus striatus (Huds.) Willd.) และ ข. เหดรงนกกระจบ (Cyathus olla (Batsch) Pers.)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

115 

 

ภาพท 15 กลมเหดเขาเหมน ก. เหดเยอไผ/เหดรางแห (Dictyophora indusiata (Vent.) Desv.) และ ข. เหดเขาเหมน (Mutinus bambusinus (Zoll.) E. Fisch.)

กลมเหดในชนแอสโคไมซตส

1. กลมเหดทรฟเฟล (truffles)

ดอกเหดมรปรางเปนกอนกลมจนถงรปไข หรอเปนป มปม ภายในมลกษณะเปนโพรงหรอชองขนาดใหญ หรอเปนรองคดเคยวไปมา สปอรเกดอยทผวดานในของรองหรอชอง สวนทเปนเนอมลกษณะแนน หรอบางครงเปนผง แตไมเปนเมอก ดอกเหดเกดอยใตดนในปาเขตอบอน มกลนหอม รบประทานไดมรสด และราคาแพงมาก สตวพวกกระรอกและกระตายชอบขดกน ชาวตะวนตกฝกสกรและสนขใหหาเหดทรฟเฟลดวยวธดมกลน

2. กลมคอรไดเซป (Cordyceps) ไซลาเรย (Xylaria) และดลดเนย (Daldinia)

คอรไดเซป เปนราทเขาทาลายแมลงและแมงมม รปรางคลายกระบอง อาจจะขนอยเดยวๆ หรอเปนกลม สปอรเกดภายในกระบอง

ไซลาเรย หรอเหดทมชอสามญวา เหดนวมอคนตาย (dead man’s fingers) มรปรางคลายกระบองขนาดเลก ตงตรงขนมาจากเนอไม เมอออนมสขาวหรอครม และผนงเรยบ เมอแกมผวสดา ขรขระ และหงกงอ สปอรเกดอยภายในกระบองใกล ๆ สวนผว

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

116 

 

ดลดเนย หรอเหดดนหม มรปรางเปนกอนนน เกอบเปนทรงกลม ตดอยบนเนอไมขนาดเลก เหนยวและแขง สมวงเขมจนถงดา เมอออนมผวเรยบ เมอแกผวขรขระหรอแตกเปนรอง ถาผาดเนอขางในจะเหนเปนลายเสนวงซอนกนอยหลาย ๆ ชน สปอรเกดอยภายในกอนกลมตดกบสวนผว

ภาพท 16 กลมคอรไดเซป ก. Ophiocordyceps unilateralis (Tul. & C. Tul.) Petch บนมด ข. Ophiocordyceps sobolifera (Hill ex Watson) G.H. Sung, J.M. Sung, Hywel-Jones & Spatafora บนจกจน ค. Cordyceps tuberculata (Lebert) Maire บนผเสอกลางคน และ ง. Ophiocordyceps dipterigena (Berk. & Broome) G.H. Sung, J.M. Sung, Hywel-Jones & Spatafora บนแมลงวน

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

117 

 

ภาพท 17 กลมเหดไซลาเรย หรอเหดนวมอคนตาย ก. เหด Xylaria polymorpha (Pers.) Grev. ข. เหด Xylaria sp.1 และ ค. เหด Xylaria sp.2

ภาพท 18 กลมเหดดลดเนย หรอเหดดนหม Daldinia concentrica (Bolton) Cs. & De Not. ก. ดอกเหดทขนอยตามธรรมชาต และ ข. ดอกเหดเมอผาตามยาวเพอด zoned

3. กลมเหดรปโคมไฟหรอมอเรล (morels)

ดอกเหดมหมวกและมกานทภายในเปนโพรง สวนหมวกมลกษณะคลายรงผ ง คอประกอบดวยสวนทยบลงเปนรหรอรองและมสนทชดเจน สวนหมวกนตดอยกบกานตลอดความยาวของหมวก ผวกานอาจเรยบหรอเปนรองลกตามยาว เกดบนดนภายในปาเขตอบอน กนไดและม

