gÜney marmara kalkinma ajansi 2011 yili doĞrudan … · eğitimi sürecinde türkiye genelinde...

GÜNEY MARMARA KALKINMA AJANSI2011 YILI DOĞRUDAN FAALİYET DESTEĞİ PROGRAMI

ÇANAKKALE ŞUBAT 2012

ÇANAKKALE TARIM SEKTÖRÜ TANITIM VE PAZARLAMA STRATEJİLERİ PROJESİ

FAALİYET SONUÇ RAPORU

1

İÇİNDEKİLER

Bu çalıĢma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Projesi” kapsamında hazırlanmıĢtır. © 2011-2012

syf. 1

Ġçindekiler 1. ġEKĠL LĠSTESĠ .............................................................................................................. 5

2. TABLO LĠSTESĠ ............................................................................................................ 6

4. EKĠP ÖZGEÇMĠġLERĠ ................................................................................................. 7

5. ÖNSÖZLER ..................................................................................................................... 8

6. ARAġTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI ................................................................ 10

7. ARAġTIRMANIN YÖNTEMĠ ..................................................................................... 11

7.1. Veri Toplama Yöntemi ....................................................................................................... 11

7.2. Analiz Ölçeği ..................................................................................................................... 11

7.3. Toplanan Verilerin Analiz Yöntemleri ............................................................................... 11

8. TARIM SEKTÖRÜ ....................................................................................................... 12

8.1. Tarımın Önemi ................................................................................................................... 12

9. DÜNYADA TARIM ...................................................................................................... 14

9.1. Dünyada Tarımın Tarihsel GeliĢimi.................................................................................... 14

9.2. Dünya Tarım Sektörüne Genel BakıĢ ................................................................................. 14

9.3. Tarım Sektöründe DıĢ Ticaret ............................................................................................. 17

9.4. Tarımsal Üretime Etki Eden Faktörler ................................................................................ 19

9.4.1. Toprak ġartları ve Toprak Hazırlığı ............................................................................ 20

9.4.2. Ġklim ġartları .............................................................................................................. 20

9.4.3. Toprak Analizleri ve Gübreleme ................................................................................. 20

9.4.4. Sertifikalı Tohumluk Kullanımı .................................................................................. 21

9.4.5. Fidan, Fide ve ÇeĢit .................................................................................................... 21

9.4.6. Sulama ........................................................................................................................ 21

9.4.7. Bakım ......................................................................................................................... 21

9.4.8. Zirai Mücadele ........................................................................................................... 22

9.4.9. Uygun Hasat Zamanı ve Depolama............................................................................. 22

9.4.10. Diğer Etkenler ............................................................................................................ 22

9.5. Küresel Tarım Politikaları .................................................................................................. 22

10. TÜRKĠYE’DE TARIM ............................................................................................. 24

10.1. Türkiye’de Tarımın Tarihsel GeliĢimi ............................................................................ 24

10.2. Türkiye’de Tarım Sektörüne Genel BakıĢ ....................................................................... 24

10.3. Türkiye Tarımsal Ürün DıĢ Ticareti ................................................................................ 27

10.4. Tarım Sektörüne Yapılan Yatırımlar ............................................................................... 29

10.5. Türkiye’de Tarım Politikaları ......................................................................................... 29

10.6. Tarımsal Üretim Girdileri ve Girdi Destekleri ................................................................ 32

2 3Bu çalıĢma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Projesi” kapsamında hazırlanmıĢtır. © 2011-2012

syf. 2

10.7. Tarım ĠĢletmelerinin Amacı ve Yapısı ............................................................................ 33

10.8. Tarım ĠĢletmelerinin Büyüklüğü ..................................................................................... 34

10.9. Türkiye’de Tarım Sektörünün Sorunları ......................................................................... 34

11. ÇANAKKALE’NĠN GENEL DURUMU ................................................................. 37

11.1. Çanakkale Ġli .................................................................................................................. 37

11.2. Çanakkale’nin Coğrafi Yapısı ......................................................................................... 38

11.3. Çanakkale’de Ekonomik Yapı ........................................................................................ 39

11.4. Çanakkale’de Tarımsal Yapı........................................................................................... 39

11.5. Çanakkale Ġli Ġçin Son 10 Yıl Ġçerisinde Sağlanan Tarımsal Destekler............................ 43

12. TARIM SEKTÖRÜNDE TANITIM VE PROMOSYON STRATEJĠLERĠ ......... 44

12.1. Pazarlama Nedir? ........................................................................................................... 44

12.2. Pazarlama Araçları ......................................................................................................... 45

12.2.1. Geleneksel araçlar ...................................................................................................... 45

12.2.2. Geçerli araçlar ............................................................................................................ 45

12.2.3. Ġnternet Araçları ......................................................................................................... 45

12.3. Tarımsal Pazarlama Sistemleri........................................................................................ 45

12.4. Tarımsal Pazarlama Alt Sistemleri .................................................................................. 46

12.5. Dünyada Tarımsal Pazarlama Kanalları .......................................................................... 47

12.5.1. Kooperatifçilik: .......................................................................................................... 47

12.5.2. Üretici Birlikleri: ........................................................................................................ 47

12.5.3. Ticaret Borsaları: ........................................................................................................ 47

12.5.4. Toptancı Halleri: ......................................................................................................... 48

12.5.5. Lisanslı Depoculuk: .................................................................................................... 48

12.5.6. Vadeli ĠĢlemler ve Opsiyon Borsaları: ........................................................................ 49

12.6. Türkiye’de Tarımsal Pazarlama Kanalları ....................................................................... 50

12.6.1. Kooperatifçilik: .......................................................................................................... 51

12.6.2. Üretici Birlikleri: ........................................................................................................ 52

12.6.3. Ticaret Borsaları: ........................................................................................................ 53

12.6.4. Toptancı Halleri: ......................................................................................................... 53

12.6.5. Lisanslı Depoculuk: .................................................................................................... 54

12.6.6. Vadeli ĠĢlemler ve Opsiyon Borsaları: ........................................................................ 54

12.7. ĠĢlenmiĢ Tarımsal Ürünlerin Pazarlanması...................................................................... 55

12.8. Pazarlama Alanında Destek Veren Kurum/KuruluĢlar .................................................... 55

13. ÇANAKKALE’DE TARIMSAL PAZARLAMA .................................................... 56

13.1. Çanakkale Ġlindeki Tarımsal Pazarlama Kanalları .......................................................... 57

13.1.1. Kooperatifler .............................................................................................................. 57

13.1.2. Üretici Birlikleri ......................................................................................................... 60 Bu çalıĢma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Projesi” kapsamında hazırlanmıĢtır. © 2011-2012

syf. 3

13.1.3. Ticaret Borsaları ......................................................................................................... 60

13.1.4. Toptancı Halleri .......................................................................................................... 61

13.1.5. Lisanslı Depolar ......................................................................................................... 61

14. ANALĠZ ÇALIġMALARI ........................................................................................ 62

14.1. KuruluĢ Yılı .................................................................................................................... 63

14.2. Kapalı Alan ve Açık Alan Büyüklükleri ......................................................................... 63

14.3. ĠĢletmelerin Personel Durumları ..................................................................................... 64

14.4. ĠĢletmelerin Faaliyet Alanları ve Faaliyet Gösterdikleri Sektörler ................................... 64

14.5. ĠĢletmelerin Hukuki Yapıları .......................................................................................... 66

14.6. ĠĢletmelerin Üretim Yeri Mülkiyetleri ............................................................................ 66

14.7. ĠĢletmelerin Üretim ġekilleri........................................................................................... 66

14.8. ĠĢletmelerin Ġhracat ġekilleri ........................................................................................... 67

14.9. Tarım ĠĢletmelerinin Kredi Türleri .................................................................................. 68

14.10. Tarım ĠĢletmelerinin Sahip Oldukları Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri .......................... 70

14.11. Tarım ĠĢletmelerinde Bulunan Departmanlar .................................................................. 71

14.12. Tarım ĠĢletmelerinin 5 Yıl Ġçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar ................ 72

14.13. Tarım ĠĢletmelerinin Ağırlıklı MüĢteri Grubu ................................................................. 72

14.14. Tarım ĠĢletmelerinin BiliĢim Bilgileri ............................................................................. 74

14.15. Tarım ĠĢletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler ............................................................ 75

14.16. Tarım ĠĢletmelerinin SatıĢ, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki GörüĢleri......... 75

14.17. Tarım ĠĢletmelerinin Pazar AraĢtırması Konusundaki GörüĢleri ..................................... 75

14.18. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Yöntemleri ....................................................................... 76

14.19. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım ile Ġlgili Problemleri ......................................................... 80

15. ORTAK AKIL TOPLANTISI .................................................................................. 82

16. SONUÇ VE ÖNERĠLER ........................................................................................... 84

16.1. Genel Değerlendirme: ..................................................................................................... 84

16.2. Çanakkale Ġlinde Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünlerinin Pazarlama Sürecinde YaĢanan Problemler ve Çözüm Önerileri: ...................................................................................... 85

16.2.1. ĠĢletme Ölçeklerinin Küçük Olması ............................................................................ 85

16.2.2. Miras Hukukunun Yeniden Düzenlenmesi ve Arazi ToplulaĢtırması .......................... 86

16.2.3. Üretici Örgütlenmesi .................................................................................................. 86

16.2.4. Tarım ĠĢletmeleri Arasında ĠĢbirliğinin GeliĢtirilmesi ................................................. 87

16.2.5. Kümelenme YönetiĢim Modeli ve Stratejisinin OluĢturulması .................................... 88

16.2.6. Tarım Sektörüne Yönelik Desteklerden Yararlanılması .............................................. 89

16.2.7. Tarımsal Pazarlama Kanalları Altyapısının Zayıflığı .................................................. 89

16.2.8. Uluslararası Pazarlara Açılım Yetersizliği: ................................................................. 92

16.2.9. Ürün GeliĢtirme ve AR-GE Yetersizliği ..................................................................... 94


syf. 5

1. ġEKĠL LĠSTESĠ ġekil 1. Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı – 2008 (Milyar ABD Doları) ....................................... 23 ġekil 2. Tarımsal Üretim ve GSYĠH’ deki Payı .................................................................................. 32 ġekil 3. GSYĠH’ deki Sektör Payları .................................................................................................. 32 ġekil 4. Tarım Ġhracatı ve Toplam Ġhracat Ġçerisindeki Payı ............................................................... 33 ġekil 5. Tarım Ġthalatı ve Toplam Ġthalat Ġçerisindeki Payı ................................................................. 34 ġekil 6. ĠĢletme Büyüklüğüne Göre ĠĢletme ve ĠĢletmenin Tasarrufundaki Arazi ............................... 40 ġekil 7. BaĢlıca Tarımsal Ürünlerin Konumlanma Haritası ................................................................ 42 ġekil 8. Tarım Ürünlerinin Pazarlama Sistemi Ġçindeki Durumu ........................................................ 59


syf. 4

16.2.10. MarkalaĢma Becerisinin Yetersizliği....................................................................... 96

16.2.11. Tanıtım ve Reklam Alanında Yetersizlik ................................................................ 97

16.2.12. Sertifikalı Tohum Kullanımı ve Üretiminde Yetersizlik .......................................... 98

17. EK: ANKET FORMU ............................................................................................. 100

18. KAYNAKÇA ............................................................................................................ 103

6 7


syf. 6

2. TABLO LĠSTESĠ Tablo 1. Global Düzeyde Toplam Ġstihdam Ġçinde Tarımın Payı ........................................................ 21 Tablo 2.Tarım Sektörünün Ülkelerin GSMH Ġçindeki Payı (%) ......................................................... 21 Tablo 3. Dünyadaki Tarım Ülkelerinin Ġstatistiksel Verileri ............................................................... 22 Tablo 4. Dünya Tarımsal DıĢ Ticaret Verileri .................................................................................... 24 Tablo 5. Türkiye’nin Toplam DıĢ Ticareti Ġçerisindeki Tarım Ġthalat ve Ġhracatının Payı ................... 35 Tablo 6. T.C Ziraat Bankası Tarım Kredisi ÇeĢitleri ve Ġndirim Oranları ........................................... 39 Tablo 7. Çanakkale Ġli Toprak Dağılımı ............................................................................................. 47 Tablo 8. Çanakkale’de Tarım Ürünleri Değerleri ............................................................................... 47 Tablo 9. Çanakkale Ġli Bitkisel Üretim Verileri .................................................................................. 48 Tablo 10. Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren ĠĢletme Sayıları ......................................................... 48 Tablo 11. Çanakkale’de Kullanılan Tarımsal Alet ve Makine Verileri ............................................... 49 Tablo 12. Çanakkale’de Üretilen Bazı Hayvansal Ürünlerin Dağılımı ............................................... 49 Tablo 13. Çanakkale Su Ürünleri Üretimi .......................................................................................... 49 Tablo 14. Çanakkale Ġli 2011 Yılı Tarımsal Ürün DıĢ Ticareti ........................................................... 50 Tablo 15. Çanakkale Ġlindeki Tarımsal Kooperatiflerin Listesi .......................................................... 66 Tablo 16. Çanakkale Ġlindeki Üretici Birlikleri Listesi ....................................................................... 68 Tablo 17. Çanakkale Ġlinde Bulunan Ticaret Borsalarının Listesi ....................................................... 69 Tablo 18. Çanakkale Ġlinde Bulunan Toptancı Hallerinin Listesi ....................................................... 69 Tablo 19. ĠĢletmelerin KuruluĢ Yılları ................................................................................................ 72 Tablo 20. Kapalı Alan Büyüklüğü ...................................................................................................... 72 Tablo 21. Açık Alan Büyüklüğü ........................................................................................................ 72 Tablo 22. ĠĢletmelerin Personel Durumları ......................................................................................... 73 Tablo 23. ĠĢletmelerin Faaliyet Alanları ............................................................................................. 73 Tablo 24. ĠĢletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Meslek Grupları ........................................................... 74 Tablo 25. ĠĢletmelerin Hukuk Yapısı.................................................................................................. 75 Tablo 26. ĠĢletmelerin Mülkiyet Durumları ........................................................................................ 75 Tablo 27. ĠĢletmelerin Üretim ġekilleri .............................................................................................. 76 Tablo 28. ĠĢletmelerin Ġhracat ġekilleri .............................................................................................. 76 Tablo 29. ĠĢletmelerin Ġhracat Yapmama Nedenleri ........................................................................... 77 Tablo 30. Tarım ĠĢletmelerinin Kredi Türleri ..................................................................................... 78 Tablo 31. ĠĢletmelerin Kredi ve/veya Hibe Aldıkları Kurumlar .......................................................... 78 Tablo 32. Tarım ĠĢletmelerinin Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri ....................................................... 79 Tablo 33. ĠĢletmelerde Bulunan Departmanlar ................................................................................... 80 Tablo 34. Tarım ĠĢletmelerinin 5 Yıl Ġçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar .................... 81 Tablo 35. ĠĢletmelerin Ağırlıklı MüĢteri Grupları ............................................................................... 82 Tablo 36. ĠĢletmelerin Sahip Oldukları Bilgisayar Adedi ................................................................... 83 Tablo 37. ĠĢletmelerin Ġnternet Bağlantı Durumları ............................................................................ 83 Tablo 38. ĠĢletmelerin Ġnternet Sitesine Sahip Olma Durumu ............................................................. 83 Tablo 39. Tarım ĠĢletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler................................................................ 84 Tablo 40.Tarım ĠĢletmelerinin SatıĢ, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki GörüĢleri ............. 84 Tablo 41. ĠĢletmelerin Pazar AraĢtırması Konusundaki GörüĢleri ...................................................... 85 Tablo 42. ĠĢletmelerin Tanıtım Yöntemleri ........................................................................................ 87 Tablo 43. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Ġle Ġlgili Problemleri ............................................................. 89

4. EKİP ÖZGEÇMİŞLERİ

ADNAN HACIBEBEKOĞLU1981 yılında Kahramanmaraş’ta doğan Adnan HACIBEBEKOĞLU, Erciyes Üni-versitesi İşletme Bölümü mezunudur. 2000-2004yılları arasında mobilya ve finans sektörlerinde çeşitli görevlerde bulunmuştur. 2004 yılından bu yana ise Türkiye’deki hibe programları, yerel kalkınma ve yatırım alanların danışmanlık yapmaktadır. Halen Türkiye’nin birçok bölgesinde yerel yönetimlere, oda ve borsalara, sivil toplum kuruluşlarına ve KOBİ’lere bu alanlarda eğitim ve danışmanlık hizmeti veren Progem Danışmanlık’ın Genel Müdürlüğü’nü yapmaktadır. Aynı zamanda birçok sivil toplum kuruluşuna üyeliği bulunan HACIBEBEKOĞLU,2009 yılından buyana Ekonomik ve Sosyal Gelişim Derneği’nin Yönetim Kurulu Başkanlığı görevini yürütmektedir. Yerel, ulusal ve uluslararası yayın organlarında çok sayıda makaleleri ve raporları yayınlanan HACIBEBEKOĞLU iyi derecede İngilizce bilmektedir.

GÜLŞAH OĞUZ YİĞİTBAŞI1981 yılında Konya’da doğmuştur.Lisanseğitimini2003yılındaOrtaDoğu Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden mezun olarak tamamlamıştır. 2003-2006 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Ekonomik ve Sosyal De-mografi Anabilim Dalında yüksek lisans eğitimi almıştır. Lisans ve yüksek lisans eğitimi sürecinde Türkiye genelinde yürütülen çeşitli projelerde Anketör, Veri Giriş Sorumlusu, Veri Giriş Denetmeni, Proje Asistanı, Saha Ekibi Sorumlusu, Koordinatörlük, Raporlama Sorumlusu vb. görevlerde rol almıştır. 2006 yılından bu yana hibe danışmanlığı ve araştırma çalışmaları sektöründe görev yapmaktadır. 2008 yılından bu yana ise Progem Danışmanlık’ta Proje ve Araştırma Birimi Koor-dinatörü olarak çalışmaktadır. 2009 yılında kurulan Ekonomik ve Sosyal Gelişim Derneği’nin kurucu üyeleri arasında bulunmakta olup aynı zamanda dernek Genel Sekreterliği görevini yürütmektedir. İyi derecede İngilizce bilmektedir.

DUYGU BOZKIR1988 yılında İstanbul’da doğan Duygu BOZKIR, 2006 yılında Ankara Gölbaşı Anadolu Lisesi’nden mezun olmuştur. Gazi Üniversitesi İstatistik bölümünü2011 yılında tamamlamıştır. Eğitiminin bir yılına İspanya’nın Salamanca Üniversitesi’nde devam eden BOZKIR, yazılım ve sigortacılık alanlarında uzun dönemli sta-jlar yapmıştır. Duygu BOZKIR, 2011 yılından bu yana Progem Danışmanlık şirketinde Saha Araştırma Sorumlusu olarak görev yapmaktadır. İyi derecede İngilizce ve İspanyolca bilmektedir.

GÖKHAN EVCİ1983 yılında Ankara’da doğan Gökhan EVCİ, 2001 yılında Kırıkkale Fen Lisesi’nden mezun olmuştur. Halen Anadolu Üniversitesi İşletme Fakültesi’nde lisans eğitimine devam etmektedir. Kalkınma Ajanslarının Doğrudan Faaliyet Desteği programı kapsamında yapılan birçok araştırma çalışmalarında yer alan EVCİ, 2011 yılından bu yana Progem Danışmanlık şirketinde İş Geliştirme Uzmanı olarak görev yapmaktadır. İyi derecede İngilizce bilmektedir.

8 9


syf. 9

5. ÖNSÖZLER

Ticaret Borsamızın “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri” konulu projesinin sonuçlarının ve değerlendirmelerinin toplandığı bu raporda, ilimiz ekonomisi hakkında çok değerli ve güncel bilgiler bulacaksınız. Güney Marmara Kalkınma Ajansı tarafından finanse edilen bu proje aslında son yıllarda sahada yapılmıĢ ve Çanakkale ilindeki tarımsal faaliyetler hakkında çok kıymetli araĢtırma çalıĢmalarını içermektedir. Benim de bazılarını ziyaret etme fırsatını bulduğum Borsamızın üyelerinin, ilimizin tarım ürünlerinin pazarlama potansiyeli hakkındaki görüĢ ve önerileri bu raporda derlenmiĢtir. Bu araĢtırma aynı zamanda ilimizde yapılmıĢ kendi alanında ilk saha çalıĢmasıdır. Çanakkale ili iki “T” sektöründe çok farklı ve çok kendine mahsus potansiyeli bünyesinde barındırmaktadır: Tarım ve Turizm. Bizler Valilik olarak son yıllarda fuarlarla, ortak akıl toplantılarıyla, projelerle, markalaĢma çabalarımızla, sivil toplum kuruluĢlarımızla beraber yürüttüğümüz çalıĢmalarımızla, Çanakkale Turizminin geliĢimine katkı sağlamaya çalıĢıyoruz. ġimdi aynı tempomuzu, aynı enerjimizi tarım ve gıda fuarlarıyla, projelerimizle, toplantılarımızla tarım sektörü için de harcayacağız. Bu nedenle Ticaret Borsamızın yapmıĢ olduğu bu araĢtırma çalıĢması bizler için önemli bir kaynak olacaktır. Hepimiz gayet iyi biliyoruz ki Türkiye’nin AB ile yürüttüğü müzakerelerde en zorlu, en geniĢ kapsamlı ve en çok kaynak gerektiren konu Tarımdır. Aynı zamanda Tarım, ülkemizin yaklaĢık % 30’unun geçimini sağladığı önemli bir sektördür. Tarım; sağlık, turizm, nakliyat, eğitim gibi birçok sektörün alt yapısını oluĢturmaktadır. Bütün bunların içinde Çanakkale, bölgesini besleyen, büyük illere önemli gıda malzemesi temin eden bir ilimizdir. Bu nedenle üreticimiz için yüksek katma değer

Ticaret Borsamızın “Çanakkale Tarım Sektörü Tanı-tım ve Pazarlama Stratejileri” konulu projesinin sonuç-larının ve değerlendirmelerinin toplandığı bu raporda, ilimiz ekonomisi hakkında çok değerli ve güncel bil-giler bulacaksınız. Güney Marmara Kalkınma Ajansı tarafından finanse edilen bu proje aslında son yıllarda sahada yapılmış ve Çanakkale ilindeki tarımsal faali-yetler hakkında çok kıymetli araştırma çalışmalarını içermektedir. Benim de bazılarını ziyaret etme fırsa-tını bulduğum Borsamızın üyelerinin, ilimizin tarım ürünlerinin pazarlama potansiyeli hakkındaki görüş ve önerileri bu raporda derlenmiştir. Bu araştırma aynı zamanda ilimizde yapılmış kendi alanında ilk saha çalışmasıdır.

Çanakkale ili iki “T” sektöründe çok farklı ve çok kendine mahsus potansiyeli bünyesinde barındır-maktadır: Tarım ve Turizm. Bizler Valilik olarak son yıllarda fuarlarla, ortak akıl toplantılarıyla, projelerle, markalaşma çabalarımızla, sivil toplum kuruluşları-mızla beraber yürüttüğümüz çalışmalarımızla, Ça-nakkale Turizminin gelişimine katkı sağlamaya çalı-şıyoruz. Şimdi aynı tempomuzu, aynı enerjimizi tarım ve gıda fuarlarıyla, projelerimizle, toplantılarımızla tarım sektörü için de harcayacağız. Bu nedenle Tica-ret Borsamızın yapmış olduğu bu araştırma çalışması bizler için önemli bir kaynak olacaktır.

Hepimiz gayet iyi biliyoruz ki Türkiye’nin AB ile yürüttüğü müzakerelerde en zorlu, en geniş kapsamlı ve en çok kaynak gerektiren konu Tarımdır. Aynı za-manda Tarım, ülkemizin yaklaşık % 30’unun geçimini sağladığı önemli bir sektördür. Tarım; sağlık, turizm, nakliyat, eğitim gibi birçok sektörün alt yapısını oluş-turmaktadır. Bütün bunların içinde Çanakkale, böl-gesini besleyen, büyük illere önemli gıda malzemesi temin eden bir ilimizdir. Bu nedenle üreticimiz için yüksek katma değer sağlamanın yollarını bulmalı,

tarımdaki kaynaklarımızı çok iyi değerlendirerek, mevcut potansiyelimiz için çok sağlıklı ve uzun vadeli stratejiler geliştirmeliyiz

Bu projede ilk bakışta fark edilen ve en dikkat çeken husus şudur: Tarım sektörünün pazarlama, dağıtım ve tanıtım sorunlarının oldukça büyük olması. Ben şimdi sektörün kuruluşlarından ve özellikle bu projeyi yürü-ten Ticaret Borsamızdan şunu talep ediyorum: Burada ortaya çıkan sorunlar hakkında çözüm önerileri geti-ren, strateji geliştiren, tüm Çanakkale’ye hitap eden, yurt dışı pazarlara açılmayı sağlayan ve Çanakkale’nin rekabet gücünü artıran bir proje daha geliştirmeleri. Yani diğer bir ifadeyle bu projenin ikinci adımını ger-çekleştirmeleri… Bu elimizdeki mevcut proje mevcut durumumuzu çok güzel özetlemektedir. Bundan son-ra ise yol haritamızı ve stratejimizi belirleyerek, çözüm önerileri getiren projelerinizi bekliyoruz.

AB’nin son yıllarda birçok alanda sıkıntıya girme-si tarım ve turizm konularında ilimiz ve ülkemiz için önemli fırsatların doğmasına neden olmuştur. Ben ortaya çıkan bu fırsatları Çanakkale tarımının önde gelen kuruluşlarının iyi değerlendirmelerini ve iyi gözlemlemelerini istiyorum. Yeni stratejiler, yeni ürünler, yeni pazarlar, farklı teknikler, farklı konular-daki araştırmaları takip etmelerini, ilimizin tarımda-ki potansiyelini ve dinamizmini yüksek katma değere dönüştürmelerini ve bu konuda Valiliğimizle yakın temas halinde olarak yeni projelerin hayata geçirilme-sini istiyorum.

Son olarak, bu projede emeği geçen Çanakkale Tica-ret Borsasının personelini, üyelerini, yönetim kurulu-nu, meclis üyelerini tebrik ediyor, başarılar diliyorum. Böyle başarılı, uzun soluklu, sektörüne ışık tutan, bir-çok kurumu bir araya getiren projelerinin de devamını getirmelerini diliyorum.

Bu kaynak, Çanakkale İlinin mevcut tarım sektörü po-tansiyelinin değerlendirilmesi ve pazarlama çalışmaları-nın geliştirilmesini ve ilin sosyo-ekonomik gelişme hızı-nın arttırılması hedeflenmekte, tarım sektörünün mevcut potansiyelini ortaya koyarak sektör hakkında tüketicilere gerekli bilgiyi sağlamaktadır.Umut ediyoruz ki hem ilimiz ekonomisine hem de ülkemizin tarım politikalarına olduk-ça önemli katkılar sağlayacaktır.

Borsamız üyesi KOBİ’lerin gelişmelerini, küresel rekabet karşısında başarılı olmalarını, verimliliklerini arttırmala-rını ve kurumsallaşmalarının olmazsa olmaz olduğunun gerekliliğini benimseten bir çalışma ortamı içindeyiz. Biz-ler bu proje ile hem bölgemizin hem de sektörlerin sorun-larının çözümlerinde doğru tespitlerin yapılabilmesi için üyelerimizi ziyaret ederek, görüşlerini alarak sorunlarını yerinde tespit edip, çözüm yolları bulmayı hedefledik. Bu açıdan Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Planı adlı projemiz kapsamında yaptığımız bu çalışma ilimizde yürütülen tarım sektöründeki ilk geniş çaplı bir saha araştırmasıdır.

350’den fazla üyemizi ve işletmemizi ziyaret ettiğimiz bu projede; çok kıymetli üyelerimizin detaylı bilgilerinin elektronik veritabanı oluşturulmuştur. Üyelerimize daha iyi ulaşmanın, onların ürünlerini daha iyi pazarlamanın ve sorunlarının daha yakından görülmesinin imkanını sağla-mıştır. Aslında bu araştırmada elde edilen sonuç; 2011 yılı sonu itibarıyla Çanakkale tarım işletmelerinin genel du-rumu ve talepleri hakkında durum tespitinin yapılmış ol-masıdır. Sektörün önde gelen kurumlarıyla, Valiliğimizle, Üniversitemizle, Tarım İl Müdürlüğümüzle, Ziraat Oda-mızla, Güney Marmara Kalkınma Ajansıyla, sivil toplum kuruluşlarıyla analiz sonuçlarını değerlendirmek için be-yin fırtınası toplantıları, ortak akıl toplantıları düzenledik. Sektörün güçlü ve zayıf yanlarını, içte ve dışta sahip olduğu fırsatları ve riskleri belirlemeye yönelik görüşmeleri paylaş-tık. Projeksiyonlar, stratejiler, öneriler üzerinde durduk.

Tüm detaylarıyla birlikte araştırma çalışmalarını baz ala-rak yeni çalışmalara, açılımlara ve politikalara doğru adım atmaya başlayacağız. İleri teknoloji yardımıyla, internet, haberleşme, reklam ve tanıtım kanallarını kullanarak üye-lerimize ve Çanakkale tarımına hizmet etmeye çalışacağız. Biz burada ilimizin kamu yöneticilerine, sektörümüze ve hepsinden önemlisi kendi üyelerimize bir durum tespiti bir sorun analizi çalışması sunduk.

Bu projedeki çalışmalarımız ve uyguladığımız metotlar bizlere farklı bir anlayış ve proje tekniği getirdi. Bundan sonra daha detaylı ve daha çok bilimsel analize dayanan projeler geliştireceğiz.

