619

GRANICA WSCHODNIAJAKO CZYNNIK OŻYWIENIA I ROZWOJU

SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGOREGIONÓW PRZYGRANICZNYCH

Synteza

B o g d a n K a w a ł k o

620

SPIS TREŚCI

01. Cel i zakres opracowania ....................................................................................................... 621

02. Granica wschodnia Unii Europejskiej ..................................................................................... 621

03. Przesłanki rozwoju współpracy transgranicznej ...................................................................... 623

04. Region transgraniczny .......................................................................................................... 624

05. Przejścia graniczne i ruch graniczny jako czynnik rozwoju województw Polski Wschodniej ...... 628

06. Formy współpracy regionów przygranicznych z Rosją, Białorusią i Ukrainą ............................ 638

07. Bariery współpracy ................................................................................................................ 640

08. Przesłanki współpracy ........................................................................................................... 641

09. Wnioski i rekomendacje ........................................................................................................ 643

9.1. Wnioski wspólne dla wschodniej granicy zewnętrznej ..................................................... 645

9.2. Współpraca z Rosją ........................................................................................................ 649

9.3. Współpraca z Białorusią ................................................................................................. 650

9.4. Współpraca z Ukrainą .................................................................................................... 651

10. Zakończenie ......................................................................................................................... 653

621

1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA

Opracowanie ma na celu pomoc w określeniu, zdefiniowaniu sposobów i wyborze wykorzystania moż-liwości rozwojowych regionów Polski Wschodniej, funkcjonujących w „cieniu” zewnętrznej granicy UniiEuropejskiej. Stanowi ono syntezę opracowań własnych oraz trzech ekspertyz cząstkowych, opraco-wanych oddzielnie dla każdego z obszarów położonych przy granicy z państwami Europy Wschodniej Polski– Rosją, Białorusią i Ukrainą, a nie będących członkami UE. Autorami 3 cząstkowych ekspertyz są:

– Tadeusz Palmowski: Współpraca z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej jako czynnik roz-woju regionalnego.

– Marek Proniewski, Marcin Proniewski: Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Białoruś – możliwościwykorzystania dla dynamizacji procesów rozwojowych. Współpraca transgraniczna.

– Andrzej Miszczuk: Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Ukraina; możliwości wykorzystania dladynamizacji procesów rozwojowych.

Powyższe opracowania mają charakter autorski, a ich zakres przedmiotowy i układ związany jestprzede wszystkim z odrębnym charakterem politycznym i ekonomicznym każdego z trzech sąsiadującychz Polską państw, a także ze specyfiką poszczególnych polskich regionów województw graniczących z da-nym państwem.

Autorzy wszystkich opracowań wychodzą jednakże z takiego samego założenia, że położenie przygra-niczne może stanowić zarówno barierę rozwoju, jak i czynnik rozwój ten stymulujący. Przy czym fakt,że po 1 maja 2004 roku polska granica wschodnia (poza niewielkim odcinkiem graniczącym z Litwą) stałasię zewnętrzną wschodnią granicą Unii Europejskiej, stawia wyzwanie i konieczność nowego jakościowopodejścia do skutków istnienia tej granicy przede wszystkim dla położonych wzdłuż niej polskich województwpodobnie jak sąsiadujących z nią regionów Rosji, Białorusi i Ukrainy.

Opracowanie uwzględnia również wnioski i sugestie z dyskusji oraz ocen 3 ekspertyz cząstko-wych dokonanych przez Zespół ds. przygotowania Strategii społeczno-gospodarczego rozwoju Polski Wschod-niej do roku 2020 w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego w dniu 2 listopada 2006 r., a także własne analizy,opracowania oraz wnioski.

2. GRANICA WSCHODNIA UNII EUROPEJSKIEJ

Polska granica wschodnia jest zjawiskiem historycznie nowym. W obecnym swoim przebiegu ukształ-towała się przede wszystkim w roku 1945, a na 2 niewielkich odcinkach (stanowiących obecnie fragmentgranicy polsko-ukraińskiej) w roku 1951. Jest to więc klasyczna granica subsekwentna, przeprowadzonaprzy tym na wielu fragmentach bez należnego uwzględnienia lokalnych, czy nawet regionalnych powią-zań funkcjonalno-przestrzennych. Przy czym aż do roku 1991, czyli do końca istnienia b. Związku Radziec-kiego, była to granica zamknięta i nieprzyjazna kontaktom, charakteryzująca się bardzo „niską prze-puszczalnością”. W efekcie przeważająca część biegnącej przez obecną granicę infrastruktury komunikacyj-nej i obsługiwanych wcześniej przez tę infrastrukturę powiązań gospodarczych i ekonomicznych stopniowo„wygasła” i przestała w ciągu kilku dziesięcioleci istnieć. W wielu przypadkach przecięcie powiązań ekono-micznych wynikało też z nieprzychylnej postawy władz b. ZSRR, a następnie Rosji – jak ma to miejscez blokowaniem żeglugi do portu w Elblągu przez leżącą na terytorium Rosji Cieśninę Piławską. Stan takipowodował systematyczną peryferyzację społeczno-ekonomiczną tych obszarów – zauważalną bardzo wy-raźnie także obecnie.

W okresie powojennym granica wschodnia była znacznie bardziej hermetyczna od pozostałych gra-nic Polski, a możliwości bezpośredniej współpracy, kontaktów obywateli i instytucji były ściśle limitowane

622

i kontrolowane przez władze. Granica ta przez dziesięciolecia była szczelnie strzeżona, a przez to byłarealną barierą odgradzającą społeczności bliskie sobie kulturowo, zamieszkałe w sąsiadujących ze sobą pań-stwach. Wszelkie kontakty były zinstytucjonalizowane, koncesjonowane i dokładnie kontrolowane. W kon-sekwencji bliskie sobie społeczeństwa po obu stronach granicy ubożały nie tylko ekonomicznie, a regionyprzygraniczne ulegały stopniowej i głębokiej peryferyzacji. W ten sposób pogłębiało się zacofanie cywili-zacyjne tych terenów, czemu sprzyjały istniejące małe endogeniczne możliwości akumulacji kapitału. Syste-matycznie spadała atrakcyjność regionów oraz zdolność przyciągania i lokowania w rozwój zewnętrznegoi wewnętrznego kapitału.

Zmiany ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce na przełomie lat dziewięćdziesiątych, a następniew innych państwach Europy Środkowowschodniej, w tym powstanie niepodległych państw po rozpadzieb. Związku Radzieckiego, stworzyły relatywnie dobre warunki do swobodnych kontaktów i przepływu lud-ności przez granicę, do nawiązywania bezpośredniej współpracy pomiędzy województwami przygraniczny-mi, podmiotami, firmami, przedsiębiorstwami, instytucjami, organizacjami gospodarczymi i społecznymi.Pomimo realnej bariery, jaką jest granica, powstały lepsze warunki do wspólnego rozwiązywania proble-mów, przezwyciężania peryferyjności, wykorzystania szans wynikających z sąsiedztwa, wykorzystywania po-siadanych zasobów i potencjałów oraz znacznie korzystniejsze perspektywy funkcjonowania polskich regio-nów przygranicznych takich jak podkarpackie, lubelskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie w rozszerzonej onową „dziesiątkę” Unii Europejskiej.

Nowa granica Unii Europejskiej (po jej rozszerzeniu w 2004 r.) z państwami Europy Wschodniej –Rosją Białorusią i Ukrainą – wynosi ok. 3000 km (bez 1313-kilometrowego odcinka granicy fińsko-rosyj-skiej). Spośród państw, które przystąpiły do UE w maju 2004 r. Polska posiada najdłuższą granicę z pań-stwami nieunijnymi wynoszącą 1185 km, z tego:

• 232 km z Obwodem Kaliningradzkim (Federacja Rosyjska),• 418 km z Białorusią,• 535 km z Ukrainą.Poszczególne odcinki granicy z tymi państwami mają kluczowe znaczenie dla Unii Europejskiej

ze względów: bezpieczeństwa, ekonomicznych oraz społecznych. W odróżnieniu od granicy południoweji morskiej granicy Unii, lądowa granica wschodnia stawia szereg odmiennych wyzwań. Najważniejszez nich dotyczą problemu tzw. „miękkiego bezpieczeństwa” (związanego z przemytem, nielegalną migracją,przestępczością zorganizowaną itp.). Ponadto przez granicę tę przebiegają prawie wszystkie najważniejszekorytarze transportowe, szlaki komunikacyjno-handlowe łączące Europę z obszarem Eurazji.

Granica ta dzieli obszary zamieszkiwane przez ludność bliską sobie kulturowo i historycznie, którąłączą związki społeczne, a także etniczne. Z tego powodu odgrywa ona o wiele ważniejszą rolę w wymiarzespołecznym niż granica południowa Unii. Mniejszość białoruska mieszka w regionach przygranicznych Pol-ski (głównie w okolicach Białegostoku, Hajnówki, Bielska Podlaskiego i Białej Podlaskiej). Z kolei Polacyzamieszkują zachodnią część Białorusi (w obwodach grodzieńskim i brzeskim) oraz zachodnią Ukrainy (ob-wód lwowski i obwód wołyński).

Cechą charakterystyczną obszarów po obu stronach nowej granicy wschodniej UE jest ich peryferyj-ność. W zdecydowanej większości są to obszary rolnicze, o znacznie gorszych wskaźnikach ekonomicznychniż reszta kraju. W podobnym stopniu dotyczy to regionów po obu stronach granicy. Są to też regiony nie-doinwestowane, o znacznie wyższym od średnich krajowych poziomie bezrobocia, bez dużych ośrodkówprzemysłowych (poza miastami Kaliningrad, Grodno, Brześć, Olsztyn, Białystok, Lublin, Łuck i Lwów).Z drugiej strony jednak peryferyjność w dużym stopniu sprzyja rozwijaniu kontaktów transgranicznych,wzajemnemu budowaniu nowego typu potencjałów gospodarczych oraz relacji w zakresie:

– rozwoju gospodarczego i wspierania kontaktów przygranicznych,– związków kulturowo-społecznych,– transferu know–how,– wymiany kulturalnej,– wymiany doświadczeń pomiędzy samorządami.Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo UE z trzema państwami Europy Wschodniej, o bardzo

dużym potencjale ekonomiczno-społecznym oraz kluczowo położonych geopolitycznie, istniejekonieczność wzmocnienia i budowania programów wspierających współpracę międzyregionalną i transgra-niczną. Kolejny zakończony w 2004 r. etap rozszerzenia Unii Europejskiej wywołał potrzebę wypracowania

623

nowej koncepcji politycznej dla krajów sąsiadujących z poszerzoną Unią, do których m.in. należą Ukra-ina, Białoruś i Rosja. Komunikat Komisji Europejskiej „Ustanawiając drogę do Nowego Instrumentu Sąsiedz-twa” konkretyzował założenia nowego Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa postulowanegow komunikacie „Wider Europe”1. W lipcu 2006 r. Parlament Europejski przyjął sprawozdania dotyczące Eu-ropejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (European Neighbourhood and PartnershipInstrument - ENPI) oraz Instrumentu Pomocy Przedakcesyjnej (Instrument for Pre-Accession Assistance -IPA). W październiku 2006 r. Parlament Europejski i Rada Europejska przyjęła rozporządzenie ustanawia-jące ostatecznie Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa2.

Instrument Sąsiedztwa staje się ważnym narzędziem skutecznej pomocy zewnętrznej wpływaniana prawidłowe kształtowanie i rozwiązywanie problemów oraz politykę i zarządzanie kwestiami graniczny-mi dla zewnętrznych granic UE. Priorytety Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa oraz zakres pomocy wspól-notowej obejmuje m.in.:

– wspieranie zrównoważonego rozwoju ekonomicznego i społecznego obszarów przygranicznychpo obu stronach granicy we wszystkich jego aspektach,

– świadczenie pomocy wspólnotowej na rzecz rozwoju regionów promowania współpracy trans-granicznej pomiędzy państwami członkowskimi a krajami partnerskimi realizowanej w regionachpołożonych przy ich wspólnej części zewnętrznej granicy wspólnoty

– wspieranie rozwoju gospodarki rynkowej, rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, za-chęcanie do inwestowania,

– promowanie współpracy w zakresie szkolnictwa wyższego oraz mobilności wykładowców, pra-cowników naukowo-badawczych i studentów,

– rozwijanie dialogu wielokulturowego, wspieranie współpracy w zakresie ochrony dziedzictwahistorycznego i kulturowego oraz wspieranie jego potencjału rozwojowego w tym także przezturystykę,

– wspieranie poprzez inicjatywy lokalne, współpracy transgranicznej mającej na celu promowaniezrównoważonego rozwoju gospodarczego, społecznego i środowiskowego w regionach przygra-nicznych oraz zintegrowanego rozwoju terytorialnego na zewnętrznych granicach wspólnoty,

– zwalczanie „miękkich” zagrożeń związanych z funkcjonowaniem granicy (przemyt, migracja,przestępczość zorganizowana itp.),

– bezpieczeństwo granicy oraz rozwój kontaktów międzyludzkich wyraźnie wskazuje na wagęi znaczenie tej granicy dla UE oraz aktywną rolę, jaką Unia zamierza spełniać w tym zakresie.

Europejski Instrument Sąsiedztwa i Rozwoju jako wspólne narzędzie oddziaływania dla zewnętrznejgranicy UE, stwarza szansę na możliwe efektywne połączenie zagadnień polityki zagranicznej, ekonomicz-nej i spójnego rozwoju społecznego w graniczących ze sobą regionach Polski –Białorusi, Polski – FederacjiRosyjskiej, Polski – Ukrainy.

3. PRZESŁANKI ROZWOJU WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ

Współpraca regionów granicznych, która najczęściej określana jest mianem transgranicznej, maw Europie bogaty dorobek oraz wieloletnią historię. Wielorodność problemów i szans po obu stronach granicpaństw w Europie sprawia, że współpraca transgraniczna staje się nieodzownym czynnikiem stymulującymrozwój. Realizowana jest na różnych szczeblach i w rozmaitych formach, lecz najczęściej w oparciu o lokal-ne i regionalne zasoby naturalne i potencjał intelektualny.

1 Communication from the Commission to the Council and the European Parlament, Wider Europe - Neighbourhood: A NewFramework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours, COM(2003)104 final, www.europa.eu.int.comm/external_relations/we/doc/com03_104_en.pdf, Communication from the Commission, Paving the way for a New Neighbo-urhood Instrument, COM(2003) 393 final, http://europa.ue.int/comm/external_relations/we/doc/com03_393_en.pdf

2 Rozporządzenie (WE) Nr 1638/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. określające prze-pisy ogólne w sprawie ustanowienia Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa Dz. U. UE z dn. 9.11.2006 r.L 310/1

624

Pionierski charakter miały utworzone na początku lat pięćdziesiątych związki regionów granicznych,funkcjonujące przede wszystkim na pograniczu norwesko–szwedzko–fińskim, holendersko-niemieckim orazniemiecko-francuskim. Powstałe wówczas stowarzyszenia, działające w konkretnych obszarach życia społecz-nego i gospodarczego, były jedną z pierwszych form budowania struktur współpracy ponadgranicznej.

Istnieje wiele przesłanek rozwoju współpracy transgranicznej w Europie, m.in.:• historyczne – oznaczające, że kształt dzisiejszej Europy jest wynikiem wspólnego dziedzictwa kultu-

rowego, na którym społeczności lokalne opierają często współpracę transgraniczną,• polityczne – gdzie współpraca transgraniczna stanowi bardzo ważny czynnik stabilizujący i kreujący

rozwój oraz współpracę sąsiedzką, natomiast dla państw członkowskich Unii Europejskiej stanowi istotnyczynnik samego procesu integracji europejskiej,

• gospodarcze – promujące aktywizację ekonomiczną regionów przygranicznych i wyrównywanie szansrozwojowych,

• społeczne – gdzie celem jest nawiązywanie kontaktów społeczności, przełamywanie barier, wzajem-nych uprzedzeń, lepsze zrozumienie, budowanie pomostów pomiędzy mieszkańcami sąsiednich regionów.

4. REGION TRANSGRANICZNY

Rozwój regionów transgranicznych we wszystkich krajach Europy stanowi ważny element narodo-wych strategii i europejskiej polityki rozwoju3. Dotychczas nie została przyjęta uniwersalna definicja regionutransgranicznego, stąd w opracowaniach, literaturze i praktyce stosuje się różne jego określenia, w tym m.in.