ก

ข

ค

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

118 

 

รสชาตอรอยมาก สปอรเกดอยทผวหมวกสวนทยบเปนรหรอรอง อยางไรกตามเหดกลมนยงไมมรายงานวาพบในประเทศไทย

4. กลมเหดอานมา (saddle fungi)

ดอกเหดมขนาดเลกถงขนาดกลาง หมวกรปรางคลายอานมา สนาตาลออน สเทาออนหรอสขาวถงสครม กานเรยวเลก ทรงกระบอกผวเรยบ หรอกานอาจมขนาดใหญเปนรองลก มสคลายกบสหมวก ดอกเหดมลกษณะเปราะบาง เกดอยบนดนหรอบนไมผ สปอรเกดอยทผวดานบนของหมวก

5. กลมเหดรปแกวแชมเปญ รปถวย หรอรปจาน (cup fungi or disclike fungi)

ดอกเหดมรปรางคลายแกวแชมเปญ หรอถวย หรอจานกลมกนตนหรอกนลก มกานหรอไมมกานขนาดเลกจนถงใหญ มตงแตสออนจนถงสสดใส สวยงามมาก ขนอยบนไมผ สปอรเกดอยดานในของปากถวยหรอปากจาน

6. กลมเหดลนพสธา (earth tongues)

ดอกเหดรปรางเปนแทงตงตรง คลายรปกระบอง ไมแตกแขนงมสวนหวทใหญพองออกหรอแบนเหนไดอยางชดเจน ทผวของสวนหวมกมลกษณะเปนรองหรอมรอยยน เหนยวไมเปนเมอก สดา สเขยวออน สเหลอง และสอนๆ ขนบนดน หรอบนไมผ สปอรเกดอยใตผวบรเวณสวนหว

ภาพท 19 กลมเหดอานมา ก. เหด Helvella sp. และ ข. เหดอานมาอแปะ (Leptopodia atra (Konig ex Fr.) Boud.)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

119 

 

ภาพท 20 กลมเหดรปถวย ก. เหดจมกหม (Galiella celebica (P.Henn.) Nannf.) ข. เหด Sarcoscypha sp. ค. เหดถวยแดงอมชมพ (Cookeina sulcipes (Bk.) Kuntz. และ ง. เหด Microstoma sp.

ภาพท 21 กลมเหดลนพสธา ก.-ค. Trichoglossum hirsutum (Fr.) Boud.

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

120 

 

ในกรณทเราไดตวอยางเหดมาจากภาคสนาม สามารถนามาจดจาแนกในเบองตน โดยใชกญแจการจาแนกเหดกลมทสาคญอยางงายๆ กอนทจะนาไปศกษาลกษณะของดอกเหดอยางละเอยดในหองปฏบตการตอไป

กญแจจาแนกเหดกลมทสาคญอยางงาย

(Key to Major Groups of Fungi)

1. ก. ดอกเหด (Fruiting body or mushroom) มหมวก (Cap or pileus) สวนทใหกาเนดสปอรมลกษณะเปนครบ (gills)/ รพรน (pores)/ เปนสน (blunt ridge)/คลายฟนเลอย (teeth) อาจมกานดอก (stalk or stem) หรอไมมกาน__________________________________________2

ข. ดอกเหดเปนทรงกลม (puffball)/ แตกเปนแฉกทาใหมลกษณะคลายดาว (earthstar)/ รปรางคลายรงนก (bird's nest)/ มกลนเหมน (stinkhorn), รปรางคลายปะการง (coral-shaped)/ รปถวย (cup-shaped)/ รปคลายผลของไมสนเขา (pine cone) หรอออนนมคลายวน (jelly-like)______________________________________________________________ 6