Şimdi çözüm analizi aşamasına geldik. Strateji geliştirme adımları atacağız. Üyelerimizin rekabet gücünü artırmak için daha geniş kapsamlı projelerimizi, marka ve coğrafi tescil hizmetlerimizi, medyayı, bilim ve teknolojiyi, inter-neti, danışmanlık ve ihracat hizmetlerimizi daha etkin, daha verimli kullanarak, yeni çalışmalar geliştireceğiz. Çok farklı ve yenilikçi enstrümanlar kullanacağız.

Sizler de biliyorsunuz ki ilimiz Tarımda Türkiye’nin önde gelen illerindendir. Birçok tarım ürününün yetiştirilmesi ve ticaretinde Türkiye’de ilk sıralardayız. Bu çalışmadan sonra ise sırada bu üretimi katma değere dönüştürme çalış-malarımız başlayacaktır. En yakın zamanda bu çalışmala-rımızın da sonuçlarını ve adımlarını sizlerle paylaşacağız.

Son olarak bu çalışmada bizlere destek veren Başta Sayın Valimiz olmak üzere, Güney Marmara Kalkınma Ajansı-mıza, Çanakkale 18 Mart Üniversitesine, Tarım İl Müdür-lüğümüze, Ziraat Odamıza çok teşekkür ediyorum. Ayrıca bu projede emeği geçen tüm Personelimizi, Yönetim Kuru-lumuzu ve Meclisimizi tebrik ediyor ve başarılarının deva-mını diliyorum.

Yeni, farklı, atılımcı, yenilikçi ve verimli projelerimizde görüşmek dileğiyle…

Güngör Azim TUNAÇanakkale Valisi

Kaya ÜZENÇanakkale Ticaret Borsası

Yönetim Kurulu Başkanı

10 11


syf. 14

6. ARAġTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI

Günümüzde sosyo-ekonomik refah düzeyi bakımından geliĢmiĢ ve az geliĢmiĢ ülkeler olduğu gibi, her ülkenin sınırları içerisinde de geliĢmiĢ ve az geliĢmiĢ bölgeler bulunmaktadır. Bu farkın oluĢmasındaki temel neden, dinamik bir yapıya sahip olan ve geliĢme sürecine yön veren iktisadi ve sosyal faktörlerin ülke mekânı üzerinde farklı yoğunluklarda dağılmasıdır. Türkiye’nin ulusal gelirinin önemli bir kısmını oluĢturan tarım, yıllar içerisinde teknolojik geliĢmelere ayak uydurmuĢtur. Tarım faaliyetleri sadece ülke ekonomisi için değil, ayrıca insan sağlığı, ekolojik döngü, sanayilerde hammadde ihtiyacının karĢılanması gibi bir çok hayati ve çevresel konuların da vazgeçilmez bir parçasıdır. TUĠK 2010 tarım istatistikleri verilerine göre; Türkiye tarımının %48’ini bitkisel üretim ve %52’sini hayvansal üretim oluĢturmaktadır. ÇeĢitli kaynaklara göre Türkiye’de toplam istihdamın %52’sini tarımsal faaliyetler oluĢturmaktadır Çanakkale’de de istihdam tarım üzerine yoğunlaĢmıĢtır. Verimli topraklara sahip Çanakkale ilinde süt ve süt ürünleri üretimi baĢta olmak üzere, tahıl ve bitkisel ürünler, hayvansal ve bitkisel yağlar ve yağlı tohumların üretimleri baĢlıca yapılan tarımsal faaliyetlerdir. Güney Marmara Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen bu araĢtırmada; Çanakkale ilinin mevcut tarım sektörü potansiyelinin değerlendirilmesi ve pazarlama çalıĢmalarının geliĢtirilmesiyle, ilin sosyo-ekonomik geliĢme hızının artırılmasına katkı sağlanması ve Çanakkale Ticaret Borsası üyelerinin bilgilerini içeren veri tabanının oluĢturulması hedeflenmektedir. Amaç, Çanakkale ilinin tarımsal potansiyelini ortaya çıkarmak, tanıtım çalıĢmaları yapmaları konusunda teĢvik etmek ve Çanakkale ilinde tanıtım ve pazarlama kültürünün yaygınlaĢmasına katkı sağlamaktır. Hazırlanacak veritabanı ulusal ve uluslararası ticari fuarlarda dağıtılarak, Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı iĢletmelerinin tanıtımları yapılacaktır. AraĢtırma kapsamında yapılan anket çalıĢmaları ile tanıtım ve pazarlama konuları baĢta olmak üzere iĢletmelerin genel durumları belirlenecektir. Bu hedefler doğrultusunda, Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı 364 iĢletme ile birebir görüĢme yapılmıĢtır. Bu görüĢmelerde iĢletmelerin tanıtım ve pazarlama yöntemleri ile tanıtım ve pazarlamaya yönelik sorunları ortaya konulmuĢtur. Bu çalıĢma ile iĢletmelerin tanıtım ve pazarlama konusundaki sorunlarının çözümüne katkı sağlanması beklenmektedir. Böylece uzun dönemli tanıtım ve pazarlama stratejileri belirlenerek bölge ekonomisinin geliĢmesine ivme kazandıracak politikaların ortaya konulması, Güney Marmara Kalkınma Ajansı’nın amaçlarına da uygun düĢmektedir.


syf. 16

7. ARAġTIRMANIN YÖNTEMĠ 7.1. Veri Toplama Yöntemi

Bu çalıĢma da internet ortamında geniĢ çaplı kaynak taraması yapılmıĢtır. B ö lg e s e l geliĢme politikaları ve uygulamaları konularında yapılan teorik yayınlardan ve kalkınma planları dokümanlarından yararlanılmıĢtır. Diğer yandan TC Kalkınma Bakanlığı, TÜĠK, KOSGEB, Hazine MüsteĢarlığı, TC Ekonomi Bakanlığı, TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve BirleĢmiĢ Milletler gibi kurum ve kuruluĢlar tarafından Ģimdiye dek gerçekleĢtirilen ilgili tüm yayın, veri ve ortak akıl platformlarından yararlanılmıĢtır. Çanakkale Ticaret Borsasına kayıtlı toplam 364 iĢletme ile yüz yüze anket yapılmıĢtır. Ayrıca Çanakkale ilinde yer alan paydaĢ kuruluĢların, tarım sektöründe faaliyet gösteren iĢletme sahipleri ve sektörle ilgili sivil toplum kuruluĢlarının katılımıyla birlikte bir ortak akıl toplantısı düzenlenmiĢtir. 7.2. Analiz Ölçeği

ÇalıĢmada Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı iĢletmelerin kuruluĢ ve personel bilgileri, faaliyet sektörleri ile hukuki yapıları, kullandıkları kredi türleri, ihracat Ģekilleri, sahip oldukları kalite ve sertifikasyon belgeleri, ağırlıklı müĢteri grupları, yeni yatırım planları, tanıtım ve pazarlama yöntemleri ile bu konulara yönelik sorunlarını tespit etmeye yönelik sorular yöneltilmiĢtir. Bu çalıĢma için öncelikle araĢtırma ekibi tarafından Çanakkale Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Üyelerinin ve GMKA uzmanlarının katkılarıyla hedeflenen verilerin toplanmasını sağlayacak nitelikte bir anket soru formu oluĢturulmuĢtur. 7.3. Toplanan Verilerin Analiz Yöntemleri

364 iĢletme ile yüz yüze uygulanan anketler SPSS(Statistical Packagefor Social Sciences) Programı kullanılarak analiz edilmiĢtir. Analiz sürecinde her bir anket sorusunun frekans tablosu ve istatistiksel karĢılaĢtırmalarının bağımsızlık testleri elde edilmiĢtir.

12 13


syf. 18

8. TARIM SEKTÖRÜ 8.1. Tarımın Önemi Ġnsanlık tarihi geliĢimi, insanların doğa ile uyum içerisinde toplayıcılık ve avcılık gibi faaliyetleri sürdürerek yaĢamını idame ettirmesinin ardından, geliĢiminin belirli aĢamasında tükenen ürünleri üretebilmek amacıyla tarımı keĢfederek tarımsal üretime geçmesi doğrultusunda gerçekleĢmiĢtir. Tarım yalnızca ekonomik bir süreç olmaktan çok, bölgesel, sosyal, kültürel ve ekolojik öneme sahip toplumsal bir faaliyettir. Tarım, tüm dünyada gıda maddeleri gereksinimlerini karĢılaması, tarıma dayalı sanayinin hammadde ihtiyacını karĢılaması ve istihdam sağlaması yönüyle ekonomik bir değer sağlamakta, kırsal miras ve çevre korumasında önemli konumda bulunmaktadır. Ayrıca tarım, gelir dağılımdaki dengesizliğin giderilmesi, kırsal miras ve toplumsal yapılanmada devamlılığın sağlanmasında önem arz etmekte, son yıllarda standardizasyon ile birlikte kaliteli üretimi teĢvik etmesi yönü ile de yaĢam kalitesini artırmaktadır. Avcılık ve toplayıcılıktan bu yana sanayinin geliĢmesi ile birlikte tarım da teknolojik uygulamalara geçiĢ kültürel bir devrim olarak adlandırılmaktadır. Dolayısı ile tüm dünyada tarımsal üretim faaliyetleri birçok alanı etkilemeye devam etmekte, özellikle ekonomik alanda dıĢa bağımlılığı önlemesi ve ödemeler dengesi üzerinde önemli etkilerinin olması nedeniyle stratejik bir önem taĢımaktadır. Dünyada tarımın önemi, uluslararası tarımsal iliĢkilerin yürütülmesi sırasında önem kazanmaktadır. Uluslararası tarımsal iliĢkiler, ülkeler bazında tarımsal iĢlemlerin düzenlenmesi, yürütülmesine yönelik faaliyetleri kapsamaktadır. Bu iliĢkilerin tümünün düzenlenmesi ve uygulanması Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) aracılığıyla sürdürülmekte, küresel tarımsal politikaların oluĢturulması aĢamasında yönlendirici konumda bulunmaktadır. AB’de, 1962 yılında tarımın payı GSMH içinde %11 iken, 2001 yılı verilerinde bu oran %1,9 ile sınırlı kalmıĢtır.1 Bunun yanı sıra, AB’de tarımla uğraĢan nüfusun toplam nüfusa oranı 2008 verilerine göre %5,5 ile sınırlı olmasına rağmen, AB mevzuatının %35’inin tarıma yönelik düzenlemelerden oluĢması nedeniyle sektörel önemini sürdürmektedir. Ortak Tarım Politikası (OTP) AB tarafından oluĢturulan ilk ortak tarım politikası olması yönüyle önem taĢımaktadır. OTP çerçevesinde AB ülkelerine sağlanan destek AB bütçesinin yarısını oluĢturmaktadır. 2 Türkiye’nin 1984 yılında GSMH içindeki payı %17,7 iken, 2003 yılına gelindiğinde %12,4 oranına gerilemiĢtir. Yine milli gelirin %10’u ve istihdamın %27’sini karĢılaması yönü ile önem arz eden tarım sektörünün yıllar içinde istihdam payı %46 iken, 2006 yılında %27’ye gerilemiĢtir. 2007 verilerine göre ise, tarımsal üretimin GSMH içindeki payı %8,9 olup tarımla uğraĢan nüfusun toplam nüfusa oranı %23,2 olarak belirlenmiĢtir. Verilen oranlar incelendiğinde, AB ülkelerine kıyasla Türkiye’de tarımsal üretim önemini korumakta, tarımın GSMH içindeki payı azalmasına rağmen, payın belli seviyelerde seyretmesi yönü ile azalan oranda önemini korumaya devam etmektedir.4 Stratejik, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan büyük öneme sahip olan tarım, günümüzde ülkeler için sınırlar ötesi bir nitelik kazanmıĢ, tarımsal üretimde kendi kendine yeterli olma kaygısı yerini, dünya 1(TOBB, 2003, 126 – TOBB, “Ürün Borsaları ile Borsaların Piyasa GeliĢiminde Rolleri” Konferansı, 2007) 2(TÜĠK Tarım Ġstatistikleri, 2008)


syf. 19

için üretim ve pazarlama yaklaĢımına bırakmıĢtır. Dünyada temel tarım ürünlerinde üretim, tüketim ve ticaret dengeleri hızla değiĢmektedir. Günümüzde tarım, sadece toprakta ve pazardaki süreçler ve araçlarla yönetilemeyecek kadar büyük ve önemli bir sektör haline gelmiĢtir. Sektörde rekabetçilik ve sürdürülebilirlik ön plana çıkan kavramlar haline gelirken, küresel iklim değiĢikliği, gıda fiyatlarındaki artıĢ, artan nüfus baskısı ve uluslararası organizasyonların etkinliğinin artması sektöre yön veren temel dinamikler olmaktadır.

Dünyada tarım sektörünün stratejik önemi her geçen yıl artmaya devam etmektedir. Bu değerlendirmenin en belirgin göstergesi, dünya tarım ve gıda fiyatları endeksinin son elli yıl boyunca tarihin en düĢük düzeyinde seyrettikten sonra (1974 petrol krizi dönemi hariç), son dönemde sürekli bir artıĢ eğilimi içerisine girmesidir. 1950’lerden bu yana 4 milyar civarında artan dünya nüfusu, açlık ve yetersiz beslenme sorununu da beraberinde getirmiĢtir. BirleĢmiĢ

Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO), günümüzde dünyada 925 milyon insanın kronik açlık sıkıntısı çektiğini, yetersiz beslenenlerin sayısının ise 1 milyar 23 milyon olduğunu açıklamaktadır. Tarım ve gıda fiyatlarındaki artıĢın yapısal nedenlerden kaynaklandığı ve kalıcı olduğu yolunda tüm dünyada bir ortak görüĢ bulunmaktadır. FAO tarım fiyatlarındaki artıĢ eğiliminin 2012’de de süreceğini öngörmekte ve tüm dünyayı artan açlığı önlemek için birlikte çalıĢmaya davete etmektedir. ġubat 2011 tarihinde yapılan G20 Zirvesi, geliĢmekte olan ülkelerin tarımsal yatırımlara gerekli önemi vermemesi durumunda dünyanın açlık ve yetersiz beslenme sorunlarının büyüyeceği mesajıyla kapanmıĢtır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kaynaklarına göre dünya tarım sektörü ile ilgili sayısal veriler Ģu Ģekildedir:

Dünya gıda fiyatları son 3 yılda %83 artmıĢtır. Dünya buğday fiyatları son 28 yılın en yüksek seviyesine

ulaĢmıĢtır. Uluslararası borsa fonları gıda ürünlerine yönelmektedir. Gıda fiyatlarındaki artıĢ serbest piyasa ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Gıda fiyat artıĢları 30’dan fazla ülkede kitlesel tepkilere

neden olmuĢtur. Dünya gıda fiyatlarının 2015 yılına kadar artıĢ göstermesi

beklenmektedir.

14 15


syf. 20

9. DÜNYADA TARIM 9.1. Dünyada Tarımın Tarihsel GeliĢimi Yeryüzünde yaĢama baĢlayan ilk insan hayati fonksiyonlarını devam ettirebilmek için enerjiye ve bu enerjiyi sağlayabilmek için de gıda tüketimine ihtiyaç duymuĢtur. Günümüz insanının günlük kalori ihtiyacı 2000-3500 kalori civarındadır. Bu kalori ihtiyacı ilk insanların yaĢam koĢulları dikkate alındığında daha da fazlalaĢmaktadır. Bu doğrultuda ortaya çıkan ilk dönem avcılık ve toplayıcılık dönemidir.

Çevrelerindeki yabani hayvanları izleyebilme ve taklit etme yeteneğine sahip olan ilk insanlar böylelikle yenebilecek bitkileri tanımıĢlardır. Etçil hayvanları taklit ederek ve ihtiyaçlarına göre tercih yaparak ise etçil beslenmeyi keĢfetmiĢlerdir. Her yeni nesil bu konuda daha ileri bir teknik geliĢtirerek avlanma dönemlerini belirlemiĢtir. Nüfusun az ve doğal kaynakların çok olması bu sürecin binlerce yıl sürmesini sağlamıĢtır. Bu süreç içerisinde insanlar göç ederek gıda kaynaklarının bulunduğu bölgelere yönelmiĢlerdir. Ancak gıda kaynaklarına ulaĢımda sıkıntılar yaĢanmaya baĢladığı zaman gıda kaynaklarını kendi bulundukları bölgelerde

yetiĢtirme gibi bir fikir oluĢturmuĢlardır. Bu sürecin sonunda ise hayvanların evcilleĢtirilmesi ve bitki yetiĢtiriciliği ortaya çıkmıĢtır. Milattan önce 12.000 yıllarında baĢlayan bu süreç milattan önce 7.000 yıllarına kadar sürmüĢtür. Yabani hayvanların doğal ortamlarda hapsedilmesi ve gıdalarının insanlar tarafından verilmesi ile hayvanların evcilleĢtirilmesi ve bitki yetiĢtiriciliğinin baĢlaması dönemi ortaya çıkmıĢtır. Günümüz evcil hayvancılığı bu süreç içinde baĢlamıĢ, hayvanların beslenme, üreme, bakım ve hastalıkları konularında ilk veriler bu dönemden itibaren geliĢmiĢtir. BaĢlangıçta evcilleĢtirilen hayvanların beslenmesi için yapılan bitki üretimi, geniĢletilerek insanları tükettikleri bitkilerin üretimini de kapsamıĢtır. Tarımın geliĢmesi ilk kentleĢme olgusunu yaratmıĢ ve küçük tarım pazarları oluĢturulmuĢtur. Tarımdaki bu geliĢmeler kent yaĢamına geçiĢi hızlandırmıĢ ve kent yaĢamı ile birlikte sanat, bilim ve ticaret de geliĢmeye baĢlamıĢtır. 9.2. Dünya Tarım Sektörüne Genel BakıĢ Tarım sektörü insanlığın temel ihtiyacı olan beslenmeyi karĢılaması sebebiyle varlığını ve önemini her daim sürdürecek sektörlerden biridir. Beslenme ihtiyacının karĢılanması sektörün baĢat iĢlevi olup tarım dıĢı sektörlere hammadde sağlaması ve istihdamı artırması gibi yan iĢlevlere de hizmet etmektedir. Sektör toplam istihdam içerisinde önemli bir konumdadır. GeliĢmiĢ ülkelerde bu sektördeki istihdam giderek azalsa da, geliĢmekte olan ve az geliĢmiĢ ülkelerde sektör hala önemli bir istihdam kaynağı konumundadır. Bunun yanında tarıma dayalı sanayiye hammadde sağlaması, elde edilen tarımsal


syf. 21

ürünlerin bir kısmının veya tamamının ihraç edilmesiyle ülkeye döviz kazandırması gibi ekonomik özelliklerinin yanında stratejik ve sosyal açılardan da tarım günümüzde önemini korumaktadır.

Tablo1. Global Düzeyde Toplam Ġstihdam Ġçinde Tarımın Payı

1996 2006 Dünya 43,1 38,7

GeliĢmiĢ Ülkeler ve AB 5,2 3,2 GeliĢmekte Olan Ülkeler 51,0 47,0

Latin Amerika 23,2 18,8 Az GeliĢmiĢ Ülkeler 29,7 29,7

Kaynak: Datamonitor, Küresel Tarımsal Ürünler Raporu

Dünyada tarım sektörü verileri ele alındığında tarım nüfusunun toplam nüfusa oranı ABD’de %2, AB’de %5,6, Brezilya’da ise %21’dir. Aynı ülkelerdeki istihdam payı incelendiğinde, ABD’de bu oran %1,4 iken, AB’de %5,6’lık bir paya sahiptir. AB ve ABD’de tarım alanlarının toplam yüzölçümüne oranı eĢ olup %45’tir. 3 Tarımın sektörel yapısı dikkate alındığında 2004 yılı itibariyle dünya GSMH’sının %4’ü tarıma aittir. GeliĢmiĢ ülkelerde toplam GSMH’nın tarımsal üretime oranı %5’sin altında seyrederken, geliĢmekte olan ülkelerde bu oran %15-20 seviyelerindedir.4

Tablo2.Tarım Sektörünün Ülkelerin GSMH Ġçindeki Payı (%)

1980 1990 2004 Dünya 7 6 4 ABD 14 2 1

Euro Bölgesi 4 4 2 Japonya 4 3 1

Macaristan 19 15 3 Türkiye 26 18 13

Çin 30 27 13 Kore 15 9 4

Hindistan 38 31 21 Brezilya 11 8 10

Kaynak: Datamonitor, Küresel Tarımsal Ürünler Raporu 1990 yılı sonrası dünyada değiĢen sektörel yapılanmalar nedeniyle istihdam yapısı değiĢim göstermiĢtir. 1990 sonrası teknolojideki geliĢmeler nedeniyle tarım istihdamının toplam istihdam içindeki payı azalma göstermiĢtir. Küresel istihdam rakamlarına oranla tarımsal istihdam payı 2006 yılında 1996 yılına oranla %4,4lük bir düĢüĢ kaydederek, %43,1’den %38,7’ye ulaĢmıĢtır. GeliĢmekte olan ülkelerde tarım sektörünün istihdamdaki payı %3-5gibi tek haneli rakamlarla ifade edilirken, geliĢmekte olan ülkelerde %30-40 gibi yüksek oranlardadır. Tarım sektöründe geliĢen tarım teknikleri, yetiĢtirme Ģekilleri ve özellikle genetik mühendisliğinin son yıllarda geliĢmesiyle üretim ve verim konusunda sürekli bir geliĢme yaĢanmıĢtır. Bu bakımdan tarım sektörünün, verimlilik ve kullanılan teknoloji açısından ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini söylemek mümkündür. GeliĢmekte olan ülkeler tarım ülkeleri olarak isimlendirilmelerine ve ekonomileri içinde tarımın payının yüksek olmasına karĢın, verimlilikleri geliĢmiĢ ülkelerin gerisinde kalmıĢtır. Özellikle ABD ve AB gibi geliĢmiĢ ülkelerde tarımdan elde edilen verim ve dolayısıyla gelir diğer ülkelere göre çok daha yüksektir. Bunun nedenleri, tarımın daha fazla desteklenmesi, girdi kullanımının en uygun

3 (www.tarimplus.com.tr Dünyada Tarım Sektörüne Genel BakıĢ) 4(Dünya Ticaret Örgütü, Dünya GeliĢim Göstergeleri, 2006)

16 17


syf. 22

miktarlarda kullanılması, Ar-Ge faaliyetlerine önem verilmesi ve dolayısıyla modern tarım yapılması olarak sıralanabilir. 1985-2004 yılları arasında tarımsal ürünlerin ticareti global ticarette yaĢanan artıĢ ve yeni ülkelerin global piyasalara katılmasıyla birlikte artıĢ kaydetmekle beraber, tarımın toplam ticaretteki payı %10’un altına inmiĢtir. 1985-2004 arasında daha fazla ülke global ticaretin içinde yer alırken, tarımsal ürün ticareti yapan ülke sayısı azalmıĢtır.

Tablo3.Dünyadaki Tarım Ülkelerinin Ġstatistiksel Verileri

Ülke Kullanılabilir Tarım Arazisi (1000 Ha) ĠĢletme Sayısı (1000) Ortalama ĠĢletme

Büyüklüğü (Ha) Belçika 1386 52 26.9

Çek Cumhuriyeti 3606 42 84.2 Danimarka 2712 48 53.6

Almanya 17035 390 43.7 Estonya 834 28 29.9

Yunanistan 3805 825* 4.8* Ġspanya 25690 1141* 22.1 Fransa 29584 614 45.3* Ġrlanda 4307 133 31.8 Ġtalya 14710 1729 7.4

Letonya 1734 129 13.2 Litvanya 2837 253 11.0

Lüksemburg 129 2 52.7 Macaristan 5863 715 6.0

Malta 10 11 0.9 Hollanda 1924 82 23.9

Avusturya 3263 171 19.1 Polonya 15906 2477 6.0 Portekiz 3737 324 11.4 Slovenya 509 77 6.3 Slovakya 1941 69 27.4

Finlandiya 2267 71 32.1 Ġsveç 3019 76 42.1

Ġngiltere 16761 287 55.4 Bulgaristan 5265 … … Romanya 14270 … …

AB 183241 9791 16.7 TÜRKĠYE** 18432 3022 6.1

Kaynak: http://ec.europa.eu/agriculture/agrista/2006/table-en/idex.htm (EuropeanCommissionAgricultureStatistics web pages)

* 2003 yılı verileri ** 2001 yılı Genel Tarım Sayımı Tarımsal İşletmeler Araştırma Sonuçları Tarımsal üretimin iki önemli kolu olan ve insan beslenmesinde önemli rol oynayan bitkisel üretim ve hayvansal üretim oranları geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerde değiĢmektedir. GeliĢmiĢ ülkelerde hayvansal üretim tarımsal üretimin %65-70’ini oluĢtururken, geliĢmekte olan ülkelerde bu oran %30-35’dir. Sanayi ve ticarette hızla büyüyen Çin, tarım ve hayvancılıkta da lider ülkeler arasında yer almaktadır. Çin 1979-1981 döneminde dünya et üretiminin %10,66’sını, dünya meyve sebze üretiminin ise


syf. 23

%10,72’sini karĢılarken, 2004 yılında dünya et üretiminin %28,57’sini, meyve sebze üretiminin ise %36,62’sini tek baĢına gerçekleĢtirir durumuna gelmiĢtir. Çin’in yanı sıra diğer Asya ülkeleri ve Brezilya da et ve mey ve-sebze üretim rakamlarını son yıllarda artırmıĢ, buna karĢılık Avrupa ülkelerinin payı düĢmüĢtür. Türkiye ise meyve-sebze ve tahıl üretimini 2004 yılına kadar artırmıĢ ancak son iki yılda üretimdeki payı gerilemeye baĢlamıĢtır. Dünya tahıl üretiminde Çin, ABD, Hindistan ve Rusya ilk sıralarda yer alırken, Türkiye 14. sırada yer almaktadır. Meyve-sebze üretiminde ise Türkiye5.sırada bulunmaktadır. 2008 yılında, hububat, meyve, sebze, yağlı bitki, baklagiller, baharat ve kuru yemiĢ olmak üzere küresel tarımsal ürünlerin tutarı yaklaĢık 1,6 trilyon ABD doları olmuĢ; 2004 ve 2008 yılları arasında pazar değeri % 6,3yıllık bileĢik büyüme oranında artıĢ göstermiĢtir. Pazarın %54’ünü oluĢturan meyve ve sebze üretimi 836 milyar dolar gelir oluĢtururken, bunu %19’luk payla takip eden hububat, 300 milyar ABD doları değerinde gelir oluĢturmuĢtur.2004 ve 2008 yılları arasındaki % 3,4 yıllık bileĢik büyüme oranıyla 2008 yılında 3,5 milyar tona ulaĢan tarımsal ürün üretim miktarının 2013 yılında 3,9 milyar tona ulaĢması öngörülmektedir. Avrupa, küresel üretimin %25’ini oluĢtururken, Asya-Pasifik bölgesi %55’lik değer payıyla tarımsal üretimin çoğunluğunu oluĢturmaktadır.5

ġekil 1. Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı – 2008 (Milyar ABD Doları)

Kaynak:Datamonitor , Küresel Tarımsal Ürünler Raporu

9.3. Tarım Sektöründe DıĢ Ticaret Küresel ticaret, dünya çapında ekonominin geliĢmesi ve yeni ülkelerin ticari faaliyetler piyasasında yer almaya baĢlaması ile birlikte ivme kazanmıĢ, ülkeler arası ekonomi faaliyetlerinin canlanmasına yol açmıĢtır. Bu canlanma sayesinde, geliĢmiĢ ülkeler ekonomik hacimlerini büyütürken tarımsal ürün ticaretinden çok, diğer sektörlerde ticaret faaliyetlerini sürdürmeye yönelmiĢlerdir. GeliĢmekte olan ülkeler ise tarımsal ürün ticaretinde daha çok rol oynamaya baĢlamıĢtır. Dünya çapında toplamda 20 tarım ihracatçısı ülke, toplam tarım ihracatının %73’ünü gerçekleĢtirmektedir. 1985- 2004 yıllarını kapsayan yaklaĢık 20 yıllık süreçte tarımsal ürünlerin ihracatında 270 milyar dolarlık bir artıĢ yaĢanmıĢ, 123 milyar dolar olan tarımsal ürün ihracatı, 393 milyar dolara yükselmiĢtir. 1985-89 yılları arasında toplam tarımsal ihracatın %70’i, sonraki yıllarda ise %60’ı OECD ülkeleri tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Sektörün önde gelen ihracatçıları arasında Avrupa Birliği ülkeleri, ABD

5 (Datamonitor , Küresel Tarımsal Ürünler Raporu , Kasım 2009)

18 19


syf. 24

ve Avustralya yer almaktadır. 2000-2004 yıllarında bu ülkelerin tarım ihracatının toplam ihracata oranı sırasıyla %18,6, %18,1 ve %4,8 olarak belirlenmiĢtir.