• jako potencjalny region, który można potraktować jako całość pod względem geograficznym, hi-storycznym, ekologicznym, narodowościowym, możliwości ekonomicznych itp., lecz rozdzielonygranicą na obszary podległe władzy państwowej4

• w ujęciu historycznym – jako jednostka terytorialna o nazwie region, sięga czasów państwa rzym-skiego. Wywodzi się od łacińskiego słowa rex (król) i regio (królestwo, kraj). Wskazuje, iż pod poję-ciem regionu rozumiano terytorium podległe monarsze lub zarządzane w ustroju demokratycznym.Pierwotne znaczenie regionu odnoszono do jednostki prawno-administracyjnej. Dotychczasowy stanpoznania natury regionu pozwolił ustalić jego uniwersalną strukturę. Można uważać, że składa sięon z trzech elementów: ośrodka centralnego, obszaru peryferyjnego i granic. Region nie występujesamoistnie. Poprzez tereny pograniczne (rubieże) powiązany jest z sąsiednimi jednostkami, two-rząc zorganizowany system przestrzenny. Granice regionu często nie dają się w sposób jednoznacz-ny określić5 .

• w ujęciu socjologicznym – jest synonimem regionalnej zbiorowości, to znaczy zbiorowości ludz-kiej, stanowiącej jeden z typów społeczności terytorialnej. Istotą takiego ujęcia jest rozwinięte po-czucie odrębności i więzi opartej na emocjonalnym stosunku do zamieszkiwanego terytorium.6

• region transgraniczny to obszar obejmujący część przestrzeni geograficznej (przyrodniczej,społeczno-gospodarczej, kulturalnej), która bezpośrednio przylega do granicy państwowej i obej-muje tereny sąsiadujących ze sobą krajów. Ważnym zagadnieniem jest określenie szerokości teryto-rium znajdującego się po obu stronach granicy.7

• region transgraniczny jako terytorium wyróżnione na podstawie kryteriów społeczno-kulturowych i gospodarczych położone po obu stronach granicy państwowej. Podstawę jego wy-

3 Deklaracja Końcowa Pierwszego Forum Gospodarczego Europy Wschód - Zachód, Genewa 18–20 stycznia 1996 r.4 Gorzym – Wilkowski W.A., Region transgraniczny na tle podstawowych pojęć geograficznych – próba syntezy w: Przegląd

Geograficzny 2005, 77 s. 235 – 252.5 Pulinowa M. Z., Region – podstawowe pojęcie w opisie zjawisk przestrzennych na ziemi, Konferencja nt. „Śląsk jako

region pogranicza językowo-kulturalnego w edukacji”, Czeski Cieszyn 11–12 grudnia 1996 r.6 Kwilecki A., Region i badania regionalne w perspektywie socjologii, Ruch Pracowniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

1992 r., z. 2.7 Zioło Z., Czynniki i bariery rozwoju obszarów transgranicznych, w: Polska i jej współdziałanie transgraniczne z sąsiada-

mi, PAN IGiPZ Warszawa 1995.

625

odrębnienia mogą determinować cechy natury geograficznej, ekonomicznej, kulturowej i etnicznejmające charakter wspólny, tj. podobny dla sąsiadujących ze sobą poprzez granicę obszarów. Wystę-powanie na danym obszarze cech stanowiących o jego jednorodności geograficznej, historycznejczy kulturowo-językowej, jak również komplementarności czy też gospodarczej zwartości, stanowićmoże istotną przesłankę rozwoju współpracy transgranicznej rozumianej jako szereg różnorodnychrelacji nawiązywanych pomiędzy zamieszkującymi go społecznościami, a w perspektywie – prze-słankę instytucjonalizacji i strukturalizacji tej współpracy. Z drugiej strony, rozwój współpracy trans-granicznej8:

• jako obszar położony w bezpośrednim styku granicy co najmniej dwóch państw. Do sta-łych kryteriów wyróżnienia regionów tego typu należą m.in.:– stopień jednorodności regionu (gospodarczej, ekonomicznej, wspólnoty kulturowej, świadomo-

ści regionalnej, itp.),– niska formalizacja granicy państwowej,– stopień rozwoju i statusu regionu,– położenie regionu,– istnienie współpracy transgranicznej oraz stopień jej instytucjonalizacji9.

• region jako zwarty i wyodrębniony obszar o określonych relacjach wewnętrznych: społecz-nych, ekonomicznych, instytucjonalnych i kulturowych. Jego ukształtowanie, a także wielkośći zakres problemów będących przedmiotem wspólnego zainteresowania zależy wyłącznie od wolisąsiadujących państw i społeczności regionalnych10.

• region transgraniczny, którego podstawą jest podział administracyjny jednostek bezpośrednioze sobą graniczących.

W opracowaniu poszczególnych ekspertyz, jako podstawę autorzy przyjęli diagnozę, porównanie,analizę i wnioskowanie według kryterium podziału administracyjnego na poziomie województw postronie polskiej i obwodów po stronie Federacji Rosyjskiej, Białorusi i Ukrainy.

Rozwój współpracy międzynarodowej polskich regionów w ciągu ostatnich piętnastu lat był bardzodynamiczny, niezależnie od tego, czy mierzyć to liczbą kontaktów, programów czy wspólnych projektów.Obserwuje się także przyspieszone procesy instytucjonalizacji międzynarodowej współpracy regio-nów oraz wzmocnienie dbałości o własne interesy w instytucjach europejskich. Zgodnie z Europejską Kon-wencją Ramową o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi za współ-pracę transgraniczną uważa się każde wspólnie podjęte działanie mające na celu umocnienie i dalszy rozwójsąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami dwóch lub większej liczby umawiających się stron,jak również zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień koniecznych do realizacji zamierzeń. EuropejskaKarta Regionów Granicznych i Transgranicznych podaje, że granice są „bliznami historii”. Współpraca trans-graniczna m.in. ma za zadanie wspomaganie łagodzenia niekorzystnych skutków położenia terenów przy-granicznych na narodowych obrzeżach państw11.

Oceny i opinie na temat natury regionu transgranicznego są zarówno wśród teoretyków, jak i pomię-dzy przedstawicielami praktycznych działań dotyczących integracji transgranicznej, bardzo zróżnicowane12.Można jednak generalnie uznać, że region transgraniczny to rozdzielony granicami politycznymi i złożonyz części przestrzeni geograficznych kilku państw obszar, stanowiący pod pewnym względem całość. Kryte-ria identyfikacji i delimitacji regionu transgranicznego są przede wszystkim ekonomiczne, lecz istot-ne są również przesłanki innej natury – zwłaszcza geograficznej, historycznej, etnicznej, kulturowej i poli-tyczno-administracyjnej. Politycznym czynnikiem kreującym i określającym przestrzenny zasięg regionutransgranicznego jest jego znaczenie dla procesów integracji europejskiej.

 8 Mikołajczyk A., Stosunki umowne między subpaństwowymi podmiotami władzy publicznej różnych państw (współpra-ca transgraniczna), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny. Rok LIX - Zeszyt 3 – 1997.

   9 Kawałko B., Stymulowanie rozwoju w regionie transgranicznym, Gospodarka Narodowa nr 6 1997.10 Mazurkiewicz L., Region transgraniczny - nowe pojęcie teorii regionu geograficznego, w: Problematyka wschodniego

obszaru pogranicza, Biuletyn nr 2 PAN IGiPZ Warszawa 1993.11 Kartę uchwalono w dniu 20 listopada 1981 r., a ostatecznie przyjęto w dniu 1 grudnia 1995 r. w Szczecinie.12 Gorzym-Wilkowski W.A., Region transgraniczny na tle podstawowych pojęć geograficznych – próba syntezy, w: Przegląd

geograficzny 2005 r., 77,2, s. 235-252

626

Struktura osadnicza regionu transgranicznego skupiona jest z reguły wokół kilku dominujących ośrod-ków osadnictwa, z których każdy porządkuje system osadniczy w części regionu leżącej w jednym państwie.Założenie to, wynikające z przesłanek politycznych, koliduje z mechanizmem samoczynnej polaryzacji roz-woju regionu przygranicznego i postępującej dominacji jednego z ośrodków osadniczych. Przyjęcie zasadytrwałości stanu policentryczności wiązać się zatem musi z instytucjonalnym oddziaływaniem na kształt struk-tury osadniczej regionu transgranicznego. Oddziaływanie to polega na podtrzymywaniu rangi głównych ośrod-ków każdego z obszarów pogranicznych, które są pod wpływem dominacji ośrodka najsilniejszego.

Czynnikiem wpływającym na strukturę osadniczą regionu transgranicznego jest również poziomprzenikalności granicy politycznej. W wypadku pełnej przenikalności granicy może istnieć perspekty-wa przekształcania się regionu transgranicznego w „klasyczny” monocentryczny region przygraniczny.

Oddziaływanie wpływające na kształt struktury przestrzennej regionu transgranicznego wiąże sięz silnym aspektem instytucjonalnym jego funkcjonowania. To implikuje funkcjonowanie aktywnychpodmiotów, o charakterze politycznym, oddziałujących na region. Podmioty te mogą funkcjonować na róż-nym poziomie przestrzennym – lokalnym, subregionalnym, regionalnym, krajowym lub ogólnoeuropejskim.Oddziaływanie instytucjonalne może często być warunkiem zarówno powstania regionu transgranicznego,jak i jego funkcjonowania zgodnego z celami, do których został powołany.

Region transgraniczny powinien opierać swój rozwój na komplementarności funkcji tworzącychgo obszarów rozdzielonych granicą. Nie może to jednak być komplementarność oparta na relacji ośrodekcentralny – zaplecze (poza – ewentualnie – układami przestrzennymi o randze subregionalnej lub lokalnej).Należy przyjąć, że płaszczyzną uzupełniania się części regionu transgranicznego mogą być przede wszyst-kim funkcje wyspecjalizowane. Wśród tych funkcji są m.in.:

– działania związane z obsługą granicy w sensie techniczno-organizacyjnym,– obsługa transportu przepływającego przez położone w regionie drogi i linie kolejowe o znaczeniu

ponadregionalnym, tj. europejskim lub dwustronnym na poziomie krajów,– ochrona środowiska w ramach jednolitych, choć rozdzielonych granicą polityczną, jednostek fi-

zyczno-geograficznych (w tym gospodarka wodna w ramach zlewni rzek).Granica polityczna może być miejscem powstania bieguna rozwoju z racji utrzymującej się niepeł-

nej jej przenikalności, i związanego z tym utrzymywania się zróżnicowanych warunków działalności gospo-darczej po jej stronach oraz funkcji związanych ze sformalizowaniem granicy.

W realiach obecnego poziomu rozwoju większości państw europejskich granica polityczna może po-wodować zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla tempa i kierunków zmian społecznych i gospodar-czych przylegających do niej obszarów. Granica o odpowiednim poziomie przenikalności stanowić może czyn-nik jednoznacznie pobudzający rozwój. Rozdziela ona bowiem obszary o odmiennych warunkach prowa-dzenia działalności gospodarczej, lecz nie odseparowuje ich od siebie nawzajem. Stanowi zatem naturalnemiejsce wymiany dóbr i usług. Jednocześnie w wielu przypadkach granica może negatywnie rzutować namożliwości rozwoju. Mechanizm taki wywołują zwłaszcza granice „zamknięte”, będące trudnymi do poko-nania barierami prawnymi i politycznymi. Dzieje się tak szczególnie, kiedy granica jest szczelna (zamknię-ta) i ma jednocześnie charakter subsekwentny – czyli jest młodsza od przestrzennej struktury związkówspołecznych i ekonomicznych, ukształtowanych na obszarach, przez które przebiega. Zerwanie utrwalo-nych przez wieki regionalnych i lokalnych związków społeczno-ekonomicznych powoduje na ogół pojawie-nie się i stopniowe pogłębianie peryferyjności społeczno-ekonomicznej terenów pogranicznych, czyli spo-wolnienie ich tempa rozwoju w stosunku do tempa rozwoju innych obszarów funkcjonujących w ramachjednego krajowego obszaru ekonomicznego. Peryferyjność nadaje życiu społecznemu i gospodarczemu do-tkniętych nią obszarów szereg niekorzystnych cech. Są to m.in.:

– trwające przez długi czas ujemne saldo migracji, powodowane przy tym przede wszystkim przezodpływ ludzi najcenniejszych dla rozwoju regionu, czyli, wykształconych i przedsiębiorczych,

– bardziej tradycyjna niż na innych obszarach struktura gospodarki (m.in. ze znacznym udzia-łem względnie ekstensywnego rolnictwa), skutkująca niskim poziomem Produktu Krajowego Brut-to przypadającego na 1 mieszkańca,

– większy niż na innych obszarach poziom zużycia majątku trwałego, przechodzący w szereguprzypadków w jego skrajną dekapitalizację.

Peryferyjność obszarów przygranicznych, zwłaszcza funkcjonujących przez długi czas „w cieniu”zamkniętej granicy, ma często tendencję do samoczynnego pogłębiania się. Odpływ osób młodych

627

i wykształconych powoduje wzrost ilościowej dominacji osób starszych i bardziej biernych pod względemzarówno społecznym, jak i ekonomicznym. Zmniejsza się także skala lokalnego popytu, powodując stopnio-wy odpływ przedsiębiorców. W ostatecznym efekcie spadają także dochody lokalnych i regionalnychpodmiotów publicznych, co z kolei trwale ogranicza możliwość ich pozytywnego wpływu na warunkiżycia i gospodarowania. Zjawisko to znane jest jako syndrom tzw. „błędnego koła” blokującegodalszy rozwój13.

Skala peryferyzacji polskich regionów wschodnich jest znaczna. Według danych za rok 2003poziom Produktu Krajowego Brutto (PKB) na 1 mieszkańca w województwach położonych przy granicywschodniej (warmińsko-mazurskim, podlaskim, lubelskim i podkarpackim) był najniższy w skali całego kraju.Województwa te zajmowały pod względem tego wskaźnika 4 ostatnie miejsca, przy czym w żadnych z nichpoziom PKB/1 mieszkańca nie sięgał 80% średniej krajowej (wynoszącej wówczas 21,4 tys. zł), a wojewódz-twie najsłabszym (lubelskim) wynosił zaledwie 70,3% tej średniej14.

Względnie niska jest statystycznie pojmowana stopa bezrobocia w regionach wschodnich.W roku 2004 w 3 spośród 4 analizowanych województw stopa bezrobocia zarejestrowanego kształtowa-ła się poniżej średniej ogólnopolskiej (wynoszącej 19,0%). Jedynie województwo warmińsko-mazurskiecharakteryzowało się bezrobociem najwyższym w skali całego kraju, wynoszącym aż 29,2%. Należyjednak przyjąć, że stosunkowo umiarkowany statystyczny poziom bezrobocia jest jedynie efektem znacz-nego udziału rolnictwa w strukturze bazy ekonomicznej województw wschodnich opartego na tradycyj-nych gospodarstwach rodzinnych. Gospodarstwa te dają zatrudnienie istniejącym faktycznie nadwyż-kom siły roboczej.

Dowodem na to, a także na generalnie niską atrakcyjność osiedleńczą obszarów położonych przygranicy wschodniej, jest postępująca ucieczka ludności z tych terenów. Ten proces niewątpliwie ma przedewszystkim podłoże ekonomiczne i wiąże się z poszukiwaniem lepszych szans życiowych. W roku 2004wszystkie województwa pograniczne dotknięte były ujemnym saldem migracji. W województwach: lu-belskim i warmińsko-mazurskim skala ubytku migracyjnego w ciągu 1 roku przekroczyła 2 osoby na 1000mieszkańców (odpowiednio: 2,25 i 2,17). Głównymi kierunkami odpływu ludności z tego obszaru są przedewszystkim najszybciej rozwijające się aglomeracje miejskie Polski. Coraz większą jednak rolę odgrywa takżemigracja zagraniczna. Tak np. w województwie warmińsko-mazurskim w roku 2005 aż 27,0% strat migra-cyjnych netto stanowiło ujemne saldo migracji zewnętrznych, natomiast w województwie podkarpackimudział ten wyniósł 16,1%. Sytuację tę należy ocenić jako bardzo niekorzystną, tym bardziej, iż wiadomo jest,że rzeczywista skala emigracji zagranicznej jest znacznie większa. Co więcej – straty demograficzne regio-nów przygranicznych nie mają jednak wyłącznie charakteru ilościowego. Odpływ osób młodych,o wysokim poziomie przedsiębiorczości i odwagi życiowej, odbija się niekorzystnie na poziomie ak-tywności ekonomicznej i społecznej ludzi, którzy tutaj pozostają. W szczególności bierność mieszkańcówzauważalna jest na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego, gdzie skutki emigracji osób najak-tywniejszych nakładają się na utrwaloną od dziesięcioleci bierność znacznej części mieszkańców wsi „po-pegeerowskich”.