2. ก. แหลงกาเนดสปอรเปนแบบครบ (gill) มกานดอก (stalk) หรอไมมกานดอก_________________________________เหดครบ/เหดนม -Agarics

ข. แหลงกาเนดสปอรเปนแบบสน (ridge)/ รพรน (pores)/ รปฟนเลอย (teeth) มกานดอกหรอไมมกานดอก____________________________________________ 3

3. ก. แหลงกาเนดสปอรเปนครบทมลกษณะเปนสนทอ (blunt)/ สนมลกษณะคดเคยวไมเปนระเบยบ (irregular ridge) มกานดอก_____________________เหดมนป/เหดแตร - Cantherelles

ข. แหลงกาเนดสปอรทมลกษณะเปนรพรน (pores) หรอลกษณะคลายฟนเลอย (teeth) มกานดอกหรอไมมกานดอก____________________________________________________ 4

4. ก. แหลงกาเนดสปอรมลกษณะเปนฟนเลอย (teeth) มกานดอก แตถาไมมกานดอกจะขนอยกบตนไมหรอเนอไม (wood) ________________________เหดฟนเลอย/เหดหนาม - Teeth fungi

ข. แหลงกาเนดสปอรเปนรพรน (pores) ขนอยตามพนดนหรอขนอยกบไม______________ 5

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

121 

 

5. ก. ดอกเหดสดออนนม แหลงกาเนดสปอรมลกษณะเปนรพรน ขนเปนดอกเดยว ๆ มกานดอกอยกงกลางหมวกเหด (central stalk) ขนบนดน (ground) __________________________เหดตบเตา - Boletes

ข. ดอกเหดเหนยวคลายหนงถงแขงคลายไม (leather to woody) แหลงกาเนดสปอรมลกษณะเปนรพรน (pores) ถาดอกเหดสดนม จะมกานดอกไมอยกงกลางหมวก (stalk eccentric) กานดอกอาจตดชดกบกานดอกอน หรอไมมกานดอกกได ปกตมกขนอยกบไม__________________เหดหง/เหดกระดาง – Polypores

6. ก. ดอกเหดมถงสปอร (spore sacs) รปรางกลม (round) ถงรปไข (oval) หรอมลกษณะคลายรปลกแพร (pear) ลกชมพ หรอคลายแกวกนแบน (flask-shaped) รปดาวเปนแฉก (star-shaped) มถงสปอรอยตรงกลาง หรอรปรางคลายรงนก (bird's nests) มขนาดเลก_________เหดรงนก, เหดดาวดน, เหดลกฝ น - Bird's nests, Earthstars และ Puffballs

ข. ดอกเหดมรปรางอยางอน___________________________________________________ 7

7. ก. ปลายกานดอก (stalk) มสเขยว เปนเมอก (slimy) เปราะหกงาย (fragile), มกลนไมพงปรารถนา (disagreeable odor) ฐานดอก (base) จะหมดวยโครงสรางรปถวยหรอปลอก (volva) _________เหดเขาเหมน - Stinkhorn

ข. ดอกเหดมรปรางอยางอน___________________________________________________ 8

8. ก. ดอกเหดมรปรางคลายปะการง (coral)/ รปรางคลายนวมอ (fingers) เกดขนเดยวๆ เปนกลม หรอมกานดอกรวมกนเปนกลม (massive base)________________เหดปะการง - Coral fungi

ข. ดอกเหดมรปรางอยางอน___________________________________________________ 9

9. ก. ดอกเหดคลายกบผลของลกสนเขา (pine-shaped top) มสน (ridge) ร (pits) และมกานดอกอยกงกลางดอก (central stalk) หรอมลกษณะขยกขยกถงเรยบ บางทมลกษณะคลายอานมา (saddle-shaped top)

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

122 

 