Tablo 4. Dünya Tarımsal DıĢ Ticaret Verileri

Ülkeler Ġthalat (milyon dolar) Ġhracat(milyon dolar) 2006 2007 2008 2006 2007 2008

Almanya 57.720 70.340 82.991 47.364 57.508 70.841 Avusturya 8.928 11.098 13.113 10.103 10.594 12.404

Belçika 25.489 31.110 37.472 29.368 34.782 41.133 Bulgaristan 1.298 1.816 2.587 1.498 1.638 2.820

Çek Cumhuriyeti 5.175 6.524 7.838 3.519 4.819 6.252 Danimarka 8.338 10.165 12.094 15.039 16.481 18.665

Estonya 938 1.357 1.543 575 905 955 Finlandiya 3.494 4.209 5.020 1.887 2.026 2.347

Fransa 37.269 44.513 53.149 50.378 58.810 68.020 Hollanda 31.995 39.660 49.542 54.939 67.638 79.045 Ġngiltere 45.790 53.544 58.360 19.573 22.874 24.993 Ġrlanda 6.290 7.641 8.302 11.412 11.572 11.571 Ġspanya 21.657 26.752 31.577 26.736 31.059 36.463

Ġsveç 7.825 9.471 11.396 3.772 4.559 5.636 Ġtalya 35.165 39.655 44.836 27.810 31.571 37.075

Letonya 1.160 1.552 2.012 613 986 1.438 Litvanya 1.670 2.194 3.164 1.717 2.525 3.456

Lüksemburg 1.818 2.041 2.380 858 946 1.146 Macaristan 2.943 3.683 4.689 4.154 5.976 7.593

Malta 441 518 611 76 64 94 Polonya 7.644 10.302 13.476 10.194 12.824 15.512 Portekiz 6.229 7.916 9.310 3.089 3.989 4.794 Romanya 3.110 4.414 6.088 1.228 1.558 3.159 Slovakya 2.511 3.361 4.226 1.681 2.105 2.546 Slovenya 1.716 2.288 2.797 944 1.253 1.581

Yunanistan 6.544 7.927 9.058 4.246 4.420 5.152 Avustralya 5.692 7.758 8.356 21.535 23.643 24.066

Çin 47.557 59.109 80.960 26.188 32.161 35.903 Hindistan 7.067 8.093 9.141 11.258 16.708 17.307 Meksika 15.982 19.150 22.950 13.428 14.389 15.542 Türkiye 5.223 7.251 10.275 6.329 6.542 10.564

ABD 67.626 74.651 82.442 71.379 92.679 118.281 Dünya 747.025 906.887 1.104.776 721.951 873.286 1.059.857

Kaynak: Gıda ve Tarım Örgütü Bugün dünyada tarım ürünleri ticaretini 20 ülke yönetmekle birlikte payları her geçen gün azalmaktadır. Diğer taraftan OECD ülkeleri ticaretin büyük bir kısmını gerçekleĢtirmeye devam etmekte olup, daha çok iĢlenmiĢ ürün ihracatı yapmaktadır. GeliĢmekte olan ülkelerin ise tarım ticaretinde ağırlığı giderek artmaktadır. Özellikle süt ve et ürünlerinin ihracatında geliĢmekte olan ülkelerin payı bariz bir Ģekilde artarken, OECD ülkelerinin payı azalmaktadır. Son yıllarda özellikle iĢlenmiĢ tarımsal ürünleri ticaretinde artıĢ yaĢanmaktadır. Tarımsal emtia ihracatının toplam tarım ürünleri ihracatındaki payı %41’lere ulaĢmıĢtır. Buna karĢılık 1985’lerden beri ham tarım ürünlerinin ihracatında düĢüĢ görülmektedir. Son yirmi yılda ham tarım ürünlerinin ihracattaki payı %37’den %19’a gerilemiĢtir. GeliĢmekte olan ülkeler, az geliĢmiĢ ülkelere kıyasla daha fazla yarı iĢlenmiĢ ve iĢlenmiĢ tarım ürünleri ihracatı yapmaktadır.


syf. 25

Tarım ve ticaret politikaları hem yurtiçi hem de uluslararası piyasalarda üretim ve tüketim üzerinde doğrudan etki yaratmaktadır. Bu nedenle her geçen gün daha fazla tarım politikası uygulamaya konmaktadır. Amaç serbest ticaret önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Her ne kadar serbest ticaret eğilimi güçlense de, uluslararası alanda belirlenmiĢ standart ve sistemlerle üretim yapamayanların ihracat Ģansları gittikçe azalmaktadır. Yoksul ülkelerin tarımsal ihraç ürünleri çok sınırlı olup, bunlar genellikle temel tarımsal ürünlerdir. Bu ülkelerin zengin ülkelere karĢı rekabet etmeleri de hemen hemen imkansızdır. Çünkü baĢta ABD, AB ve Japonya olmak üzere zengin ülkeler yıllık 300 milyar dolar tutarında bir kaynağı tarım destekleri için kullandırmaktadır. Yoksul ülkeler söz konusu destekler nedeniyle, tarım ürünlerine tarife koymak suretiyle kendilerini koruma altına almaya çalıĢmakta, ancak kendi aralarında yeterince tarımsal ticaret yapamamaktadırlar. Özellikle geliĢmekte olan ülkelerdeki ekonomik performans ve nüfus artıĢı nedeniyle, küresel tüketim artıĢının devam etmesi beklenmektedir. GeliĢmekte olan ülkelerin tarım ithalatının artıĢ göstermesi ve bu artıĢın kısmen geliĢmekte olan ülkeler arasında üretim maliyetinin düĢük olduğu ülkelerden artan ihracat tarafından karĢılanması beklenmektedir. 9.4. Tarımsal Üretime Etki Eden Faktörler Tarımsal üretim faktörleri, tarımsal üretimde rol oynayan üretim araçlarının farklı koĢullar altında bir araya gelmesi ile değiĢiklik gösteren, tarımsal yapı, emek, sermaye, toprak yapısı gibi bileĢenlerin bir araya gelmesi ile oluĢan koĢulların bütünüdür. Üretimin niteliği ve üretim miktarı bu faktörlere, faktörlerin kullanım biçimleri ise çağlara bağlı olarak değiĢim göstermektedir. Ġlkel dönemlerde üretimi belirleyen faktörler yalnızca arazi ve iĢgücü iken, geliĢmiĢ toplumlarda emeğin yerini sermaye faktörü almaya baĢlamıĢtır. Bunun yanı sıra, sermayenin sabit sermaye ve aĢınma payı (amortisman) desteği veya döner iĢletme sermayesi ile sürdürülüĢü tarımsal üretimi etkilemektedir. Tarımsal üretime etki eden bir diğer faktör ise, tarımsal mekanizasyondur. Tarımsal mekanizasyonun ilk uygulamaları, birim zamanda daha fazla alanı ekebilmek için toprağı çizerek açan basit el aletlerinin kullanımı ile toprak iĢleme alanında görülmüĢtür. Daha sonra güçlü iĢ hayvanları ile toprak iĢleme amacıyla basit aletlerin çekimi sağlanmıĢtır. 1800’lü yılların sonu ile 1900’lü yılların ilk dönemlerinde, buhar gücüyle çalıĢan traktör üretilmiĢ ve kullanılmıĢtır. 1920 ile 1950 arasında artan mekanizasyon uygulamaları ile belirgin bir üretim artıĢı sağlanmıĢtır. 1970’li yıllardan günümüze kadar geçen süreçte azaltılmıĢ toprak iĢleme ve toprak iĢlemesiz tarım teknikleri uygulamaya geçilmiĢtir. 1990’lı yılların baĢında bilgisayar ve kontrol sistemleri ile elektronik teknikler tarımda uygulanmaya baĢlanmıĢtır. 1995’ten itibaren tarım arazilerindeki değiĢkenliği dikkate alan hassas uygulamalı tarım teknolojileri pratiğe aktarılmıĢ olup, bu teknolojiler üzerinde yoğun bilimsel çalıĢmalar devam etmektedir. Günümüzde, tarımda sürücüsüz traktör ve biçerdöver kullanımı uygulamaları bulunmaktadır. Tarım makinelerinin kullanım alanının artıĢ göstermesi ile tarımsal nüfus azalmıĢ, teknolojiye dayalı tarım faaliyetleri artıĢ göstermiĢtir. Ürün kalitesinin ve veriminin artması, tarımda çağdaĢ tekniklerin kullanılmaya baĢlanması ile mümkün olmuĢtur. Tarımsal verimi etkileyen hastalık ve haĢereler ile mücadelede, ilaçlama gibi etkin yöntemlerin kullanımı da tarımsal üretimi etkileyen faktörler arasında yer almaktadır.

20 21


syf. 26

Tarımsal pazarlamaya önem verilmesi, üretilen tarım ürünlerin ederi kadar değer biçilmesine yardımcı olurken, ürünlerin yeteri miktarda kar oranı ile satılmasına katkı sağlamaktadır. Maliyetin altında satıĢ yapılması tarım üreticilerinin sektörden faydalanamaz hale gelmesine yol açmakta, tarımsal üretim miktarının düĢmesine sebep olmaktadır. Tarımsal üretimi geliĢtirebilmek için pazarlama faaliyetlerine önem verilmesi gerekmektedir. Tarımda verimi artırmanın yolları ise ana baĢlıklar halinde Ģu Ģekilde sıralanabilir: 9.4.1. Toprak ġartları ve Toprak Hazırlığı Toprak Ģartları denildiğinde, genelde bitkilerin özelde ise tarımsal ürünlerin yetiĢtirilmesine uygun ve yeterli toprak özellikleri anlaĢılmaktadır. Tarımsal bir ürünün yetiĢtirilmesi açısından belki de en önemli unsurlardan birisi toprak özelliğidir. Ekim ve dikim iĢlemlerinden önce toprağın uygun alet ve ekipmanlarla hazırlanması, taĢ ve varsa yabancı maddelerin ayıklanması, tohumun uygun ekim derinliğine düĢebileceği bir hale getirilmesi gerekmektedir.

Türkiye topraklarının ancak %36’sı tarımsal iĢletmeye elveriĢlidir. Bu toprakların %20’si orta, %37’si Ģiddetli ve %16’sı çok Ģiddetli erozyona maruz kalmaktadır. Ülke topraklarının genelde ayrıĢmaya karĢı fazla bir direnç gösteremeyen taneli, tombul bir yapıya sahip olması, topografik yapıdan kaynaklanan eğimli alanların çokluğu ve bitki örtüsü azlığı erozyonel etkiyi fazlasıyla güçlendirmektedir. Bu nedenlerle toprak iĢleme iĢleminin dikkatle yapılması büyük önem taĢımaktadır.

9.4.2. Ġklim ġartları Ġklim Ģartları, bitkilerin yetiĢmesinde belirleyici etkisi olan en önemli unsurlar arasındadır. Sıcaklık dereceleri, yağıĢ rejimi, rüzgarlar ve bunların süreleri bitkiler üzerinde olumlu veya olumsuz rol oynamaktadır. Bu nedenlerle bitki çeĢitleri binlerce yıllık bir sürecin sonunda yetiĢebilecekleri koĢullara uyum sağlamıĢlardır. Eğer, sıcak bir iklim bitkisi soğuk iklimli bir yerde veya soğuk iklim bitkisi sıcak bir ortamda yetiĢtirilmeye çalıĢılırsa o bitkiden istenilen verimin ve neticenin alınması mümkün değildir. 9.4.3. Toprak Analizleri ve Gübreleme

Toprak analizi, toprakta bitkilerin yetiĢmesi için gerekli olan bitki besin maddelerinin ve pH (toprak reaksiyonunun) durumunu ortaya koymaktadır. Bir toprakta bitkiler için gerekli olan azot, fosfor ve potasyum gibi temel elementler ve demir, kalsiyum, brom, bakır, manganez, kükürt, çinko gibi iz elementlerin durumu ile o toprağın teknik özelliklerinin ve toprak reaksiyonunun bilinmesi verimli bir üreticilik için büyük öneme sahiptir. EkilmiĢ bir bitkinin topraktan ne kadar besin maddesi eksilttiğinin ve ekilecek bitkinin besin maddesi isteklerini toprağın karĢılayıp

karĢılayamayacağının bilinmesi büyük önem taĢımaktadır.


syf. 27

9.4.4. Sertifikalı Tohumluk Kullanımı Sertifikalı tohumluk ve fidanlar, araĢtırma enstitüleri ve özel araĢtırma kuruluĢları tarafından, yıllar süren araĢtırmalar ve denemeler neticesinde üreticilerin ve tarımın hizmetine sunulmuĢlardır. Yüksek verimli, hastalık ve zararlılara dayanıklı, zor toprak ve iklim Ģartlarında kolaylıkla yetiĢtirilebilmesini sağlamak amacıyla tarımın pek çok alanında araĢtırmalar yapılmakta olup bu araĢtırmaları özel kuruluĢlar ticari, kamu kuruluĢları kâr amacı gütmeden yapmaktadırlar. Üretim sırasında bu tohumların kullanımı verimliliği büyük oranda etkilemektedir. 9.4.5. Fidan, Fide ve ÇeĢit

Uygun fidan ve fide seçimi verim artıĢında önemli bir diğer faktördür. MenĢei bilinen ve uzun yıllardır bu iĢle uğraĢan kiĢi ve kuruluĢlardan sağlıklı fidan temini de verim artıĢında önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü uzman kiĢi ve kuruluĢlardan temin edilen fidanlar hem kendileri hem de Devlet tarafından hastalık taĢıma riski yönünden kontrol edilmektedir. Eğer iklime uygun ve menĢei belli çeĢitler seçilmezse hastalık ve zararlılara karĢı direnç eksikliği, amaçlanan verimin elde edilememesi ve ağaçlarda kurumalar gibi istenmeyen sonuçlar baĢ gösterebilecektir. Fide seçiminde de kontrollü Ģartlara uyulması ve uygun çeĢitlerin seçilmesi bu sebeple önemlidir.

9.4.6. Sulama Su, bitkilerin olduğu kadar tüm canlıların en önemli ihtiyaç maddesidir. Taban suyu yeterli olmayan, yeterli ve düzenli bir yağıĢ rejimine sahip olmayan yörelerde tarım ürünlerinin verimli bir Ģekilde geliĢebilmeleri, meyve ve tohum bağlayabilmeleri zorlaĢmaktadır. Bu nedenle sulama, bitkilerin ihtiyaç dönemlerine göre ve yeterli seviyede yapılmalıdır. 9.4.7. Bakım

Bakım Ģartları, bitkilerden en iyi ürünün alınması için gerekli çalıĢmaları ifade etmektedir. Yapılacak bu iĢlemler konuyu bilen kiĢilerce yapıldığında üretim verimliliği artmaktadır. Bu çalıĢmalar bitkilerden en verimli Ģekilde ürün almanın temel Ģartlarını oluĢturmaktadır.

22 23


syf. 28

9.4.8. Zirai Mücadele Zirai mücadele, bitkilerin hastalık ve zararlılardan korunmalarının sağlanması için kimyasal ve biyolojik yöntemlerle yapılmaktadır. Mücadele yapılmadığı takdirde yeterli verim ve temiz tohumluk alınması, bitkilerin hayatiyetlerini sürdürebilmeleri zorlaĢmaktadır. Bu sebeple zararlı ve hastalıklarla doğru teĢhisle ve zamanında mücadele etmek çok önemlidir. 9.4.9. Uygun Hasat Zamanı ve Depolama

Türkiye’de tarımsal üretimin % 30-40’lık bir kısmı tüketiciye ulaĢmadan kaybolmaktadır. GeliĢmiĢ ülkelerde bu oranın % 5’i geçmediği düĢünülürse ülke açısından kayıpların önemi açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu kayıpların sebeplerinin baĢında en uygun zamanda hasadın yapılamaması ve depolamada meydana gelen kayıplardır. Uygun depolama Ģartları oluĢturulduğunda tohumlar, dıĢ etkenlerden, hastalık ve zararlılardan zarar görmeyecek ve çimlenme güçlerinde

herhangi bir zafiyet olmayacaktır. Tohumları tarlaya ekmeden önce selektörlerden geçirmek, yabancı tohum ve maddelerden arındırmak ve tohum ilaçlaması yapmak bu sebeple büyük önem taĢımaktadır. 9.4.10. Diğer Etkenler Temel konular haricinde bitkilerin sağlıklı bir Ģekilde geliĢmelerini ve üretimlerini sağlayacak tüm yan unsurlara dikkat edilmelidir. Bu unsurlar bitkilerin özelliğine, üretim teknolojilerine, toprak kalitesine, bakım tekniklerine paralel olarak üretim sürecini yaĢayan insan unsurunun bilgi birikimi ile etkili olmaktadır. 9.5. Küresel Tarım Politikaları Tarım politikaları, tarımsal üretim yapanların yaĢam düzeylerinin mümkün oldukça eĢit koĢullara çekilmesi ve tarımsal üretimin teĢvik edilmesine cevap verebilir nitelikte olması yönünde geliĢtirilmektedir. Dünyada ticaret faaliyetlerinin hız kazanması ve kiĢi baĢına düĢen gelirin artması ile birlikte tüketim de artıĢ göstermiĢtir. Bu nedenle tarım üretimi yıllar içerisinde azalan oranda artıĢ göstermeye devam edecektir. Dünya tarım pazarı üretim maliyetlerinin düĢük olması sebebiyle geliĢmekte olan ülkelerde yoğunlaĢmaktadır. Tarım sektörünün dünya ekonomisini yakından ilgilendirmesi ve ekonomi üzerinde belirleyici rol oynaması nedeniyle tarımsal destekleme politikaları önemli bir konumda yer almaktadır. Tarım sektörü, dünyadaki hızlı nüfus artıĢına ve artan gıda ihtiyacına çözüm üretmek ve tarımsal verimliliği artırmak için çeĢitli ticaret anlaĢmalarına konu olmuĢtur. Tarım sektöründe hizmet verenlerin ücretlerinde mümkün olduğunca eĢitlik sağlanması ve ürün fiyatlarında yaĢanan dalgalanmaların önüne geçilmesi, üretilen ürünlerin sağlık koĢullarına uygun olması ve kalite yönünden belirli standartların yakalanmıĢ olması önlem ve uygulamalar arasında yer almaktadır. Tarım sektöründeki farklılaĢmalar tarım politikalarının çeĢitliliğinden ileri gelmektedir.


syf. 29

II. Dünya SavaĢı sonrası ABD ve Avrupa ülkelerinde, tarımsal politikalar sayesinde büyük miktarlarda tarım ürünü ihracatı gerçekleĢtirilebilecek kapasite mevcut olması sebebiyle bu politikalar 1980’li yıllara kadar üreticiyi de destekleyici önlemler içermekte, üretim kotaları uygulamaları ile üretim miktarını korumaktadır. 1980 sonrası özel sektörün gıda alanında faaliyet göstermeye baĢlaması ile birlikte dünya genelinde denetim oldukça artmıĢ, serbest ticaret pazarı, semt pazarlarında da belirleyici olmaya baĢlamıĢtır. 1994’te Uluslararası Tarım AnlaĢması’nın yapılması ve Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) kurulması ile tarım üreticilerine yapılan yardımların etkin olmadığı gerekçesi ile kesilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Yüksek gümrük vergileri kapsayan tarifeler sona erdirilmiĢ, devlet kontrolü altında tutulan gıda stoklarına son verilmiĢtir. Tüm bu önlemler ile tarımsal pazarlamanın serbest piyasa ekonomisine uyum sağlaması amaçlanmıĢ, rekabetin artırılarak tarımsal ürün fiyatlarının düĢürülmesi hedeflenmiĢtir. Ayrıca ABD, AB, Japonya gibi sanayisi geliĢmiĢ ülkelerin tarım harcamaları kontrol altında tutularak, geliĢmekte olan ülkelerin tarımsal üretim alanında avantajlı konuma gelmesi beklenmiĢtir. Ancak bahsi geçen anlaĢmalar ve geliĢtirilen politikalar hedefine ulaĢamamıĢ, geliĢmiĢ ülkelerin tarım harcamaları azaltılamamıĢtır. Dolaylı yollardan tarıma dayalı sanayi ve çiftçileri destekleme politikası izlenmeye devam edilmiĢtir. OECD ülkelerinde tarım destekleri düzeyi DTÖ kurulduğunda 182 milyar dolar iken, 1997’de 280 milyar dolara, 1998’de ise 362 milyar dolara yükselmiĢtir.6 1996 Amerikan Tarım Kanunu ile birlikte Uluslararası Tarım AnlaĢması sonrası tarım politikaları üreticilere üretim desteğinden çok prim desteği uygulaması Ģeklinde geliĢtirilmiĢtir. AB’de ise 1992’de McSharry reformları ile tarımsal fiyat ve pazar destekleri yerini yapısal fonlara bırakmıĢtır. 1957 yılında çerçevesi belirlenen ve 1997 yılında ise Amsterdam AnlaĢması ile son halini alan Ortak Tarım Politikası (OTP) ile sektörde doğrudan gelir desteği sağlanması planlanmıĢtır. Bu politika ile tarım sektörünün bütünleĢtirilmesi, ürünlerin serbest dolaĢımının sağlanması ve ortak piyasaların oluĢturulması yönünde stratejiler belirlenmiĢtir. II. Dünya SavaĢı sonrası özellikle Avrupa’da açığa çıkan gıda kıtlığı endiĢesi ve savaĢ sonrasında büyük çoğunluğu tarım çalıĢanı olan nüfusun gelir düzeylerinin iyileĢtirilmesi, ayrıca tarım politikalarından kaynaklı farklılıkların önüne geçilmesi amaçları bu politikanın oluĢturulmasının nedenlerindendir. OTP ile amaçlanan, üye ülkeler arasında gerekli tarım ürünlerinin bölgelerin coğrafi yapıları ve kaynakları göz önünde bulundurularak üretilmesi ve yine yapısal nedenlerden dolayı üretimi gerçekleĢtiremeyen bölgelere aktarımını sağlamak ve kendi ihtiyaçlarını ithalata gerek kalmaksızın karĢılamaktır. Ayrıca bahsi geçen politika ile tek pazar oluĢturulmak suretiyle tarım ürünlerinin üye ülkeler arasında serbest dolaĢım koĢulları yaratılmaya çalıĢılmıĢ, istikrarlı bir tarımsal üretim için ortak fiyat belirlenerek dıĢ pazarlarla adil rekabet kuralları oluĢturulmuĢtur. Fiyatlar arz-talep dengesine göre belirlenirken, gerektiğinde fiyatlar üzerinde yaptırım gücü yetkisi olan düzenlemeler getirilmiĢtir. 6 (Bello, 2002, s.72)

24 25


syf. 30

10. TÜRKĠYE’DE TARIM 10.1. Türkiye’de Tarımın Tarihsel GeliĢimi TaĢ Devri’nden bu yana Anadolu yerleĢim yeri olarak benimsenmiĢ, yoğunlukla Amik Ovası ve Çukurova çevresinde, Kilikya adı verilen bölgede verimli araziler çevresinde yerleĢim yerleri kurulmuĢ ve tarımsal faaliyetler sürdürülmüĢtür. Doğu Anadolu’da da nehrin suladığı alanlarda yerleĢim yerleri oluĢturulmuĢ, dağlık bölgelerde ise hayvancılığa dayalı tarım geliĢtirilmiĢtir. Anadolu’nun ev sahipliği yaptığı baĢka bir uygarlık olan Hititler, ekonomilerini tarıma dayandırmıĢ, meyvecilik, arıcılık, at yetiĢtiriciliği gibi alternatif alanlarda da tarımsal etkinliklerini sürdürmüĢtür. Bu dönemde çiftçilik, hayvan gücüne dayalı olarak sürdürülmüĢtür. Anadolu’da göçlerin sürdüğü dönemlerde içe dönük bir ekonomik yapı dâhilinde tarım ile uğraĢıldığı tespit edilmiĢtir. Selçuklular Dönemi’ne gelindiğinde “toprak mülkiyeti” ne siyasi ve sosyal yaĢamı belirleyici bir görev atfedilmiĢtir. Bu dönemde toprağın mülkiyeti devlete ait olup boĢ kalmaması ve iĢlenmesi için köylülere verilmiĢtir. Selçuklular Dönemi’nde özellikle meyvecilik ve dokumacılık geliĢmiĢtir. Anadolu, geçmiĢte birçok medeniyete ev sahipliği yapmıĢ, bu uygarlıklar Anadolu’nun çeĢitli iklim koĢulları sebebiyle geniĢ bir alanda tarımsal faaliyet göstermiĢtir. Asurlar, Hititler, Selçuklular ve Osmanlı medeniyetleri süresince ticari etkinlikler oldukça hareketli olmakla birlikte tarımsal faaliyetlerde önemli bir yere sahiptir. Osmanlı döneminde ise toprakların mülkiyeti devlete ait olup tarım politikaları siyasi denetimi geniĢletmek, askeri ve mali gücün oluĢturulması ve halkın gıda ihtiyaçlarını karĢılaması amaçlarına hizmet etmiĢtir. Osmanlı Dönemi’nde gelirin %80 – 90’ı tarıma dayalı olup tarımsal faaliyetler devlet kontrolünde sürdürülmüĢtür. Selçuklularda görülen askeri ikta yönetimi geliĢtirilerek Osmanlı döneminde “Tımar Sistemi” oluĢturulmuĢtur. Bu sistem sayesinde vergiler denetim altında tutulmuĢ, verimlilik denetlenirken toprağın boĢ kalmasının önüne geçilerek tarımsal faaliyetlerin ekonomide önemli bir yere sahip olması sağlanmıĢtır. 16. yüzyılın sonlarına doğru giderek geniĢleyen sınırlar ve artan nüfus ile birlikte ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanan Osmanlı Devleti’nde istihdam sorununa yol açmıĢtır. Gerileme Dönemi’nde tımar sistemi terk edilmiĢ, böylelikle tarım arazileri bölünmek suretiyle küçük parçalara ayrılmıĢ ve modern tarım teknikleri izlenmediği ve kullanılmadığı için verim oldukça düĢmüĢtür. 19. yüzyılın sonlarına doğru yeni üretim tekniklerine adapte olmaya baĢlayan Osmanlı Devleti’nde alt yapıya yapılan yatırımlar artırılmıĢ, tohumluk dağıtımı gibi tarımı destekleyici önlemler ve teĢvikler geliĢtirilmiĢtir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu yıl tarım sektörünün gayri safi milli hâsıla içindeki payı %42,8 iken bu oran 1970’li yıllarda %36, 1980 yılında %25, 1990 yılında %16, 2000 yılında %13,5, 2003 yılında ise %12,6 düzeyine düĢmüĢtür. Türkiye’de tarım sektörünün gayri safi milli hâsıladaki payının giderek azalması, sanayileĢme ve hizmetler sektörlerinde geliĢmeye daha çok önem verilmesinin bir sonucudur. 10.2. Türkiye’de Tarım Sektörüne Genel BakıĢ Ġnsan yaĢamının idame ettirilebilmesinde doğrudan etkili olan tarım sektörü bu özelliği nedeniyle stratejik bir öneme sahiptir.


syf. 31

Dünyada tarımda makine kullanımı ve tarımsal mekanizasyon alanındaki geliĢmeler paralelinde Türkiye’de de tarihsel süreçte geliĢmeler görülmüĢtür. Bu alanda görülen önemli geliĢmeler tarihsel akıĢ içerisinde aĢağıda verilmiĢtir:

1914: Üretimde azalan insan iĢgücünü tamamlamak amacıyla, gümrüksüz ithalat uygulaması kapsamında, Almanya’dan bazı enerji ve iĢ makineleri alınmıĢtır.

1924: Tarım Bakanlığı tarafından 221 adet traktör ithali yapılmıĢtır.

1936: Tarım makineleri ile ilgili ilk resmi istatistikler yapılmıĢtır( traktör sayısı 1308).

1944: Türkiye Zirai Donatım Kurumu kurulmuĢtur.

1949: ABD destekli Marshall yardım programı ile tarım makineleri varlığı artmıĢ, traktör

sayısı 1949’da 11.729, 1952’de 31.413 olmuĢtur.

1954: Etimesgut(Ankara) Uçak Motoru Fabrikasında Türk Traktör Fabrikası kurulmuĢtur.

1979: Ġlk traktör ihracatı yapılmıĢtır.

2000: Traktör sayısı yaklaĢık 1 milyon adet olmuĢtur. Türkiye’de tarımsal üretimin %92’sini çiftçilik ve hayvancılık, %3,5’ini ormancılık, %4,5’ini ise balıkçılık oluĢturmaktadır. Zengin toprak yapısı, tarıma elveriĢli arazi varlığı ve uygun iklimiyle Türkiye, hububatlar, baklagiller, meyveler, sebzeler ve hayvancılıktan oluĢan geniĢ bir tarımsal ürün yelpazesine sahiptir. Bunun yanı sıra tarım sektörü, tarıma dayalı sanayi sektörleri olan gıda, tütün, tekstil, deri, kağıt ve ağaç sektörleri kanalıyla imalat sanayi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Söz konusu sektörlerin imalat sanayi üretimi içerisindeki ağırlığı %30’aulaĢmakta ve tarımsal üretim imalat sanayi üretimi üzerinde belirleyici olmaktadır. Tarımsal üretim faaliyeti, tarımın ekonomiye katkısı olarak belirlenirken, üretim sürecinden sonra gerçekleĢen ürünlerin iĢlenmesi, pazara çıkarılması gibi ardıl iĢlemler tarımın ekonomideki yeri ve önemini belirleyen etmenlerdir. Cumhuriyet Dönemi’nden bu yana tarımsal faaliyetlerde azalma gözlemlenmekte, tarımın gayri safi milli hâsıladaki payı günümüze gelene kadar azalma eğilimi sergilemektedir.

26 27


syf. 32

ġekil 2. Tarımsal Üretim ve GSYĠH’ deki Payı

Kaynak: TÜİK

Bu gerileme hızla artan sanayileĢme ve son yıllarda önem kazanan hizmet sektörünün ekonomideki payının artması nedenleri ile iliĢkilendirilmektedir. SanayileĢmenin, toplumsal yapıdaki niteliksel geliĢmeyi de beraberinde getireceği varsayımı ile milli gelir içerisinde sanayinin payının artması kalkınmıĢlığın bir göstergesi olarak görülmektedir. Türkiye ekonomisinde de tarihsel süreçte hizmet ve sanayi sektörünün GSYĠH’deki payı artmıĢ tarımın payı ise gerilemiĢtir. 1980 yılında tarımın GSYĠH’deki payı %26, sanayinin %25 ve hizmet sektörünün %49 iken, 2006 yılı itibariyle tarım sektörünün payının ise %9’a gerilediği, sanayi ve hizmet sektörlerinin paylarının da%31 ve %60’a yükseldiği görülmektedir.