Odpływ aktywniejszych ekonomicznie osób z obszaru regionów przygranicznych, a pozostawaniew tych regionach mieszkańców bierniejszych i mniej zamożnych, ma negatywny wpływ także na inne ele-menty i czynniki rozwoju. Tempo budowy nowych mieszkań, będące wskaźnikiem ilustrującym chęć trwałe-go związania się z danym regionem (popartą możliwościami finansowymi) jest w Polsce Wschodniej niższeod średniej krajowej. Widoczne jest to zwłaszcza poza obszarami turystycznymi, w więc tam, gdzie wskaźnikten nie jest „poprawiany” przez budownictwo o de facto charakterze rekreacyjnym (tzw. „drugie domy”).W roku 2004 na 1 tys. mieszkańców wybudowano w Polsce przeciętnie 2,8 mieszkania, podczas gdy w woje-wództwie lubelskim 1,9 mieszkania, a w podlaskim – 2,2 mieszkania.

Słaby potencjał społeczno-ekonomiczny skutkuje również ograniczonymi możliwościami wpływaniana sytuację ze strony podmiotów publicznych. Jednostki samorządu terytorialnego dysponują przecież do-chodami pochodzącymi m.in. z podatku od nieruchomości oraz z udziałów w podatkach od dochodów osóbprawnych i fizycznych. Stąd też słabość ekonomiczna regionu odbija się negatywnie na wielkości tych

13 Kottler Ph., Jatusripitak S., Marketing Narodów, Kraków 1999 r.14 G. Gorzelak (i.in), Charakterystyka Polskich Województw 1999-2004, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warsza-

wa 2006.

628

podatków, co zwrotnie wpływa ujemnie na możliwości prowadzenia aktywnej polityki rozwoju lokalnegolub regionalnego. Dotyczy to także nawet gmin, będących podmiotami względnie silnymi finansowo (na tlesamorządu powiatowego i wojewódzkiego). W roku 2004, przy średnim poziomie dochodów własnych gminna 1 mieszkańca wynoszącym 739,4 zł, w obszarach wschodnich najwyższym wskaźnikiem legitymowałosię województwo podkarpackie – 674,6 złotych. Natomiast w najgorszym pod tym względem województwielubelskim na 1 mieszkańca przypadało zaledwie 507,2 złotych. Tab. nr 1

T a b e l a n r 1

ZESTAWIENIE WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW ROZWOJU SPOŁECZNO−EKONOMICZNEGOW ROKU 2004.

Wskaźnik

PKB (tys. zł na osobę)* 21,4 15,0 15,4 16,1 16,5

Saldo migracji (na 1.000 M) -0,25 -2,25 -1,14 -1,62 -2,17

Stopa bezrobocia (%) 19,0 17,8 19,1 16,1 29,2

Mieszkania oddane (na 1.000 M) 2,8 1,9 2,2 2,8 2,9

Dochody własne gmin (zł na 1 osobę) 739,4 507,2 545,2 574,4 674,6

Źródło: Oprac. własne na podstawie danych GUS* dane za rok 2003

Istotnym ograniczeniem możliwości rozwojowych regionów wschodnich wydaje się być względnieniski poziom rozwoju ekonomicznego państw sąsiadujących z Polską od wschodu. W latach 2002-2003 poziom PKB na 1 mieszkańca wynosił na Białorusi 1.442 $, na Ukrainie – 842$, a w Rosji – 2.411$.W tym samym czasie wskaźnik ten w Polsce sięgał 5.486$, a np. w sąsiadujących z Polską od zachodu Niem-czech – aż 29.092$.

5. PRZEJŚCIA GRANICZNE I RUCH GRANICZNY JAKO CZYNNIKROZWOJU WOJEWÓDZTW POLSKI WSCHODNIEJ

Ruch graniczny jest przejawem aktywności społecznej i gospodarczej. Wzdłuż szlaków, którymiprzebiega, wokół przejść granicznych tworzą się naturalne mniejsze i większe centra aktywności gospodar-czej i centra wzrostu. Dlatego dla regionów przygranicznych ruch na granicy państwa jest istotnym elemen-tem życia gospodarczego powinien być uwzględniany jako ważny czynnik potencjalnego rozwoju regional-nego i lokalnego we wszystkich dokumentach o charakterze programowym. Wiele analiz sytuacji w gospo-darkach regionalnych regionów Polski Wschodniej wskazuje bowiem na to, że dla tych obszarów głównymiczynnikami rozwojowymi będzie wzrost transgranicznej wymiany gospodarczej, wykorzystanie funduszystrukturalnych oraz wsparcie ze strony przygotowanych przez UE programów.

Na tle znacznego i wciąż rosnącego ruchu granicznego, zdecydowanie niewystarczająco prezentujesię liczba przejść i infrastruktura graniczna województw Polski Wschodniej. Na granicy wschodniej działająobecnie tylko 32 przejścia graniczne:

– na granicy z Rosją, mającej 232,0 km – 6 przejść (3 drogowe, 3 kolejowe i 1 morskie),– na granicy z Białorusią, o długości 418,2 km – 13 przejść (7 drogowych, 1 rzeczne i 5 kolejowych),– na granicy z Ukrainą, liczącej 535,2 km – 12 przejść (6 drogowych i 6 kolejowych).

Pols

ka

woj

ewód

ztw

olu

bels

kie

woj

ewód

ztw

opo

dkar

pack

ie

woj

ewód

ztw

opo

dlas

kie

woj

ewód

ztw

ow

arm

.-m

azu

r.

629

Liczbę i rodzaje przejść granicznych z Rosją, Białorusią i Ukrainą zamieszczono w tab. 2, natomiastprzestrzenne ich rozmieszczenie na poszczególnych odcinkach granicy wschodniej na Rys. nr 1 i Rys. nr 2zaś na wszystkich granicach Polski na Rys. nr 3 i Rys. nr 4.

T a b e l a n r 2

LICZBA I RODZAJE PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Z ROSJĄ, BIAŁORUSIĄ I UKRAINĄ

Lp. Granica Długość Liczba i rodzaj przejść

granicy [w km] drogowe krajowe rzeczne liczba przejśćmorskie ogółem

1. Rosja 232 3 3 1* 7

2. Białoruś 418 7 5 1** 13

3. Ukraina 535 6 6 X 12

Razem 1185 16 14 2 32

Źródło: Oprac. własne, 2006 r.  * morskie** rzeczne

Źródło: Oprac. własne 2006 (wykorzystano elementy gra-ficzne ze studium Granicy Wschodniej PL 0005.02.07)

R y s . 1 .

DROGOWE PRZEJŚCIA GRANICZNENA ZEWNĘTRZNEJ GRANICY WSCHODNIEJ UE

(Z ROSJĄ, BIAŁORUSIĄ I UKRAINĄ)

Źródło: Oprac. własne 2006 (wykorzystano elementy gra-ficzne ze studium Granicy Wschodniej PL 0005.02.07)

R y s . 2.

KOLEJOWE PRZEJŚCIA GRANICZNENA ZEWNĘTRZNEJ GRANICY WSCHODNIEJ UE

(Z ROSJĄ, BIAŁORUSIĄ I UKRAINĄ)

630

R y s . 4.

MAPA PRZEJŚĆ KOLEJOWYCH NA WSZYSTKICH GRANICACH POLSKI

R y s. 3.

MAPA PRZEJŚĆ DROGOWYCH NA WSZYSTKICH GRANICACH POLSKI

Źródło: MSWiA

Źródło: MSWiA

631

Kluczową barierą dla należytej obsługi rosnącego ruchu granicznego jest niedostateczna gęstośćprzejść i, co za tym idzie, niska ich dostępność komunikacyjna. Na jedno przejście graniczne z Rosją przypa-da 38,7 km granicy; na granicy z Białorusią wskaźnik ten wynosi 32,2 km, natomiast na granicy ukraińskiej– aż 44,6 km. Dla porównania – na granicy z Niemcami na 1 przejście graniczne przypada tylko 12,3 kmgranicy. Funkcjonujące na wschodzie przejścia w przeważającym stopniu obsługują powiązania komunika-cyjne o charakterze ponadregionalnym lub co najmniej regionalnym. Brak jest natomiast dostatecznej ilościniewielkich przejść o znaczeniu lokalnym, nastawionych na obsługę przede wszystkim relacji społeczno-ekonomicznych generowanych przez obszary bezpośrednio przylegające do granicy. Niedostatecznie jest takżerozwinięta sieć dróg regionalnych i lokalnych, które miałyby obsługiwać tego typu przejścia. Istotnym ogra-niczeniem są ponadto bariery prawno-proceduralne, będące zwłaszcza efektem członkostwa Polski w UniiEuropejskiej (wprowadzenie wiz) Wydaje się, że istotny wpływ na zbyt wysoki stopień utrudnień w pokony-waniu bariery granicznej na wschodzie Polski ma także niedostateczna otwartość prowadzonej politykirządów państw „posowieckich” w kwestii sprawnej obsługi przy przekraczaniu granicy. Na granicy Polskiz analizowanymi trzema państwami brakuje przejść rzecznych lub mających charakter stricte turystyczny,możliwych do pokonania pieszo, czy też praktyki wspólnych odpraw. Dla porównania – na liczącej ok.541 km granicy polsko-słowackiej (czyli porównywalnej pod względem długości z granicą polsko-ukraińską)liczba przejść granicznych wszystkich typów wynosi aż 109, w tym przejść o charakterze turystycznym jest 36.

Wielkość ruchu osobowego na poszczególnych granicach Polski w 2004 i 2005 r. oraz dynamikę jegorozwoju, wraz z udziałem poszczególnych odcinków granicy i przejść granicznych zamieszczono w tab. nr 3oraz na wykresie nr 1.

W y k r e s 1.

RUCH OSOBOWY NA GRANICACH POLSKI W ROKU 2004 I 2005

Źródło: Oprac. własne na podstawie danych KGSG 2006

632

T a b e l a n r 3

ZESTAWIENIE OSOBOWEGO RUCHU GRANICZNEGO WEDŁUG ODCINKÓW GRANICY PAŃSTWOWEJW LATACH 2004 I 2005

Lp. Wyszczególnienie 2004 2005 Dynamika2005/2004

[%]

1. Przekroczenie granicy ogółem 198 169 484 210 175 845 106,1

a z uwagi kierunku przekraczania granicy       – z Polski 98 758 727 104 803 942 106,1       – do Polski 99 410 757 105 371 903 106,0

b przekroczenia według narodowości       – Polacy 74 894 225 81 895 299 109,3       – Cudzoziemcy 123 275 259 128 280 546 104,1

2 Przekroczenia na granicy wewnętrznejUE ogółem 163 259 752 166 840 623 102,2w tym na odcinkach granicy państwowej z:       – Litwą 3 783 332 4 655 575 123,1       – Słowacją 16 165 643 15 672 999 97,0       – Czechami 52 478 336 48 141 018 91,7       – Niemcami 90 832 441 98 371 031 108,3

3. Przekroczenia na granicy zewnętrznejUE w tym na odcinkach granicypaństwowej z: 34 910 732 43 335 222 124,1       – Rosją 3 569 887 3 884 792 108,9       – Białorusią 8 086 736 8 797 164 108,8       – Ukrainą 12 163 967 17 824 836 146,5

6. Przekroczenia na granicy morskiej 3 641 439 2 585 748 71,0

7. Przekroczenia na granicy lotniczej 7 448 703 10 242 682 137,5

Źródło: Oprac. własne na podstawie danych KG SG z 2006 r.

Analiza rozwoju ilościowego ruchu granicznego Polski z Rosją, Białorusią i Ukrainą wskazuje na nie-co odmienną specyfikę i charakter odróżniający od tego zjawiska na innych granicach Polski. Cechami, którewyróżniają granice Polski z państwami wschodnimi na tle innych krajów sąsiadujących, są m.in.:

– różnice w procedurach i systemie kontroli i odpraw przy przekraczaniu granicy,– silniejsze uwarunkowania historyczne,– żywiołowy rozwój ruchu granicznego po otwarciu, hermetycznej do niedawna granicy,– specyfika porozumień regionalnych i lokalnych, wynikająca z diametralnie odmiennych syste-

mów ustrojowych,– niska sezonowość wynikająca z małego udziału ruchu turystycznego,– dłuższy średni czas pobytu w Polsce (np. Ukraińcy – 2,6 dnia, Niemcy – 1,8 dnia, Słowacy – 1,1,

Czesi – 1 dzień); przy czym do czasu pobytu wliczony jest również często długi czas oczekiwania naodprawę,

– cel podróży, bowiem dla ponad 70% przyjeżdżających do Polski obywateli Ukrainy, Białorusi, Ro-sji, celem ich podróży są regiony przygraniczne tj. województwa lubelskie i podkarpackie, warmiń-sko-mazurskie, podlaskie,

– struktura przekraczania granicy wg narodowości - zdecydowanie dominują obywatele państwwschodnich (średnio ok. 75% do 80%), przy czym po wejściu Polski do UE i wprowadzeniu wizsytuacja ta ulega stopniowej zmianie na rzecz znacznego zwiększania udziału w tym zakresie oby-

633

wateli polskich. Z analiz wynika, że Polacy coraz częściej są stroną aktywną w inicjowaniu i pro-wadzeniu wymiany handlowej i gospodarczej, co prowadzi do stopniowego budowania korzystnychw tych relacjach tzw. „symetrii partnerstwa”,

Rozwój i natężenie ruchu granicznego osób na granicach Polski z Ukrainą, Białorusią i Rosją na tlekraju oraz wschodniej granicy zewnętrznej zawiera tab. nr 3.

W y k r e s 2.

UDZIAŁ RUCHU GRANICZNEGO OSÓB NA GRANICY Z ROSJĄ, BIAŁORUSIĄ I UKRAINĄ W RUCHUGRANICZNYM WSCHODNIEJ GRANICY ZEWNĘTRZNEJ UE OGÓŁEM W LATACH 1994−2005

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ruch graniczny i wydatki cudzoziemców w Polsce oraz Polaków za granicą. Studiai Analizy statystyczne GUS z lat 1994–2005 oraz danych Straży Granicznej z 2006 r.

Ruch graniczny osób na polskim odcinku granicy zewnętrznej UE na przestrzeni ostatnich 11 latpodlegał dość istotnym zmianom. Następował jego stopniowy rozwój, a także wskazywał na stan aktualnejwspółpracy gospodarczej z krajami sąsiednimi. Sytuacja wyjściowa w roku 1994 pokazuje stosunkowo nie-wielkie znaczenie ruchu z Rosją, Białorusią i Ukrainą, bowiem stanowił on jedynie 9% całego ruchu gra-nicznego osób na granicach Polski. Z ruchu ogółem na tym kierunku ponad połowa, bo aż 54% przypadła naodcinek granicy z Białorusią, natomiast z Ukrainą – 36%, a udział ruchu na granicy rosyjskiej wynosił – 10%.

Następne lata przyniosły istotne zmiany. W roku 1998 rosnący stale udział ruchu na granicy z Ukra-iną osiągnął już 48% całego ruchu na granicy wschodniej, przy równoczesnym wzroście udziału odcinkarosyjskiego do 16%, oraz istotnego spadku udziału ruchu na granicy białoruskiej do 36%. W liczbach bez-względnych nastąpił spadek przekroczeń na wszystkich odcinkach, co było wynikiem tak zwanego „kryzy-su rosyjskiego”.

W latach 2000–2001 obserwujemy natomiast bardzo dużą dynamikę wzrostową ruchu na całej wschod-niej granicy zewnętrznej sięgającą do 280%. W 2000 roku udział granicy wschodniej w całym ruchu gra-nicznym Polski osiągnął już 19%. Największą dynamikę wykazuje tu odcinek rosyjski również o ponad 200%.W roku 2001 udział Ukrainy w ruchu granicznym na wschodzie osiągnął 45%, zaś Białorusi ukształtowałsię na poziomie 41%.

W rzeczywistości skala ruchu transgranicznego w relacji Polska – państwa Europy Wschodniejciągle wzrasta, i to pomimo stopniowego zwiększania wymogów formalnych związanych z przekraczaniem tejgranicy, a tworzonych zwłaszcza przez Polskę w związku z procesami integracyjnymi z Unią Europejską.