และกานอยกงกลาง___________ เหดมนสมอง - True morels และ False morels

ข. ดอกเหดมรปรางอยางอน_________________________________________________ 10

10. ก. ดอกเหดมรปรางคลายถวย (cup-shaped) รปรางคลายโถหรอแจกน (urn-shaped) หรอมกนกลม (flattened disc) ขนบนพนดน (on ground) หรอมรปรางแตกตางออกไป_____________________________ เหดถวย, เหดลนพสธา และ เหดอนๆ ทมลกษณะใกลเคยงกน - Cup fungi และ Earth tongues and allies

ข. ดอกเหดมลกษณะคลายวน (jelly-like) มสขาว เหลอง ถงสนาตาลเขม หรอสนาตาล ดา ขนบนไม (wood) ____________________เหดวน

- Jelly fungi

บทบาทตอระบบนเวศของเหดในปา

เหดทเกดขนทงในระบบนเวศปาธรรมชาตและสวนปา ผ ทใหความสนใจทจะศกษาสามารถสารวจเกบตวอยางไดจากสงตางๆ เชน ดน สวนตางๆ ของพชทตายแลว ตนไมทยนตนอย มลสตว และอนทรยวตถตางๆ ทมอยในบรเวณนนๆ เหดปาไมจะอยใน 3 สภาพตามวตถทอาศย (substrates) คอ:

1. เหดผยอยสลายอนทรยวตถ (saprophytic mushroom): เหดกลมนจะพบไดตามซากอนทรยวตถทตายแลว (dead organic matters) เชน ใบไม หญา กงกาน ไมซง ตอไม ผลไม เมลดไม หรอ มลสตว เปนตน เหดกลมนทาหนาทยอยสลายซากเทานน โดยอาศยการปลอยนายอยออกไปเพอยอยสลายโครงสรางทแขงแรงของสงทดอกเหดขนอย ทาใหซากอนทรยวตถนนๆ คอยๆ ผพง และกลายเปนแรธาต สวนหนงกลบคนสดนเพอเปนวฎจกรการหมนเวยนธาตอาหาร และอกสวนหนงจะถกเสนใยของดอกเหดดดและนาไปใชประโยชนตอไป สาหรบเหดกลมนสามารถสารวจพบไดบอยเพราะมเปนจานวนมาก อาจจะพบดอกเหดทงทออนนม เหนยว แขง และพบไดเกอบทกฤดกาล โดยเฉพาะบรเวณทมความชนสง เปนตน

2. เหดทเปนสาเหตของโรค (parasitic mushroom): เหดกลมนเปนกลมทเขาทาลายตนไม ขณะยนตนและยงมชวตอย หรอเขาทาลายสตวขนาดเลกจาพวกแมลงและแมงมม โดยเชอเหดจะเขาไปแยงนาและอาหาร ทาใหเซลลและเนอเยอของสงมชวตทดอกเหดขนอยคอยๆ ทรดโทรมและตายลงไปในทสด

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

123 

 

3. เหดทมความสมพนธกบสงมชวตชนดอน (symbiosis mushroom): เหดกลมน สามารถแบงตามชนดของสงมชวตทมความสมพนธดวยได 2 กลมคอ

3.1 เหดเอคโตไมคอรไรซา (ectomycorrhizal mushroom) เหดกลมนเปนเหดทสรางดอกเหดอยตามบรเวณใตรมไม เพราะเปนเหดทอาศยอยกบรากของตนไม โดยเฉพาะไมในวงศยาง (Dipterocapaceae) วงศกอ (Fagaceae) และวงศสนเขา (Pinaceae) จะพบไดมากทสด เสนใยของราจะเจรญอยตงแตระดบผวดนจนกระทงชนใตดนทระดบลกประมาณ 10-20 ซ.ม. แลวสรางดอกเหดโผลขนมาเหนอดน มกจะพบเหดกลมนมากในฤดฝน หรอฤดทดนมความชนสงเทานน ในฤดแลงมกจะไมพบเหดกลมน ปาทพบเหดกลมนมาก ๆ ไดแก ปาเตงรง ปาสนเขา ปากอ ปายาง และปามะคาโมง เปนตน สวนปาเบญจพรรณหรอปาผสมผลดใบทมไมสกพบเหดกลมนไมมาก