ġekil 3. GSYĠH’deki Sektör Payları

Kaynak: TCMB

Tarım zengin toprak kaynakları, biyolojik çeĢitlilik, elveriĢli iklim ve jeolojik Ģartlardan dolayı Türkiye için her zaman önde gelen bir sektör olmuĢtur. Diğer sektörlere kıyasla tarım sektöründe oransal bir düĢüĢ yaĢanmasına rağmen üretim değerinde gözlenen artıĢ tarım sektöründeki verimlilik artıĢına iĢaret etmektedir. 2010 yılı itibariyle Türkiye tarım sektörü 5,2 kiĢiye istihdam sağlamıĢ olup


syf. 33

bu oran toplam istihdamın %24’üne karĢılık gelmektedir. Ancak tarımsal istihdam oranında teknolojik geliĢmeler ile birlikte 2000 yılından bu yana yaklaĢık %33’lük bir düĢüĢ yaĢanmıĢtır.7 10.3. Türkiye Tarımsal Ürün DıĢ Ticareti 2009 yılında Türkiye’nin tarımsal ürün ithalatı, iĢlenmiĢ gıda hariç, 4,6 milyar ABD doları (toplam ithalatın %3,3’ü) ve ihracatı 4,5 milyar ABD doları (toplam ihracatın %4,4’ü) olarak gerçekleĢmiĢtir. Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar Türkiye, dıĢ ticarette önemli değiĢiklikler kaydetmiĢtir. 1923-1980 yılları arasında tarıma dayalı ihracat gerçekleĢtirilmeye çalıĢılırken, sanayi ürünlerine dayalı ithalat yüksek rakamlara ulaĢmıĢtır. Fakat 1960 planlı dönem sonrasında ihraç ürünlerinin içeriği tarım ürünlerinden sanayi ürünlerine doğru kaymaya baĢlamıĢtır. Türkiye'nin dıĢ ticaret rakamları Avrupa Birliği ile imzalanan Gümrük Birliği sonrasında yüksek seviyelere ulaĢmıĢtır. Gerek ihracat gerekse ithalat yapılan ülkeler arasında en fazla yer alan ülkeler Avrupa Birliği üyeleridir ki her iki alanda ilk ülke Almanya'dır. Tarımsal ürünlerin dıĢ ticaretinde Türkiye, dünya üretiminin yaklaĢık % 70’ini karĢıladığı fındık üretiminde dünya lideridir. Ġhracatın %80 ila %85’i AB üyesi ülkelere olmak üzere toplamda yüzden fazla ülkeye ihracat yapmaktadır. Türkiye % 80’i AB üyesi ülkelere ihraç edilen kuru incirde de dünyanın en önde gelen ihracatçısı konumundadır. Türkiye’nin ihraç ettiği kuru kayısı miktarı dünya ihracatının yaklaĢık % 70’ini oluĢturmaktadır. Türkiye 2009 yılında, büyük miktarı A.B.D., Rusya, Almanya, Ġngiltere ve Fransa’ya yönelik olmak üzere yaklaĢık 90 ülkeye kuru kayısı ihracatı yapmıĢtır. Türkiye dünyadaki kuru üzüm ihracatının yaklaĢık % 28’ini gerçekleĢtirmektedir. BaĢlıca ihracat pazarları Ġngiltere, Almanya, Hollanda, Ġtalya ve Fransa’dır. Toplam tarımsal ihracat içinde ise AB’nin payı %60 civarındadır.

ġekil 4. Tarım Ġhracatı ve Toplam Ġhracat Ġçerisindeki Payı

Kaynak: Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010

Türkiye meyve ve sebze ihracatı toplam tarımsal ihracatın 2008 yılında %40’ını, 2009 yılında ise %42’sini oluĢturmuĢtur. Üretimle tüketim arasında gerçekleĢen yüksek kayıplar ve yabancı ülkelerin yüksek kalite beklentilerini karĢılamadaki güçlüklere bağlı olarak toplam üretimin sadece %5’i ihraç 7 (Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010.)

28 29


syf. 34

edilmektedir. Meyve ihracatının %70’i turunçgillerden oluĢmaktadır. Bunu %16 ile üzüm takip etmektedir. En büyük sebze ihracatı (toplamın %53’ü) domates ile gerçekleĢmiĢtir. Hububat, 2009 yılında Türkiye tarımsal ihracat toplamının %5’ini oluĢturmuĢtur. 2009 yılında ihracatı gerçekleĢen ana hububat ürünleri toplam ihracatın %40’ını oluĢturan mısır, %30’unu oluĢturan buğday ve %10’unu oluĢturan pirinçtir. Türkiye, baklagil ihracatını ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine gerçekleĢtirmektedir. Türkiye, 1980 yılına kadar hububat ürünlerinde net ihracatçı konumda iken, tarımsal üretimin talebi karĢılamakta yetersiz kalması sebebiyle ithalat aktivitelerine baĢlamıĢtır. Tarımsal ürün arzının yetersiz kalması, iklim koĢullarındaki değiĢimler gibi nedenler tarımsal üretimi etkilemektedir. 2007 ve 2008 yıllarında ithalat rakamlarında ciddi bir artıĢ yaĢanmıĢ, 2007 yılında ithalat payı 973 milyon ABD dolarına, 2008 yılında ise 2,1 milyar ABD dolarına yükselmiĢtir. Toplam ithalat içinde hububat ithalatının payı, 2009 yılı itibariyle ithalat harcamalarının 1,2 milyar ABD dolara düĢmesiyle %26 olmuĢtur Baklagillerin ithalat verileri incelendiğinde, 2003 yılından bu yana, özellikle 2007 ve 2008 yıllarında yaĢanan kuraklık gibi istisnai sebepler dolayısıyla baklagil ithalatında ani artıĢlar gözlenmiĢtir. 2007 yılında 78,7 milyon ABD doları tutarında, 2008 yılında ise 333 milyon ABD doları tutarında baklagil ithal edilmiĢtir. Toplam tarımsal ithalat içinde baklagillerin payı %4,5tir.8 Türkiye, sebze-meyve açısından talebi karĢılayabilecek düzeyde üretim hacmine sahip olmasına rağmen iklim koĢulları sebebiyle ender yetiĢen sebze ve meyvelerde ithalata baĢvurmaktadır. 2009 yılında 121 milyon ABD doları değerinde meyve ithalatı gerçekleĢtirilmiĢtir.

ġekil 5. Tarım Ġthalatı ve Toplam Ġthalat Ġçerisindeki Payı

Kaynak: Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010

Tarıma dayalı ihracat, özellikle 1980’li yıllardan sonra iĢlenmemiĢ tarımsal ürünlerden tarıma dayalı sanayi ürünlerine doğru kaymıĢtır. 1980’li yıllarda tarımsal ihracatta önemli paya sahip olan hayvancılık sektörü payı uluslararası alanda yaĢanan BSE krizi gibi nedenlerle 2000’li yıllara gelindiğinde sıfıra düĢmüĢtür. Aynı Ģekilde 1990 yılından önce hiç ithalatı yapılmayan pamuk 2000’li yıllarda tarımsal ithalat içinde önemli bir kalem haline gelmiĢtir. AB ülkeleri toplam tarımsal ithalattan yaklaĢık %50 civarında bir pay almaktadır. 8(Ġhracatı GeliĢtirme Etüd Merkezi, 2010 Sektör Raporu. ) Bu çalıĢma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri

Projesi” kapsamında hazırlanmıĢtır. © 2011-2012 syf. 35

Tablo5. Türkiye’nin Toplam DıĢ Ticareti Ġçerisindeki Tarım Ġthalat ve Ġhracatının Payı

Tarımsal ve Genel Ticaret (milyon $) Tarım Ürünleri Ticareti Toplam DıĢ Ticaret Ġhracat (2008) 11.474 107.272 Ġthalat (2008) 13.038 170.063 Ġhracat (2009) 11.189 102.142 Ġthalat (2009) 9.630 140.928

Ġhracatın ithalatı karĢılama oranı (2008) 88 63 Ġhracatın ithalatı karĢılama oranı (2009)(%) 116 72

Kaynak: TÜİK 10.4. Tarım Sektörüne Yapılan Yatırımlar Tarım sektörü 2003 rakamlarına göre, sabit sermaye yatırımlarından tarıma ayrılan pay %4,2 iken, tarım sektörünün kamu yatırımlarından aldığı pay %7,7’ye yükselmektedir.9 Gerek sabit sermaye yatırımlarından ayrılan pay, gerekse teĢvikli yatırımların düĢük oranlarda seyretmesi tarım alanında sermaye birikiminin önündeki en büyük engellerdir. Enflasyon oranının düzenlenmesi, tarımda sermaye birikimlerinin artmasına neden olmuĢ ve bu durum modern tarım teknikleri kullanımının güçlenmesine yol açmıĢtır. 2011 yılı rakamlarına göre Türkiye ilk iki çeyrekte %6,8 büyüme kaydetmiĢtir.10 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre, 2006 yılında baĢlatılan “Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Projesi” kapsamında 3.155 adet proje tamamlanmıĢ olup bu hibelere verilen toplam miktar 567 milyon TL tutarındadır. Yatırımların artırılması çalıĢmaları kapsamında yine 2007 yılında “Tarımsal Makine ve Ekipman Yatırımlarının Desteklenmesi Projesi” ile 349 milyon TL hibe desteği sağlanmıĢtır. Bu hibelerin yanı sıra tarıma dayalı sanayi yatırımları toplamda 2,5-3 milyar TL tutarındadır.11 1980-2006 yılları tarımda doğrudan yabancı sermaye yatırım verilerine göre, Türkiye’ye yapılan yatırım miktarı 635 milyon ABD doları düzeyinde olup toplam yurt içi yatırımların %1,2’sine denk düĢmektedir. 1980-1995 yılları arasında tarım sektörünün toplam yabancı sermaye yatırımları içindeki payı %1,70 iken, 2005-2006 yıllarında bu oran sırasıyla %0,7 ve %0,2 düzeylerine inmiĢtir. 12 Tarım sektörüne yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının düĢük seviyelerde olmasının temel nedenleri arasında yapılan yatırımların geri dönüĢünün diğer sektörlere oranla daha uzun vadede gerçekleĢmesi, tarım sektörünün bileĢenleri sebebiyle belirsizlik içermesi ve risk faktörünün yüksek olması yer almaktadır. Ayrıca Türkiye’deki tarım piyasalarının, dünya tarım piyasalarına uyum zorlukları barındırması, tarım sektörünün geliĢim hızının istenen seviyelerde olmaması gibi sebepler de belirleyici rol oynamaktadır.13 10.5. Türkiye’de Tarım Politikaları Tarım sektöründe yaĢayan bireylerin yaĢam düzeylerini yükseltmek, tarımsal üretimi toplum yararına olacak Ģekilde teĢvik etmek, tüketiciyi aĢırı fiyat artıĢlarından korumak, kaliteli ve sağlıklı ürün

9 (DPT, 2001-2005 sermaye ) 10(Türkiye Tarım Sektörü Raporu, Plan Bütçe KonuĢması) 11Türkiye Tarım Sektörü Raporu, Plan Bütçe KonuĢması 12(Ankara Ticaret Borsası, Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları) 13 Ankara Ticaret Borsası, Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları

30 31


syf. 36

yetiĢtirilmesini sağlamak amacıyla görevli devlet kurumlarının toplumsal baskı gruplarını da dikkate alarak düzenleyici ve özendirici önlem ve uygulamalarının tümü tarım politikası olarak ifade edilmektedir Serbest piyasa ekonomisinin dünya sistemi haline geliĢi ile birlikte piyasa koĢulları tüm dünyayı tek bir devlet gibi etkilemeye baĢlamıĢtır. Evrensel konular hakkında politikaların oluĢturulmasında çerçeve anlaĢmaları ve bazı hukuki düzenlemeler bağlayıcı olmaya baĢlamıĢtır. Türkiye, tarım politikalarını oluĢtururken diğer ülkeler gibi içteki karar mekanizmalarına baĢvurmakla birlikte küresel bağlayıcı anlaĢmalara bağlı hareket etmek durumundadır. Türkiye’nin tarım politikaları Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası Para Fonu ve Avrupa Birliği gibi kurum ve kuruluĢların belirlediği çerçevede oluĢturulmaktadır. Devlet tarafından yapılan yatırımların ve destekleme politikalarının yetersiz kalması, alınan önlemlere karĢın tarımsal üretimde belirgin artıĢların yaĢanmaması ve devlet bütçesine yük getirmesi nedeniyle uluslararası kuruluĢların desteği çok büyük önem kazanmaktadır. 2000 yılında Tarım Reformu Uygulama Projesi (ARIP) Türkiye’nin gündemine alınmıĢ, tarımsal faaliyetlerin ekonomi üzerindeki yükünü azaltmak ve geliĢtirilen politikalarla kaliteli ve verimli ürün elde edebilmek adına görüĢülmeye baĢlanmıĢtır. ARIP’in politikalarını üç ana baĢlık altında özetlemek gerekirse, doğrudan mali destek verilmesi, verilen desteklerin aĢamalı olarak geri çekilmesi, devlete bağlı tarım iĢletmelerinin özelleĢtirilesi yolu ile bu iĢletmelerin devletin bütçesine yük getirmesinin önlenmesi, tarım ürünlerinin pazarlanma aĢamasında devletin müdahalesinin azaltılmasıdır14. Tarım Reformu Uygulama Projesi’ne ortam hazırlayan koĢullar incelenecek olursa, Türkiye’nin geliĢtirmiĢ olduğu projelerin tarımsal üretimi artırmakta yetersiz kalması ve uzun vadeli bir eylem planı oluĢturamaması, destek almak isteyen çiftçilerin bürokratik iĢlemlere takılması yer almaktadır. Ayrıca desteklerin küçük giriĢimlerden çok, hali hazırda endüstriyel üretimde belli bir büyüklüğe eriĢmiĢ yatırımcıların yararlanması gibi olumsuzluklar da bu kategoride incelenebilmektedir. Bahsi geçen olumsuzluklar bu projenin de yetersiz kalmasına yol açmıĢ, Türkiye çözüm önerisi olarak 2006-2010 yıllarını kapsayan Tarım Çerçeve Kanunu ve Tarım Stratejisi oluĢturulmuĢtur. Buna göre kaynakların etkin kullanımı ilkesi çerçevesinde ekonomik, sosyal, çevresel ve uluslar arası geliĢmeler boyutunu bütün olarak ele alan örgütlü, rekabet gücü yüksek, sürdürülebilir bir tarım sektörünün oluĢturulması temel amaçtır. Diğer taraftan tarım ürünleri dıĢ ticaretinde uygulanan politikalar açısından bir karĢılaĢtırma yapılırsa; AB'de iç piyasaya yönelik düzenlemeler yanında üçüncü ülkelerle ticareti düzenleyecek bir dıĢ ticaret sistemi de oluĢturulduğu dikkati çekmektedir. Ürünlere göre farklı Ģekillerde adlandırılsa da, tüm ürünlerde üçüncü ülkelerden ithalatta ürünlerin fiyatlarını hedef fiyat seviyesine yükseltmeyi amaçlayan eĢik fiyat sistemi ve buna bağlı vergilendirme sistemi uygulanmaktadır. Ġhracatta ise, ürünlerin dünya fiyatlarıyla rekabet edebilmesini sağlamak amacıyla teĢvik edici ödemeler uygulanmaktadır. Türkiye'de ise, AB’ye benzer bir eĢik fiyat sistemi uygulanmamaktadır. Ancak bazı ürünlerin ithalatında fon kesintisi zaman zaman uygulanmıĢtır. Diğer taraftan ihracatı teĢvik amacıyla ihracat iadesi uygulanmıĢtır. Dönemlere göre tarım politikaları incelendiğinde1963’ten günümüze kadar dokuz adet beĢ yıllık kalkınma planı oluĢturulduğu görülmektedir. Birinci beĢ yıllık kalkınma planı 1963 ile 1967 yılları arasını kapsamaktadır. Devlet Planlama TeĢkilatı’ndan edinilen bilgilere göre, tarım kooperatiflerinin 14 (IBRD, 2003)


syf. 37

kurulması ve yalnızca kooperatif üyelerinin destek almasını sağlayacak bir düzenleme öngörülmüĢtür. Kooperatiflerin desteklenmesi de acil görüldüğü durumlarda bütçeden ayrılacak miktarlarla gerçekleĢtirilecektir. Ġkinci kalkınma planında tarımsal desteklemenin geçici çözüm olduğu ve fiyat harici desteklemenin öne çıkarılmasının gerektiği görüĢülmüĢ, tarımsal üretimde yeni örgütlenme modellerinin geliĢtirilmesi için çalıĢma planı oluĢturulmuĢtur. 1973’te oluĢturulan üçünü kalkınma planı, kendinden önceki kalkınma planlarının yol açtığı sorunlar üzerine yoğunlaĢmıĢ ve tarımsal destekleme politikalarının desteklenen ürünlerde fiyat artıĢına neden olduğu gerekçesiyle tarımsal destek fonu kurulması planını içermektedir. Dördüncü kalkınma planı tarım üreticilerinin desteklenmesi ve eğitilmesine yönelik çalıĢmaları kapsamaktadır. Bir diğer deyiĢle dar ve orta gelir düzeyine sahip üreticilerin desteklenmesi ve verimliliğin artması adına eğitim desteğinin sağlaması planlanmıĢtır. Devletin satıĢı gerçekleĢmeyen üretim fazlasının alımı ve fiyat regülâsyonunun sağlaması gibi dıĢarıdan müdahalelerden çok, öz kaynakların geliĢtirilmesi üzerinde durulmuĢtur. Tarım Ürünleri Destekleme Kurumu ve Toprak Mahsulleri Ofisi’nin finansmanının karĢılanması için kaynakların verimliliğinin artırılması amaçlanmaktadır. BeĢinci kalkınma planı 1984-89 yılları arasındaki döneme iliĢkin yapılan planlama olup tarımsal fiyat ve gelir istikrarı gibi konular üzerine eğilmiĢtir. Diğer kalkınma planlarında olduğu gibi verimliliğin artırılması için alternatif çözüm önerileri ve uygulama planları oluĢturulurken, bu beĢ yıllık planla ürünlerin sigortalanması yöntemi geliĢtirilmiĢtir. YetiĢtirilen ürünlerin pazarlanmasını kolaylaĢtırmak adına eylem planı oluĢturulmuĢtur. 1973’te yürürlükten kalkan Toprak Reformu’nun yerine 1984’te Sulama Alanlarındaki Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunu getirilerek tarımsal üretim hacmini geniĢletecek yöntemler izlenmiĢtir. Altıncı kalkınma planı (1990-94) beĢini eylem planının devamı niteliğinde olup ekonomik ve sosyal yapıya uygun politikaların geliĢtirilmesi amacına dayanmaktadır. Yedinci eylem planı “Tarımsal Politikalar ile Ġlgili Yapısal DeğiĢim Projesi” kapsamında, sekizinci eylem planı ise “Genel Tarım Politikaları” adı altında verimliliğin artırılması nihai amacına hizmet eden incelemeler yapılmıĢ ve politikalar belirlenmiĢtir. 2007- 2013 yılları arasını kapsayan ve günümüzde uygulanmaya devam eden dokuzuncu kalkınma planı kamu hizmetlerinde kalite ve etkinliğin artırılması, tarım istihdam seviyesinin yukarılara çekilmesi ve bölgesel geliĢimin önemi konularına değinmektedir. Dokuzuncu kalkınma planı “Uzun vadeli strateji (2001-2023)” çerçevesinde küresel ölçekte rekabet edilebilirliğin sağlanması, AB’ye uyum sürecinde istikrarlı büyümeyi sağlamıĢ bir Türkiye vizyonuyla oluĢturulmuĢtur. Türkiye’nin AB uyum sürecinde tarımsal faaliyetlerin desteklenmesi amacıyla “Ulusal Fon” oluĢturulması ve gerekli harcamaların bu fon tarafından karĢılanarak bütçe üzerindeki yükün azaltılması amaçlanmaktadır. Türkiye’de oluĢturulacak destek bütçesinin, AB’ye kaynak teĢkil eden kalemler örnek alınarak düzenlenme yolu izlenmiĢtir. OluĢturulan destekleme fonunun harcama Ģablonu AB ile birebir benzerlik göstermemekte, Türkiye’nin kendi iç dinamikleri gereği tarım sektörünün ihtiyaç duyduğu harcama kalemlerine ve problemli olduğu alanlara göre gerçekleĢmektedir. AB modelinde destekleme fonu, tarım piyasasına doğrudan müdahale etmek yerine, çiftçiye piyasa sağlama garantisi vermekte ve bu yapılanma Türkiye’nin de örnek uyguladığı DGD politikaları çerçevesinde yeniden yapılandırılmaktadır. Dünya Ticaret Örgütü’ne uyum sağlayabilmek amacıyla oluĢturulan tarım politikaları kapsamında, tarımsal desteklerin serbest ticareti bozan uygulamalarını ortadan kaldırmak amacıyla devlet tarafından sağlanan desteklerin azaltılması, haksız rekabeti önleyebilmek amacıyla ihracat teĢviklerinin kaldırılması ve gümrük vergilerinin iç pazar dengesinin korunması adına azaltılması yer almaktadır.

32 33


syf. 38

Tarımsal üretim politikalarının sürdürülebilir olabilmesi açısından bazı yöntemlerin uygulanması amaçlanmaktadır. Bu stratejilerden ilki, rekabet ortamının sağlanması tarımsal ürünlerin piyasa koĢullarının uzun vadede sağlıklı bir Ģekilde sürdürülebilmesini getirmektedir. Bir diğer unsur, maliyetin düĢürülmesi sayesinde tarımsal faaliyetlerin kırsal alanda yaĢayan ve kısıtlı bütçelerle üretim yapmaya çalıĢan üretici kesimine büyük yarar sağlamakta, kalite ve verimliliği artırıcı bir önlem olarak önemini korumaktadır. Bir diğer sürdürülebilirlik politikası pazarlama alt yapısının düzeltilmesi ve koĢullarının iyileĢtirilmesi ile sanayi sektörüne uyumun gerçekleĢtirilmesidir. Tarımsal üretim faaliyetlerinin sanayi sektörüne uyumun sağlanması ile verimlilik ve üretim miktarının artıĢı amaçlanmaktadır. Üreticilerin gelir seviyesinin iyileĢtirilmesi, destekleme araçlarının uzun vadede geri çekilmesi halinde önem kazanacak bir politikadır. Üreticilerin kendi öz kaynakları vasıtasıyla üretimde belirli bir noktaya ulaĢması bu politikanı temelini oluĢturmaktadır. Kırsal Kalkınma planları, üreticilerin üretim ve yaĢam koĢullarını iyileĢtirmeyi amaçlamakta, Ģartların iyileĢtirilmesi yararını gütmektedir. Bölgeler arası dengesiz geliĢmiĢlik düzeylerinin ortadan kaldırılması amacıyla yapılan çalıĢmalar tarımsal üretimin dar alanlarda sürdürülmesinin önüne geçmek adına uygulanması önem taĢıyan stratejilerdendir. Ayrıca serbest ticaret ortamını bozmayan, haksız rekabet koĢullarını oluĢturmayan destekleme araçlarının devamının sağlanması sürdürülebilirlik açısından önemlidir. Öte yandan kurumsallaĢmanın artırılması, tarımsal üretimde istikrarın sağlanması açısından son derece önem arz etmektedir. Bu kapsamda tarımsal üretime destek verebilecek, danıĢmanlık hizmetleri yürütebilecek, kar amacı gütmeyen “Tarımsal Üretici Birlikleri”nin kurulması sürdürülebilir tarım politikalarının temelini oluĢturmaktadır. Türkiye’deki tarımsal faaliyetleri destekleme araçları arasında yer alan Kırsal Kalkınma Destekleri, Ürün Sigortası ödemeleri, Doğrudan Gelir Desteği (DGD) ödemeleri, fark ödemeleri ve Çevre Amaçlı Tarımsal Alanların Korunması Programı Destekleri (ÇATAK) önemli rol oynamakta, tarımsal üretimin iyileĢtirilmesi amacına hizmet eden desteklemeler yürütmektedirler. 10.6. Tarımsal Üretim Girdileri ve Girdi Destekleri Tarımsal üretimin yapılabilmesi için kullanılan hammadde ve insan gücünün yanı sıra bazı araçlar önem kazanmaktadır. Tohum üretimi, ekimi, sulama, biçimi, sürülmesi, pazara sunulması vb. gibi süreçler sırasında devreye giren tüm araçlar bu baĢlıkta kapsanmaktadır. Sulama suyu, tohum, gübre, ilaçlar, kredi, tarım alet ve makineleri gibi araçlar tarımsal üretimin gerçekleĢebilmesinde olmazsa olmazlar arasında yer almaktadır. Sulama suyu, 1/3’ü ekilebilir alan olan Türkiye toprakları için iklimsel koĢullar ve yağıĢ oranları dıĢında manüel olarak taĢınması gereken bir araçtır. Tarımsal arazilerin sulanması yer altı suları, akarsular, baraj suları gibi kaynaklar tarafından karĢılanmaktadır. Türkiye’de sulama faaliyetleri Devlet Su iĢleri tarafınca yürütülmektedir. DSĠ verilerine göre, sulama ihtiyacının % 95.93’ü yüzey sulama Ģeklinde, geri kalan % 3.38 oranı yağmur suları ve % 1 oranında damlama yöntemi ile çözüme ulaĢtırılmaktadır. Tohum, tarımsal üretimin en önemli üretim ara yapısı ve temel taĢıdır. Tohumlukların üretimi kamu ve serbest piyasa ekonomisine geçiĢ ile birlikte özel sektör tarafından yürütülen bir rekabet alanıdır. Özel kuruluĢların tohumluk üretimine baĢlaması ile birlikte yüksek verimli tohumluk yetiĢmeye baĢlamıĢtır. Kazanç maksimizasyonu amacı ile birim alandan elde edilebilecek ürünün artırılması hedefi bilimsel çalıĢmalara da yön vermiĢtir. Tohumluk üreten kamu kuruluĢları ağırlıklı olarak hububat tohumluklar ı üretimine yönelirken, özel sektöre bağlı üretim malları geliri yüksek ürünlerin tohumluklardan oluĢmaktadır. Tohumluk üretimini koordine eden kamu kuruluĢları Toprak Mahsulleri Ofisi Genel


syf. 39

Müdürlüğü ve Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği’dir. Devlet Planlama TeĢkilatı (DPT) verilerine göre, tekniğine uygun Ģekilde üretilen sertifikalı tohumlukların, geleneksel yöntemlerle veya yanlıĢ tekniklerle üretilenlere göre %25 daha verimli oldukları ortaya koymaktadır. Doğal gübre üretimi, yeni tekniklerin geliĢtirilmesi ile yapay gübreleme artıĢ göstermiĢ, doğal afetler sonucu Türkiye’nin en önemli gübre merkezinin çalıĢamaz duruma gelmesi gibi nedenlerle sıklıkla kesintiye uğramıĢ ve fiyat dalgalanmasına maruz kalmıĢtır. Bir diğer ifade ile gübre, serbest piyasa ekonomisine uyum süreci ile ekonomik krizlerden oldukça etkilenmiĢtir. Ayrıca yapay gübrelemenin önem kazanması ile kimyasal hammadde gereksinimlerinin ithal edilmesi zorunluluğu doğmuĢ ve gübre üretimi fiyat dalgalanmalarından oldukça etkilenmiĢtir. Türkiye’de tarım kredisi organize ve organize olmayan kaynaklar tarafına sağlanmaktadır. T.C. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından sağlanan krediler organize kaynakları oluĢturmakta, Ģahıslara ait kaynaklar ise organize olmayan kaynaklara örnek gösterilmektedir.