634

Ta

be

la n

r 4

RU

CH

GR

AN

ICZ

NY

OS

ÓB

NA

GR

AN

ICA

CH

Z U

KR

AIN

Ą, B

IAŁO

RU

SIĄ

I R

OS

JĄ N

A T

LE K

RA

JU O

RA

Z W

SC

HO

DN

IEJ

GR

AN

ICY

ZE

WN

ĘT

RZ

NE

J W

LA

TA

CH

199

4–20

05

Lp.

WY

SZC

ZEG

ÓLN

IEN

IE19

9419

9519

9619

9719

9819

9920

0020

0120

0220

0320

0420

0519

94-2

005

1.pr

zekr

ocze

nie

gran

icy

ogół

em21

7 118

132

236 9

40 42

726

2 344

378

273 8

84 97

527

4 884

868

284 8

45 77

228

1 206

348

228 5

88 06

519

1 476

930

181 0

48 84

919

8 169

484

210 5

26 53

22 0

59 81

2 965

dyna

mik

a1,0

91,2

11,2

61,2

71,3

11,3

01,0

50,8

80,8

30,9

10,9

7

w ty

m:

2.w

sch

odn

iagr

anic

a ze

wn

ętrz

na

18 77

4 155

24 25

7 005

26 12

1 232

25 88

9 522

20 07

0 522

24 53

9 217

52 91

2 663

28 01

5 660

25 93

6 352

23 85

3 909

23 81

9 590

30 62

8 197

220 5

79 97

6

dyna

mik

a 

1,29

1,39

1,38

1,07

1,31

2,82

1,49

1,38

1,27

1,27

1,63

udzi

ał o

gółe

m0,0

90,1

00,1

00,0

90,0

70,0

90,1

90,1

20,1

40,1

30,1

20,1

50,1

1

w ty

m 

  

  

  

  

  

 

3.U

krai

na

6 776

779

9 799

630

10 78

0 743

10 81

5 582

9 648

345

10 03

8 215

11 96

7 097

12 68

9 124

12 30

4 099

11 72

5 355

12 16

3 967

17 82

4 836

82 51

5 515

dyna

mik

a 

1,45

1,59

1,60

1,42

1,48

1,77

1,87

1,82

1,73

1,79

2,63

udzi

ał o

gółe

m0,0

30,0

40,0

40,0

40,0

40,0

40,0

40,0

60,0

60,0

60,0

60,0

80,0

4

udzi

ał w

gra

nicy

wsc

hod.

0,36

0,40

0,41

0,42

0,48

0,41

0,23

0,45

0,47

0,49

0,51

0,58

0,37

4.B

iało

ruś

10 11

0 251

11 61

2 846

11 13

0 549

9 974

859

7 291

766

10 25

0 924

12 92

9 906

11 36

1 452

9 677

511

8 986

438

8 086

736

8 916

180

84 66

2 553

dyna

mik

a 

1,15

1,10

0,99

0,72

1,01

1,28

1,12

0,96

0,89

0,80

0,88

 

udzi

ał o

gółe

m0,0

50,0

50,0

40,0

40,0

30,0

40,0

50,0

50,0

50,0

50,0

40,0

40,0

4

udzi

ał w

gra

nicy

wsc

hod.

0,54

0,48

0,43

0,39

0,36

0,42

 0,4

10,3

70,3

80,3

40,2

90,3

8

  

  

  

  

  

  

  

 

5.R

osja

1 887

125

2 844

529

4 209

940

5 099

081

3 130

411

4 250

078

4 435

846

3 965

084

3 954

742

3 142

116

3 568

887

3 887

181

29 82

2 094

dyna

mik

a 

1,51

2,23

2,70

1,66

2,25

2,35

2,10

2,10

1,67

1,89

2,06

udzi

ał o

gółe

m0,0

10,0

10,0

20,0

20,0

10,0

10,0

20,0

20,0

20,0

20,0

20,0

20,0

1

udzi

ał w

gra

nicy

wsc

hod.

0,10

0,12

0,16

0,20

0,16

0,17

0,08

0,14

0,15

0,13

0,15

0,13

0,14

Źró

dło:

Opr

acow

anie

wła

sne

na p

odst

awie

: Ruc

h gr

anic

zny

i wyd

atki

cud

zozi

emcó

w w

Pol

sce

oraz

Pol

aków

za

gran

icą.

Stu

dia

i Ana

lizy

stat

ysty

czne

GU

S z

lat 1

994–

2001

ora

z da

nych

Str

aży

Gra

nicz

nej z

2006

r.Z

a po

dsta

wę

oblic

zeni

a dy

nam

iki r

uchu

osó

b na

pos

zcze

góln

ych

gran

icac

h pr

zyję

to r

ok 1

994

jako

100

635

R y s . 5.

UDZIAŁ RUCHU GRANICZNEGO OSÓB NA POSZCZEGÓLNYCH KIERUNKACHWSCHODNIEJ ZEWNĘTRZNEJ GRANICY UE NA TLE KRAJU W 2005 ROKU

W okresie 2000-2005 strumień ruchu osobowego na granicy polsko-białoruskiej i polsko-rosyj-skiej wzrósł o ok. 9%, natomiast na granicy polsko-ukraińskiej aż o ponad 40%, co jest ewenementem w skalieuropejskiej. W roku 2005 przejścia graniczne na granicy z Białorusią obsłużyły 8.916,2 tys. osób, na grani-cy z Rosją – 3.887,2 tys. osób, natomiast na granicy z Ukrainą aż 17.824,8 tys. osób.

W roku 2005, a więc już w okresie członkostwa Polski w UE odnotowano wyraźny wzrost dynamiki.Liczba przekroczeń na zewnętrznej granicy UE przekroczyła 30 mln osób (15% udziału w skali kraju) osią-gając najwyższy poziom od 1994. Równocześnie ustaliła się zdecydowana dominacja ruchu na przej-ściach z Ukrainą, gdzie dokonuje się 57,4% całego ruchu na wschodniej granicy UE. Udział odcinka w tymzakresie z Białorusią wynosi 28,2%, a odcinka rosyjskiego 14,4%.

Dane za I półrocze 2006 r. wykazują dalszy wzrost ruchu na granicy wschodniej do 23% udziałuw całym polskim ruchu granicznym, a największą dynamikę odnotowuje nadal odcinek granicy ukraińskiej.15

Zestawione w tab. nr 3 dane wskazują na wzrost znaczenia polsko-ukraińskiej współpracy gospo-darczej, który nadal opiera się głównie na rozwoju drobnego handlu przygranicznego pozostającego w dużejmierze w tzw.„szarej strefie”. Wzrost zainteresowania gospodarką, handlem, turystyką w państwach prze-kłada się na dynamiczne zwiększanie udziału ruchu na wschodniej granicy zewnętrznej, co oznacza równieżdla polskich regionów wschodnich powstanie istotnego czynnika rozwojowego. Nawet tranzytowy ruchgraniczny generuje przychody, miejsca pracy i ożywienie gospodarcze wzdłuż korytarzy komunikacyjnychi bezpośrednio wokół przejść granicznych.

Analiza strumieni ruchu osób na przejściach granicznych i udział ruchu na przejściach natle całej wschodniej granicy zewnętrznej pozwala na sformułowanie następującej reasumpcji:

15 Dane KG SG 2006 r.

Źródło: Opracowanie własne 2006.

636

– na całej wschodniej granicy zewnętrznej UE w 2005 roku ruch osobowy na przejściach z Ukra-iną w swojej skali jest dominujący, a granicę polsko-ukraińską przekracza więcej osób niż na obupozostałych granicach razem wziętych

– najbardziej uczęszczanym przejściem granicznym jest drogowe przejście w Medyce, przez któ-re realizuje się prawie jedna piąta całego ruchu na całej zewnętrznej granicy wschodniej,w połączeniu z przepływami ruchu osób na przejściu drogowym w Korczowej 9% i przejściu kolejo-wym w Przemyślu 0,7% w 2005 roku daje to prawie jedną trzecią całego ruchu na kierunkuwschodnim. Podkreśla to znaczenie gospodarcze kształtującego się paneuropejskiego koryta-rza komunikacyjnego, którego część stanowi droga E40 i równoległa do niej linia kolejowa doLwowa.

– drugim najbardziej uczęszczanym i rozwijającym się przejściem granicznym jest drogowe przejściew Kuźnicy Białostockiej, na którym w roku 2005 odprawiono 9,4% całego ruchu na granicachwschodnich. Należy jednak zwrócić uwagę, że na wynik ten wpłynął niewątpliwie ruch tranzytowydo i z Federacji Rosyjskiej.

– w grupie przejść granicznych, które generują więcej niż 5% całego ruchu na wschodniej granicyzewnętrznej należy zaliczyć jeszcze na granicy z Białorusią – Terespol (przejście drogowe 7,2%i kolejowe 2,9%), co odzwierciedla znaczenie gospodarcze korytarza Berlin – Moskwa, na grani-cy z Rosją przejście drogowe Bezledy (udział 5,2% w 2005) oraz kolejne trzy przejścia graniczne nagranicy ukraińskiej – Dorohusk (8,5% – czwarty wynik w 2005 roku), Hrebenne (8% – piąty wy-nik w 2005 roku) i Krościenko (7%).

– trzecia grupa przejść, które generują ruch o wielkości 1 – 5% to kolejno na granicy z Rosją –przejścia drogowe Gołdap i Gronowo, z Białorusią – drogowe Bobrowniki, Kukuryki, Połowce i Sła-watycze oraz kolejowe Terespol i Czeremcha oraz na granicy z Ukrainą przejście drogowe w Zosi-nie. Pozostałe przejścia graniczne generują poniżej 1% udziału w ruchu osobowym na całej granicywschodniej i nie mają tak istotnego znaczenia statystycznego.

– dane z przepływu osób przez zewnętrzną granicę wschodnią wskazują na charakterystyczną w go-spodarkach europejskich przewagę natężenia ruchu samochodowego nad kolejowym.

– dane za lata 2000–2005 pokazują z kolei stały wzrost udziału w ruchu na całej granicy na nastę-pujących przejściach w Medyce ( z 6,5% do 19,3% udziału), Kuźnicy (z 3,8% do 9,4%), Korczowej(z 2,7% do 9%), Dorohusku (z 5% do 8,5%), Hrebennem (z 5,2% do 8%), Krościenku (od kilku-nastu tysięcy osób na rok do aż 7% w 2005) i Bezledach (z 4,2% do 5,2%), a równocześnie spadekudziału w ruchu przejścia drogowego w Terespolu (z 8,8% do 7,2%).

– dane liczbowe o ruchu granicznym potwierdzają duże znaczenie i wymiar rosnącej wymiany gospo-darczej z Ukrainą oraz stały jej rozwój, co odzwierciedla ruch na poszczególnych przejściach gra-nicznych. W przekroju lat 2000–2005 zaobserwowano krótkotrwałe załamanie będące rezultatemwprowadzenia wiz, aktualnie jednak ruch graniczny powrócił do dawnej dynamiki.

– cztery najważniejsze korytarze i największe strumienie ruchu drogowego przebiegają przezprzejścia Medyka-Korczowa, Kuźnica Białostocka, Dorohusk i Hrebenne, co oznacza koniecznośćzwrócenia szczególnej uwagi na stan, potrzeby i rozwój infrastruktury drogowej w tych obszarach.

W oparciu o analizę kształtowania się strumieni ruchu można przyjąć, że na zewnętrznej granicywschodniej UE uruchomiony został proces kształtowania się kluczowych przejść granicznych, któ-re można określić jako kluczowe WĘZŁY. Ranking węzłów ruchu według wielkości przedstawiono w tab.nr 5, natomiast w układzie przestrzennym na rys. nr. 4.

637

T a b e l a n r 5.

RANKING WĘZŁÓW RUCHU GRANICZNEGO I PRZEJŚĆ GRANICZNYCH WG WIELKOŚCI RUCHUW 2005 ROKU

Lp. Wyszczególnienie Granica Ilość przekroczeń Udział w ruchu(węzeł/przejście) (osoby) całej granicy

wschodniej %

1 Medyka (drogowe)Korczowa (drogowe) Ukraina 8 866 354 28,9Przemyśl (kolejowe)

2 Terespol (drogowe)Terespol (kolejowe) Białoruś 3 458 135 11,3Kukuryki (drogowe)

3 Kuźnica (drogowe)Kuźnica (kolejowe) Białoruś 3 047 293 10,0

4 Dorohusk (drogowe)Dorohusk (kolejowe) Ukraina 2 765 232 9,0

5 Hrebenne (drogowe)Hrebenne (kolejowe) Ukraina 2 462 953 8,0

6 Krościenko (drogowe)Krościenko (kolejowe) Ukraina 2 225 153 7,3

7 Bezledy (drogowe) Rosja 1 600 132 5,2

UkrainaRazem 1-7 Białoruś 24 425 252 79,9

Rosja

8. Pozostałe przejścia (razem) UkrainaBiałoruś 6 202 945 20,3

Rosja

9 OGÓŁEM – zewnętrzna Ukrainagranica wschodnia UE Białoruś 30 628 197 100,0

Rosja

Źródło: Oprac. własne’ 2006 r.

638

R y s . 6

GŁÓWNE WĘZŁY RUCHU GRANICZNEGO (STRUMIENI) NA WSCHODNIEJ GRANICY ZEWNĘTRZNEJZ PAŃSTWAMI GRANICZĄCYMI Z POLSKĄ W ROKU 2005.

Źródło: Oprac. własne’ 2006 r.

6. FORMY WSPÓŁPRACY REGIONÓW PRZYGRANICZNYCH Z ROSJĄ,BIAŁORUSIĄ I UKRAINĄ

Zbudowanie odpowiednich zasad i norm prawnych w formie międzynarodowych umów i porozu-mień o współpracy transgranicznej jest warunkiem celowych i uporządkowanych działań w tym zakre-sie. Trudno rozpatrywać wewnętrzne relacje sąsiadujących obszarów przy szczelnie zamkniętej granicy pań-stwowej. Granica zazwyczaj osłabia więzi i współpracę pomiędzy poszczególnymi częściami regionów trans-granicznych, należących do różnych państw, podlegających własnym systemom prawnym i ustrojowym.

W analizowanym obszarze wykształciły się różne formy współpracy. Formalnie można wyodręb-nić dwie formy systemowe współpracy transgranicznej, tj. współpracę rządową i rządowo-samorządową.Pierwszy związany jest z funkcjonowaniem terenowej administracji rządowej, drugi głównie z działalnościąjednostek samorządowych. Istnienie tych systemów jest uwarunkowane posiadanymi kompetencjami part-

639

nerów. Specyficzną formułą jest łączenie tych dwóch elementów na poziomie regionu. Stanowi to bardzoważny czynnik powodzenia działalności transgranicznej. Na granicy z Rosją, Białorusią i Ukrainą najbar-dziej powszechne są następujące, zinstytucjonalizowane formy współpracy:

• Euroregiony – obejmują one obszar dobrowolnej współpracy przygranicznej w zakresie spraw go-spodarczych, społecznych, kulturalnych, turystyki, ochrony przyrody, itp. pomiędzy dwoma lubwiększą liczbą państw i ich władzami lokalnymi. Euroregion stanowi ograniczony geograficznieobszar składający się z części terytoriów państw, które zgodziły się na koordynowanie swych działańw różnych dziedzinach, nie stanowią struktur ponadpaństwowych, nie są organizacjami wydzielony-mi spod narodowej jurysdykcji, administracji czy kontroli, nie mogą stać w sprzeczności z wewnętrznąlegislacją i systemem umów międzynarodowych.