3.2 เหดโคนปลวก (termite mushroom หรอ Termitomyces spp.) เหดในกลมน การเจรญของเสนใยทรวมตวเกดเปนดอกเหดจาเปนตองมสารบางชนดทปลวกสรางขนจงจะเกดเปนโครงสรางดอกเหดอยางทเราพบเหนได ดอกเหดจะขนโดยตรงจากดน และเมอขดดจะพบวามโครงสรางคลายๆ รากของดอกเหด หรอทเรยกวา รากเทยม (pseudorhiza) ปรากฏอย ทปลายสดของรากเทยมนจะขนตรงจากรงของปลวก (termite nest) ชนดของปลวกและชนดของเหดมกจะมความสมพนธกนในระดบหนง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

124 

 

ภาพท 22 เหดผยอยสลายอนทรยวตถ ก. เหดหหน (Auricularia delicate (Mont.) Henn.) ข. เหด Marasmius candidus (Bolton) Fr. ค. เหดลม (Lentinus polychrous Lév.) ง. เหดหงสนาตาล (Hymenochaete sp.) จ. เหดเขมทอง (ในสภาพธรรมชาต) (Flammulina velutipes (Curt. ex Fr.) Sing. ฉ. เหด Favolaschia thwaitesii (Berk. & Broome) Kuntze

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

125 

 

ภาพท 23 เหดทเปนสาเหตโรคพช ก. เหดหง (Phellinus sp.) ข. เหด Irpex sp. ค. เหดหชาง (Ganoderma applanatum (Pers.) Pat.) สาเหตของโรคไสเนาหรอไสฟก (heart rot) และ ง. เหดหลนจอ (G. lucidum (Curtis) P. Karst.) สาเหตของโรครากเนา (root rot)

ก ข

ค ง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

126 

 

ภาพท 24 เหดเอคโตไมคอรไรซา ก. เหดไขหานขาว (Amanita princeps Cor. & Bas.) ข.เหดไขเหลอง (A. hemibapha subsp. javanica Cor. & Bas.) ค. เหดหลม (Russula sp.) ง. เหดฟานสนาตาลแดง (Lactarius volemus (Fr.) Fr.) จ. เหดกรวยเกลดทอง (Gomphus floccosus (Schw.) Sing.) ฉ. เหด Tylopilus felleus (Bull. ex Fr.) Karst. ช. เหดหลายหนา (Laccaria laccata (Scop. ex Fr.) Cke.) และ ซ. ลกษณะการขนเปนวง (fairy ring) ของเหดเอคโตไมคอรไรซาน

ซ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

127 

 

ภาพท 25 เหดโคนปลวก ก. เหดโคนปลวกสสม (Termitomyces aurantiacus (Heim) Heim) ข. เหดโคนปลวกขาวตอก (T. microcarpus Berk. & Br.) ค. เหดโคนปลวกหมวกลายสเทา (T. striatus (Beeli) R. Heim) และ ง. เหดโคนปลวกขาวตอกยอดนาตาล (T. indicus Natarajan)

ข ก

ค ง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

128 

 

เหดพษ

สารพษของเหดสามารถแบงเปนกลมตามผลทางสรรวทยาออกเปน 4 กลมใหญๆ คอ

1. Protoplasmic poisons เปนกลมของสารพษทเขาทาลายเซลลและการลมเหลวของการทางานของอวยวะ แบงออกเปน 3 กลม ดงน

1.1 กลม Cyclopeptide แบงเปน 2 ชนด คอ amatoxin (amanitin) และ phallotoxin (phalloidins) เมอไดรบสารพษกลมนเขาไปจะมอาการทองรวง เปนตะครวททอง คลนเหยน และอาเจยน โดยอาการจะแสดงหลงจากรบประทานเหดพษเขาไป 6-24 ชวโมง ระยะเวลาแสดงอาการประมาณ 1 วน หลงจากนนจะมอาการตบและไตวาย และอาจถงแกชวตได