Tablo 6. T.C Ziraat Bankası Tarım Kredisi ÇeĢitleri ve Ġndirim Oranları

KREDĠ KONULARI Ġndirim Oranı (%) Kredi Üst Limit Tarımsal Sulama 100 1.500.000

Kontrollü Örtü Altı Tarım 50 7.500.000 Ġyi Tarım Uygulamaları 50 3.000.000

Organik Tarım Su Ürünleri 50 3.000.000 Sertifikalı Tohum, Fidan Yurt Ġçi

Üretimi/Kullanımı 50 1.500.000

Standart Fidan Yurt Ġçi Üretimi/Kullanımı 50 1.500.000

Tarımsal Mekanizasyon 50 5.000.000 Kaynak: 2011 Resmi Gazete15

Tarım aletleri ve makineleri tarımsal araçlar içerisinde maliyeti en yüksek teçhizatlardır. Bu araçların temin edilmesi ile tarımsal üretim maliyeti düĢtüğünden sanayinin geliĢmesi ile kullanımı yararlı hale gelmiĢtir. Bunun yanı sıra makine kullanımı tarımsal üretim kalitesi ve verimliliğini artırdığından tercih sebebidir. Modern tarım uygulamalarının en önemli aracı olan tarımsal alet ve makineler iĢ gücü verimine de katkıda bulunmaktadır. Sanayi sektörünün geliĢmesi ve tarımın endüstrileĢmesi ile geniĢleyen ekim alanlarına geleneksel yöntem ve aletlerle müdahalede bulunmak zorlaĢtığından bu araçların kullanımı yaygınlaĢmıĢtır. Traktör, pulluk ve kültivatör tarımsal makinelerin baĢlıcalarıdır. 10.7. Tarım ĠĢletmelerinin Amacı ve Yapısı Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü “Türkiye Tarım ĠĢletmelerinin Genel Durumu ve Yeter Gelirli ĠĢletme Büyüklüğünün Tespiti 2010” raporuna göre, tarımsal iĢletmelerin büyüklüğü tarımsal üretim olanaklarının ve buna bağlı tarımsal gelirlerin artırılmasını doğrudan etkilemektedir. Tarım iĢletmelerinin 16 Bu kapsamda faaliyet gösteren Türkiye Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü’nün (TĠGEM) amacı “Tarım ve tarıma dayalı sanayi için tohumluk, damızlık ve hammadde üretmek, gen kaynaklarını korumaktır” olarak yer almaktadır.17

15(03.01.2011 tarihli Resmi Gazete, T.C Ziraat Bankası A.ġ. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince Tarımsal Üretime Dair DüĢük Faizli Yatırım ve ĠĢletme Kredisi Kullandırılmasına ĠliĢkin Karar.) 16(Tarım ve Köy ĠĢleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Tarım ĠĢletmelerinin Genel Durumu ve Yeterli Gelirli ĠĢletme Büyüklüğünün Tespiti Raporu, 2010) 17(Türkiye Tarım ĠĢletmeleri Gene Müdürlüğü (TĠGEM) http://www.tigem.gov.tr)

34 35


syf. 40

ġekil 6. ĠĢletme Büyüklüğüne Göre ĠĢletme ve ĠĢletmenin Tasarrufundaki Arazi

Türkiye’de var olan tarım iĢletmelerinin çoğunlukla özel mülkiyete dayandığı ve aile iĢletmeleri Ģeklinde yapılandığı gözlemlenmektedir. ĠĢlenebilen arazilerin geniĢlemesi ile iĢletme sayılarındaki artıĢ arasında doğrusal bir bağıntı vardır. Arazilerin kullanım Ģekli bölge özelliklerinin yapılarına göre değiĢiklik göstermektedir. Tarım iĢletmelerinde geleneksel yöntemler ile faaliyetler sürdürülmekte ve iĢletme sahibinin eğitim süresi ortalama 5 yıl sürmektedir. Tarım iĢletmelerinin sermaye yapıları dikkate alındığında, diğer iĢletmelere oranla daha az sermaye ile etkinliklerini sürdürmektedir. GeliĢmiĢ ülkelerde tarım iĢletmelerinin toplam sermaye içindeki oranı Türkiye’ye oranla çok daha yüksektir. Tarım iĢletmelerinin çoğu finansal sıkıntılar dolayısıyla kredi kullanabilecek durumda olmayıp ayrıca yabancı sermaye ile ortaklık kurabilecek mali güce sahip değildir. 10.8. Tarım ĠĢletmelerinin Büyüklüğü Tarımsal üretimin gerçekleĢtirilmesinde tarımsal iĢletmeler ekonomik bir birim olarak görevlerini sürdürmektedir. Tarımsal iĢletmelerin hacminin büyüklüğü, bunun yanı sıra bu iĢletmelerde kullanılan tarım tekniklerinin geliĢmiĢliği ve üretim kaynaklarının kullanımı gibi etmenler, çiftçinin gelirinin artırılmasında önemli rol oynamaktadır. Tarım iĢletmelerinin sınıflandırılmasında, tarımsal iĢletmelerin geniĢliği ve toprak geniĢliği önemli ölçütler olarak belirlenmiĢtir. Toprak geniĢliği temel alındığında ülkemizde faaliyet gösteren tarım iĢletmelerinin küçük ölçekte olduğu sonucuna varılmaktadır. Tarımsal iĢletme sayılarındaki azalma, iĢletme büyüklüğünün artması ile ilintilidir. Ülkemizde 1991 yılında yapılan Genel Tarım Sayımı Sonuçlarına göre, Türkiye’de bulunan tarımsal iĢletme sayısı 3.966.822 iken, 2001 sayımlarında bu sayı 3.022.127’ye inmiĢ, 5,9 hektar olan iĢletme büyüklüğü, 2001yılı itibariyle 6,1’e yükselmiĢtir. GeliĢmiĢ ülkelerde iĢletme sayıları azalırken, iĢletme büyüklükleri artıĢ göstermektedir. 10.9. Türkiye’de Tarım Sektörünün Sorunları Türkiye’de tarım sektöründeki yapısal sorunlar, üretim faktörlerinden kaynaklanmaktadır. Bu faktörler arasında, tarımsal iĢgücünün niceliksel potansiyeline rağmen, tarım alanında çalıĢanların eğitim seviyelerinin düĢük olması yer almaktadır. Öte yandan, tarım sektörüne yapılan yatırımlar oldukça yetersiz kalmakta, modern tarım teknolojileri, sektöre yapılan yatırımların ve sermayenin kısıtlı olması sebebiyle takip edilememekte ve verimlilik istenen seviyelere ulaĢamamaktadır. Türkiye’de tarım yapılabilir alanların miktarı açısından tarımsal üretimin mevcut durumdan çok daha yüksek seviyelerde olması beklenirken, iĢletme büyüklüğü faktörü nedeniyle doğal verimlilik düĢüktür.


syf. 41

Üretim, talep miktarına göre belirlenen bir arz Ģeklidir ve üretim miktarının artması için talebin bu oranda bir artıĢ göstermesi gereklidir. Talebin artıĢ göstermesi için ise, üretilen ürünün pazarlama olanaklarının geniĢletilmesi ve altyapı olanaklarının geliĢtirilmesi gereklidir. Arz, talep dengesinde belirlenen ürün fiyatı bütün üretim faktörlerini karĢılayabilir ve tarımsal üretimden elde edilen değerler diğer sektörlerle rekabet edebilir konumda olmalıdır.Türkiye’de tarımsal üretim, sektörel ihtiyaçlarını belirlenen fiyatlar üzerinden zorlukla karĢıladığından, piyasa içinde yeterli paya sahip olamamakta, diğer sektörlerle kıyaslandığında yetersiz kalmaktadır. Tarımsal pazarlamada istenen rekabetçi piyasaların oluĢturulması için iç ve dıĢ faktörlerin analiz edilmesi, piyasanın canlandırılması amacıyla tarımsal üretim önceliklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Tarım sektörünün yeterince kurumsallaĢmamıĢ olması istikrarlı ve iĢleyen bir piyasa yapısının oluĢmasını engellemektedir. Tarımsal ürünlerin piyasa mekanizması içerisinde istenen konuma ulaĢabilmesi kurumsal alt yapının; tarımsal finans, tarımsal araĢtırma ve mülkiyet hakkı unsurlarının tarım sektörü yapılanması içerisinde iĢler hale getirilmesi gerekmektedir. Türkiye tarım sektörü verileri dikkate alındığında, fiziksel koĢulların yetersiz olması sorunu baĢ göstermektedir. Bu nedenle, bütüncül tarım politikalarının sulama gibi son derece önem arz eden fiziksel koĢulların iyileĢtirilmesine eğilmesi gerekmektedir. Türk tarımının içinde bulunduğu yapısal sorunların kaynağı, tarımsal yapı ve izlenen politikalardan ileri gelmektedir. Tarımsal yapıdan kaynaklanan sorunlar incelendiğinde, öncelikle tarım iĢletmelerinin küçük olması sorunu göze çarpmaktadır. Öte yandan, küçük iĢletmelerde tarımsal üretimin yalnızca ihtiyaç miktarıyla sınırlandırılması, kullanım fazlası üretimin yaygın olmaması nedeniyle sermaye birikimini engellemekte, tarımsal ürünlerin pazar imkanlarını sınırlandırmaktadır. Bu üretim Ģekli, tarım arazi kullanımının öz mülkiyete dayanmasından ileri gelmekte, bu nedenle tarımsal üretimde optimum verim elde edilememektedir.18 Türkiye’deki tarım sektörünün bir diğer sorunu ise, modern teknolojilerin kullanımının yaygınlaĢtırılamamasıdır. Bunun sonucunda üretim istenen seviyelere ulaĢamamakta, verimli ve kaliteli ürün elde edilmesi zorlaĢmaktadır. Tarıma yapılan yatırımların geri dönüĢü uzun vadede gerçekleĢtiğinden, teknoloji kullanımı dar olan alanlarda tarımsal üretim, belirsizliklere açık ve risk faktörü içermektedir. Tarımsal emek gücünün iyi eğitilmiĢ ve sektörel bilgiye sahip olmaması, geliĢen teknolojinin sermaye yetersizlikleri dolayısıyla izlenememesi tarımda verimin etkilenmesine, üretilen ürünlerin pazarlama kanallarına aktarılmadan önemli bir kısmının tarlada kalmasına yol açmaktadır. Üretim ve pazarlama aĢamalarında yaĢanan bu zorlukların yanı sıra, üretilen ürünlerin saklanması, depolanması ve taĢınması gibi sistemlerin geliĢmemiĢ olması, tarımda yaĢanan bu türden zorluklar, Türk tarımsal yapısından kaynaklanmaktadır. Tarıma bütçeden ayrılan payın ve destekleme miktarlarının yıllar içerisinde dalgalı bir yol çizmesi ve ödeneklerin yetersiz olması tarımsal politikaların etkinliğini azaltmaktadır. Destekleme politikaları ile oluĢturulan fonların ihtiyaç duyulan alanlara aktarımının sağlanamaması, çeĢitli sübvansiyonların, desteklemeye ihtiyaç duymayan büyük iĢletmeler tarafından kullanılması, küçük iĢletmecileri piyasada varlığını sürdüremez hale getirmektedir.19 Türk tarımının karĢılaĢtığı dıĢtan kaynaklanan sorunlar arasında, ülkelerin oluĢturduğu tarımsal destekleme politikaları sebebiyle oluĢan fiyat farklılıkları, Türkiye’de üretilen tarım ürünlerinin 18 (Bayraç, Yenilmez, Tarım Sektörünün Yapısal Analizi ve AB Ortak Tarım Politikası, 29.) 19 (Eraktan, 2001, 97.)


syf. 42

uluslararası pazarda rekabet edebilirliğini zorlaĢtırmaktadır. Yalnızca ürün fiyatlarındaki farklılıklar değil, ticaret miktarları üzerindeki kotalar ve anlaĢma yükümlülüklerinin getirdiği kısıtlamalar da tarım etkinliğini etkilemektedir.

ġekil 7. BaĢlıca Tarımsal Ürünlerin Konumlanma Haritası

Kaynak: Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü

BaĢbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı tarafından gerçekleĢtirilen Türkiye tarım sektörü GZFT analizine göre ortaya konulan sonuçlar ise Ģu Ģekildedir: Güçlü Noktalar:

Tarımsal üretim için uygun ekolojik koĢullar ve iklim Tarım sektöründeki yatırımlar için sağlanan devlet destekleri Aralık 2009 verilerine göre 73 milyon olan nüfus sebebiyle Türkiye’nin bölgede artan önemi Türkiye’nin tarımsal üretimde komĢularına göre daha geliĢmiĢ olmasının önemli ihracat

fırsatları sunması Orta Doğulu ve diğer yatırımcılar tarafından Türk tarımına son zamanlarda artan oranda ilgi

gösterilmesi Ġlerleyen otomasyona bağlı olarak üretim verimliliğinde görülen artıĢ

Zayıf Noktalar:

Yüksek derecede devlet sübvansiyonuna bağlı olan ve çok fazla parçalanmıĢ yapıda olan küçük iĢletmelerin ağırlıkta olması

AB uyum süreci halen devam etmekte olduğundan, Türkiye’nin AB ülkelerine canlı hayvan ihracatındaki sorunların çözülememiĢ olması

Üretimdeki verimliliği artıracak olan makineli tarımın küçük çaplı çiftlikler için yüksek maliyet yaratması

Yem üreticilerini (örn; mısır) doğru orantılı etkileyen yem fiyatlarındaki artıĢın hayvancılık sektörünü ters oranda etkilemesi

Bu çalıĢma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri


Fırsatlar:

Türkiye’nin stratejik coğrafi konumu ticaret için çok önemli fırsatlar sunmaktadır Türkiye’nin olası AB üyeliği çok önemli ihracat fırsatları sunmaktadır Rekabetçi iĢçilik ücretleri Sağlık konusunda artan bilince bağlı olarak organik tarımda görülen artıĢ

Tehditler:

Kuraklık ve sel gibi hava koĢulları tarımsal üretim için tehdit oluĢturmaktadır DeğiĢken yem fiyatları Tarımsal sübvansiyonların kısılması için devlete yapılan baskı

38 39


syf. 45

11. ÇANAKKALE’NĠN GENEL DURUMU 11.1. Çanakkale Ġli Çanakkale Biga Yarımadası ve Gelibolu Yarımadası üzerine kurulmuĢtur. Biga’nın önemi Osmanlı Dönemi idari sisteminde Sancak olmasından ileri gelmektedir. I. Dünya SavaĢı sonrası bölgenin adı Çanakkale olarak değiĢtirilmiĢ ve merkezi burası olmuĢtur. Çanakkale’nin demografik yapısı incelendiğinde nüfusun 490.397 olduğu ilde, Çanakkale’ye bağlı 568 köy, Ayvacık, Bayramiç, Biga, Bozcaada, Çan, Eceabat, Ezine, Gelibolu, Gökçeada, Lapseki, Merkez ve Yenice olmak üzere 12 ilçe belediyesi bulunmaktadır. Merkez ilçeden sonra Çanakkale’nin en büyük ilçesi Biga, en küçük ilçesi ise Bozcaada’dır. Adaların nüfus yoğunluğu turizm dönemlerinin açılması ile yoğunlaĢmaktadır. Toplam nüfusun yaklaĢık %52’si kentlerde yaĢamakta, geri kalan kesim ise kırsal yerleĢim kesimlerinde ikamet etmektedir. Yıl bazında yaklaĢık %10,34 ile yoğun nüfus artıĢ oranına sahip bir ilimizdir.

11.2. Çanakkale’nin Coğrafi Yapısı Çanakkale ili, Marmara Bölgesi’nin sınırları içerisinde, 25o 40’- 27o 30’ doğu boylamları ve 39o 27’- 40o 45’ kuzey enlemleri arasında 9.887 km2’lik bir alan üzerinde yer almaktadır. Ġl toprakları Asya (Anadolu) ve Avrupa (Trakya) kıtalarını kapsayan bir alana yayılmıĢ olup Çanakkale Boğazı ile ikiye bölünmüĢtür. Çanakkale ili Trakya yöresinde yer alan Ġstanbul’dan sonra en büyük ildir. Türkiye’nin en batıdaki noktası olan Gökçeada’daki Ġnci Burnu ile Anadolu’nun en batı noktası olan Baba Burnu arasında konumlanmıĢtır. Ege Denizi’nde bulunan Gökçeada, Bozcaada ve TavĢan Adası gibi Türkiye’nin en büyük adaları da Çanakkale iline bağlıdır. Çanakkale ilinin yüzölçümü 9.773 km2 olup kıyı uzunluğu 671 kilometredir. Ġl toprakları Gelibolu Yarımadası’nda Koru Dağı, Saros Körfezi, Ege Denizi ile çevrili olup kuzeyden Marmara Denizi, doğudan Koz Dağları ve uzantıları arasında yer almaktadır. Çanakkale ilinin dağlık alanları toplam yüzölçümünün %40’ını kapsamakta, dağlık alan ve tepelerin vadilerle parçalanması nedeniyle il engebeli bir yapıya sahip olmaktadır. Ġlin güneyinde yer alan Kaz Dağı, Balıkesir il sınırında olup 1.765 metre yüksekliği ile Çanakkale’nin en yüksek alanını oluĢturmaktadır. Bunu, 1.111 metre yükseklikle Katran Dağı takip etmektedir. Ağı Dağı (489 m.), Karadağ (749 m.), Dededağ (862 m.), Kayalıdağ (871 m.) ve Koru Dağı (725 m.) ilin diğer önemli dağları arasında yer almaktadır. Ġl topraklarının %41,2’sini alçak ve yüksek platolar, %14,8’i ovalar oluĢturmaktadır. Çanakkale’de ovalar genellikle akarsu ağızlarındaki geniĢ tabanlı vadilerde yer almaktadır. Anadolu yakasında yer alan ovalar; Ezine, Bayramiç, Umurbey, Ayvacık (Tuzla), Yenice (Agonya) Ovaları ile Karabiga ve Biga Ovaları olup Gelibolu Yarımadası’nda ise Kavak, Kilye, Yalova ve Cumali Ovaları bulunmaktadır. Bu ovalar, Kavak, Kara Menderes, Tuzla, Burgaz, Gönen Çayları ve Sarıçay, ayrıca Bayramiç Deresi tarafından sulanmaktadır. Çanakkale’de düzenli yağıĢ rejimi olmadığından akarsu, dere ve çaylar tarımsal sulama ve ulaĢım yönünden kullanıma elveriĢli değildir. Çanakkale ilinin akarsu yapısı incelenirse düzenli yağıĢ olmaması nedeniyle debinin düĢük olması, sonbahar yağmurları ve Nisan, Mayıs aylarında karların erimesi sonucu yükselmeler haricinde su seviyesinin düĢük olması nedeniyle tarımsal sulama yapılabilmesi için elveriĢsiz olduğu görülmektedir. Çanakkale ilinin iklim özellikleri incelenirse, Gelibolu Yarımadası, adalar ve deniz kıyısındaki alanlar benzer iklim özelliklerine sahipken, iç kesimlerde özellikle deniz seviyesinden yüksek alanlarda iklim farklılaĢmaları görülmektedir. Bu farklılaĢmalar, iç kesimlerde karlı gün sayısının fazla olması ve


syf. 46

sıcaklıkların düĢük olması Ģeklinde yansırken, sıcaklık farkı kıyı kesimlerinden iç kesimlere gittikçe artmaktadır. Çanakkale iklim özelliklerine göre geçiĢlerin yaĢandığı bir coğrafyadır. Bir diğer deyiĢle, Karadeniz, Akdeniz ve Marmara iklim özelliklerini yer yer taĢımaktadır. Küçükkuyu ve Ayvacık çevresi Akdeniz iklimi özelliklerini taĢırken, Biga çevresi Karadeniz iklim koĢullarından etkilenmektedir. Bölgede en düĢük sıcaklık Ģubat aylarında ortalama -4,2oC iken, ağustos aylarında sıcaklık +35,8oC’ye ulaĢmaktadır. Çanakkale ilinin yıllık ortalama nem oranı %72,6 olarak belirlenmiĢtir. Çanakkale’de %48,5 oranında rüzgârlı hava hâkimdir ve bölge yoğun olarak poyraz, yıldız, lodos ve kıble rüzgârlarının etkisi altındadır. Yıllık ortalama yağıĢ miktarı 662,8 m3 ila 854,9 m3 arasında değiĢmekte, Çanakkale ilinin yağıĢ eğilimi incelendiğinde, yaz aylarında yağıĢların azaldığı, en fazla yağıĢın ise Aralık, Ocak, ġubat ayları arasında düĢtüğü görülmektedir. Ġlin Çanakkale Boğazı’nda yaklaĢık 670 kilometrelik kıyı Ģeridinde bulunması, yöreye özgü körfezler ile Ege ve Marmara Denizi’ne kıyısı bulunması iklim çeĢitleri ve biyolojik çeĢitlilik sağlamaktadır. Ayrıca kıyı bölgelerdeki yerleĢim alanlarının, iç kesimlerdeki yüksek bölgelere oranla daha ılık olması kıyı Ģeridi özelliklerinin iklime etkilerini ortaya koymaktadır. Ġlin Marmara ve Ege denizlerine kıyısının bulunması kıyı bölgelerde yer alan Lapseki, Gelibolu, Kilitbahir, Dalyan ilçeleri ve birçok sahil köyünde balıkçılık faaliyetlerine önem kazandırmaktadır. 11.3. Çanakkale’de Ekonomik Yapı Ġl ekonomisinde tarım en önemli faaliyet olmakla beraber son yıllarda tarıma dayalı sanayi kolları geliĢme göstermekte ve buna bağlı olarak ekonomide sanayinin payı artmaktadır. TÜĠK’in 2001 yılı verilerine göre Çanakkale Gayri Safi Milli Hasılası’ndan; tarım %24,7, sanayi %23,5, ticaret %17, ulaĢtırma ve haberleĢme %17,2, devlet hizmetleri %5, inĢaat %4,4 ve diğer sektörler %8,2 oranında pay almaktadır. TÜĠK tarafından açıklanan 2010 yılı iĢsizlik verilerine göre Çanakkale’de iĢsizlik oranı %7’dir. En düĢük iĢsizlik oranları sıralamasına göre il tüm iller arasında 15. sırada yer almakta olup Marmara Bölgesi’nde ise en düĢük iĢsizlik oranına sahiptir. Devlet Ġstatistik Enstitüsü verileriyle 2001 yılı cari fiyatlarla KiĢi BaĢına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla cari fiyatlarla iller sıralamasında Çanakkale 2.335 $ ile 19. sıradadır. Kalkınma Bakanlığı tarafından 2003 yılında yapılan “Ġllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması AraĢtırması” sonuçlarına göre Çanakkale, geliĢmiĢlik sıralamasında 24. sırada yer almakta olup “Ġlçelerin Sosyo-Ekonomik geliĢmiĢlik Sıralaması” sonuçlarına göre Bayramiç ve Yenice ilçeleri eksi endeks değeri alan ilçeler arasında yer almıĢtır. 11.4. Çanakkale’de Tarımsal Yapı Çanakkale’deki temel ekonomik faaliyetler ve sürdürülmekte olan sanayi yapısı tarıma dayalıdır. TÜĠK verilerine göre, Çanakkale halkının %70’i geçimini tarımsal üretimden sağlamaktadır. Ġlin en önemli tarımsal ürünleri; buğday, ayçiçeği, domates, bakla ve elmadır. Bölgede konvansiyonel tarım üreticiliğinde Rumların yerleĢiminin yoğun olduğu bölgelerde zeytincilik ve bağcılık öne çıkarken, 1950’li yıllarda bu bölgelere Türklerin göç etmesi ile birlikte bu


syf. 47

faaliyetler durma noktasına gelmiĢtir. Çanakkale’nin zeytincilikte öne çıkan bölgeleri il merkezi ile Balıkesir sınırı arasında yer alan Ege kıyılarıdır.

Tablo7. Çanakkale Ġli Toprak Dağılımı

Toprak Varlığı ve Dağılımı Alanı (Hektar) Payı (%) ĠĢlenebilir Arazi 330.337 33,25

Çayır –Mera Arazisi 22.065 2,24 Ormanlık ve Fundalık Arazi 533.936 53,75

YerleĢim Alanları, Tarıma ElveriĢsiz Arazi ve Diğer 106.962 10,76

Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Çanakkale ilinde 330.337 hektar olan tarım arazisinin % 34’lük kısmını kaplayan 111.047 hektarı sulanabilmektedir. Çanakkale’de sulu tarım alanlarının %90’ında damla ve yağmurlama sulama sistemleri kullanılmakta olup toplam sulanabilir alanın %66,3’ünü oluĢturan 73.643 hektarı sulanmakta, bunun dıĢında kalan 37.404 hektar ise kuru Ģartlarda kullanılmaktadır. 2010 TÜĠK Bölgesel Ġstatistiklerine göre, Çanakkale’de iĢlenen tarım arazisi toplam 230.061hektardır. Ġlin aynı yıl bitkisel üretim değeri 1.739.453 bin TL, hayvansal ürün değeri 502.202 bin TL ve canlı hayvan değeri 875.324 bin TL’lik hacme sahiptir. Çanakkale ilinin tarımsal yapısı ve bitkisel üretim değerleri incelendiğinde, toplam pazarlanan bitkisel üretim değerinin %40,17’sinin meyvelerden, %34,76’sının sebzelerden, %25,07’sinin ise tarla ürünlerinden oluĢtuğu görülmektedir. Toplam pazarlanan bitkisel üretim içinde en yüksek paya sahip olan meyvelerin dağılımı incelendiğinde, taĢ çekirdekli meyvelerin %65,08’lik paya sahip olduğu, bu kategoride yer alan zeytinin 91.642 tonluk üretim, 48.429.223 milyon TL’lik değer ve %73’lük pay ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Meyveler içinde %18,42’lik paya sahip olan yumuĢak çekirdekliler kategorisinde elma (71.357 ton üretim, 17.353.951 milyon TL değer ve %89 pay) ile %12,04’lük paya sahip üzümsü meyvelerden üzüm (43.708 ton üretim, 12.171.279 milyon TL değer ve %96 pay) ilk sıraları almaktadır.

Tablo8. Çanakkale’de Tarım Ürünleri Değerleri

ĠLÇELER Tarla Ürünleri

Üretim Değerleri (TL)

Sebze Üretim Değerleri (TL)

Zeytin Üretim Değerleri (TL)

Bağ Üretim Değerleri (TL)

Diğer Meyve Üretim

Değerleri (TL) Merkez 32.286.940 30.605.100 5.142.000 1.191.200 18.475.200 Ayvacık 8.157.200 14.020.250 35.943.000 364.000 4.818.200

Bayramiç 23.171.640 19.402.700 14.463.000 2.278.500 68.916.300 Biga 154.903.680 53.156.600 432.500 272.000 6.053.650 Bada 73.920 105.240 619.000 6.400.000 55.000 Çan 26.553.640 5.745.860 0 325.600 2.264.000

Eceabat 21.283.890 7.266.860 6.935.000 744.000 1.862.850 Ezine 21.126.960 21.747.500 20.080.000 720.000 1.228.500

Gelibolu 76.632.130 17.728.100 2.577.000 2.793.500 4.134.200 Gada 1.762.700 1.243.220 1.674.500 220.000 773.750

Lapseki 13.679.530 11.402.150 1.090.000 1.000.000 49.293.500 Yenice 23.175.230 23.031.800 0 86.100 2.769.700

Ġl Toplamı 420.807.460 205.455.380 88.956.000 16.394.900 160.644850 Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü


syf. 48

Görüldüğü gibi tarla üretim değeri sebze, zeytin, bağ ve diğer üretim değerlerine oranla en büyük paya sahiptir. Biga ilçesi değerlerine bakıldığında ilçenin üretim değerleri, toplamı itibariyle fark yaratmaktadır. Toplam pazarlanan bitkisel üretim içinde %34,76’lık paya sahip olan sebzelerin %93,31’ini meyvesi yenen sebzeler oluĢturmaktadır. 360.148 tonluk üretimi ve 45.396.981 milyon TL’lik değeri ile domates, meyvesi yenen sebzeler içinde %70’lik paya sahiptir. Tarla ürünlerinin %62,80’ini oluĢturan tahıllar içinde 382.134 tonluk üretim, 23.316.131 milyon TL’lik değer ile buğday %74’lük paya sahiptir. Tarla ürünlerinin %15,32’sini oluĢturan yağlı tohumlar içinde ayçiçeği 7.117.451 milyon TL’lik değer ile %92 paya, %11,95’ini oluĢturan endüstriyel bitkilerden 3.271.522 milyon TL’lik değer ile tütün %54 paya ve 2.289.822 milyon TL’lik değer ile pamuk %38’lik paya sahiptir. Çanakkale’de organik yöntemlerle üretim yapan tarım iĢletmeleri bulunmaktadır. ĠldebaĢta zeytin olmak üzere organik biber ve organik salça üretimi son yıllarda artıĢ göstermektedir. 20Tüketici bilincinin geliĢmesi ve sağlıklı ürünlerle ilgili duyarlılık organik ürünlere olan ilgi ve talebi arttırmaktadır.

Tablo9. Çanakkale Ġli Bitkisel Üretim Verileri

Çiftçi Sayısı Ekilen alan (hektar) Üretim (ton) Çanakkale 337 1.924 6.676

Türkiye 9.384 141.752 415.380 Kaynak: TÜİK

TR22 Bölgesi’nde bulunan Çanakkale ilinde 2008 yılında bitkisel üretim değeri 1.204.712.000 TL ve aldığı bölge payı %41’dir. Bölgenin üretim değeri ise, Türkiye toplam üretiminin %4,5’lik kısmını oluĢturmuĢtur.

Tablo10. Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren ĠĢletme Sayıları

Arazi Büyüklüğü ĠĢletme Sayısı % 0-1 6.709 13,2 1-2 4.867 9,6 2-5 22.078 44

5-10 11.191 22,1 10-20 4.899 9,7

20’den büyük 976 1,4 Toplam 50.720 100 Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü

Ġlde tarımın önemli bir geçim kaynağı olması nedeniyle tarımsal alet ve makineler önem kazanmaktadır.

20c(TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Master Planı, 2007 )

42 43


syf. 49

Tablo11. Çanakkale’de Kullanılan Tarımsal Alet ve Makine Verileri

Alet ve Makine Adet Pulluk 31.114

Ekim Makinesi 7.000 Gübre Dağıtma Makinesi 9.000

Seyyar Süt Sağım Makinesi 10.577 Su Pompası 18.196

Sabit Süt Sağım Tesisi 31 Biçer - döver 244

Traktör 22.174 Kaynak: TÜİK

Ġl tarımının bir diğer alt kolu hayvancılık kırsal kesim için lokomotif sektörlerin baĢında gelmektedir. Tarımsal iĢletmelerin rekabet gücünün artması için kaliteli hayvansal ürünlerin hijyenik ortamda üretimi ve iĢletmelerin kapasite artıĢına ihtiyaç bulunmaktadır. Çanakkale ilinde entegre modern iĢletmelerin yanında, köylerde geleneksel yöntemlerle ve kısıtlı imkanlarla üretim yapan iĢletmeler de bulunmaktadır.