Od kilku, a w niektórych przypadkach nawet kilkunastu lat na polskiej granicy wschodniej funkcjo-nują euroregiony. Są to na ogół stowarzyszenia samorządów położonych w 2 (lub więcej) państwach, mającesprzyjać, a nawet pobudzać współpracę transgraniczną i ułatwiać niwelowanie skutków granicy politycznejjako bariery dla kontaktów gospodarczych i społecznych. Na granicy Polski z Rosją, Białorusią i Ukrainąpowstały dotychczas następujące euroregiony:

– Euroregion Karpacki – założony 14 lutego 1992 roku, obejmujący pograniczne obszary Polskii Ukrainy, a ponadto także Słowacji, Węgier i Rumunii, o łącznej powierzchni 61,2 tys. km2,

– Euroregion „Bug” – powstały 9 września 1995 roku, obejmujący pogranicze Polski, Białorusii Ukrainy, o powierzchni 80,9 tys. km2,

– Euroregion „Niemen” – założony 6 czerwca 1997 roku, którego obszar, o powierzchni w sumie89 tys. km2, leży na terytorium Polski, Białorusi, Litwy i Rosji,

– Euroregion „Bałtyk” – powołany 22 lutego 1998 roku, obejmujący powierzchni 101,0 tys. km2,na obszarach należących do Polski, Litwy, Rosji, Łotwy, Danii i Szwecji,

– Euroregion „Puszcza Białowieska” – powstały 25 maja 2002 roku, rozciągający się na pogra-nicznych obszarach Polski i Białorusi, zajmujący łącznie powierzchnię 8,0 tys. km2,

– euroregiony znajdujące się wciąż w fazie organizacyjnej: „Szeszupa”, powołany formalnie25 kwietnia 2003 roku i mający obejmować tereny należące do Polski, Litwy, Rosji, a nawet Szwecji,oraz „Łyna-Ława” – założony 4 września 2003 roku i mający na celu rozwój polsko-rosyjskiej współ-pracy lokalnej.

Euroregiony w założeniu mają spełniać jedno z głównych narzędzi integracji transgranicznej.Ich ustalony w drodze porozumień międzynarodowych zakres działania daje możliwość podejmowaniai realizacji szeregu kluczowych dla kontaktów transgranicznych działań (m.in. rozwój ekonomiczny, ochro-nę środowiska, infrastrukturę publiczną, oświatę, zagospodarowanie przestrzenne itp.). Niestety – z uwagina swoją powszechną słabość finansową (a co za tym idzie – organizacyjną), nie były na ogół w widocznej skaliw stanie skutecznie oddziaływać w kierunku pobudzania kontaktów gospodarczych lub społecznych. Działal-ność większości tego typu struktur oparta jest nie na wpłatach wnoszonych przez samorządy wchodzące w ichskład, ale na zasilaniu zewnętrznym – płynącym np. z Unii Europejskiej, a niekiedy nawet ze Stanów Zjedno-czonych. Co więcej – nadzieja na uzyskanie wsparcia zewnętrznego była często głównym motywem akcesjiwielu samorządów do euroregionów. Jak wykazuje dotychczasowa praktyka nie należy lekceważyć zwłaszczaspełniania funkcji informacyjnej i promocyjnej realizowanej przez euroregiony, które dostarczały szeregu in-formacji niezbędnych np. podmiotom gospodarczym, a także przyczyniały się do wzrostu wzajemnego zaufa-nia pomiędzy mieszkańcami polskiego pogranicza i sąsiadujących z nim terenów Rosji, Białorusi i Ukrainy.Sama zresztą konieczność poszukiwania partnerów po drugiej stronie granicy dla skorzystania z funduszy UEprzyczyniła się do zdobycia przez euroregiony relatywnie dobrej i mocnej pozycji instytucjonalnej, a zarazemdoświadczenia. Mogą one z powodzeniem efektywnie, obok jednostek samorządu terytorialnego, rozwijaći wspierać współpracę transgraniczną, zwłaszcza w nowym okresie programowania 2007–2013.

Przeszkodą utrudniającą współpracę w ramach euroregionów może być różnica w modelach funkcjo-nowania tych struktur. Po stronie wschodnich partnerów dominuje model administracyjno (rządowo) – sa-morządowy, podczas gdy po stronie polskiej typowy model samorządowy16.

16 Andreasik J., Kawałko B., Kawecka–Wyrzykowska E., Szlachta J., „Perspektywy przygranicznej współpracy polsko–ukra-ińskiej w świetle członkostwa Polski w Unii Europejskiej”, WSZiA w Zamościu, Zamość 2003 r., s. 56

640

• Porozumienia transgraniczne – są zawierane na podstawie umów międzypaństwowych. Zada-niem tej formy współpracy jest realizacja celów polityki państwa w zakresie współpracy transgra-nicznej. Dotyczy to przykładowo rozbudowy przejść granicznych, wspólnych programów ochronyprzyrody czy wód gruntowych, wspierania rozwoju współpracy gospodarczej, turystyki, zagospoda-rowania przestrzennego, nadzwyczajnych zagrożeń.

• Porozumienia dwustronne (województw, obwodów) – jest to forma dość powszechnie stosowanaw regulowaniu i ustalaniu zasad rozwiązywania spraw i problemów będących w kompetencji władzregionalnych, w relacji województwo po stronie polskiej – obwód po stronie ukraińskiej, białoru-skiej i rosyjskiej.

• Porozumienia samorządów gmin i miast – zawierane z władzami miast i gmin strony partne-rów wschodnich. Suwerenne decyzje w tej sprawie podejmują władze samorządowe. Zakres współ-pracy mieści się w kompetencjach gmin. Najczęściej są to sprawy partnerstwa w zakresie kultury,sportu, działalności gospodarczej, edukacji.

• Porozumienia instytucjonalne – zawierane bezpośrednio pomiędzy instytucjami i organizacjamirządowymi i publicznymi obydwu stron. Obejmują swoim zakresem wyłącznie sprawy będące w kom-petencji decyzyjnej poszczególnych instytucji podejmujących współpracę. Przykładem mogą byćporozumienia zawarte przez odpowiednie instytucje o współpracy na temat monitoringu i wymianyinformacji w zakresie stanu środowiska przyrodniczego, o wodach granicznych, ochrony weteryna-ryjnej, zagrożeń epidemicznych.

• Umowy gospodarcze – między podmiotami gospodarczymi, realizowane na zasadach wolnegorynku i wyboru, przy wzajemnych korzyściach partnerów. Do tej kategorii należy zaliczyć międzyinnymi: umowy i kontrakty, wspólne przedsięwzięcia kapitałowe, zakładanie wspólnych firm, projek-ty i przedsięwzięcia mające charakter długofalowy, odnawialny, obliczony na trwałą i dłuższą strategięwspółpracy. Decyzje o zakresie i warunkach umów podejmują wyłącznie umawiające się strony.

• Współpraca „wolna” - do tej kategorii należy zaliczyć m.in. handel i wymianę przygraniczną,a także doraźne, często przypadkowe, jednorazowe formy współpracy instytucji, podmiotów, a tak-że obywateli obydwu państw. Ta forma współpracy ma bardzo duże znaczenie gospodarcze dla regio-nów przygranicznych i istotny wpływ na całościowy układ oraz klimat współpracy międzypaństwowej.

7. BARIERY WSPÓŁPRACY

Trudności związane z przekraczaniem granicy nie są jedynymi problemami formalnoprawnymi utrud-niającymi wykorzystywanie granicy jako czynnika pobudzającego, a nie utrudniającego rozwój lokalny i re-gionalny. Na terenie Białorusi, Rosji i Ukrainy (choć także w Polsce) przedsiębiorstwa chcące prowadzićdziałalność po dwu stronach granicy często narażone są na niechęć lub niezrozumiałe utrudnienia ze stronyadministracyjnej zwłaszcza na Białorusi i w Rosji. Utrudnienia te mają często podtekst polityczny – zwią-zany z celami politycznymi rządów tych państw. Na obszarze Rosji polityka wobec przedsiębiorstw spozabyłego ZSRR szczególnie często jest traktowana jako narzędzie nacisku politycznego. Równie często jednakbariery stawiane przedsiębiorcom przez administrację wynikają z „kroczącej” niestabilności przepisówprawnych, a niekiedy także z oczekiwań korupcyjnych.

Istotnym problemem, rzutującym negatywnie na możliwości i zakres współpracy pomiędzy podmio-tami publicznymi, jest zróżnicowanie w systemach zarządzania oraz nieczytelność kompetencjiadministracji publicznej i gospodarczej. W ogólnym zarysie struktury administracyjne Rosji, Białorusi i Ukra-iny, są bardzo podobne w swoich rozwiązaniach, są też zbliżone do podziału administracyjnego Polski. Wszę-dzie bowiem występuje poziom lokalny (miasto/gmina/wieś), subregionalny (powiat lub rejon) i regionalny(województwo lub obwód). W rzeczywistości jednak istnieją zasadnicze różnice zarówno w poziomie re-alnej samorządności, jak i w realnych kompetencjach terenowej administracji publicznej – na nieko-rzyść wschodnich sąsiadów Polski. Różnice te szczególnie wyraźnie widoczne są na płaszczyźnie bardzoograniczonych uprawnień do kontaktów i prowadzenia współpracy transgranicznej, której celemjest rozwój regionów przygranicznych. Stąd też bardzo wiele kwestii kluczowych dla tej współpracy musibyć uzgadnianych i rozstrzyganych na poziomie centralnym. Taka sytuacja zdarza się również w Polsce,

641

pomimo że zakres kompetencji gmin i województw w tym zakresie jest względnie wysoki. Uzależnienie jed-nostek samorządu terytorialnego od administracji rządowej jest dodatkowo pogłębiane istotną słabością fi-nansową większości tych jednostek. Nawet względnie silne i dysponujące własną bazą podatkową, gminy niedysponują z reguły dostatecznymi środkami dla efektywnego wspierania własnego rozwoju gospodarczego.W jeszcze gorszej sytuacji pod tym względem są samorządy wojewódzkie, a przede wszystkim powiatowe,pełniące głównie rolę ściśle administracyjną.

Po obu stronach granicy procesy i akcenty decyzyjne w ramach współpracy regionów przygranicznychpodlegają innym priorytetom. O ile po stronie polskiej dominują przede wszystkim interesy regionu i spo-łeczności lokalnych, to po stronie wschodniej, zwłaszcza w przypadku Rosji i Białorusi, nadrzędną wartościąsą ogólne polityczne interesy państwa definiowane przez władze centralne. Wykładnia rozumienia intere-sów ogólnopaństwowych jest silnie uzależniona od bieżących kierunków polityki zagranicznej, a także we-wnętrznej danego państwa. Decyzje rządów mające np. charakter geopolityczny lub odnoszący się do zakre-su swobód obywatelskich, są zawsze istotnym kontekstem możliwości i zakresu współpracy transgranicznej.

Należy podkreślić, że także w Polsce, gdzie zakres samorządności zwłaszcza gmin i województw jestwzględnie wysoki, wiele decyzji dotyczących kontaktów transgranicznych warunkowanych jest akceptacjąze strony administracji rządowej. Bardzo istotnym czynnikiem, generującym dysproporcje w zakresie ak-tywności transgranicznej podmiotów publicznych, są również znaczne różnice w wielkości środków prze-znaczanych przez Unię Europejską na wsparcie projektów transgranicznych adresowanych do regionówpołożonych w krajach nie będących członkami UE. Skala różnicy pomiędzy sumami, którymi dysponująpodmioty po obu stronach granicy, znacznie ogranicza możliwości ich równorzędnego i partnerskiegouczestnictwa w projektach. Ogranicza to w sposób radykalny udział partnerów we wspólnych projektach.

Po obu stronach granicy, a zwłaszcza po jej stronie wschodniej, wyraźnie odczuwalny jest brak odpo-wiednio przygotowanej kadry, posiadającej umiejętności i wiedzę związaną z aplikowaniem programów UE.Barierę stanowi też brak znajomości języków, brak odpowiedniej wiedzy o instytucjach finansujących, w tymunijnych, niedostatki wiedzy o skutkach rozszerzenia Unii Europejskiej i jego wpływie na współpracę trans-graniczną, a także o samej Unii, jej prawie i procedurach.

Pomimo znacznie lepszej od partnerów wschodnich sytuacji polskich samorządów, dotychczas kon-takty transgraniczne nie były w pełni efektywne i skuteczne. Jednym z głównych powodów takiego stanurzeczy był brak dostatecznej wzajemnej koordynacji działań pomiędzy poszczególnymi jednostkamisamorządu terytorialnego. Brak takiej koordynacji zauważalny jest także na poziomie województw, a szcze-gólnie wyraźny w odniesieniu do położonych przy granicy powiatów lub gmin.

Istniejące bariery, negatywne uwarunkowania, w znacznym stopniu utrudniają kontakty transgra-niczne, lecz w długookresowym horyzoncie nie mogą stanowić barier w rozwoju regionów. Należy je raczejtraktować jako szanse lub wyzwania. Tym bardziej, że na analizowanym obszarze występują bardzo licznepozytywne przesłanki do rozwoju kontaktów pomiędzy polskimi a rosyjskimi, białoruskimi i ukraińskimiregionami przygranicznymi. Wynika to z naturalnych różnic w strukturze gospodarczej i warunkach funk-cjonowania poszczególnych sfer gospodarki w Polsce i na terytoriach jej wschodnich sąsiadów. Różnice tenajsilniej wpływają na życie gospodarcze na obszarach bezpośrednio sąsiadujących z granicą państwa, two-rząc współzależne zjawiska kooperacji i konkurencji w układzie transgranicznym. Zatem rozstrzygające zna-czenie dla charakteru, zasięgu i intensywności współpracy ma rzeczywistość społeczno-ekonomiczna za-równo polskich województw, jak i w regionów położonych po drugiej stronie granicy.

8. PRZESŁANKI WSPÓŁPRACY

Wśród głównych przesłanek współpracy z Rosją, Białorusią i Ukrainą należy wskazać przedewszystkim17:

1. W relacjach polsko-rosyjskich (dotyczących w praktyce kontaktów pomiędzy graniczącym wo-jewództwem warmińsko-mazurskim a będącym rosyjską enklawą Obwodem Kaliningradzkim):

17 Wykazały to przede wszystkim analizy autorów opracowań cząstkowych dotyczących poszczególnych państw

642

– specyficzny charakter i położenie Obwodu Kaliningradzkiego tj.– względnie niewielki obszar i odcięcie Obwodu od terytorium Rosji „właściwej”, skłaniającej go

do współpracy z państwami sąsiednimi,– licząca prawie milion mieszkańców (ok. 945 tysięcy osób w roku 2004) ludność Obwodu, repre-

zentująca mozaikę narodowości, w której obok większości rosyjskiej występują także m.in. Bia-łorusini, Ukraińcy, Litwini, Ormianie, Niemcy i ok. 5 tysięcy Polaków,

– deficyt lokalnej produkcji rolnej (zwłaszcza roślinnej, ale w istotnym stopniu także zwierzę-cej), związany z pozostałościami kolektywnych form rolnictwa oraz ze zniszczoną tkanką wiej-skiej sieci osadniczej, utrudniającą względnie szybki powrót do gospodarki rolnej opartej na go-spodarstwach rodzinnych,

– utrwalona pozycja polskich (w około 30% pochodzących z Warmii i Mazur) przedsiębiorstw,zwłaszcza na lokalnym rynku produktów spożywczych,

– status specjalnej strefy ekonomicznej, posiadany przez Obwód Kaliningradzki od 1996, po-budzający inwestycje zagraniczne i stymulujący konkurencję na lokalnym (a także ogólnorosyj-skim) rynku ze strony firm niemieckich, litewskich, zachodnioeuropejskich, azjatyckich itp.,zgodnie z uregulowaniami prawnymi dotyczącymi tej strefy, firmy, które zainwestowały tutajw ciągu trzech lat co najmniej 5 mln euro, mają prawo do bezcłowego wwozu towarów na terenObwodu,

– dość dobrze rozwinięta bieżąca współpraca w dziedzinach związanych ze sportem, kulturąi wymianą młodzieży, szczególnie istotna jako czynnik przełamujący niekorzystny wizerunekPolaka wśród rosyjskich mieszkańców Obwodu,

– stosunkowo aktywna współpraca naukowa pomiędzy placówkami akademickimi i badaw-czymi z Olsztyna i Elbląga a uczelniami Kaliningradu,

– aktywna działalność po obydwu stronach granicy organizacji pozarządowych – w różnychformach, dotyczących głównie pomocy społecznej, ochrony dziedzictwa kulturowego, rozwojulokalnego, a nawet informacji turystycznej,

– dobre podstawy organizacyjne i informacyjne współpracy ekonomicznej, społecznej i insty-tucjonalnej (wystawy, fora dyskusyjne, targi, bazy danych itp.),

– jednolity lub zbliżony po 2 stronach granicy charakter licznych i bogatych zasobów środowiskaprzyrodniczego, a także jego zagospodarowania (lasy, rzeki, kanały żeglowne, Zalew Wiślany),zmuszający do koordynacji polityki ochrony i eksploatacji środowiska.