1.2 กลม Monomethylhydrazine (Gyromitrins) เหดทมสารพษกลมนจะเปนพษเมอรบประทานดบ ตม เผา หรอแมกระทงไอระเหยกยงเปนพษ บางครงรบประทานเหดเขาไปอาจไมแสดงอาการ หรอบางคนแสดงอาการมากนอยแตกตางกน อาการมกปรากฏใน 6-8 ชวโมงหลงรบประทานเหดเขาไป อาการตางๆ ทพบ ไดแก ตวบวม คลนเหยน อาเจยน ทองเสยถายเปนนาหรอเลอด ตะครวทกลามเนอ เจบททอง เปนตน

1.3 กลม Orellanine พษเหดกลมนสงผลใหการทางานของไตลมเหลว และมกเสยชวตภายใน 2-3 สปดาหหลงจากอาการปรากฏ สาหรบเดกมรายงานการเสยชวตหลงจากรบประทานเหดเขาไป 2-3 วน อาการของผ ทไดรบสารพษชนดน ไดแก กระหายนาอยางมาก ปากแหงและแสบรอนในปาก ปวดศรษะ หนาว ปวดทอง คลนเหยน อาเจยน กระตนการถายปสสาวะในตอนตนและคอยๆ ลดลงจนหยด ในรายทรนแรง BUN (blood urea nitrogen) เปนสกหลาบและตามมาดวยอาการไตถกทาลายในทสด

2. Neurotoxins เปนสารพษททาใหเกดอาการกบระบบประสาท เชน เหงอออกมาก ชก เคลบเคลม ตนเตน สลดหดห เปนตน สารพษกลมนแบงเปน 3 กลม ดงน

2.1 กลม Muscarine มกแสดงอาการภายใน 30 นาท ถง 2 ชวโมง หลงจากทรบสารพษ ลกษณะอาการมเหงอออกมากผดปกต นาลายและนาตาไหล หรอทเรยกวาโรค PSL syndrome (perspiration, salivation, lachrymation) ในรายทมอาการรนแรงอาจมการเตนของชพจรชา ความดนโลหตตาจนถงขนอนตรายได

2.2 กลม Ibotenic acid และ Muscimol เปนกลมสารพษทรายแรงกลมหนงพบไดในเหดสกล Amanita บางชนด โดยดอกเหดสดจะม Ibotenic acid ทมผลตอระบบประสาท แตถาดอกเหดแหงจะเปลยนโครงสรางกลายเปนสาร muscimol ซงมผลมากกวา 5-6 เทา และสามารถคงสภาพ

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

129 

 

อยได 5-10 ป ลกษณะอาการของผ ไดรบสารพษกลมนคอ เมา เคลบเคลม เพอฝน บาคลง โดยปกตสารพษกลมนถาเขาสรางกายในปรมาณไมมากพษกจะสลายไปเอง ขนอยกบปรมาณ อายและความทนทานของผ รบสารพษ

2.3 กลม Psilocybin ในอดตชาวเมกซกนนาเหดทสรางสารพษกลมนมาใชในการประกอบพธกรรมทางศาสนา สารพษนผ ทรบประทานเขาไปจะมอาการเคลบเคลม เพอฝน อาเจยน หมดแรง อมพาตชวคราว Severe sysporia สาหรบเดกแลวมรายงานวาอาจถงกบเสยชวตได โดยเรมจากอาการมไข ชกเปนชวงๆ และเสยชวตในทสด