Tablo12. Çanakkale’de Üretilen Bazı Hayvansal Ürünlerin Dağılımı

Et (ton) 5676 Süt (ton) 407.029

Yün Yapağı (ton) 547 Bal (ton) 841

Yumurta (adet) 35.163.338 Deri 387

Kaynak: TÜİK Hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı ilde bu durumun çevreye olumsuz etkileri olmaması için dikkat gösterilmesi gerekmektedir. Marmara ve Ege denizine kıyıları bulunan Çanakkale’de su ürünleri üretimi mevcuttur. Alabalık, çapak, kaya balığı, kefal, kızılkanat, sazan, siraz, turna, kerevitilde avlanmakta olup, en çok avlanan tatlı su balığı ise sazandır.

Tablo13. Çanakkale Su Ürünleri Üretimi

Ürün Ton Balık (deniz) 10.505

Balık (tatlı su) 313 Kültür Balıkçılığı 385

Diğer deniz ürünleri 1.409 Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı verilerine göre toplam sanayi iĢletmesi içerisinde %0,5’lik bir oran ile sanayisi orta geliĢmiĢ illerden birisi olan Çanakkale ilinde sanayi siciline kayıtlı sanayi iĢletmesi sayısı 325’tir. Çanakkale ilinde bulunan sanayi iĢletmelerinin sektörel dağılımına bakıldığında, %44’lük bir oran ile gıda ürünleri imalatının ilk sırada olduğu görülmektedir. Sanayide çalıĢanların%18’i ise gıda ürünleri imalatı sektöründe istihdam edilmektedir.


syf. 50

TÜĠK 2011 verilerine göre Çanakkale ilinin 240.376.235 TL olan yıllık ihracat rakamından tarım ürünleri ihracatı 49.742.408 TL pay almıĢtır. Ġlin 260.047.710 TL olan ithalat toplamında tarım ürünleri ithalatının payı ise 16.820.198 TL’dir.

Tablo14. Çanakkale Ġli 2011 Yılı Tarımsal Ürün DıĢ Ticareti

Fasıl adı Ġhracat TL Ġthalat TL Canlı hayvanlar - 3.967.724

Etler ve yenilen sakatat - 1.081.575 Balıklar, kabuklu hayvanlar,

yumuĢakçalar,diğer omurgasızlar 11.614.167 9.994.409

Süt ve süt mamulleri, kuĢ ve kümes hayvan yumurtaları,bal vb. 189.006 -

Tarifenin baĢka yerinde yer almayan hayvansal müstahzarlar 75.838 5.101

Canlı bitkiler ve çiçekçilik müstahzarları - 165.590 Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular 17.574.607 1.298.132

Yenilen meyveler, kabuklu yemiĢler,turunçgil ve kavun kabuğu 6.739.001 -

Hububat - 296.005 Hayvansal ve bitkisel yağlar ve bunların

müstahzarları 158.946 -

Et,balık,kabuklu hayvan,yumuĢakça vb hayvansal müstahzarlar 11.563.048 -

ġeker ve Ģeker mamulleri 231.967 - Esasını hububat,un,niĢasta,süt teĢkil eden

müstahzarlar 2.665 -

Sebze,meyve,bitki parçaları,sert kabuklu yemiĢ konserveleri 1.593.163 -

Yenilen çeĢitli gıda müstahzarları - 11.662 Toplam 49.742.408 16.820.198

Kaynak: TÜİK 11.5. Çanakkale Ġli Ġçin Son 10 Yıl Ġçerisinde Sağlanan Tarımsal Destekler

“Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli” baĢlatıldı (2010). Devlet destekli tarım sigortası uygulamaları baĢlatıldı (2006). Tarım arazilerinin “Bölünemez Parsel Büyüklüğü” belirlenerek fiili toplulaĢtırma

yapılması sağlandı (2007). Kırsal kalkınma yatırımları desteklendi (2005). Damızlık süt sığırcılığı, büyükbaĢ hayvan yetiĢtiriciliği, küçükbaĢ hayvan

yetiĢtiriciliğine % 60 indirimli faiz uygulaması baĢlatıldı (2006). BüyükbaĢ Besi Hayvancılığında sıfır faizli iĢletme kredisi, büyükbaĢ besi, süt ve

küçükbaĢ hayvancılık yatırımlarında % 50-60 oranlarında indirimli faizli kredi uygulaması baĢlatıldı (2010).

Basınçlı sulama sistemi yatırımlarına, % 50 hibe ve sıfır faizli 5 yıl vadeli kredi uygulamaları baĢlatıldı (2006-2007).

Meyve bahçelerinin yenilenmesi çalıĢmalarına destek verildi (2005). Sertifikalı tohumluk ve fidan kullanan üreticilere destek verildi (2005). Gübre desteği nakit olarak doğrudan çiftçilere verildi (2005). Toprak analizi için ilave destek uygulaması baĢlatıldı (2005). Ürün konseyleri kuruldu (2009).


syf. 51

Akredite veteriner hekimlik uygulaması baĢlatıldı (2006). Yerli hayvan genetik kaynakları halk elinde koruma altına alındı (2005). Sertifikalı tohum üreticilerine destek verilmeye baĢlandı (2008). Su ürünleri üretimine destek verilmeye baĢlandı(2005). KüçükbaĢ hayvancılığına destek verildi (2006). “Sertifikalı Tarım DanıĢmanlığı Uygulaması” baĢlatıldı (2009). Tarımsal ĠĢletme Kayıt Sistemi oluĢturuldu (2010). Çevre amaçlı tarımsal arazilerin korunmasına yönelik destek baĢlatıldı (2006). Ġyi tarım ve örtü-altı iyi tarım uygulamalarına destek verildi (2009). Tarımsal kalkınma kooperatiflerine faizsiz kredi verildi (2003). Arıcılık destekleme kapsamına alındı (2003). Organik tarım için ilave destek uygulaması baĢlatıldı (2005). “Organik Tarım Bilgi Sistemi” kuruldu(2005). “Gıda Güvenliği Bilgi Sistemi” kuruldu(2007). Üreticilere tarım danıĢmanı istihdamı için destek verildi (2009). Et ve Yumurta Tavukçuluğuna % 50 kanatlı sektörüne ise % 60 faiz indirimli

biyogüvenlik kredisi uygulandı (2010). Bu çalıĢma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri


12. TARIM SEKTÖRÜNDE TANITIM VE PROMOSYON STRATEJĠLERĠ 12.1. Pazarlama Nedir? Pazarlama, pazarlanan malı üreten üretici veya yalnızca satıĢını gerçekleĢtiren satıcı ile söz konusu ürünü alan alıcı konumundaki mecrayı buluĢturan, ürünün üretilmesinden itibaren tüketiciye ulaĢtırılmasına kadar olan aĢamaların tümünü içeren bir sistemdir. Bu süreç üretim kararının alınmasından önce baĢlayan, tüketiciye iletilene ve hatta tüketicinin satıĢ sonrasında ürün hakkında geri bildirim süreçlerine kadar olan etkinlikleri kapsayan bir yapıdır. Pazarlama sistemi, üretici tarafının karĢılaĢabileceği belirsizliklerin önüne geçmek ve hatta riskleri en aza indirmek amacıyla sürdürülmektedir. Birçok ülkede pazarlama alanıyla ilgili kurallar ve yasal düzenlemeler mevcuttur. Bu düzenlemeler ile tüketicinin güvenli gıdaya ulaĢması ve üreticinin teĢviki amaçlanmaktadır. Az geliĢmiĢ ülkelerde gıda sektöründe belli standartların bulunmaması nedeniyle pazarlamanın geliĢemediği izlenmektedir. Dünyadaki mevcut serbest pazar ekonomisi içerisinde yer alabilmek ve üretilen ürünlerin pazarlanabilmesi için belli standartların uygulanması Ģartı vardır. 12.2. Pazarlama Araçları Üreticiler hedef kitlelerine daha hızlı ve yaygın bir Ģekilde ulaĢabilmek için pazarlama araçlarından yararlanmaktadır. Teknolojik geliĢmelere bağlı olarak firmaların kullandıkları araçlar da çeĢitlenmektedir. Pazarlama araçları geleneksel, geçerli ve internet araçları olarak üç kısımda incelenmektedir. 12.2.1. Geleneksel araçlar Geleneksel pazarlama araçları; reklam, broĢür, sertifikalar ve ödüller, haber bülteni, basın yayım ve kamusal hizmet duyurularından oluĢmaktadır. Geleneksel pazarlama araçlarını kullanarak hedef kitleye ulaĢma, haberdar etme ve sadakat yaratma gibi amaçlar doğrultusunda hedeflere ulaĢılmaya çalıĢılmaktadır. Burada daha çok basın yayım araçlarının kullanıldığı görülmektedir. 12.2.2. Geçerli araçlar Geçerli araçlar; Ģöhret cirosu, pazarlama temsilcisi,konuĢma,sunumlar ve slayt sunumlarından oluĢmaktadır. Firmaların hedef kitlelere tanıtımı için pazarlama temsilcilerinden, sunumlardan, ilgili kesimlere Ģeffaf davranmayı hedefleyen geçerli araçlardan yararlanılmaktadır. Burada hedef kitlelerle birebir iĢbirliğini sağlayacak yöntemler kullanılmaktadır. Ġlgililerin reaksiyonlarını öğrenmek için, bu araçlarla firmalar için daha sağlıklı ipuçları elde edilmesi mümkündür. 12.2.3. Ġnternet Araçları Günümüzde e-ticaretin artmasına bağlı olarak, internet araçlarının özellikle geliĢmiĢ ülkelerde pazarlamada kullanıldığı görülmektedir. Ġnternet araçları; elektronik bülten tahtası, elektronik gazeteler, e-posta, diğer internet sitelerine bağlantı, hizmet listesi ve internet sitesinden oluĢmaktadır.

46 47


syf. 54

12.3. Tarımsal Pazarlama Sistemleri Metaların iĢlenmesi ile baĢlayan üretim noktasından, tüketime kadarki servislerin tümü pazarlama faaliyeti olarak adlandırılmaktadır. Bu tanım pek çok kuruluĢ ve hükümetin yürüttüğü hizmetlerin pazarlama faaliyeti kapsamına girmesine yol açmaktadır. GeliĢmekte olan ülkelerin hemen hepsinde pazarlama faaliyetleri bu tanım gereğince kısmen ya da tamamen devletin sahip olduğu veya yönettiği kuruluĢlar tarafından sürdürülmektedir. Ancak bu konvansiyonel tanımlama biçimi pazarlamanın doğasından kaynaklanan müĢteri odaklılık ve dâhili sürdürülebilirlik kavramlarını dıĢarıda bırakarak modern pazarlama modellerini kapsamamaktadır. Pazarlama yönelimleri, tüketicinin ihtiyaçlarını karĢılamanın yanı sıra pazarlama örgütlenmesinin uzun vadeli amaçlarına hizmet etmektedir. Genel anlamda pazarlama, tüketicinin ihtiyaç ve memnuniyetini üretim ile bütünleĢtiren faaliyetlerin tümüdür. Pazarlama, üretim safhasının sonundan itibaren yürütülen bir faaliyet olmaktan çok, talebe yönelik üretim planlamasını Ģekillendiren ve üretim kararı aĢamasını etkileyen bir faaliyettir. Tarımsal ürünlerin pazarlanması süreci üretim yapan bahçe, tarla, tarımsal iĢletme gibi merkezlerden tüketiciye ulaĢana kadar izlenen faaliyetleri kapsamaktadır. Dünya çapında yaĢanan ekonomik bunalımlar ve kuraklık gibi doğal afetler nedeni ile tarımsal ürünlerin, üretim – tüketim dengesi bozulabilmektedir. Bu durum, gerekli önlemlerin alınması çalıĢmalarına önem kazandırmakta, piyasa hareketlerinin takibi ve gıda güvenliği önlemlerini zorunlu kılmaktadır. Tarım ürünlerinin, üreticinin elinden çıkması ve tüketiciye ulaĢması sırasında izlenen pazarlama yöntemleri birbirinden farklılık göstermektedir. Geleneksel pazarlama yöntemine göre izlenen yol üreticiden toptancıya, toptancıdan perakendeciye, perakendeciden tüketiciye Ģeklinde sıralanabilmektedir. Bu pazarlama yöntemi, ürünün iĢlenmesi, depolanması ve paketlenmesi sonrasında pazarlama kanallarına ulaĢtırılması Ģeklinde gerçekleĢmektedir. Söz konusu ürünler, üretici pazarları, toptancı pazarları ve perakendeci pazarlarında farklı tip alıcılara sunulmaktadır. Pazarlama sistemlerinden biri olan doğrudan pazarlama, pahalı bir yöntem olması yönüyle tercih edilmemekte ancak alıcı ve satıcıları bir araya getirmesi sayesinde tüketici ile birebir iliĢki kurma imkânını sunmaktadır. Doğrudan pazarlama yöntemi mağazasız satıĢ yapanlar ve perakendeciler tarafından olmak üzere alıcı ile etkileĢimli olarak yürütülmektedir. Bir diğer pazarlama yöntemi ise son yıllarda sıklıkla karĢılaĢılan, teknolojinin geliĢmesi ve sosyal ağların reklam amacıyla kullanılabilmesi ile hızlanan e-ticaret pazarlama kanalıdır. E-ticaret yöntemi ile ürünlerin üretim, tanıtım, satıĢ, sigorta, dağıtım ve ödeme iĢlemlerinin tümü internet üzerinden gerçekleĢmektedir. E-ticaretin geliĢmesine yönelik destek veren kuruluĢlar arasında KOSGEB, Ġhracatı GeliĢtirme ve Etüd Merkezi, DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı yer almaktadır. Örnek olarak KOSGEB tarafından e-ticarete yönlendirme, e-kobi biliĢim destek kredisi, elektronik imza desteği faaliyetleri sürdürülmektedir. Son derece hızlı ve modern bir pazarlama faaliyeti olan e-ticaret yöntemi ile tarım ürünlerinin pazarlanma oranının artırılması hedeflenmektedir. SözleĢmeli üretim modeli, uluslararası literatürde yalnızca teknik bir anlaĢma olarak görülmekte, bu modelde çiftçi bağlı olduğu firma ya da kurum/kuruluĢ için bir tarımsal ürünü yetiĢtirmesi olarak tanımlanmaktadır. 21 12.4. Tarımsal Pazarlama Alt Sistemleri Tarımsal pazarlama sistemleri dört alt baĢlık altında incelenmektedir. Bunlar; üretim, dağıtım, tüketim ve düzenleme/denetleme sistemleridir.Bu sistemlerin aktörleri, üreticiler, aracılar, iĢleyiciler ve tüketicilerdir. Bu aktörler aynı zincirin bir parçası olmasına rağmen, kimi zaman birbiri ile çatıĢan 21 (Roth, 1992:1, Bauman, 2000:7, Silva, 2005:11)


syf. 55

çıkarlara sahiptirler. Çiftçiler yetiĢtirdikleri ürünün olabildiği kadar çok olmasını ve bu ürünlerden elde ettiği karın maksimum olmasını amaçlamaktadır. Ürünleri iĢleyen fabrika sahipleri ya da imalatçı kesim ise çiftçilerden aldıkları ürünü mümkün olan en az fiyata mal etmek ve alınan malların ürün kalitesinin yüksek olması için çalıĢmaktadır. Tüccar ve perakendecilerin amacı ise, mümkün olan en düĢük fiyattan bu ürünleri alıp arz talep dengesi tarafından belirlenen fiyata satarak kar maksimizasyonu sağlamaktır. Tüketiciler de, bütün bu iĢlemlerden geçen ürünün en sağlıklı ve en kalitelilerini düĢük fiyatlar ile alabilmeyi amaçlamaktadır. Bu zincirde çatıĢan çıkarların korunmasında uzun vadeli düzenlemeler yerine, kısa vadeli ve her çıkar grubunun anlık çıkarlarına hizmet eden bir sistem mevcuttur. Tarımsal piyasaların geliĢmiĢlik düzeyi, grupların çıkarlarını koruma düzeylerini belirleyen ve etkileyen en önemli etmendir. Pazara katılan kurum, kuruluĢ ve giriĢimler ve bu katılımcıların fonksiyonları pazarlamanın iki bileĢenidir. Ancak pazarlama sistemleri fonksiyonlarına göre değiĢim fonksiyonları, fiziksel fonksiyonlar ve kolaylaĢtırıcı fonksiyonlar olmak üzere üç baĢlık altında incelenmektedir. DeğiĢim fonksiyonları, alım, satım ve saklama faaliyetlerini, fiziksel fonksiyonlar, ulaĢım, iĢleme ve standardizasyon süreçlerini, kolaylaĢtırıcı fonksiyonlar ise, finansman sağlanması, risk faktörü analizi ve pazarlama istihbarat süreçlerini kapsamaktadır. 12.5. Dünyada Tarımsal Pazarlama Kanalları 12.5.1. Kooperatifçilik: Kooperatifçilik özellikle belli organize sanayi tabir edilen meslek gruplarının tek bir çatı altında birleĢme esasına dayanmaktadır. Kooperatifçiliğin tarihçesine bakıldığında 1844 yılı ile tüketim kooperatifçiliğin de Ġngiltere ilk sırayı almaktadır. Bunu üretim kooperatifçiliğinde Fransa, Esnaf ve Tarım Kredi kooperatifçiliğinde ise Almanya takip etmektedir. Ġlk kooperatif hareketleri genellikle Avrupa ülkelerinde baĢlamıĢtır. 1920'lerden sonra ise kooperatif hareketleri hızlı bir geliĢme göstermiĢtir. Bu nedenle az geliĢmiĢ ülkelerdeki kooperatif deneyiminin henüz yeterlilik kazanamadığını söylemek mümkündür. Kooperatiflerin esas amacı; yeteri derecede iktisadi güce sahip olmayan gerçek kiĢilerin meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karĢılıklı yardım, dayanıĢma ve kefalet suretiyle rasyonel bir Ģekilde ve ekonomik olarak karĢılamak ve temin etmektir. 12.5.2. Üretici Birlikleri: AB'de üretici birliklerinin varlık nedeni Ortak Tarım Politikasının kalbi sayılan Ortak Piyasa Düzenlerinin (OPD) iyi iĢlemesini sağlamaktır. Dolayısıyla üretici birliklerinin kuruluĢ amacı iyi iĢleyen, etkin bir tarım piyasasının temel aktörü olarak tarımda gıda güvenliğini sağlamak ve üretici gelirlerini makul bir düzeye çıkarmaktır. Üretici birliklerinden beklenen yarar kaynakların iyi kullanılmasını sağlayan (Toprağın, tohumun, gübrenin, zirai ilaçların, emeğin, suyun ), ortak piyasa düzenlerinin amaçlarına uygun üretim yapan, üretimin, ticaretin iyileĢtirilmesi ve çevreye uygun üretim yapılmasını sağlayan, gönüllü üretici organizasyonu olmalarıdır. Buradaki gönüllülük esasının anlamı piyasanın etkin iĢleyiĢinin gerektirdiği doğal bir ihtiyaç olarak açıklanabilir. Üretici birliklerinin kuruluĢu tarım politikasının Ģekillendiği 1958 Stresa Konferansı' nda ele alınmıĢ ve ilk üretici birlikleri tahıl sektöründe kurulmuĢtur. Tahıllar ortak piyasa düzeni en eski piyasa düzeni olarak sistem ve iĢleyiĢ olarak uygulamadaki ilk model olmuĢtur. Tüm ülkelerde tek biçimde piyasayı düzenlemiĢ, fiyatlandırma, pazarlama ve ürün kalite standartları getirmiĢtir.

48 49


syf. 56

12.5.3. Ticaret Borsaları: Tarım sektöründe faal pazarlama etkinliğini sürdüren Ticaret Borsaları bir diğer önemli pazarlama kuruluĢudur. Ticaret Borsaları aracılığıyla birçok alıcı ve satıcıya buluĢma imkânı sağlanarak arz ve talep dengesine göre fiyatların belirlenmesi ve kamuoyuna açıklanması görevi yürütülmektedir. Ticaret borsalarının faydaları Ģu Ģekilde belirtilebilir: Tarım ürünleri ve hayvansal ürünlerin alım satımının Borsaya tescili ile kayıt dıĢı ekonominin

kayıt altına alınması sağlanır. Ticaret borsaları, önceden tahmini mümkün dalgalanmaları da istikrara kavuĢturur. Borsalar üreticilerin, ürünlerini çok miktarda alıcı karĢısında arz edebildikleri, böylece o günkü

Ģartlar içinde, güvenle ve gerçek fiyatla satabildikleri bir piyasadır. Borsalar üreticilerin, ürünlerini çok miktarda alıcı karĢısında arz edebildikleri, böylece o günkü

Ģartlar içinde, güvenle ve gerçek fiyatla satabildikleri bir piyasadır. Ticaret Borsalarına sadece borsaya kayıtlı üyeler girebilirler ve borsada iĢlem yapabilirler. Bu

sınırlamanın tek istisnası tarım üreticileridir. Bu sebeple, her borsada satıcıların önemli bir bölümünü tarım üreticileri oluĢturur.

12.5.4. Toptancı Halleri: Meyve – sebze üretimininkayıt altına alınabilmesi için önem arz eden pazarlardır. Kayıt dıĢı meyve sebze üretiminin tercih edilmesi, kayıt altına alınan üretim ve pazarlamaya kıyasla maliyetin daha düĢük olmasından ileri gelmektedir. Kayıt dıĢı üretim ve pazarlama faaliyetlerinin önüne geçmek için vergi ve harçların düĢürülmesi ile meyve ve sebze satıĢının haller vasıtasıyla yapılması tavsiye edilmektedir. Dünya’da kooperatifler sayesinde birçok ürünün pazarlama faaliyetleri yürütülmektedir. Örneğin, Avrupa Birliği ülkelerinde kooperatifler aracılığıyla pazarlanan yaĢ sebze – meyve oranı oldukça önemli seviyelerde seyretmektedir. Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) verilerine göre, dünyada yaklaĢık 225.000 tarım kooperatifi bulunmakta, bu kooperatiflerin ortak sayısı 60 milyonu bulmaktadır. Avrupa Birliği’nde (AB) yaĢ sebze ve meyve ticaretini düzenleyen ortak bir toptancı halleri mevzuatı bulunmadığı gibi, üye ülkelerde de hallerde toptan sebze ve meyve satıĢını düzenleyen bir yasa mevcut değildir. Ayrıca, prensip olarak AB ülkelerinde sebze ve meyvelerin toptan satıĢında toptancı hale kaydolma zorunluluğu da bulunmamaktadır. Bununla birlikte, tüketiciye taze, güvenli ve sağlıklı ürünler ulaĢtırılmasına büyük bir önemin verildiği Avrupa Birliği’nde sebze ve meyve üretimi ve ticaretinin kendine özgü yapısına uygun önlemler alınmaktadır. AB bünyesinde kurulan EUCOFEL (European Union of the Fruit and Vegetable, Wholesale, Import and Export Trade-AB Sebze ve Meyve Toptancı, Ġhracatçı ve Ġthalatçılar Birliği); AB fiyat mekanizması, ihracat teĢvikleri, kalite standartları, hijyen kuralları, gümrük vergileri, ambalaj ve ambalaj atıkları, destekleme fonları, bilgi alıĢveriĢi konularında faaliyet göstermektedir. EUCOFEL, AB piyasasında taze ürünlerin tüketimini artırılması suretiyle, taze ürün tüketiminin sağlıklı yaĢama olan katkısını geliĢtirmeyi amaçlamaktadır. Toptancı halleri, yaĢ meyve ve sebzelerin üreticiler ile tüketiciler arasındaki akıĢının en temel unsurlarından bir tanesidir. Toptancı hallerinin piyasada dengeleyici bir rolü bulunmakta, bu nedenle de dünya genelinde korunmaya çalıĢılmaktadır. Söz konusu dengeleyici rol hem üreticiler hem de tüketiciler açısından geçerlidir. Dünya genelinde tüketiciye ulaĢan son aĢama olan perakende


syf. 57

sektörünün gitgide büyüdüğü ve çeĢitli birleĢmeler yolu ile piyasalarda hâkim durum yaratmaya baĢladığı bilinen bir gerçektir. 12.5.5. Lisanslı Depoculuk: Lisanslı depolar “Ġç ve dıĢ ticarete konu olan uzun süreli depolanmaya uygun niteliğe sahip tarım ürünlerinin depolanmasına yönelik hizmet veren kuruluĢlar” olarak tanımlanmaktadır. Lisanslı depoculuğun amacı; tarımsal ürünlerin ticaretini kolaylaĢtırmak, tarımsal ürünler için, yurt çapında yaygın bir depolama sistemi oluĢturmak, mudilere mallarının emniyeti ve kalitesi ile ilgili güvenilir koruma sağlamaktır. Lisanslı depoculuk sistemi, bir ülkenin tarım sektöründe ve tarım ürünleri ticaretinde köklü değiĢim ve dönüĢümleri öngörmekte olup, baĢarılması kolay olamamaktadır. Lisanslı depoculuk sistemi ile sağlanabilecek faydalar ana hatlarıyla aĢağıda belirtilmektedir: Hasat zamanı oluĢan arz fazlasının regüle edilmesi, Hububat desteklemeleri için gereken kamu finansman ihtiyacının zamana yayılması ve

indirgenmesi, Piyasa spekülasyonlarının önlenmesi, üreticinin ürününü en yüksek fiyattan satma imkânı elde

etmesi, Ülkede bulunan ürünün kalitesi ve miktarı hakkında net bilgi elde edilmesi, Ġthalat kararlarına yardımcı olması, Mümkün olduğunca fazla sayıda aktörün alım-satım iĢlemi yapabilmesi, Nakliye ve depolama masraflarının azalması, Hasat edilmiĢ ürünlerin sigorta altına alınması, Tazmin fonu vasıtasıyla mudi menfaatlerinin güvence altına alınması, Üretici ve tüccarın nakit ihtiyacını karĢılaması ve/veya kolaylaĢtırması, Üreticinin malını piyasaya sürmeden nakit ihtiyacını karĢılaması imkânını vermesi nedeniyle

doğabilecek arz fazlası sorununun engellenmesi, Üreticinin kredi ihtiyacını Makbuz Senedi mukabili bankalardan karĢılayabilmesi, Ürünlerini lisanslı depolarda depolayan üreticilere gelir vergisi istisnası getirilmesi, Sanayici için stok maliyeti düĢük ve kaliteli ürün sağlama imkânı, Borsaların spot piyasa iĢlemlerinden forward ve futures iĢlemlere geçiĢinin sağlanması.

12.5.6. Vadeli ĠĢlemler ve Opsiyon Borsaları: Vadeli ürün iĢlemleri ve bu iĢlemlerin yapıldığı piyasaların ortaya çıkması oldukça eskilere dayanmaktadır. Ġlk iĢlem 1679 yılında Japonya’da kaydedilmiĢtir. Bu dönemde daha çok kiĢisel iĢlemler olarak kalan bu tür iĢlemler için ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Osaka’da kurulan Dojima Pirinç Ticaret Borsası’dır. Günümüzde bilinen anlamda modern vadeli iĢlem borsalarının oluĢumu 1840’lı yıllarda Amerika BirleĢik Devletleri’nde gerçekleĢmiĢtir. Bu dönemde Chicago gerek ulaĢım altyapısı gerek çevre eyaletler için bir pazar konumunda olması dolayısıyla tüccarların buluĢtukları bir merkez haline gelmiĢtir. Ancak pazarda zaman zaman oluĢan arz-talep dengesizliği üreticileri ve tüccarları zor durumda bırakmıĢtır. Bu dengesizliğin önlenmesi amacıyla 1848 yılında Chicago Board of Trade (CBOT) olarak bilinen tahıl borsası kurularak pazar örgütlü bir yapıya kavuĢturulmuĢtur.