2. W kontaktach polsko-białoruskich (które mogą być realizowane w obszarze polskich woje-wództw: podlaskiego i lubelskiego, oraz białoruskich obwodów: grodzieńskiego i brzeskiego):– liczne i cenne składniki środowiska przyrodniczego, stanowiące część „Zielonych Płuc Eu-

ropy”, przecięte przez granicę państwową (przede wszystkim Puszcza Białowieska i Polesie);właściwa ochrona i wykorzystanie turystyczne tych obszarów nie jest możliwe bez współpracytransgranicznej,

– położenie na drodze E 30 (w Polsce oznaczonej jako przyszła autostrada A 2), biegnącej z Euro-py Zachodniej przez Warszawę, Białą Podlaską, Brześć do Mińska i Moskwy; trasa ta jest jed-nym z kluczowych szlaków transeuropejskich o przebiegu równoleżnikowym, ma także stra-tegiczne znaczenie dla relacji gospodarczych polsko-białoruskich,

– funkcjonowanie od 1996 roku wolnych stref ekonomicznych w Brześciu nad Bugiemi w Grodnie; strefy te z jednej strony ułatwiają obecność polskich przedsiębiorstw na rynku bia-łoruskim (zwłaszcza handlowych, budowlanych, transportowych, drzewnych i spożywczych),z drugiej jednak stanowią niewątpliwe wyzwanie konkurencyjne dla sąsiednich polskich woje-wództw (podlaskiego i lubelskiego),

– terminal przeładunkowy („suchy port”) w Małaszewicach k. Białej Podlaskiej, będący naj-większym w Polsce węzłem pomiędzy zachodnio- i wschodnioeuropejskim systemem transportukolejowego,

– funkcjonujące w Suwałkach lotnisko komunikacyjne, obsługujące czarterowe loty do Wilna,Kowna i Rygi,

– liczne zabytki wspólnej historii Polaków i Białorusinów, mogąc stanowić oparcie zarówno dlakontaktów kulturalnych, jak i dla turystyki.

643

3. We współpracy polsko-ukraińskiej (odnoszonej do polskich województw: lubelskiego i podkar-packiego, oraz do ukraińskich obwodów: wołyńskiego, lwowskiego i zakarpackiego):– stopniowe wzmacnianie w polityce władz Ukrainy kierunku politycznego zmierzającego do sil-

niejszej niż dotąd integracji ze strukturami zachodnimi (Unia Europejska, NATO) lub przy-najmniej do zachowania pewnej równowagi pomiędzy orientacją zachodnią a wschodnią (rosyjską),

– odmienna struktura przemysłu polskiego i ukraińskiego pogranicza, w której, oprócz podob-nych gałęzi przemysłu (np. górnictwo węgla kamiennego i przemysł spożywczy), dominują róż-ne rodzaje produkcji (np. nawozy sztuczne po polskiej, a papier po ukraińskiej stronie granicy),

– dobrze rozwinięta i dynamiczna współpraca pomiędzy licznymi, niekiedy dość silnymi ośrod-kami akademickimi po polskiej i ukraińskiej stronie granicy (zwłaszcza Lublinem, Rzeszowem,Lwowem, Łuckiem i Użhorodem),

– bogate i różnorodne zasoby fizycznogeograficzne położone po dwu stronach granicy, zatem wy-magające jednolitych, a nawet wspólnych działań ochronnych, a jednocześnie dające możliwośćwspólnego zagospodarowania turystycznego (zwłaszcza Karpaty, Polesie i Roztocze),

– przebieg licznych ponadnarodowych szlaków (transportowo–komunikacyjnych) drogo-wych, istotnych w skali nie tylko w relacjach polsko-ukraińskich, ale również w skali ogólnoeu-ropejskiej; są to np.: odcinek drogi E 40 (będący w Polsce przyszłą autostradą A 4) prowadzącejz Niemiec przez Wrocław, Katowice, Kraków i Rzeszów do Lwowa i Kijowa, oraz drogi E 372 i E 73 (S 17 i S12) łączące Warszawę i Lublin ze Lwowem i Kijowem,

– liczne powiązania kolejowe, łączące m.in. Kraków i Rzeszów ze Lwowem, Lublin ze Lwowemi Kijowem, Linię Hutniczo–Szerokotorową (LHS) wraz z infrastrukturą w Zamościu i w Hru-bieszowie,

– bogate na całym obszarze pogranicza zabytki kultury materialnej, które po każdej ze strongranicy należą do dziedzictwa narodowego obydwu narodów,

– trwające od końca lat 90. zaangażowanie polskich inwestorów po ukraińskiej stronie grani-cy, w szczególności na obszarze istniejącej specjalnej strefy ekonomicznej w Użhorodzie (obwódzakarpacki),

– sprzyjający klimat polityczny do rozwoju współpracy.

9. WNIOSKI I REKOMENDACJE

Wizja unijnego funkcjonowania i podejścia wobec zewnętrznej granicy wschodniej Unii Eu-ropejskiej jako bardzo istotnego czynnika rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów przygra-nicznych powinna uwzględniać 4 generalne założenia:

P I E RW S Z ENależy przyjąć, że wobec braku możliwości dającej się przewidzieć przyszłości co do perspek-

tyw członkostwa w Unii Europejskiej Ukrainy, Białorusi i Rosji, Wschodnia Granica ZewnętrznaUnii Europejskiej w perspektywie co najmniej roku 2020 będzie miała charakter trwały. Granica tabędzie stanowić jedną z najważniejszych osi podziału w Europie, wobec tego sytuacja ta stawia licznewyzwania zarówno dla UE, Polski i jej regionów przygranicznych jak i dla wschodnich sąsiadów Polski.

Z punktu widzenia interesów Polski i UE konieczne jest wypracowanie mechanizmów skuteczne-go zarządzania granicą. Jednak by ta granica nie stała się poważną barierą dla rozwoju partnerskichstosunków dobrosąsiedzkich, nie należy koncentrować się wyłącznie na kwestiach bezpieczeństwa.Jej oddziaływanie wykracza znacznie poza tę sferę i ma olbrzymie znaczenie społeczne i ekonomiczne,zarówno na poziomie ogólnopaństwowym, jak i regionalnym. Należy efektywnie wypracować mo-del granicy bezpiecznej i przyjaznej dla rozwoju i aktywności społecznej.

D R U G I EW perspektywie 15-20 lat dla województw Polski Wschodniej: warmińsko-mazurskiego, podlaskiego,

lubelskiego i podkarpackiego relacje z sąsiadami będą jednym z kluczowych czynników kształtują-

644

cych ich rozwój społeczny i gospodarczy. Dlatego też projektując politykę wobec wschodnich sąsiadów,zasadnym byłoby utworzenie z regionalnej współpracy obszarów przygranicznych jednego z fila-rów polityki wobec państw Europy Wschodniej, obok dialogu o bezpieczeństwie, współpracy ekono-micznej czy dialogu energetycznego.

T R Z E C I ENa najbliższy okres programowania rozwoju jedną z głównych wytycznych w tym zakresie powi-

nien być Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa. Wyznaczając obszary wsparcia powinno sięstosować zasadę indywidualizacji krajowej i regionalnej, która uwzględnia specyfikację lokalną orazpozwala najbardziej efektywnie odpowiadać na potrzeby społeczności.

C Z WA R T EKonieczne jest przygotowanie długoterminowej strategii wsparcia przez UE współpracy trans-

granicznej na jej zewnętrznej wschodniej granicy.

Dla przerwania negatywnych sprzężeń zwrotnych kształtujących społeczno-ekonomiczny obraz re-gionów pogranicznych, niezbędne jest aktywne kreowanie i prowadzenie przez władze publiczne, szerokopojętej polityki regionalnej. Powinna ona zwłaszcza zmierzać do pokonywania barier w szczególnie nega-tywny sposób oddziałujących na konkurencyjność i potencjał rozwojowy tych regionów. Podstawowym wa-runkiem powodzenia wszelkich dalszych działań podmiotów publicznych było samo „otworzenie” granicy,czyli radykalne zwiększenie jej przenikalności dla legalnych relacji ekonomicznych i społecznych. Zwięk-szenie przenikalności powinno polegać nie tylko na ułatwieniach formalnoprawnych. W skali regionalnejjeszcze ważniejsze są zmiany stricte techniczne, związane zwłaszcza ze zwiększeniem liczby przejść granicz-nych i poprawa obsługującej te przejścia sieci drogowej.

Samo otwarcie granicy jest jedynie początkiem, pierwotnym impulsem dla procesu przełamywaniaperyferyjności. Pozwala bowiem na samoczynne nawiązanie (lub niekiedy odtworzenie) powiązań społecz-nych, a zwłaszcza ekonomicznych z obszarami położonymi po jej drugiej stronie. Zwiększenie przenikalno-ści granicy może jednak także np. powodować nierównomierne rozłożenie korzyści ekonomicznych pomię-dzy dwiema stronami pogranicza. Dla zapobieżenia ewentualnym negatywnym zjawiskom konieczne jesttrwałe podniesienie atrakcyjności regionów pogranicznych i ich konkurencyjności – zarówno wobec ob-szarów położonych po drugiej stronie granicy, jak i w stosunku do innych regionów w kraju. Poprawa kon-kurencyjności, zmierzająca do przekształcenia obszarów peryferyjnych w rdzeniowe, powinna polegaćzwłaszcza na:

– wykorzystaniu rezerw zasobów, istniejących wskutek wolniejszego w uprzednim okresie temparozwoju,

– wykorzystaniu zewnętrznych zasobów i zewnętrznych (zwłaszcza położonych bezpośrednio podrugiej stronie granicy) rynków zbytu,

– podniesieniu atrakcyjności lokalizacyjnej zwłaszcza dla firm chcących operować na rynkachpołożonych po drugiej stronie granicy.

Pełne pokonanie negatywnych skutków funkcjonowania zamkniętej granicy dla obszarów wzdłuż niejpołożonych wymaga uwzględnienia skutków jej istnienia nie tylko dla sfery stricte gospodarczej lub bezpo-średnio rzutującej na warunki gospodarowania. Równie ważnymi aspektami kształtowania regionów pogra-nicznych (w tym zwłaszcza ich współpracy transgranicznej) powinny być także:

– środowisko przyrodnicze – przykładowo, gdy granica przecina jednostki fizycznogeograficzneo jednolitej charakterystyce, zwłaszcza objęte lub wskazane do objęcia ochroną z uwagi na swojeszczególne walory ekologiczne, turystyczne itp.,

– życie społeczne – szczególnie w sytuacjach, kiedy z uwagi na historię narody żyjące po dwu stro-nach granicy żywią lub żywiły do siebie wrogość, niechęć itp.,

– ochronę zabytków kultury materialnej i niematerialnej – szczególnie w rozdzielonych gra-nicą obszarach, które posiadają wspólną historię,

– bezpieczeństwo publiczne, ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa, badania naukoweitd., a także współpraca informacyjna, stanowiąca często warunek podjęcia i powodzenia współpra-cy na wszystkich innych płaszczyznach.

645

Wielość pożądanych płaszczyzn oddziaływania na rzeczywistość regionów pogranicznych wynika takżez różnego terytorialnego zasięgu skutków różnych instrumentów stosowanych przez władze publiczne.Ważne jest bowiem, aby pozytywne skutki pobudzania tych regionów dotyczyły w sposób jednoczesnyi współzależny poziomów:

– krajowego (rozpatrywanego głównie przez pryzmat wzrostu udziału i znaczenia obszarów pogra-nicznych w ogólnokrajowym życiu ekonomicznym),

– regionalnego (utożsamianego z poziomem wojewódzkim),– lokalnego (dotyczącego poszczególnych, często nawet niewielkich, fragmentów regionów).W warunkach granic państwowych będących jednocześnie zewnętrznymi granicami Unii Europej-

skiej niezbędne jest ponadto uwzględnienie kontekstu ogólnoeuropejskiego. Jest to bardziej oczywiste,że regiony zewnętrzne UE, oraz ich współpraca z krajami partnerskimi, są objęte jednym z celów unijnejpolityki spójności. Zupełnie nowe szanse stwarza funkcjonujący w nowym budżecie UE, a finansowanyz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa, któ-ry umożliwi także Polsce finansowanie wspólnych z sąsiadami przedsięwzięć projektowych. EISiP to nowyinstrument prawny, zastępujący obecnie istniejące MEDA i część TACIS. Umożliwia udzielanie pomocyfinansowej państwom objętym Europejską Polityką Sąsiedztwa, m.in.: Białorusi, Ukrainie, Republice Moł-dawii, krajom południowego Kaukazu. Instrument ten będzie również wspierał strategiczne partner-stwo z Rosją. Innowacyjnym rozwiązaniem, które wprowadza Europejski Instrument Sąsiedztwa i Part-nerstwa jest komponent współpracy transgranicznej, obejmujący regiony państw członkow-skich i ich sąsiadów.

Pożądane kierunki i instrumenty przekształceń przestrzeni społeczno-ekonomicznej województwwschodniej Polski są wielorakie. Wynika to przede wszystkim z faktu wieloaspektowego zapóźnienia tychobszarów w stosunku do najbardziej aktywnych ekonomicznie i społecznie ośrodków i regionów Polski. Za-późnienia są efektem wielu nakładających się na siebie barier rozwojowych. Ale w równym stopniu obszarypogranicza dysponują licznymi potencjalnymi atutami, których odpowiednie wykorzystanie może przyczy-nić się do efektywnej poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej tych obszarów.

Cele, jak i sposoby pokonywania barier i wykorzystywania potencjałów w poszczególnych regionachpowinny być zróżnicowane – stosownie do miejscowych uwarunkowań wraz z uwzględnieniem specyfikipaństwa, z którym dany region graniczy. Równie istotnym kryterium wyboru konkretnych przedsięwzięćpowinna być ich zgodność z kierunkami polityki regionalnej Unii Europejskiej, warunkująca możliwość uzy-skania wsparcia na realizację tych przedsięwzięć z funduszy strukturalnych UE. Znaczna część tych działańdotyczy całej granicy wschodniej, ze względu na podobieństwo problemów występujących na styku z każ-dym z analizowanych państw WNP. Można zatem wskazać następujące kierunki i sposoby działań (zasuge-rowane m.in. przez autorów opracowań cząstkowych):

9.1. Wnioski wspólne dla wschodniej granicy zewnętrznejW oparciu o doświadczenia i praktykę z relatywnie krótkiego funkcjonowania polskiej granicy wschod-

niej jako granicy Unii Europejskiej, można sformułować następujące wnioski i rekomendacje:• Polska granica wschodnia stała się zewnętrzną granicą całej Unii. To oznacza, że modernizacja tej

granicy nie może być tylko problemem Polski, Ukrainy, Rosji i Białorusi, ale i całej Unii.Chodzi o wsparcie finansowe rozbudowy przejść i ich lepsze wyposażenie oraz zorganizowanie sku-tecznego systemu bezpieczeństwa i sprawnych odpraw.

• Analiza problematyki funkcjonowania wschodnich regionów granicznych wskazuje na występującewiązki barier współpracy:f socjologiczne

– nadmierne oczekiwania, co do korzyści (nie poparte adekwatnymi działaniami, przedsię-wzięciami i aktywnością), którą ma przynieść współpraca transgraniczna,

– nadmierne upolitycznienie współpracy transgranicznej,– niezidentyfikowane i niewykształtowane potrzeby stron mające być przedmiotem wspól-

nego zaspokajania,f prawno-organizacyjne

– nieprecyzyjne i „płynne” uprawnienia regionalnych władz samorządowo-rządowychw zakresie prowadzenia współpracy z partnerami zagranicznymi,

646

– nieprzystające (rozbieżne) przepisy prawne i kompetencje organów samorządu terytorial-nego administrującego po obu stronach granicy w zakresie współpracy transgranicznej i jej bu-dżetowania,

– brak dostatecznych umiejętności i doświadczeń w staraniach o dostęp i pozyskanie euro-pejskich funduszy pomocowych i strukturalnych nakierowanych na rozwój współpracy trans-granicznej,

f ekonomiczne– asymetria potencjałów gospodarczych, poziomu zorganizowania, innowacyjności i konku-

rencyjności gospodarki w polsko-ukraińskim regionie transgranicznym.• Alokacja środków dla poszczególnych krajów uczestniczących w Europejskiej Polityce Sąsiedztwa

ostatecznie nie została jeszcze dokonana. Polska w miarę swoich możliwości powinna zabiegać o jaknajwiększą część budżetu, program dla państw sąsiadujących na wschodniej granicy – Ukrainy, Bia-łorusi, Rosji.