3. Gastrointestinal irritants เปนสารพษซงพบมากทสดในกลมเหดพษ เกดอาการอยางรวดเรว ภายใน 15 นาท ถง 4 ชวโมง รวมทงอาการวงเวยนศรษะ คลนเหยน อาเจยน ตะครว ทองเสย นอยรายนกทจะมอาการเสยชวต

4. Disulfiram like toxins เปนกลมทปกตไมเปนพษ และไมมอาการใดๆ ยกเวน ไดรบพษกอนหรอหลงดมแอลกอฮอล 24-72 ชวโมง ซงกรณนอาจจะมอาการเปนพษถงขนรนแรง อาการจะแสดงออกภายใน 5-30 นาท เชน รอนและมเหงอออกทหนา หนาแดง คอและอกแดง หายใจเรว หายใจลาบาก หวใจเตนแรง ปวดหวอยางรนแรง คลนเหยน อาเจยน เปนตน

การปฐมพยาบาลผปวยทรบประทานเหดพษ

การปฐมพยาบาลทสาคญทสด คอ ทาใหผ ปวยอาเจยนเอาเศษอาหารทตกคางออกมาใหมากทสด และทาการชวยดดพษจากผ ปวยโดยวธการใชนาอนผสม activated charcoal 2 แกว หลงจากดมแกวแรกแลว พยายามลวงคอใหผ ปวยอาเจยนออกมาเสยกอนแลวจงดมแกวท 2 แลวลวงคอซาอกครงหนง หากผ ปวยยงไมอาเจยนหรออาเจยนยากใหใชเกลอแกง 3 ชอนชา ผสมนาอน จะทาใหอาเจยนไดงายขน แตวธนหามใชกบเดกอายตากวา 5 ขวบ จากนนรบนาผ ปวยสงโรงพยาบาลทนท หากเปนไปไดควรนาดอกเหดทยงเหลออยไปพบแพทยดวย

สาหรบผ ปวยทเกดจากการรบประทานเหดพษ หามลางทองดวยการสวนทวารหนกโดยพละการ วธนตองใหแพทยเปนผวนจฉยเทานน เนองจากเปนวธทเปนอนตรายตอผ ปวยหากรางกายขาดนาอยางรนแรงจากการอาเจยน และถายทอง

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

130 

 

บรรณานกรม

กองกานดา ชยามฤต. 2541. คมอจาแนกพรรณไม. บรษท ไดมอนด พรนตง จากด, กรงเทพฯ 235 หนา. กองกานดา ชยามฤต. 2545. คมอจาแนกพรรณไม. บรษท ประชาชน จากด, กรงเทพฯ. 232 หนา. กองกานดา ชยามฤต. 2550. ลกษณะประจาวงศพรรณไม. อรณการพมพ, กรงเทพฯ. 112 หนา. กองกานดา ชยามฤต. 2550. ลกษณะประจาวงศพรรณไม 2. อรณการพมพ, กรงเทพฯ. 86 หนา. ขอมล www.atom.rmutphysics.com วนท 8 พฤศจกายน 2553. ชมพล คณวาส. 2551. สณฐานวทยาเบองตนในการระบชอวงศพชดอกสามญ (Basic Morphology

for Identification of Common Flowering Plant Families). สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, กรงเทพฯ. 142 หนา.

บษบรรณ ณ สงขลา. มปพ. การเกบและรกษาตวอยางพรรณไม. เอกสารประกอบการเรยนการสอน. ราชบณฑตยสถาน. 2546. ศพทพฤกษศาสตร องกฤษ-ไทย ไทย-องกฤษ ฉบบราชบณฑตยสถาน.

หางหนสวนจากด อรณการพมพ, กรงเทพฯ. 300 หนา. ราชบณฑตยสถาน. 2547. อนกรมวธานพชอกษร ข. หจก. อรณการพมพ, กรงเทพฯ. 276 หนา. วนเพญ ภตจนทร. 2540. พฤกษศาสตร (BOTANY). โอเดยนสโตร, กรงเทพฯ. 264 หนา. สานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช, กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช. ลกษณะประจา

วงศพรรณไม 3. โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด, กรงเทพฯ. 89 หนา.