50 51


syf. 58

Vadeli iĢlem piyasaları, bir malın taraflar arasında yapılan anlaĢma sonucu belirli bir fiyattan ileriki bir tarihte teslim edilmek üzere alım satım sözleĢmelerinin yapıldığı ve bu sözleĢmelerin el değiĢtirdiği borsalardır. Vadeli iĢlem piyasalarında yapılan iĢlemler 100 yıllık bir süre içinde tarım ve sanayi ürünlerinin konu olduğu mala dayalı iĢlemler Ģeklinde devam etmiĢtir. Ancak uluslararası ticarette 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana gelen önemli geliĢmeler karĢısında finansman teknikleri yetersiz kalmıĢ, piyasalarda oluĢan tıkanmaların aĢılması amacıyla vadeli iĢlem piyasalarında faiz, döviz, borsa endeksi, devlet tahvili ve hazine bonosu üzerine de vadeli iĢlem kontratları yazılmaya baĢlanmıĢtır. Vadeli iĢlem piyasaları 1980’li yıllardan itibaren faiz, döviz ve endeks enstrümanlarının da iĢlem gördüğü, trilyon dolarların çok kısa bir süre zarfında el değiĢtirdiği ve borsaların birleĢerek 24 saat boyunca iĢlem yapabildikleri piyasalar haline gelmiĢtir. 12.6. Türkiye’de Tarımsal Pazarlama Kanalları Türkiye’de tarımsal üretim, istihdamı artırması ve milli ekonomiye katkı sağlaması nedeni ile günümüze değin önemini korumuĢtur. Pazarlama, üreticiden tüketiciye ulaĢana kadarki aĢamaların tümüne verilen addır. Pazar koĢulları, pazarlanan ürünün kalitesinin yüksek, aynı zamanda fiyatının olabilecek en alt değerlerde olması koĢuluyla mükemmel dengeyi sağlar. Dünyadaki hızlı geliĢen ticaret hacmi ile üreticiler ve satıcılar açısından rekabet artıĢ göstermiĢtir. Bu süreçte, ticaretin önündeki engellerin kaldırılma çalıĢmaları ile pazarlama sistemlerinin etkinleĢtirilmesi ve güçlendirilmesi, rekabet gücünün artırılması hedeflenmektedir. Dünya ticaret örgütlenmelerinin önündeki engeller çeĢitli politikalar vasıtasıyla engellenmeye çalıĢılırken, öte yandan Türkiye’de üretim ve pazarlama açısından yapısal sıkıntılar içinde olan tarım sektörü, dünya pazarında olan geliĢmeleri yakından takip etmekte zorlanmaktadır. Türkiye’deki bu yapısal zorluklar, tarıma ait firma ve kuruluĢları küçük ölçekte olması, altyapı eksiklikleri, modern teknoloji ile organik bir bağ oluĢturamamaları ve en önemlisi finansal kaynakların dar olmasından ileri gelmektedir. Bunun yanı sıra, Türkiye’de üretici örgütlenmelerinin yeterli olmaması ve kurumsal eğitim, destek eksiklikleri üreticiler arasında sistemli bir iĢbirliğini zorlaĢtırırken, pazarlama alanında Türkiye’nin yeterince geliĢememesi durumunu açıklamaktadır. Tarım ürünlerinde pazarlama sistemleri ürün yapısına göre farklılık göstermektedir. Kamu ve özel sektör pazarlama faaliyetlerini sürdürmekte ancak bu sektörler arasında pazarlama yöntem ve koĢulları açısından farklılıklar bulunmaktadır. Kamu sektörü, tahıl, çay, tütün, et ve mamullerinin üretim ve pazarlanması görevini yürütürken, özel sektör ve kooperatifler çok daha geniĢ bir ürün yelpazesi ile pazarlama faaliyetlerini sürdürmektedir. Kamuya ait olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Et ve Balık Kurumu A.ġ. (EBK), Süt Endüstrisi Kurumu (SEK) ve ÇAYKUR tümden ya da bir kısmı özelleĢtirilmek suretiyle piyasa faaliyetlerine katkı vermeye devam eden kurum ve kuruluĢlara örnek teĢkil etmektedir. Tarım ürünlerinin Türkiye pazarlama sistemi içindeki iĢlem görme durumu genel yapı itibariyle Ģu Ģekildedir:


syf. 59

ġekil 8. Tarım Ürünlerinin Pazarlama Sistemi Ġçindeki Durumu

Ürünün yapısından dolayı, kimi ürünlerin tamamı bir sistem içinde yer alabilirken, kimi ürünler sistem içinde birçok pazarlama kanalı içinde yer alabilmektedir. Görüldüğü gibi, kamu sektörü, tarımsal ürünlerin pazarlanma sistemi içinde tahıllar, tütün, çay, et ve mamulleri gibi ürünlerde yer alırken, özel sektör ile kooperatiflerin tarımsal ürün pazarlaması içinde ürün çeĢidi olarak daha fazla yere sahip oldukları görülmektedir. Nitekim mevcut duruma göre, toplam tarımsal ürün arzının ortalama %20’si borsalarda iĢlem görmektedir. Türkiye’de üretim alanı açısından büyük bir yer tutan tahıl ve baklagiller üretiminin pazarlanması endüstri bitkileri, meyve ve sebze üretimine göre farklılıklar göstermektedir. Tahıllar pazara 3 ayrı yolla ulaĢmaktadır. Bunların pazarlanması Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), tüccarlar ve özel sektör kuruluĢları tarafından gerçekleĢtirilmektedir. YaĢ meyve ve sebzenin belediye sınırları veya mücavir alanlar içerisinde, perakende satıĢının yapılabilmesi için mutlaka toptancı hallerinden satın alındığının belgelenmesi gerekmektedir. Bu Ģekilde ürünün hale girmeden, halden çıkarma iĢleminin yapılması önlenerek, yaĢ meyve ve sebze ticaretinin kayıt altına alınması hedeflenmiĢtir. Ayrıca, organik olarak üretilen yaĢ meyve ve sebzenin farklı bir pazarlanma sistemi bulunmaktadır. Bu ürünlerin çok büyük kısmı dıĢ pazara sunulmakta, bir kısmı doğrudan tüketilmekte, bir kısmı ise normal mamul ürünlerin karıĢımlarında yer almaktadır. Türkiye’de üretilen önemli endüstri bitkileri olarak pamuk, ayçiçeği, Ģekerpancarı ve tütün sıralanabilir. Bu bitkilerin pazarlanması aĢaması her biri için farklılık göstermekle birlikte, genel olarak kooperatifler ve kamu iktisadi teĢebbüsleri pazarlama kanallarında yer almaktadır. Türkiye’deki iĢletmelerin büyük bir kısmının küçük ölçekli olması ve hayvansal üretimin genelde bitkisel üretimle birlikte sürdürülmesi nedeniyle elde edilen canlı hayvanlar ise iĢletme içinde ya da iĢletme çevresinde oluĢan hayvan pazarlarında satılmaktadır. Türkiye’de tarım iĢletmelerinin üretim hacimlerinin küçük ve dağınık oluĢu, iĢletmelerde nakit para ihtiyacı gibi nedenler, pazarlama kuruluĢu özelliği olmayan yerlerdeki satıĢın oldukça fazla olmasına yol açmaktadır. Buradaki alımlar daha çok, besici, tüccar ve toplayıcılar tarafından yapılmaktadır. Belirli bir kırsal alandan pek çok iĢletmeden az sayıda yapılan bu alımlarda geleneksel pazarlama hizmetleri yürütülmektedir. Bu Ģartlarda fiyatlar gerçek rekabet koĢullarına göre oluĢmamaktadır. YetiĢtiricilerin ve hayvan toplayıcılarının canlı hayvanları pazarlamak için götürdükleri pazarlama kuruluĢları; yerel hayvan pazarları, hayvan panayırları ve canlı hayvan borsalarıdır.

52 53


syf. 60

Tarımsal üretim sektörü için öncelikli pazarlama ve tanıtım kanalları Ģunlardır: 12.6.1. Kooperatifçilik: 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 1. maddesine göre tüzel kiĢiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını iĢgücü ve parasal katkılarıyla karĢılıklı yardım, dayanıĢma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve kamu tüzel kiĢileri tarafından kurulan değiĢir ortaklı ve değiĢir sermayeli ortaklıklara kooperatif adı verilmektedir. Türkiye’de kooperatifçilik hareketinin Mithat PaĢa'nın kurmuĢ olduğu Memleket Sandıklarıyla baĢlamıĢ olduğu kabul edilmektedir. Mithat PaĢa'nın 1863'de kurmuĢ olduğu Memleket Sandıkları Türkiye de kurulmuĢ ilk kooperatifler olduğu gibi, teĢkilatlı zirai kredinin de baĢlangıcı olmuĢtur. 1883'de Memleket Sandıkları adı Menafi Sandıkları olmuĢ ve 1888'de bu sandıklar kaldırılarak bunların yerine Ziraat Bankası kurulmuĢtur. Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Amaçları: Ortaklarının her türlü bitkisel, hayvancılık, ormancılık konularındaki istihsalini geliĢtirmek ve

ihtiyaçları ile ilgili temin, tedarik, iĢletme, pazarlama, değerlendirme faaliyetlerinde bulunmak, Ortakların ekonomik ve sosyal yönden geliĢmelerine yardımcı olmak, iĢ sahası temin etmek, Ortakların ekonomik gücünü arttırmak için tabii kaynaklardan faydalanmak, el ve ev sanatları ile

tarımsal sanayinin geliĢmesini sağlayıcı tedbirler almak.

Kooperatiflerin Yararları: Verimlilik, ucuz girdi, ürünün değer fiyatına satıĢı, katma değer,vergi muafiyetleri, tarım dıĢı

etkinliklerden sağlanan yararlar, mevcut kaynakların değerlendirilmesi ve yeni kaynak temini, tüketim mallarının daha ucuza sağlanması, devlet yardımı ve sübvansiyonlardan yararlanma, sigorta yoluyla risklerin karĢılanması ve hukuki kolaylıklar.

Sağlık, beslenme ve mesleki eğitim gibi çeĢitli alanlarda sağlanan destek ve iyileĢtirmeler. Aracı ve tefeci bağımlılığının ortadan kalkması ile bağımsızlık ve kendine güvenin sağlanması,

genel ekonomik durumun düzelmesi ve sosyal dayanıĢmanın güçlenmesi, tarım dıĢı etkinlikler ve mesleki hareket yeteneğinin artması, ortaklar arasında eĢitlik ve adalet duygularının geliĢmesi, kültürel yaĢamın zenginleĢtirilmesi.

Kısaca iyi yönetilen, baĢarılı çalıĢmalar yaparak halkın desteğini kazanan kooperatifler bulundukları çevreye kooperatif hizmetlerinin yanı sıra birçok sosyal-kültürel etkinlikler de getirmekte ve ülke kaynaklarının etkin bir Ģekilde kullanılmasına yardımcı olmaktadır. Türkiye’de son istatistiklere göre 10.000’in üzerinde tarım kooperatifi olduğu bilinmekte, kooperatiflerin ortak sayısı 5 milyonu bulmaktadır.22 Bu sayılar Türkiye’deki kooperatifçiliğin henüz yeteri kadar geliĢmediğini gözler önüne sermekte, Türkiye’deki kooperatifçilik geleneği hakkında ipuçları vermektedir. Türkiye’deki kooperatifçilik, üye sayılarının artırılmaması, altyapı eksiklikleri nedeniyle pazar paylarını artırma konusunda sıkıntılar çekmekte, piyasa içerisinde rekabet eder konuma gelmekte zorlanmaktadır.

22 (www.ica.coop/coop/statistics.html#members tarım kooperatifleri istatistikleri)


syf. 61

12.6.2. Üretici Birlikleri: Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu’na göre tarım üreticilerinin, ürün veya ürün grubu bazında ve gönüllülük esasına dayalı olarak kurdukları, tüzel kiĢiliklere üretici birliği adı verilmektedir. Üretici Birlikleri, ağırlıklı olarak hayvansal üretim, meyve – sebze ve süs bitkileri, tarla bitkileri, organik üretim ve su ürünleri pazarlaması ile ilgili kurulan kuruluĢlardır. Ancak birliklerin yeterli gelir kaynaklarına sahip olmayıĢı hedeflenen pazarlama baĢarılarının önündeki en büyük engeldir. Tarımsal üretici birliklerinin görevleri Ģunlardır: Üyelerinin ürettikleri ürünlerle ilgili piyasa araĢtırmaları yapmak ve yaptırmak. Üyelerinin ürünlerine pazar bulmak, ürünlerin pazara arzını düzenlemek. Üyelerine üretim teknikleri, hasat, depolama, paketleme konularında teknik destek sağlamak. Üyelerine girdi temininde yönlendirici yardımlarda bulunmak. Ġç pazara ve ihracata uygun çeĢitlerin üretilmesini sağlamak. Eğitim ve yayım hizmeti vermek, danıĢman hizmeti sağlamak. Ürün kalitesini iyileĢtirici tedbirler almak ve ürün standartlarını uygulamak. Çiftlik düzeyinde yapılan tarımsal uygulamaları izlemek, kayıtlarını tutmak ve belge düzenlemek. Paket ve ambalajlarla ilgili standartların uygulanmasını sağlamak. Çevreyle uyumlu üretim tekniklerini yaygınlaĢtırmak. Üyeleri adına ürün depolanmasına, gerektiğinde bu amaçla depo kiralanmasına yardımcı olmak. Ürünlerin tanıtımıyla ilgili faaliyetlerde bulunmak. Ürünlerle ilgili her türlü kaydı tutmak. Uluslararası ürün veya ürüne özgü ortak piyasa düzenlemelerinin gerektirdiği görevleri yürütmek. SözleĢmeli üretim kapsamında, üyeleri adına örnek tip sözleĢmeler düzenlemek ve bununla ilgili

faaliyetleri koordine etmek.

12.6.3. Ticaret Borsaları: Türkiye’de ticaret borsacılığı, Avrupa borsalarından 300 yıl sonra, yani 1891’de “Ġzmir Ticaret ve Sanayi Borsası” adıyla kurulmuĢtur. Türkiye’nin ilk borsası olarak kayıtlara geçen Ġzmir Ticaret Borsası’nın temeli, 1891 yılında tarım ürünlerinin pazara çıkma koĢullarındaki sağlıksızlık ve bu durumun ticari yaĢama olumsuz etkileri bu ihtiyacı ortaya çıkarmıĢtır. Ticaret borsaları; borsaya dahil maddelerin alım satımı ve borsada oluĢan fiyatların tespit, tescil ve ilânını gerçekleĢtirmek üzere kurulan kamu tüzel kiĢiliğine sahip kurumlardır. Ticaret borsalarını kısaca, tarım ürünlerinin iĢlem gördüğü ve belli bir düzen içinde fiyatlarının belirlendiği pazar yerleri olarak tanımlamak mümkündür. 5174 Sayılı Kanun’a göre ticaret borsalarının bazı önemli görevleri Ģöyle özetlenebilir: Borsaya dahil maddelerin, borsada alım satımını düzenlemek ve tescil etmek, Borsaya dahil maddelerin borsada oluĢan günlük fiyatlarını usulüne göre tespit ve ilân etmek. Alıcı ve satıcının, teslim ve teslim alma ile ödeme bakımından yükümlülüklerini, iĢlemlerin

tasfiye Ģartlarını, fiyatlar üzerinde etkili Ģartları ve anlaĢmazlık durumunda ihtiyari tahkim usullerini gösteren ve Birliğin (TOBB) onayıyla yürürlüğe girecek genel düzenlemeler yapmak.

54 55


syf. 62

Yurt içi ve yurt dıĢı borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleĢmesi yapmak, elektronik ticaret ve internet ağları konusunda üyelerine yol göstermek.

Borsaya dahil maddelerin tiplerini ve vasıflarını tespit etmek üzere laboratuar ve teknik bürolar kurmak veya iĢtirak etmek,

Bölgeleri içindeki borsaya iliĢkin örf, adet ve teamülleri tespit etmek, Bakanlığın onayına sunmak ve ilân etmek.

Borsa faaliyetlerine ait konularda ilgili resmî makamlara teklif, dilek ve baĢvurularda bulunmak; üyelerinin tamamı veya bir kesiminin menfaati olduğu takdirde bu üyeleri adına veya kendi adına dava açmak.

Rekabeti bozucu etkileri olabilecek anlaĢma, karar ve uyumlu eylem niteliğindeki uygulamaları izlemek ve tespiti halinde ilgili makamlara bildirmek.

Üyelerinin ihtiyacı olan belgeleri vermek ve bunlara iliĢkin gerekli hizmetleri yapmak. Yurt içi fuarlar konusunda yapılacak müracaatları değerlendirip Birliğe teklifte bulunmak. 12.6.4. Toptancı Halleri: 552 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’de toptancı hallerinin kuruluĢ amacı; yaĢ meyve ve sebze ticaretinin kalite, standart ve sağlık kurallarına uygun olarak serbest rekabet sistemi içerisinde yapılmasını sağlamak, üretici ve tüketiciler ile yaĢ sebze ve meyve ticaretini meslek edinenlerin çıkarlarını dengeli ve eĢit bir Ģekilde korumak ve toptancı hallerini modern ve çağdaĢ bir altyapı sistemine kavuĢturmak olarak belirtilmektedir. Toptancı halleri; büyükĢehir belediyesi, büyükĢehir belediyesi bulunmayan yerlerde ise belediyeler ve/veya gerçek ve tüzel kiĢiler tarafından kurulabilmektedir. Toptancı hallerinin yaĢ meyve sebze sektöründeki rolü ve önemini aĢağıdaki Ģekilde özetlemek mümkündür. Üretici ile tüketici arasındaki ürün akıĢının temel aktörleri olması, Serbest rekabet piyasasının oluĢumunu ve sağlıklı bir Ģekilde yürümesini sağlaması, Piyasada hâkim durum yaratılmasını önlenmesi Piyasa fiyatlarının dengelenmesi, Kayıt dıĢılığın önlenmesi, Üreticilerin garantörlüğünü üstlenmesi, YaĢ meyve ve sebzelerin istenen kalite, standart ve sağlık kuralları çerçevesinde piyasaya

sürülmesinin sağlanması.

12.6.5. Lisanslı Depoculuk: Lisanslı Depoculuk, belli standartlar çerçevesine alınabilecek tarım ürünlerinin, ürün özellikleri göz önünde bulundurularak saklanması ve depo edilmesi faaliyetidir. Üretici ürün senedi karĢılığında bu depolara ürünlerini bırakarak saklanmasını talep etmekte, ürün senetleri ile kredi imkânlarından yararlanmaktadır. Depoculuk faaliyetleri ile ürünlerin uygun saklama koĢullarında uzun süreli olarak saklanması faydası gözetilmektedir. Depoculuk, söz konusu ürünün fiyatlarının yükselme eğiliminde olduğu dönemlerde ürünlerin pazara sürülerek maksimum kazanç imkânı sunmaktadır. Lisanslı depolarda saklanan ürünlerin standardizasyon, kalite sorunu ve ürünlerin pazarlama koĢullarına uyum sorunu ortadan kalkmaktadır. Ürün Ġhtisas Borsaları ise belirli ürünlerde uzmanlaĢma ve o ürünlerin pazarlanması faaliyetini sürdürme amacıyla kurulmuĢtur. Bu borsalar vasıtasıyla bir yandan ürün alım satımı gerçekleĢtirilirken, öte yandan lisanslı depoculuk ve VOB tarafından satıĢa çıkartılan üretim


syf. 63

senetlerinin alım satım iĢlemleri yürütülmektedir. Bu yönüyle ürün ihtisas borsaları, VOB ve lisanslı depoculuk birbirleri ile etkileĢim halinde çalıĢmalarını sürdürmeleri nedeni ile tarım ürünleri piyasasında hacmi geniĢletebilecek kuruluĢlardır. 12.6.6. Vadeli ĠĢlemler ve Opsiyon Borsaları: Vadeli ĠĢlemler ve Opsiyon Borsaları (VOB) ile ürün ihtisas borsalarını birbirinden ayıran temel fark VOB tarafından fiziki alım satım iĢlemlerinin yürütülmüyor olmasıdır. Menkul kıymetler borsası mantığında iĢleyen VOB, yalnızca ürünlerin senetlerinin alım satım iĢlemlerinin gerçekleĢtirildiği bir borsa alanıdır. Üreticiler, ürünlerin gelecekte kazanacağı değer ve satıĢ göreceği fiyat üzerinden karar mekanizmalarını oluĢturmakta, ekim yapacakları ürünleri buna göre belirlemektedir. Vadeli iĢlem piyasaları, bünyesinde taĢıdığı özellikler ile kullanıcılarına büyük kolaylıklar sağlayan günümüzün en fazla rağbet edilen finans ve risk aktarma araçlarının baĢında gelmektedir. Ekonomik kararları alan merkez ve piyasa güçlerinin en çok bilmek istedikleri konu olan gelecekteki fiyat konusu, vadeli iĢlem piyasalarının uygulandığı alanlarda otoritelere bir fikir vermektedir. Serbest piyasada bugünkü fiyatı belirlemede gösterilen baĢarı gelecek fiyatlarının belirlenmesinde gösterilememektedir. Vadeli iĢlem piyasalarının devreye girmesi piyasada yaĢanan bu belirsizliği bir nebze olsun giderebilecektir. Vadeli iĢlemlerin baĢarısı bu iĢlemlerin yapılacağı borsaların teknik yapıları ve iletiĢim imkanlarının geliĢtirilmesi, sistemin iĢleyiĢi, faaliyetlerinin çerçevesini belirleyen sağlam hukuksal düzenlemelerin gerçekleĢtirilmesi ve oyuncuların yeterli biçimde aydınlatılarak belirli bir toplumsal altyapının oluĢturulmasıyla mümkün olabilecektir. Vadeli iĢlem piyasalarının baĢarılı olabilmesinde en önemli unsurlardan birinin de ekonomik istikrar olduğu akıldan çıkarılmamalıdır. Bir diğer önemli nokta da piyasaların geniĢ tabanlara yayılarak sığlıktan, dolayısıyla sert fiyat hareketlerinden ve kolay manipülasyonlardan etkilenmesinin önlenmesidir. Ayrıca, piyasanın istikrar ve güven içinde iĢleyebilmesi için denetim mekanizmasının kurulması Ģarttır. Bu denetim mekanizması gerek borsa dıĢı denetim gerekse borsa içi otokontrol Ģeklinde örgütlenmelidir. Altyapısıyla, teknik kapasitesiyle, eğitilmiĢ elemanlarıyla, istikrarlı denetimiyle, standartlarıyla geniĢ bir tabana yayılmıĢ sağlıklı bir vadeli iĢlemler piyasasının Türkiye açısından önemli ekonomik iĢlevler üstleneceği Ģüphe götürmez bir gerçektir. 12.7. ĠĢlenmiĢ Tarımsal Ürünlerin Pazarlanması Türkiye’de gıda sanayi ürünleri genel olarak yurt içinde pazarlanmaktadır. Özellikle et, süt, tahıl ve niĢasta ürünleri, bitkisel yağlar bunların baĢında gelmektedir. Yurt içinde pazarlanan ve iç talebi geliĢme gösteren ürünlerin baĢında tahıl grubu yer almakta, bu grup içinde buğday unu ve ekmek ile makarna ürünleri önde bulunmaktadır. Bu arada tüketim düzeyleri geliĢmiĢ ülke düzeyinde olmasa dahi, et ve süt ürünlerinin çoğu da iç tüketime yönelik olarak pazarlanmakta, maliyet-fiyat farkları uluslararası pazarlarda rekabetin yapılamamasına neden olmaktadır. Gıda ürünlerine yönelik iç talep ve bunun sonucu oluĢacak yurt içi pazarların Ģekillenmesi ürün ve ikame ürün fiyatları, gelir düzeyi, alıĢkanlıklar gibi birçok faktöre bağlı olarak değiĢmektedir. Tüketicilerin ürün satın alma davranıĢlarında demografik ve ekonomik faktörlerin yanısıra, psikolojik ve sosyolojik nedenlerin etkisinin olduğu bilinmektedir.

56 57


syf. 64

Türkiye’de gıda sanayi alanında firmaların pazar payları, ürünlerin pazarlamasını etkilemekte, iç ve dıĢ pazarlarda yer almasını değiĢken hale sokabilmektedir. Rekabet ortamı içerisinde birçok firma yer alabilmekte, bu anlamda pazar paylarını artırıcı çalıĢmalarda bulunmaktadırlar. Alt sektörler bazında payları değiĢse de, gıda sanayinde pazarlama kanallarında toptancı, perakendeci, bayii ve distribütör dağıtıcılar ya da doğrudan satıĢlar görülmektedir. Günümüzde, özellikle büyük üreticilerin avantajlarından yararlanmak için distribütörlük sistemini kullandıkları bilinmektedir. Ayrıca, son yıllarda yaĢanan ekonomik krizler sonucunda, büyük firmalar seçici dağıtım sistemine önem verirken, küçük ve orta büyüklükteki firmalar ise daha geniĢ satıcı ve dağıtıcı gruplara yönelmiĢlerdir. 12.8. Pazarlama Alanında Destek Veren Kurum/KuruluĢlar Tarımsal pazarlama alanında DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı onayı ile ihracatçı birlikleri ve ĠGEME’nin uygulayıcı olduğu devlet destekleri sağlanmaktadır. Bu destekler, ihracatın artırılmasını amaçlayan pazar araĢtırması ve pazarlama desteği, ürünlerin satıĢının gerçekleĢtirileceği mağaza açma destekleri, marka tanıtım ve yan uygulamalar arasında yer alan web tanıtımı destekleri bu faaliyetler arasında yer almaktadır. Tanıtım amacıyla yapılan harcamalar ve e-ticaret sitelerine üyelik maliyetinin bir kısmı ĠGEME tarafından desteklenmektedir. Günümüzde küreselleĢme sürecinde dünya tarım ürünleri ticaretinde yeniden yapılanmanın hız kazanmasıyla pazarlama hizmetlerinin etkinleĢtirilmesi, kalite yönetim sistemlerinin yaygınlaĢtırılması ve teknolojik çeĢitlilik kazanan pazarlama araçlarının etkin kullanılması daha da önem kazanmaktadır. Türkiye’nin AB üyeliği perspektifinden bakıldığında, bu konulara daha fazla önem verilmesi ve çaba gösterilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Gelecekte gerek yurtiçi ve gerekse dıĢ pazarlarda rekabette dezavantajlı olmamak için iĢletmeler, ilgili bakanlıklar, üniversiteler ve meslek odaları arasında iĢbirliğinin güçlendirilerek yayım çalıĢmalarının ivedilikle artırılması gerekmektedir. Ayrıca tarım iĢletmelerinin tarıma dayalı sanayi firmalarının değiĢen koĢullara, firma ölçeğine ve pazar hedeflerine bağlı olarak uygun pazarlama araçlarını seçmesi ve uygulaması gerekmektedir. Avrupa Birliği’ne üyelik sürecinde Ortak Tarım Politikası’na uyum amacıyla üretim altyapısının iyileĢtirilmesi ve geliĢtirilmesine yönelik çalıĢmalar, tarım ürünlerinin pazarlanmasında da sürdürülmelidir. Dolayısıyla, sadece üretmek yeterli olmamakta, üretilen ürünlerin tüketiciye kaliteli, yeterli miktarda ve hızlı bir Ģekilde ulaĢtırılması da büyük önem taĢımaktadır. Tarım ürünlerinin çabuk bozulabilir nitelikte olması ve talep-arz esnekliğinin düĢüklüğü, pazarlama hizmetlerinin daha etkin bir yapıda olmasını gerektirmektedir.


syf. 65

13. ÇANAKKALE’DE TARIMSAL PAZARLAMA Tarımsal ürünlerin iç ve dıĢ pazarlarda etkin bir biçimde pazarlanabilmesi için yurt içi ve uluslararası tarımsal üretim politikalarının destekleyici nitelikte olması gerekmektedir. Çanakkale’de tarımsal ürünlerin yurt dıĢına pazarlanmasının önündeki en büyük engel yerel yetersizliklerdir. Tarımsal üretimde gıda güvenliği ve bitki - hayvan sağlığına daha fazla önem verilmesi, Çanakkale’de yetiĢtirilen ürünlerin ihracatının artırılmasında rol oynayacaktır. Ġç ve dıĢ pazarlarda etkin ürün satımının gerçekleĢtirilmesi ve tarımsal üretimdeki eksiklerin belirlenebilmesi için verilerin güncellenmesi önem kazanmaktadır. Pazar bilgilerinin güncellenebilmesi ve sağlıklı veri aktarımının yapılabilmesi için AB tarımsal üretim politikaları ile uyumlu bir sistemi oluĢturulması, borsada iĢlem görmekte olan tarımsal ürünlerin günlük fiyatlarının belirlenmesi ve üreticilere düzenli duyuruların yapılması, yurt içinde ve yurt dıĢındaki borsaların izlenmesi ve fiyatların buna göre düzenlenmesi gerekmektedir. Ayrıca, ürünler arası fiyat pariteleri dikkate alınarak fiyatlandırma yapılması yoluyla dıĢ t icaret hacmini artırma yöntemleri izlenmeli ve dıĢ ticareti destekleme politikaları oluĢturulmalıdır. Çanakkale’deki tarımsal ürün pazarlama yöntemleri incelendiğinde, bölgede etkin borsacılık faaliyetleri bulunmadığından tarımsal sanayi için gereken üretimin gerçekleĢmediği görülmektedir. Bölgede üretilen ürünlerin il dıĢına çıkarılırken herhangi bir kayıt sistemine tabii tutulmaması ve il dıĢından gelen ürün miktarının tahmin edilememesi borsa faaliyetlerini engellemektedir. Tarımsal üretimde örgütler pazarlama ve iĢleme faaliyetlerini sürdürürken, kooperatifler ön iĢleme, ürünlerin üreticilerden toplanması ve üst birliklere pazarlama çalıĢmalarını yürütmektedir. Çanakkale’de domates, biber, üzüm gibi tarımsal ürünlerin pazarlama kooperatifleri bulunmasına karĢın, diğer tarımsal ürünler bazında kooperatifçilik faaliyetleri etkin bir Ģekilde sürdürülememektedir. Bu kurumların yanı sıra, Üretici Birlikleri, Kooperatif Birlikleri, YetiĢtirici Birlikleri ve Köylere Hizmet Götürme Birlikleri gibi kuruluĢlar tarımsal pazarlama faaliyetlerinin yürütülmesinde önemli rol oynamaktadır. Çanakkale’de üretilen tarımsal ürünler potansiyel üretim seviyelerine ulaĢamamaktadır. Üretimin beklenen seviyelere ulaĢamamasındaki en büyük etmen bu bölgedeki alt yapı eksikleridir. Bölgedeki pazarlama faaliyetlerinde baĢarısızlıkların yaĢanması, yetersiz reklam ve tanıtımın yapılmaması, üretim planlamasının talep miktarı göz önüne alınarak oluĢturulmaması, yurt dıĢı pazarları ile güçlü iletiĢim eksikliği gibi değiĢkenlere bağlıdır. Ġhraç sorununa çözüm üretebilmiĢ kooperatiflerden biri olan S.S. Süleyman Köy Kalkınma Kooperatifi’nin yürüttüğü “DOBAG” projesi örnek bir çalıĢma teĢkil etmektedir. DOBAG kapsamında üretilen halıların tamamı dıĢa satım için üretilmektedir. Çanakkale Tarım Ġl Müdürlüğü verilerine göre, Türkiye’de iĢlenebilir sebze arazisinin %2,35’i, meyve arazisinin ise %0,58’i Çanakkale sınırları içerisinde yer almaktadır. Bölgede üretilen ürünlerin kalitesi dıĢ ticaret rekabeti için uygun olmasına rağmen, sebze – meyve iĢleyen firmaların gerekli hammaddeyi bölgeden temin edememeleri maliyeti oldukça yükseltmekte, yurt dıĢı ürün fiyatlarıyla rekabet zorlaĢmaktadır. Çanakkale’de yetiĢtirilen ürünler kalite bakımından dıĢ pazardaki ürünlerle rekabet edebilir niteliktedir ancak hammadde nakliyatının maliyeti yükseltmesi, ürün kalite garantisinin bir standarda bağlı olmaması rekabeti zorlaĢtıran üretimden bağımsız nedenlerdir. Bu alanlarda üretilen meyve -sebze ve ürünlerinin pazarlama yöntemlerinden biri bu alanlarda üretilen ihraç edilebilmesine yönelik ürün iĢleme çalıĢmaları ve markalı üretim artırılmasıdır. Bölgenin sebze – meyve üretim potansiyelinin tamamının pazarlanabilmesi için üretici birlikleri ve kooperatiflerin etkin ve profesyonel çalıĢmalar yürütmeleri gerekmektedir.