• Wobec tego, że Programy współpracy transgranicznej możliwe do realizacji w ramach Europejskie-go Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (ENPI) obejmują:– wszystkie jednostki terytorialne typu NUTS 3 oraz NUTS 2 położone wzdłuż granic lądowych

pomiędzy państwami członkowskimi a krajami partnerskimi– należy przygotować, skoordynować oraz wdrożyć wspólny transgraniczny system programowa-

nia i aplikacji projektów, w celu zapewnienia:– optymalnego i pełnego wykorzystania środków z programu ENPI– trafnego wyboru projektów i przedsięwzięć prorozwojowych– włączenia w proces uzyskiwania, finansowania i wdrażania programów możliwie najszerszej

reprezentacji i liczby kwalifikowanych podmiotów18.• Europejski wymiar współpracy transgranicznej i regionalnej w odniesieniu do rozwoju regionów

przygranicznych może wyrażać się w nawiązaniu do reguł stosowanych w praktyce Unii Europej-skiej,19 gdzie przyjęto dwie zasady:– zasada solidarności międzyregionalnej– zasada subsydiarności ( pomocniczości ) – związana z pomocą rządu i międzyregionalnym trans-

ferem środków na rzecz regionów wymagających pomocy i gruntownej restrukturyzacji.Współpraca transgraniczna obu partnerów po obu stronach granicy powinna być oparta na grun-townym rozpoznaniu wspólnych potrzeb, interesów i korzyści. Podstawą takiego podejściamusi być kompetentna diagnoza (identyfikacja) i hierarchizacja potrzeb stron oraz uzyskaniew drodze negocjacji konsensusu programowego.

• Wprowadzenie nowych zasad kontroli ruchu osobowego, w tym wprowadzenie obowiązku wizowego,jest jedynie zmianą reżimu przekraczania granicy, wiążącego się ze spełnieniem określonych warunkówformalnych, a nie formą ograniczania czy wstrzymania wymiany osobowej i towarowej. W tym zakre-sie na tej granicy nastąpiło dość płynne przejście i akceptacja nowego porządku prawnego.

• Po krótkim zachwianiu, w pierwszym okresie po wprowadzeniu wiz, wielkość ruchu granicznegow 2004 r. wróciła do najwyższego poziomu osiąganego w latach ubiegłych, a w I półroczu 2006 r.wykazywała dalszy dynamiczny wzrost. W strukturze osobowego ruchu granicznego od 2003 rokunastąpiły dość istotne zmiany polegające na zmniejszeniu w 2004 r. o około 30% udziału cudzo-ziemców w przekraczaniu granicy na rzecz obywateli polskich. Według danych z I półrocza 2006 r.tendencja ta się pogłębia. Zaznacza się wyraźny wzrost wyjazdów Polaków na Ukrainę, do Rosjii Białorusi w celach turystycznych. Z punktu widzenia perspektyw współpracy, potrzeby wzajem-nego poznania oraz konieczności zachowania swoistej „symetrii partnerstwa” zjawiska te należyocenić pozytywnie.

• Nastąpiły istotne zmiany w tzw. „geografii” i natężeniu przekraczania granicy na poszcze-gólnych przejściach granicznych. W ten sposób rozpoczął się naturalny proces optymalizacji wiel-

18 Rozporządzenie (WE) Nr 1638/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. Dz. U. UE z dn.9.11.2006 r. L310/8 – L310/9

19 Modelowym przykładem może być transgraniczna współpraca niemiecko-francuska (Lotaryngia, Alzacja), niemiecko-szwajcarska, hiszpańsko- francuska

647

kości odpraw w przekraczaniu granicy na poszczególnych przejściach, a zarazem kształtowania rangii znaczenia poszczególnych przejść granicznych, tworzących tzw. węzły na głównych ciągach (ko-rytarzach) transportowo-komunikacyjnych.

• Wśród społeczeństw terenów przygranicznych wiele pytań i dyskusji wywołuje decyzja likwi-dująca małe przejścia graniczne o uproszczonym ruchu granicznym (tzw. URG), a takżeruch pieszy przez przejścia graniczne. Z takiej formy przekraczania granicy oraz wzajemnego kon-taktowania korzystały często lokalne społeczności. Stąd też wydaje się celowe, aby strona polska jakoPaństwo Członkowskie intensywniej zabiegała i wspierała inicjatywę Rady Unii Europejskiej, którejcelem jest przywrócenie takiej możliwości. Zgodnie z projektem Rozporządzenia Rady UE w celustosowania przepisów regulujących lokalny ruch graniczny, Państwom Członkowskim przysługiwała-by możliwość utrzymania w mocy lub zawieranie dwustronnych, jeśli to konieczne, umów z sąsiadu-jącymi krajami trzecimi pod warunkiem, że umowy te byłyby zgodne z zasadami określonymi propo-nowanym rozporządzeniem. „Obszar przygraniczny” oznacza obszar, który w linii prostej nie sięgadalej niż 50 kilometrów od granicy; w obrębie tego obszaru zainteresowane Państwa mogą dokonaćdalszego podziału na lokalne okręgi administracyjne, które są uznawane za część obszaru przygra-nicznego. Natomiast „lokalny ruch przygraniczny” oznacza regularne przekraczanie zewnętrznej gra-nicy lądowej Państwa Członkowskiego przez osoby prawne zamieszkujące w obszarze przygranicz-nym sąsiadującego kraju trzeciego, w celu przebywania w obszarze przygranicznym danego Pań-stwa Członkowskiego przez okres, którego długość nie może przekroczyć ograniczeń czasowychokreślonych w rozporządzeniu. Prawo przekroczenia granicy w trybie uproszczonym odbywałobysię na podstawie podpisanych uprzednio umów dwustronnych. Umowy zawierają postanowieniadotyczące ułatwień podczas przekraczania granicy, na mocy których Państwa Członkowskie mogą:– utworzyć specjalne punkty przekraczania granicy otwarte tylko dla mieszkańców obszarów

przygranicznych,– wydzielić specjalne pasy dla mieszkańców obszarów przygranicznych w ogólnodostęp-

nych punktach przekraczania granicy,– uprawnić mieszkańców obszarów przygranicznych do przekraczania ich granicy w miej-

scach innych, niż punkty przeznaczone do przekraczania granicy i poza ustalonymi godzinami20.• Podjęcie i doprowadzenie do opracowania studium zagospodarowania przestrzennego pol-

skiej granicy wschodniej, co umożliwi bardziej skuteczne i efektywne kosztowo zarządzanie roz-wojem infrastruktury na terenach przygranicznych. Równolegle należy stworzyć system bieżące-go opiniowania dokumentów (planów, studiów itp.) planowania przestrzennego pogranicznychwojewództw i gmin oraz ich odpowiedników po drugiej stronie granicy. Podobny system powiniendotyczyć innych dokumentów kształtujących rozwój regionalny i lokalny (zwłaszcza zaś strategiirozwoju województw i gmin). Celowe byłoby także rozważenie zasadniczego wzmocnienia w tymzakresie uprawnień i możliwości działania powiatów.

• Konieczne jest doprowadzenie do ustalenia w nowej edycji Koncepcji Przestrzennego Zagospodaro-wania Kraju dominujących ośrodków Polski Wschodniej. Dotychczas Białystok i Lublin zostaływskazane jako miasta rdzeniowe potencjalnego obszaru metropolitalnego, co wraz ze swoim obsza-rem metropolitalnym łącznie mogłoby stanowić obszar mający ponad 500 tys. mieszkańców. Obsza-ry takie byłyby miejscami o szczególnej atrakcyjności osadniczej i ekonomicznej, oddziałującymipoza własny region (także zatem na tereny oddzielone granicą państwową).

• Niezbędne jest poddanie jednolitej ochronie tych obszarów o szczególnych walorach przyrodni-czych, które tworzą jednolite jednostki fizycznogeograficzne, rozdzielone granicą państwową. Sys-tem Transgranicznych Obszarów Chronionych powinien objąć zwłaszcza tereny Karpat, Roz-tocza, Polesia wraz z doliną Bugu, Puszczy Białowieskiej, dorzecza Narwi oraz obszarów pojezier-nych. Koordynacji transgranicznej powinny przy tym podlegać nie tylko zasady ochrony przyrody,ale także zagospodarowania i wykorzystania na cele turystyczne.

20 Projekt Rozporządzenia Rady Unii Europejskiej w/s ustanowienia przepisów regulujących lokalny ruch przygranicznyna tymczasowych zewnętrznych granicach lądowych między Państwami Członkowskimi. Projekt 2003/0194 (CNS).Artykuł 5 Rozporządzenia reguluje Umowy między Państwami członkowskimi i krajami trzecimi.

648

• Należy stworzyć system ochrony materialnych i niematerialnych składników dziedzictwa kul-turowego obszaru pogranicza. Polegać on powinien nie tylko na ochronie zabytków, ale równieżna podtrzymywaniu wielokulturowości pogranicza i jego wspólnego (dla obydwu stron granicy)wizerunku.

• Należy wspierać i promować rozwój centrów usługowych, handlowych (także targowych), lo-gistycznych, magazynowych i przeładunków przy głównych korytarzach komunikacyjnychwiodących do przejść granicznych, jako przyszłych lokalnych centrów wzrostu gospodarczego, takaby zwiększyć zdolności absorpcyjne terenów przygranicznych. Szczególnie warte wsparcia i upo-rządkowania są miejsca, gdzie spontanicznie powstały lokalne centra handlu przygranicznego. Dzia-łanie to powinno być elementem kompleksowego wspierania rozwoju średnich miast położo-nych przy granicy, jako przeciwwagi dla leżących w ich pobliżu ośrodków rosyjskich, białoruskichi ukraińskich.

• Konieczne wydaje się wsparcie rozwoju współpracy instytucji edukacyjnych, naukowychi badawczych z partnerami zza wschodniej granicy oraz stwarzania możliwości studiów w Polscedla młodzieży z krajów sąsiednich. Należy zatem dążyć do ułatwień w przepływie młodzieży (nietylko polskiego pochodzenia) studiującej lub kończącej szkoły średnie za wschodnią granicą do uczel-ni działających we Wschodniej Polsce. Celowi temu powinno służyć przede wszystkim rozwinięcieistniejącego systemu stypendiów dla studentów i doktorantów. Celowe byłoby także coroczne za-pewnianie odpowiedniej ilości miejsc dla studentów (zwłaszcza z Białorusi i Ukrainy).

• Zapewnienie rozwoju i modernizacji sieci dróg lokalnych na poziomie powiatowym, aby za-pewnić społecznościom lokalnym pogranicza dostępność komunikacyjną, a zatem i możliwość uczest-nictwa we wzroście gospodarczym płynącym z dynamicznego rozwoju ruchu granicznego. Równo-legle należałoby zagęścić sieć lokalnych przejść granicznych, w liczbie od 20 do 25 w szcze-gólności tam, gdzie ich uruchomienie oznaczałoby odtworzenie istniejących niegdyś powiązań ko-munikacyjnych. W ramach tego działania należy dążyć do odbudowy istniejących do II wojny świa-towej mostów na rzekach obecnie granicznych (w szczególności na Bugu). Celowe jest równieżutworzenie przejść sezonowych (turystycznych), umożliwiających wykorzystywanie walorów śro-dowiska przyrodniczego położonych po obydwu stronach granicy, z dopuszczeniem ruchu pieszego.Być może należałoby także utrzymać przejścia graniczne dla tzw. uproszczonego ruchu drogowego.Ważna jest przy tym koordynacja czasu budowy lub modernizacji przejść granicznych i dróg donich prowadzących, a także co do wielkości obiektów – w celu uniknięcia różnej przepustowościpolskiej i rosyjskiej części przejść.

• Ważnym zadaniem jest poprawa sprawności działania służb celnych na polskiej granicy wschod-niej. Ograniczenie czasu odpraw i likwidacja kolejek oczekujących może być czynnikiem zwiększają-cym ilość przyjazdów drobnych handlowców zza wschodniej granicy i wartość robionych przez nichzakupów. Czynnik ten może mieć szczególne znaczenie tam, gdzie mieszkańcy państw WNP mająwybór pomiędzy zakupami w Polsce i w innych krajach (np. Ukraińcy – na Słowacji i Węgrzech).

• Konieczne będzie wykorzystanie w okresie programowym 2007–2013 współpracy w wymiarzetransgranicznym, transnarodowym i międzyregionalnym w ramach odrębnego, nowego Celu 3 po-lityki spójności Unii Europejskiej – Europejska Współpraca Terytorialna. Równocześnie na grani-cach zewnętrznych UE współpraca transgraniczna z krajami partnerskimi będzie wspierana ze środ-ków Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa. W ramach tego instrumentu z udziałemPolski realizowane mogą być programy współpracy transgranicznej z Ukrainą, Białorusią i Obwo-dem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, a zatem na całym polskim odcinku zewnętrznej granicyWspólnoty. Właściwe wykorzystanie tych środków powinno stać się priorytetem programowym.

• Dla rozwoju współpracy ułatwiającej obsługę ruchu granicznego należy dążyć do odformalizowaniakontaktów administracyjnych z przedstawicielami administracji ukraińskiej, białoruskiej i rosyj-skiej. Wiele będzie tu zależeć od atmosfery politycznej w stosunkach z tymi krajami, która uległapogorszeniu, co nie sprzyja rozwojowi współpracy transgranicznej.

• Wspieranie rozwoju i aktywności działania Euroregionów na granicy wschodniej, które dochwili obecnej, także i z powodów niedoskonałego finansowania w znacznym stopniu zawiodły po-kładane w nich nadzieje. Celowe jest tu wykorzystanie dobrych praktyk z doświadczeń Euroregio-nów na polskiej granicy zachodniej i w rejonie Morza Bałtyckiego. Powinny one jednak pozostać

649

w okresie 2007–2013 jedną z głównych instytucji transferu współpracy pomiędzy regionami poobu stronach granicy wschodniej UE.Istnieje bardzo realna szansa na wzrost roli i znaczenia euroregionów położonych w tym obszarze.Jest to o tyle istotne, że zarówno potrzeby jak i oczekiwania, a także nadzieje związane ze współ-pracą transgraniczną są bardzo duże. Jednakże szybkie zaspokojenie tych oczekiwań będzie bardzotrudne. Nawet w znacznie bogatszych regionach Europy Zachodniej na wymierne efekty współpra-cy czekano często wiele lat. Powodzenie i skuteczność misji euroregionów wynika z samej konstruk-cji zasad ich funkcjonowania, m.in. takich jak:– dobrowolność stowarzyszania się samorządów,– możliwość tworzenia rzeczywistego forum reprezentacji interesów i celów społeczności regional-

nych i lokalnych strony narodowej,– poprzez inicjatywy i działania samorządu regionalnego i lokalnego stwarzanie skutecznej możli-

wości budowania świadomości społecznej, potrzeby uczestnictwa w życiu euroregionu oraz wzmac-nia identyfikacji z nowymi wyzwaniami i jakością życia w przestrzeni europejskiej,

– możliwość współtworzenia i wzmacniania (na zasadzie subsydiarności) polityki międzynarodo-wej regionu,

– zwiększenie zakresu instrumentów i potencjału oddziaływania i wpływania na władze regional-ne, rządowe i Unii Europejskiej na rzecz zabezpieczenia interesów oraz dynamizowania proble-mów rozwojowych regionu,

– lepsza identyfikacja potrzeb regionalnych i lokalnych oraz lepsze przygotowanie podmiotówz obszaru euroregionu do aplikacji i trafnego wykorzystania środków pomocowych Unii Europej-skiej zaprogramowanych na rozwój współpracy transgranicznej,

– wypracowanie własnego systemu przepływu informacji, a także bliskość samorządu regionalnegoi lokalnego oraz społeczności ze strukturą euroregionalną,

– demokratyczny, odpowiadający rzeczywistemu wkładowi terytorialnemu sposób wyłaniania przed-stawicielstwa strony narodowej euroregionu,

– stabilność organów wykonawczych euroregionu, duża niezależność polityczna, zapewnienie cią-głości przyjętej polityki i realizacji programu,

– aktywne, wynikające z członkostwa w stowarzyszeniach euroregionalnych, zaangażowanie sa-morządów oraz funkcjonujących na ich obszarze podmiotów sektora publicznego, prywatnegoi pozarządowego w działalność euroregionu21.