สมราน สดด. 2552. เอกสารประกอบการบรรยายการฝกอบรมหลกสตร พฤกษศาสตรปาไม ณ ศนยฝกอบรมท 2 (เขาใหญ) จ. นครนายก ระหวางวนท 20-24 กรกฎาคม 2552.

สรชย ชลดารงคกล. 2553. บนทกผเสอ. กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช. 286 หนา.

สรชย ชลดารงคกล, วฒนา ศกดชวงษ, ภทพมล ไสว, นพชนม ทบทม, สงวล รตนจนทร และฉววรรณ หตะเจรญ. 2546. ผลกระทบของการทาลายปาในพนทสงทางภาคเหนอของประเทศไทย: ความหลากหลายของแมลง. วารสารวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยธรรมศาสตร. 11(1) : 42 – 51.

Beentje, H. 2010. The Kew Plant Glossary. Kew Publishing, Royal Botanic Garden, Kew. 160 pp.

Choldumrongkul, S., N. Tubtim and S. Ratanachan. 2007. Geographical distribution and status of Actias moths in Thailand. Walailak Journal of Science and Technology. 4(2) : 203-214.

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

131 

 

Dickinson, C. 2002. Using insects as indicators of biodiversity: the development of methodologies for measurind and monitoring biodiversity. PhD. Thesis, The University of Birmingham, England.

Ek-Amnuay, P. 2006. Butterflies of Thailand. Baan Lae Suan. Bangkok, Thailand. 849 pp.

Pinratana, A. 1992. Butterflies in Thailand volume one. Bosco Offset. Bangkok, Thailand. 78 pp.

Pinratana, A. 1983. Butterflies in Thailand volume two. The Viratham Press. Bangkok, Thailand. 71 pp.

Pinratana, A. 1979. Butterflies in Thailand volume three. The Viratham Press. Bangkok, Thailand. 109 pp.

Pinratana, A. 1981. Butterflies in Thailand volume four. The Viratham Press. Bangkok, Thailand. 215 pp.

Pinratana, A. 1985. Butterflies in Thailand volume five. The Viratham Press. Bangkok, Thailand. 152 pp.

Pinratana, A. 1988. Butterflies in Thailand volume six. The Viratham Press. Bangkok, Thailand. 60 pp.

Pollard, E. and T.J. Yates. 1993. Monitoring butterflies for ecology and conservation. Chapman and Hall, London, England.

คมอการสารวจความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาอนรกษ

132 

 

คณะผจดทา

ทปรกษา

รองอธบดกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช (นายนพนธ โชตบาล) ผ อานวยการสานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช ผ อานวยการสวนอานวยการ (นางเมธน ตาฬมาศสวสด)

ฝายวชาการ นายวรดลต แจมจารญ นางสาวโสมนสสา แสงฤทธ นางสาวนนทวรรณ สปนต นายวฒนา ศกดชวงษ นายนพชนม ทบทม นางนนทยา รตนจนทร นางสาวนงพงา ปาเฉย นางกตตมา ดวงแค นางสาววนนดาห หมะมาน นายบารม สกลรกษ นางสาวจนจรา อายะวงศ

ฝายบรรณาธการ

นายประเสรฐ สอนสถาพรกล

นางภสน เกตานนท

นางสาวจนตนา บพบรรพต

นางกนตนนท ผวสอาด

ผนปาหลากหลายผนปาหลากหลายสตวปามากมาย

ปาไมยงยนปาไมยงยน

สานกงานบรหารจดการความหลากหลายทางชวภาพสานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช น น เลขท 61 ถ. พหลโยธน เขตจตจกร กรงเทพฯ 10900โทรศพท 0-2561-0777 ตอ 1460 โทรสาร 0-2579-9576