• Konieczne jest również aktywne wspieranie, w tym współfinansowanie przedsięwzięć w zakresiepromocji polskiej aktywności gospodarczej na sąsiednich terenach przygranicznych ta-kich jak organizacja misji handlowych, wspieranie działalności bilateralnych izb handlowych i go-spodarczych, organizacji imprez wystawienniczych czy „targów pogranicza”, wsparcie dla inicja-tyw finansowego wsparcia i ubezpieczenia transgranicznego obrotu gospodarczego i polskich inwe-stycji bezpośrednich w krajach sąsiedzkich.

Przedstawione działania mają charakter generalny – odnoszą się bowiem do całej polskiej granicywschodniej. Wynika to z licznych istniejących wspólnych i podobnych problemów oraz szans, cechującychobszary wschodniego pogranicza. Jednak specyfika przestrzeni społeczno-ekonomicznej, zróżnicowanie wa-runków geograficzno-przyrodniczych, a także różnice w naturze relacji politycznych z różnymi państwamiWNP, wskazują na konieczność odrębnego potraktowania odcinków polskiej granicy z każdym z tych państw.Konieczne jest zatem, obok przedsięwzięć dotyczących całego pogranicza, sformułowanie propozycji dzia-łań odnoszących się konkretnie do obszarów graniczących z Rosją, Białorusią i Ukrainą.

9.2. Współpraca z RosjąNa terenach graniczących z Rosją powinny być przedsiębrane i wspierane działania, które przyczy-

niać się będą do głębszej niż dotychczas integracji społeczno-ekonomicznej Obwodu Kaliningradzkiegow basenie Morza Bałtyckiego, z uwzględnieniem jako nadrzędnych interesów sąsiadującego z Obwodem wo-jewództwa warmińsko-mazurskiego. Polityka regionalna dla tego obszaru powinna zatem uwzględniać:

21 Andreasik J., Kawałko B., Kawecka–Wyrzykowska E., Szlachta J., Perspektywy przygranicznej współpracy polsko – ukraiń-skiej w świetle członkostwa Polski w Unii Europejskiej”, WSZiA w Zamościu, Zamość 2003 r., s. 73

650

• Rozwój infrastruktury granicznej, ułatwiającej zwłaszcza w realiach Warmii i Mazur lokalnekontakty gospodarcze i społeczne; niewielkie przejścia graniczne bowiem są jednym z najskutecz-niejszych bodźców pobudzających rozwój lokalny. Celowa jest budowa nowych przejść granicznychm.in. w: Perłach, Michałkowie, Piaskach i Rapie; korzystne byłoby także uruchomienie rzecznegoprzejścia granicznego na Łynie. Niezbędna jest modernizacja poniemieckiej sieci krętych i wąskichdróg, utrudniających szybkie poruszanie się dużych samochodów ciężarowych. Także stare torowi-ska kolei wymagają kompleksowej modernizacji, dla uniknięcia długich przerw w ruchu pociągówpasażerskich i (lub) towarowych.

• Rozwój i usystematyzowanie mechanizmów marketingowych, promujących na obszarzeObwodu Kaliningradzkiego zarówno polskie przedsiębiorstwa, jak i walory ekonomiczne i tury-styczne Warmii i Mazur. Jednocześnie niezbędna jest poprawa dostępności informacji o Obwodziedla ludzi i przedsiębiorstw z Polski. W szczególności powinno to polegać na stworzeniu stałychcentrów informacyjnych na obszarze polskiej i rosyjskiej części pogranicza.

• Uruchomienie Kanału Mazurskiego jako drogi wodnej łączącej Wielkie Jeziora Mazurskiez Morzem Bałtyckim. Kanał ten stanowić może czynnik podnoszący atrakcyjność Pojezierza Ma-zurskiego, a jednocześnie odciążający Pojezierze od nadmiernego ruchu turystycznego.

• Stworzenie systemu wspierania bezpieczeństwa funkcjonowania polskich przedsiębiorstw pro-wadzących współpracę transgraniczną, poprzez np. gwarancje kredytowe dla tych przedsiębiorstwlub publiczną pomoc finansową dla przedsięwzięć wykonywanych przez te przedsiębiorstwa we-spół z partnerem zagranicznym; szczególnie celowe byłoby wspieranie polskich firm działającychw sektorze budownictwa, produkcji materiałów budowlanych oraz turystyce.

• Podniesienie poziomu atrakcyjności osadniczej obszaru Warmii i Mazur, poprzez poprawę sta-nu lokalnej infrastruktury komunalnej w gminach tego obszaru (zwłaszcza rozbudowę wodocią-gów, sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków).

• Budowa kanału żeglownego w poprzek Mierzei Wiślanej (w Skowronkach), dla uniezależnie-nia Elbląga i pozostałych portów Zalewu Wiślanego od rosyjskiej częściowej blokady Cieśniny Pi-ławskiej. W efekcie powstania kanału Elbląg zyskałby bezpośredni dostęp do Bałtyku, a tym samymwzrosłaby jego konkurencyjność w stosunku do Kaliningradu.

9.3. Współpraca z BiałorusiąW polskiej części pogranicza polsko-białoruskiego kluczowe działania dotyczyć powinny zapewnie-

nia stałego społeczno-ekonomicznego, przestrzennego i ekologicznego rozwoju tego obszaru. Wśród dzia-łań tych za szczególnie istotne powinny być uznane:

• Odbudowa i otwarcie dla transgranicznego ruchu drogowego odcinka Kanału Augustowskie-go przebiegającego przez granicę. Pozwoli to na znacznie lepsze niż dotąd włączenie do obszaruzainteresowań turystyki białoruskiego odcinka dolnego Niemna, stymulowanie kontaktów między-ludzkich służących bliższemu wzajemnemu poznaniu i poszanowaniu.

• Wspieranie pogranicznych, często słabych ekonomicznie gmin, w rozbudowie lokalnej infrastruk-tury technicznej. Rozbudowa taka służyłaby zarówno poprawie walorów osadniczych i ekonomicz-nych tego obszaru, jak i podniesieniu standardów ochrony środowiska, a zatem i jego atrakcyjnościturystycznej.

• Rozwój współpracy instytucjonalnej, mogącej stanowić pole wymiany doświadczeń we wszel-kich płaszczyznach kooperacji transgranicznej. W szczególności istotne byłoby stworzenie trans-granicznego, mającego charakter „techniczny” (a więc w miarę możliwości niezależnego od wahańkontekstu politycznego) systemu przepływu informacji istotnych dla transgranicznych kontaktówpodmiotów gospodarczych, władz publicznych, organizacji pozarządowych i społeczeństwa.

• Otwarcie nowych przejść granicznych postulowanych przez władze regionalne i lokalne w miej-scowościach Lipszczany, Chworościany, Jałówla, Białowieża.

• Powołanie samodzielnego wspólnego Polsko-Białoruskiego Uniwersytetu z lokalizacjąw Białymstoku (na wzór Uniwersytetu Europejskiego Viadrina).

651

9.4. Współpraca z UkrainąNa terenie województw sąsiadujących z Ukrainą celowe byłoby skupienie się na utrzymaniu i podnie-

sieniu osiągniętego dotychczas poziomu sąsiedztwa i współpracy, w warunkach rozwoju zrównoważonego.Wśród działań zmierzających do tego celu wskazać można:

• Podniesienie efektywności wykorzystania przebiegających przez granicę linii kolejowych i spraw-ności ich funkcjonowania. Szczególnie przydatne byłoby odtworzenie połączeń kolejowych doLwowa z Lublina i Rzeszowa, bez konieczności zatrzymywania pociągów. Celowe wydaje siętakże szersze niż dotychczas wykorzystanie Linii Hutniczej Szerokotorowej (LHS) do trans-granicznej komunikacji nie tylko towarowej, ale również pasażerskiej. Korzystne gospodarczobyłoby także stworzenie przynajmniej jednego terminalu kolejowego opartego na infrastrukturzeLHS (najkorzystniejszym miejscem wydaje się być miasto Hrubieszów). Terminal taki komplekso-wo obsługiwałby przewozy i przeładunki w handlu nie tylko międzyregionalnym, ale także między-narodowym (w tym w relacji Wschód – Zachód).

• W województwie podkarpackim: budowę autostrady A4, drogi ekspresowej S74, drogi ekspreso-wej S19, obwodnic drogowych w kluczowych miastach regionu, generalną modernizację układukolejowego w tym magistrali kolejowej E-30, modernizację LHS, mającej wpływ na rozwój przedsię-biorczości, uruchomienie połączenia ekspresowego Tarnobrzeg – Warszawa. Dostosowanie głów-nych dróg dojazdowych do drogowych przejść granicznych z Ukrainą tj. Korczowej i Medyki.

• W województwie lubelskim: dostosowanie do standardów europejskich ważnych dla regionu drógmieszczących się w transportowych korytarzach paneuropejskich22 tj.: modernizacja i przebudowadrogi Nr 17, przede wszystkim na odcinku Piaski – Krasnystaw, Zamość – Hrebenne (Granica Pań-stwa), dostosowanie ważnych połączeń międzynarodowych do standardów europejskich (przykła-dowo: na drogach nr 747, 816 z odcinkiem 698 tzw. „nadbużański” w pasie aktywizacji transporto-wej przygranicza polsko-ukraińskiego), budowy obwodnic: w Piaskach (pow. Świdnik), JanowieLubelskim, Okopach (pow. Chełm), Zamościu, Tomaszowie Lubelskim, Hrebennem (pow. Toma-szów Lubelski). Dostosowanie do wymogów europejskich głównych dróg dojazdowych do drogo-wych przejść granicznych z Ukrainą, tj. do Dorohuska, Zosina, Hrebennego.

• Zbudowanie i zmodernizowanie infrastruktury zapewniającej szybkie połączenia kolejowe z ukła-dem międzynarodowym, krajowym i międzyregionalnym tj.– Gdynia – Warszawa – Lublin – Dorohusk – Kowel – Odessa (korytarz Via Internare),– Lublin – Zamość – (Zawada) – Zwierzyniec – Bełżec – Hrebenne – Rawa Ruska (Ukraina) –

Lwów (Ukraina),– Sławków Polski – Sędziszów – Zamość – Hrubieszów – Izov/Usciług (Ukraina)– wdrożenie programu przewozów intermodalnych obejmujących budowę (rozbudowę) termi-

nali w Hrubieszowie, Zamościu (Bortatycze), Szczebrzeszynie w oparciu o infrastrukturę LiniiHutniczo-Szerokotorowej (LHS).

• Doprowadzenie do włączenia do sieci głównej paneuropejskich korytarzy transportowychTINA drogi Warszawa – Lublin – Zamość – Hrebenne – Lwów, a być może także jej odgałę-zienia w kierunku Chełma, Dorohuska i Kijowa. Nadanie tym szlakom rangi transeuropejskiej uła-twiłoby finansowanie prac koncepcyjno-programowych i realizacyjnych, zmierzającym do wyraź-nego podniesienia parametrów technicznych dróg.

• Otwarcie nowych drogowych przejść granicznych proponowanych i postulowanych przezwładze lokalne w następujących miejscowościach: Wołoszyny, Zbereże, Wola Uhruska, Dubienka,Matcze, Kryłów, Oserdów, Szczepiatyn, Ulików, Budomierz, Michniowiec, Bandrów, Smolnik,Wołosate, Dołhobyczów, Dyniska Stare, Malhowice oraz przejścia dla pieszego ruchu turystyczne-go w Bieszczadach, na granicy z obw. zakarpackim.

• Powołanie Polsko-Ukraińskiego Uniwersytetu Sieciowego w Lublinie z oddziałami w Rze-szowie, Zamościu i Przemyślu.

• Modernizacja, adaptacja i uruchomienie regionalnych lotnisk komunikacyjnych dla małych jed-nostek w Mokrem k/Zamościa oraz w Krośnie.

22 Program dostosowawczy sieci dróg krajowych o znaczeniu międzynarodowym do standardów europejskich, Minister-stwo Transportu i Gospodarki Morskiej, Dyrektywa Rady UE Nr 96/53/UE.

652

T a b e l a n r 6.

WYBRANE ELEMENTY CHARAKTERYSTYKI POLSKO−UKRAIŃSKIEGOOBSZARU TRANSGRANICZNEGO

Lp. Wyszczególnienie Polsko-Ukraiński RegionJednostka Transgraniczny (PURT)

miary Ogółem część częśćpolska ukraińska

1. Powierzchnia (tys. km2) 97,7 43 54,7

2. Ludność ogółem, w tym: (mln osób) 9,2 4,3 4,9       – miejska (mln osób) 4,4 1,9 2,5       – wiejska (mln osób) 4,8 2,4 2,4

3. Ludność wg płci:       – kobiety (mln osób) 4,8 2,2 2,6       – mężczyźni (mln osób) 4,4 2,1 2,3

4. Udział ludności miejskiej (%) 47,8 43,6 51,4

5. Gęstość zaludnienia (osoby/1 km2) 94 100 89

6. Pracujący w gospodarce wg sekcji EKD (mln osób) 3,6 1,4 2,2

7. Podmioty gospodarki narodowej ogółem (tys.) 381 297,5 83,5

8. Wartość dodana (mln PLN/UAH) X 54291,6 14900,7

9. Powierzchnia użytków rolnych (tys. ha) 5563,7 2779,6 2784,1

10. Powierzchnia lasów (tys. ha) 3337,7 1234,4 2103,3

11. Długość sieci:       – wodociągowej (tys. km) 31,2 28,4 2,9       – kanalizacyjnej (tys. km) 11,4 10 1,3

12. Gęstość sieci:       – wodociągowej (m/km2) 355 659 52       – kanalizacyjnej (m/km2) 129 233 25

13. Sieć drogowa (tys. km) 48,8 31,7 17,1

14. Współczynnik feminizacji 1,08 1,05 1,11

15. Ruch naturalny:       – urodzenia (osoby) 93419 41780 51639       – zgony (osoby) 105936 40730 65206       – przyrost naturalny (osoby/

1 tys. mieszk.) -1,4 0,2 -2,8       – saldo migracji (osoby) -14830 -7.048 -7.792saldo migracji na 1 tys. ludności (osoby/

1 tys. mieszk.) -1,6 -1,6 -1,6

16. Mieszkania ogółem (tys.) 2845,6 1.287,8 1557,8       – miasto (tys.) 1415,3 618,8 796,4       – wieś (tys.) 1430,4 669 761,4

17. Przeciętna powierzchnia użytkowa1 mieszkania (m2) 67,1 74,7 60,8

18. Przeciętna powierzchnia użytkowana 1 osobę (m2/1 osobę) 20,8 22,4 19,4

19. Rynek pracy:       – aktywni zawodowo (w tys. osób) 4321 2023 2298       – stopa bezrobocia (%) 13,2 16,6 9,7

20. Liczba studentów ogółem (tys. osób) 328,8 170,7 158,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędów Statystycznych w Lublinie i Rzeszowie, we Lwowie, Lucku i Użgoro-dzie, 2005.

653

10. ZAKOŃCZENIE

Sytuacja, w której wschodnia granica Polski jest jednocześnie zewnętrzną granicą Unii Europejskiej,tworzy szereg niedogodności dla mieszkańców i przedsiębiorstw obszaru Polski Wschodniej, a także obsza-rów położonych bezpośrednio po drugiej stronie granicy. Jednakże odpowiednie wykorzystanie szansy wyni-kającej z istnienia tej granicy może stworzyć duże możliwości aktywizacji polskich regionów przygranicz-nych, poprzez rozwój współpracy transgranicznej oraz udział w rozwoju handlu międzynarodowego skiero-wanego na rynki wschodnie. Dlatego należy wspierać wysiłki Ukrainy mające doprowadzić do umowy o strefiewolnego handlu z UE, bowiem na członkostwo w UE w najbliższych latach państwo to nie może liczyć.Współpraca transgraniczna powinna polegać na realizacji wspólnych inicjatyw służących całym obszaromrozdzielonym granicą, a zatem zmierzać do rozwoju kontaktów pomiędzy społecznościami zamieszkujący-mi po obu stronach granicy oraz przełamywania barier wynikających z funkcjonowania granicy. Działaniatakie w istotnym stopniu mogą spotkać się ze wsparciem ze strony Unii Europejskiej, za pośrednictwemm.in. funduszy unijnych i Inicjatyw KE. UE wspiera także działania zmierzające do poprawy bezpieczeń-stwa granicy i uszczelniania, a jednocześnie – do usprawnienia jej przekraczania.

We wszelkich przedsięwzięciach dotyczących rozwoju granicy kluczowym kryterium wyboru kierun-ków i sposobów działań musi być jednakże przede wszystkim interes państwa polskiego powiązany z zobo-wiązaniami Polski wynikającymi z Traktatu Akcesyjnego.