58 59


syf. 66

13.1. Çanakkale Ġlindeki Tarımsal Pazarlama Kanalları 13.1.1. Kooperatifler Çanakkale ilinde 108 adet tarımsal kooperatif bulunmaktadır.

Tablo15. Çanakkale Ġlindeki Tarımsal Kooperatiflerin Listesi

No Kooperatif Ġsmi 1. S.S.Asmalı Köyü Tarımsal Kalk.Koop. 2. S.S.Yeniçeli Köyü Tarımsal Kalk.Koop. 3. S.S.Kangırlı Köyü Tar.Kalk.Koop. 4. S.S.YahĢıeli Köyü Tar.Kalk.Koop. 5. S.S.Çetmi Köyü Tar.Kalk.Koop. 6. S.S.Karakadılar Köyü Tar.Kalk.Koop. 7. S.S.Karacaören Köyü Tar.Kalk.Koop. 8. S.S.Akçakoyun Vakıf Tar.Kalk.Koop. 9. S.S.Kızıldam Köyü Tar.Kalk.Koop. 10. S.S.Kumarlar Köyü Tar.Kalk.Koop. 11. S.S.Duman Köyü Tar.Kalk.Koop. 12. S.S.Akköy Köyü Tarımsal Kalk.Koop. 13. S.S.Çokal Köyü Tarımsal Kalk.Koop. 14. S.S.ÇavuĢköy Köyü Tar.Kalk.Koop. 15. S.S.AĢağıçavuĢ Köyü Tar.Kalk.Koop. 16. S.S.Kavak Beldesi Tar.Kalk.Koop. 17. S.S.Ġlyasköy Köyü Tar.Kalk.Koop. 18. S.S.Doğancılar Köyü Tar.Kalk.Koop. 19. S.S.Bolayır Beldesi Tar.Kalk.Koop. 20. S.S.Karaaydın Köyü Tar.Kalk.Koop. 21. S.S.Eskiyayla Köyü Tar.Kalk.Koop. 22. S.S. Söğütgediği, Bezirganlar, Cazgirler, HacıderviĢler Köyleri Tar. Kalk. Koop. 23. S.S. Akçapınar, Civler, Ovacık, AkçeĢme Köyleri Tar. Kalk. Koop. 24. S.S.Cambaz Köyü Tar.Kalk.Koop. 25. S.S.Karadoru Köyü Tar.Kalk.Koop. 26. S.S.Serçeler, Çiftlikdere, Terziler, Akçalı, Ortaca Köyleri Kalk. Koop. 27. S.S.Halileli Köyü Tar.Kalk.Koop. 28. S.S.Kırcalar Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 29. S.S.TaĢtepe Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 30. S.S.Ahlatlıburun Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 31. S.S.Ġlyasağa Çiftliği Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 32. S.S.ÇavuĢköy Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 33. S.S.Yenice (Merkez) Sulama Kooperatifi 34. S.S.Üçkabağaç Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 35. S.S.YukarıkaraaĢık AĢağıkaraaĢık Köyleri Tarımsal Kal.Kop. 36. S.S.DiĢbudak Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 37. S.S.Kocaveli Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 38. S.S.Dumanlı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 39. S.S.Ġntepe Tarımsal Kalkınma Kooperatifi


syf. 67

40. S.S.Çıplak Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 41. S.S.Süleymanköy Tarımsal Kalkınma Koop. 42. S.S.Karakoca Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 43. S.S.ġerbetli Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 44. S.S.Çamoba Köyü Tar.Kal.Koop. 45. S.S.Küçüklü Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 46. S.S.Bozguç Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 47. S.S.Seyvan Köyü Tarımsal Kal.Kop 48. S.S.Akköy Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 49. S.S.Türkmenli Köyü Tarımsal Kal.Kop. 50. S.S.Karadağ Köyü Tarımsal Kal.Kop. 51. S.S.Kocayayla Köyü Tarımsal Kal.Kop. 52. S.S.Sarıçayır Köyü Tarımsal Kal.Kop. 53. S.S.Çukuroba Ve Kıraçoba Köyleri Tarımsal Kalkınma Koop. 54. S.S.Helvacı Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 55. S.S.Hurma Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 56. S.S.AĢağıinova Köyü Tarımsal Kalkınma Koop. 57. S.S.Uzunalan Köyü Tarımsal Kalkınma Koop 58. S.S.BeybaĢ Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 59. S.S.YarıĢ Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 60. S.S.Semedeli Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 61. S.S.Umurlar Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 62. S.S.Balcılar, Yaylalar, Dondurma Köyleri Kalkınma Koop. 63. S.S.Çınarcık Köyü Tarımsal Kal.Koop. 64. S.S.ġahinli Köyü Tar.Kal.Koop. 65. S.S.Çırpılar Köyü Tarımsal Kal.Koop. 66. S.S.Çakıroba Köyü Tarımsal Kal.Koop. 67. S.S.Beyçayır Köyü Tarımsal Kal.Koop. 68. S.S.Adatepe Köyü Tar.Kal.Koop. 69. S.S.Ballıçay Köyü Tar.Kal.Koop. 70. S.S.Yaykın Köyü Tarımsal Kal.Koop. 71. S.S.Güreci Köyü Tarımsal Kal.Koop. 72. S.S.Soğucak Köyü Tarımsal Kal.Koop. 73. S.S.Bayramiç Köyü Tarımsal Kal.Koop. 74. S.S.Ahmetçeli Tarımsal Kalkınma Koop. 75. S.S.Derenti Köyü Tarımsal Kal.Koop. 76. S.S.Çakır Köyü Tarımsal Kal.Koop. 77. S.S.Taban Köyü Tarımsal Kal.Koop. 78. S.S.Kabalı Köyü Tarımsal Kal.Koop. 79. S.S.Yeniköy Tarımsal Kal.Koop. 80. S.S.Kovancı Köyü Tarımsal Kal.Koop. 81. S.S.Öğmen Tarımsal Kal.Koop. 82. S.S.Pazarköy Tarımsal Kal.Koop. 83. S.S.Ç.Kale Ve Çevre Köyleri Köy Kal.Ve Diğer Tarımsal Amaçlı Koop.Bir. 84. S.S.Alancık Tarımsal Kal.Koop. 85. S.S.Boynanlar Tarımsal Kal.Koop. 86. S.S.Yağdıran Köyü Tarımsal Kal.Koop. 87. S.S.Koruköy Tarımsal Kal.Koop.


syf. 68

88. S.S.GümüĢler Köyü Tarımsal Kal.Koop. 89. S.S.Hacılar Köyü Tarımsal Kal.Koop. 90. S.S.Haydaroba Tarımsal Kalkınma Koop. 91. S.S.Gelibolu Ġlçesi EvreĢe Beldesi Tar.Kal.Kop 92. S.S.Çomaklı Köyü Tarımsal Kal.Koop. 93. S.S.Karaköy Tarımsal Kal.Koop. 94. S.S.Pıtıreli Köyü Tar.Kal.Koop. 95. S.S.Sofular Köyü Tarımsal Kal.Koop. 96. S.S.Bekten Köyü Tarımsal Kal.Koop. 97. S.S.Sazak Köyü Tarımsal Kal.Koop. 98. S.S.Çal Köyü Tarımsal Kal.Koop. 99. S.S.Torhasan Köyü Tarımsal Kal.Koop. 100. S.S.282 Sayılı Gelibolu Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Koop. 101. S.S.Saçaklı Köyü Kalk.Koop. 102. S.S.Kepez Ve Çevre Köyleri Kalk.Koop. 103. S.S.700 Sayılı Ezine Yağlı Tohumlar Tarım SatıĢ Koop. 104. S.S.259 Nolu Ezine Pamuk Tarım SatıĢ Koop. 105. S.S.215 Nolu Ezine Zeytin Ve Zeytinyağı Tarım SatıĢ Koop. 106. S.S.Davutköy Tar.Kal.Koop. 107. S.S.913 Sayılı Kumkale Yağlı Toh.Tar.Sat.Koop. 108. S.S.80 Nolu Küçükkuyu Zeytin Ve Zeytinyağı Tarım SatıĢ Koop.

Kaynak: Çanakkale Ticaret Borsası 13.1.2. Üretici Birlikleri Çanakkale ilinde 24 adet üretici birliği bulunmaktadır.

Tablo16. Çanakkale Ġlindeki Üretici Birlikleri Listesi

No Çanakkale Ġlçeleri Üretici Birliğinin Ġsmi 1. Biga Süt Üreticileri Birliği 2. Yenice Süt Üreticileri Birliği 3. Bayramiç Süt Üreticileri Birliği 4. Çan Süt Üreticileri Birliği 5. Gelibolu Süt Üreticileri Birliği 6. Lapseki Süt Üreticileri Birliği 7. Ezine Süt Üreticileri Birliği 8. Ayvacık Süt Üreticileri Birliği 9. Ezine Bal Üreticileri Birliği 10. Yenice Bal Üreticileri Birliği 11. Biga Bal Üreticileri Birliği 12. Çan Bal Üreticileri Birliği 13. Bayramiç Bal Üreticileri Birliği 14. Yenice Meyve Üreticileri Birliği 15. Merkez Meyve Üreticileri Birliği 16. Lapseki Meyve Üreticileri Birliği 17. Yenice Sebze Üreticileri Birliği 18. Merkez Sebze Üreticileri Birliği


syf. 69

19. Biga Sebze Üreticileri Birliği 20. Biga Kırmızı Et Üreticileri Birliği 21. Ayvacık Organik Kırmızı Et Üreticileri Birliği 22. Biga Kanatlı Hayvan Eti Üreticileri Birliği 23. Merkez Tarla Bitkileri Üretici Birliği 24. Merkez Tahıl Üreticileri Birliği

Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 13.1.3. Ticaret Borsaları Çanakkale ilinde 2 adet ticaret borsası bulunmaktadır.

Tablo17. Çanakkale Ġlinde Bulunan Ticaret Borsalarının Listesi

No Borsa Adı 1. Biga Ticaret Borsası 2. Çanakkale Ticaret Borsası

Kaynak: TOBB 13.1.4. Toptancı Halleri Çanakkale ilinde 3 adet toptancı hali bulunmaktadır.

Tablo18. Çanakkale Ġlinde Bulunan Toptancı Hallerinin Listesi

No Hal Adı 1. Çanakkale Toptancı Hali 2. Biga Toptancı Hali 3. Bayramiç Toptancı Hali

Kaynak: Çanakkale Belediyesi 13.1.5. Lisanslı Depolar Toprak Mahsulleri Ofisi verilerine göre Çanakkale ilinde 30 bin tonluk bir lisanslı depo bulunmaktadır. Çanakkale ilindeki tarım ve tarıma dayalı sanayide faaliyet gösteren iĢletmelerin, birliklerin, kooperatiflerin uyguladığı tanıtım yöntemlerine dair bugüne değin yapılmıĢ bir çalıĢma ve sağlıklı veriler bulunmamaktadır. Bunun sebebi ilde tanıtım stratejilerinin yeterince geliĢtirilememiĢ olmasıdır. GerçekleĢtirilen bu çalıĢma ile ildeki pazarlama kanalları ve tarımsal üreticiler için bazı tanıtım ve pazarlama yöntemleri önerilmektedir. AĢağıda bu doğrultuda gerçekleĢtirilmiĢ anket çalıĢmasına dair analizler yer almaktadır.


syf. 71

14. ANALĠZ ÇALIġMALARI Güney Marmara Kalkınma Ajansı (GMKA) 2011 Yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Programı kapsamında Çanakkale Ticaret Borsası tarafından geliĢtirilen “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Planı Projesi” kapsamında Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı 364 tarım iĢletmeleri ile birebir görüĢme yapılmıĢtır. Bu görüĢmeler kapsamında tarım iĢletmelerine tanıtım yöntemleri ile tanıtım ve pazarlama konusundaki problemlerini öğrenmek amacıyla bir anket uygulanmıĢtır. Bu anket sorularının cevapları SPSS (Statistical Package for Social Sciences) programıyla sayısallaĢtırılarak verilerin güvenli bir Ģekilde analizi yapılmıĢtır. Bu analizlere iliĢkin tablo ve Ģekil sonuçları elde edilerek yorumlar gerçekleĢtirilmiĢ ve aĢağıda sunulmuĢtur. Çanakkale Ticaret Borsası meslek gruplarını 8 ana baĢlık altında kategorize etmiĢtir. Meslek grupları ve bu meslek gurubuna dâhil olan tarım iĢletmelerinin faaliyet alanları Ģu Ģekildedir:

1. Meslek Grubu: ÖğütülmüĢ tahıl imalatı, Tahıl ve tohumların toptan ticaretini yapan tarım iĢletmeleri

2. Meslek Grubu

Yağlı tohumların toptan ticaretini yapan tarım iĢletmeleri

3. Meslek Grubu Baklagillerin toptan ticaretini yapan tarım iĢletmeleri (Fasulye, nohut, mercimek,

barbunya vb.)

4. Meslek Grubu Bitkisel ham yağ imalatı Hayvan veya bitkisel kaynaklı yenilebilir sıvı ve katı yağların toptan ticaretini yapan

tarım iĢletmeleri

5. Meslek Grubu Peynir ve çökelek imalatı yapan tarım iĢletmeleri

6. Meslek Grubu

Canlı hayvanların toptan ticareti Ham deri, post ve deri toptan ticareti Belirli bir mala tahsis edilmiĢ mağazalardaki et ve et ürünlerinin perakende ticaretini

yapan tarım iĢletmeleri

7. Meslek Grubu Tarımsal kalkınma kooperatifleri

8. Meslek Grubu

Taze meyve ve sebze toptan ticareti Konserve meyve ve sebzelerin toptan ticareti Balık, kabuklu hayvanlar ve yumuĢakçalar da dâhil diğer gıda maddelerinin toptan ticareti Mağazalardaki gıda, içecek ve tütün ürünlerinin toptan ticaretini yapan tarım iĢletmeleri


syf. 72

14.1. KuruluĢ Yılı Tarım iĢletmelerinin kuruluĢ yılları incelendiğinde, en yüksek oranın %26,1 ile 1991 ila 2000 yılları arasında kurulan iĢletmeler de olduğu tespit edilmiĢtir. Tablo incelendiğinde yeni kurulan tarım iĢletmelerinin sayısının az olduğu, diğer tarım iĢletmelerinin ise uzun yıllardır faaliyette oldukları görülmektedir.

Tablo19. ĠĢletmelerin KuruluĢ Yılları

KuruluĢ Yılı Sayı Yüzde 2011 9 %2,5 2010 19 %5,2

2008-2009 21 %5,8 2006-2007 24 %6,6 2001-2005 65 %17,9 1991-2000 95 %26,1 1981-1990 68 %18,7 1971-1980 32 %8,8 1961-1970 13 %3,6

1960 ve öncesi 18 %4,9 Toplam 364 %100

14.2. Kapalı Alan ve Açık Alan Büyüklükleri Tarım iĢletmelerinin sahip oldukları kapalı alan ve açık alan büyüklüklerini öğrenmek amacıyla anket soruları sorulmuĢtur. Alınan cevaplara göre tarım iĢletmelerinin %51,9’unun açık alanı yoktur. ĠĢletmelerin %31’inin ise 1-100 m2 arasındaki büyüklüğe sahip kapalı alanı bulunmaktadır.

Tablo20. Kapalı Alan Büyüklüğü

Kapalı Alan Büyüklüğü (m2) Sayı Yüzde (%) 0 7 1,9

1-100 113 31 101-250 71 19,5 251-500 53 14,6

500+ 90 24,7 Cevaplanmayan 30 8,2

Toplam 364 100

Tablo21. Açık Alan Büyüklüğü

Açık Alan Büyüklüğü (m2) Sayı Yüzde (%) 0 189 51,9

1-1000 51 5,5 1001-2000 20 5,5 2001-3000 9 2,5 3001-4000 7 1,9 4001-5000 8 2,2

5001+ 49 13,5 Cevaplanmayan 31 8,5

Toplam 364 100


syf. 73

14.3. ĠĢletmelerin Personel Durumları Çanakkale Ticaret Borsası’na üye olan 364 tarım iĢletmesi ile yapılan anket çalıĢmaları sonucunda 2 tarım iĢletmesinin büyük ölçekli iĢletmeler olduğu, bir diğer deyiĢle 250’den fazla personeli olduğu tespit edilmiĢtir. 1-10 arası personeli olan tarım iĢletmesi ve kooperatifler ise %81,6 ile en yüksek orana sahiptir. AĢağıdaki tablo incelendiğinde, tarım iĢletmelerinde çalıĢan erkek personel sayısının ortalamasının kadın personel sayısının ortalamasına göre daha fazla olduğu görülmektedir. ĠĢletmelerde çalıĢan personellerin eğitim durumları incelenmek istendiğinde, iĢletme baĢına düĢen ortalama ilkokul ve lise mezunu personel sayılarının birbirine eĢit ve en yüksek değere, üniversite mezunu personel sayısı ortalamasının ise en düĢük değere sahip olduğu görülmektedir. Yani bir diğer deyiĢle personelin büyük çoğunluğun lise ve ilkokul mezunu olduğu, üniversite mezun personel sayısının ise yeterince az olduğu tespit edilmiĢtir. ĠĢletmelerin iĢçi sayıları ile ilgili sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre; tarım iĢletmelerinde sürekli çalıĢtırılan iĢçi sayısının çok az olduğu ve iĢletme sahiplerinin genel olarak sezonluk iĢçi çalıĢtırdıkları tespit edilmiĢtir.

Tablo22. ĠĢletmelerin Personel Durumları

Personel Sayısı ĠĢçi Sayısı

Ġdari Personel

Sayısı

Ġlkokul Mezunu Sayısı

Lise Mezunu Sayısı

Üniversite Mezunu Sayısı

Kadın Personel

Sayısı

Erkek Personel

Sayısı Minimum 0 1 0 0 0 0 0

Maksimum 133 17 50 33 17 115 295 Ortalama 7,82 2,39 3,86 3,86 1,54 2,18 7,48

1-3 171 322 171 136 88 85 162 4-7 62 30 93 24 18 21 115 8-11 23 4 9 11 5 10 32 12+ 45 3 22 14 3 12 40

0 59 0 57 147 237 230 9 14.4. ĠĢletmelerin Faaliyet Alanları ve Faaliyet Gösterdikleri Sektörler Ankete katılan iĢletmelerinin%58,2’si ticaret ile uğraĢmakta iken, %38,2’si üretici ve %2,7’si yetiĢtiricidir.

Tablo23. ĠĢletmelerin Faaliyet Alanları

Sayı Yüzde (%) Üretici 139 38,2 YetiĢtirici 10 2,7 Ticaret 212 58,2


syf. 74

Grafik 1. ĠĢletmelerin Faaliyet Alanları

ĠĢletmelerin meslek grupları incelendiğinde en yüksek oranın %29,7 ile 7. Meslek Grubu olan Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri’ne ait olduğu tespit edilmiĢtir. Tahıl ve tohumların toptan ticaretini yapan 1. Meslek Grubu’ndaki tarım iĢletmeleri de %16,8 ile en çok katılımı gerçekleĢtiren 2. Grup olduğu belirtilmiĢtir.

Tablo24. ĠĢletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Meslek Grupları

Sayı Yüzde (%) 1. Meslek Grubu 61 16,8 2. Meslek Grubu 16 4,4 3. Meslek Grubu 9 2,5 4. Meslek Grubu 23 6,3 5. Meslek Grubu 44 12,1 6. Meslek Grubu 26 7,1 7. Meslek Grubu 116 31,9 8. Meslek Grubu 69 19

Toplam 364 100 Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı ve ankete katılan üyelerin verdikleri cevaplara göre; 5. meslek grubundaki peynir ve çökelek imalatı yapan tarım iĢletmelerinin %56,5 oranıyla üretici oldukları ve toplam üretici grubunda en fazla paydaya sahip oldukları tespit edilmiĢtir. Bütün Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri ile 1. ve 8. Meslek grubundaki tarım iĢletmelerinin genel olarak ticaret ile uğraĢtıkları belirtilmiĢtir.

Grafik 2. ĠĢletmelerin Faaliyet Alanları ile Meslek Grupları KarĢılaĢtırması

66 67


syf. 75

14.5. ĠĢletmelerin Hukuki Yapıları ĠĢletmelerin hukuki yapılarını incelemek için sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre %36,8 ile Ģahıs Ģirketlerinin en yüksek orana sahip oldukları tespit edilmiĢtir. %31,2 ile kooperatifler en yüksek ikinci orana sahip iken, anonim Ģirketi oranının diğer Ģirket türlerine göre çok düĢük olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır.

Tablo25. ĠĢletmelerin Hukuk Yapısı

Sayı Yüzde (%) ġahıs ġirketi 133 36,5

Limited ġirketi 104 28,6 Anonim ġirketi 9 2,5

Kooperatif 115 31,6 Diğer 3 0,8

Toplam 364 100 14.6. ĠĢletmelerin Üretim Yeri Mülkiyetleri ĠĢletmelerin üretim yeri mülkiyetleri incelendiğinde, tarım iĢletmelerinin yarısından fazlasının kendi mülklerine sahip oldukları, genel olarak kooperatiflerin kendilerine ait mülkiyetlerinin bulunmadığı ve bağlı bulundukları köy muhtarlıklarından kiralama yöntemine baĢvurdukları ifade edilmiĢtir.

Tablo26. ĠĢletmelerin Mülkiyet Durumları

Sayı Yüzde (%) Tarım iĢletmesinin kendi mülkü 229 62,9

Kira 127 34,9 Cevaplanmayan 8 2,2

Toplam 364 100

Grafik 3. ĠĢletmelerin Mülkiyet Durumları ile Hukuki Yapıları KarĢılaĢtırması

14.7. ĠĢletmelerin Üretim ġekilleri

Ankete katılan 364 tarım iĢletmesinin üretim Ģekilleri hakkında bilgi almak için sorulan anket sorularının analiz sonuçlarına göre; kendi markası yada müĢterinin istediği bir marka ile üretim


syf. 76

yapmayan tarım iĢletmeleri %58 ile en fazla orana sahip oldukları belirtilmiĢtir. Kendi markası ile üretim yapan tarım iĢletmeleri %30,5 ile ikinci en yüksek orana sahipken, her iki marka yöntemini kullanan tarım iĢletmesi sayısının toplam yüzdedeki paydası ise çok düĢüktür.

Tablo27. ĠĢletmelerin Üretim ġekilleri

Sayı Yüzde (%) Kendi markası ile 111 30,5

MüĢterinin istediği marka ile 25 6,9 Her ikisi 14 3,8 Hiçbiri 211 58

Cevaplanmayan 3 0,8 Toplam 364 100

Grafik 4. ĠĢletmelerin Hukuki Yapısı ile Üretim ve SatıĢ ġekilleri KarĢılaĢtırması

14.8. ĠĢletmelerin Ġhracat ġekilleri ĠĢletmelerin ihracat durumlarını belirlemek için sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre, Çanakkale Ticaret Borsası’na üye 364 tarım iĢletmesinin %90,9’u ihracat yapmamaktadır. Ġhracat yapan tarım iĢletmelerinin %64’ü doğrudan ihracat yaparken, %36’sı dolaylı ihracat yapmaktadır. Verimli topraklara sahip olan Çanakkale ilinde, ihracat yapmayan firmaların oranının yüksek rakamlar çıkması ilin ihracat kapasitesinin geliĢmediğini göstermektedir.

Tablo28. ĠĢletmelerin Ġhracat ġekilleri

Sayı Yüzde (%) Ġhracat yapmıyor 331 90,9 Doğrudan Ġhracat 20 5,5

Dolaylı Ġhracat 11 3 Cevaplanmayan 2 0,5

Toplam 364 100 Meslek grupları ile ihracat Ģekillerinin istatistiksel karĢılaĢtırması yapılmıĢtır. Sonuçlara göre, 7. ve 3. meslek gruplarındaki tarım iĢletmelerinin hiçbirisinin ihracat yapmadıkları, en fazla ihracat yapan

68 69


syf. 77

grubun 8. meslek grubu olduğu ve aynı zamanda en fazla doğrudan ihracat yapan tarım iĢletmesinin de bu grup olduğu tespit edilmiĢtir.

Grafik 5. ĠĢletmelerin Ġhracat Türleri ile Meslek Grupları Arasındaki KarĢılaĢtırma

Ġhracat yapmayan tarım iĢletmelerine neden ihracat yapmadıkları sorulduğunda, %36,3 oranıyla kaynak yetersizliği en önemli neden olarak ifade edilmiĢtir. En önemli ikinci neden %27,2 oranıyla iç pazarlardan tatmin olma olurken, en düĢük orana sahip neden yabancı dil yetersizliği olmuĢtur.

Tablo29. ĠĢletmelerin Ġhracat Yapmama Nedenleri

Ġhracat Yapmama Nedenleri Evet Hayır

Ġç pazarlardan tatmin olma Sayı 99 236

Yüzde (%) 27,2 64,8 Talep edilen kalite ve miktarda ürün

sunamama Sayı 15 320

Yüzde (%) 4,1 87,9

Aracı tarım iĢletmesi bulmadaki zorluk Sayı 9 326

Yüzde (%) 2,5 89,6

Yabancı dil yetersizliği Sayı 14 321

Yüzde (%) 3,8 88,2

DıĢ pazarları tanımama ve bilgi eksikliği Sayı 51 284

Yüzde (%) 14 78

Uygun fiyatta ürün sunamama Sayı 15 320

Yüzde (%) 4,1 87,9

Kaynak Yetersizliği Sayı 132 204

Yüzde (%) 36,3 56

Diğer nedenler Sayı 52 288

Yüzde (%) 14,3 79,1 14.9. Tarım ĠĢletmelerinin Kredi Türleri Tarım iĢletmelerinin kredi kullanıp kullanmamalarına iliĢkin sorulan sorulardan alınan cevaplara göre; %59,1’i kredi kullanmamakta iken, %32,1’i iĢletme kredisi, %3’ü ise yatırım kredisi kullandığını beyan etmiĢtir. Ġhracat kredisi kullanan tarım iĢletmesi ise bulunmamaktadır.


syf. 78

Tablo30. Tarım ĠĢletmelerinin Kredi Türleri

Sayı Yüzde (%) Kredi kullanmıyor 215 59,1 ĠĢletme kredisi 117 32,1 Yatırım kredisi 11 3 Diğer 10 2,7 Cevaplanmayan 11 3 Toplam 364 100

Kredi kullanan tarım iĢletmelerinin en fazla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’ndan kredi aldıkları tespit edilmiĢtir. Hibe veya kredi kullanmayan tarım iĢletmelerinin birçoğu, kamu bankaları haricinde hibe veya kredi veren kuruluĢların hangileri olduğu konusunda bilgilerinin olmadığını ifade ederken, geri kalan tarım iĢletmeleri kredi kullanmak istemediklerini belirtmiĢlerdir.

Tablo31. ĠĢletmelerin Kredi ve/veya Hibe Aldıkları Kurumlar

Evet Hayır

Kredi ve/veya hibe almadım Sayı 199 161

Yüzde (%) 54,7 44,2

KOSGEB Kredisi Sayı 31 329

Yüzde (%) 8,5 90,4

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kredisi Sayı 64 296

Yüzde (%) 17,6 81,3

Kamu Bankası Kredisi Sayı 66 294

Yüzde (%) 18,1 80,8

Diğer hibe ve/veya kredi türleri Sayı 7 353

Yüzde (%) 1,9 97 Kredi kullanan tarım iĢletmelerinin sektörlere göre karĢılaĢtırması yapıldığında 7. Meslek Grubu’nda bulunan Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri’nin Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı hibelerinden yararlandıkları tespit edilmiĢtir. 4. ve 1. Meslek Grubu’nda bulunan tarım iĢletmelerinin kamu bankalarından kredi aldıkları sonucuna ulaĢılmıĢtır.

Grafik 6.Tarım ĠĢletmelerinin Meslek Grupları ile Kredi Aldıkları Kurumların KarĢılaĢtırması


syf. 79

AĢağıdaki grafikte kredi kullanan tarım iĢletmelerinin hukuki yapılarına göre karĢılaĢtırmalı analizleri analiz sonuçları verilmiĢtir. KOSGEB kredisi kullanan tarım iĢletmelerinin Ģahıs ve limited Ģirketleri oldukları, ayrıca kamu bankalarının kredilerinden hemen hemen tüm tarım iĢletmesi türlerinin yararlanmakta olduğu tespit edilmiĢtir.

Grafik 7. Tarım ĠĢletmelerinin Hukuki Yapıları ile Kredi Aldıkları Kurumların KarĢılaĢtırması

14.10. Tarım ĠĢletmelerinin Sahip Oldukları Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri ĠĢletmelerin sahip oldukları kalite ve sertifikasyon belgelerinin tespit etmek amacıyla sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre; Çanakkale Ticaret Borsası’na üye 364 tarım iĢletmesinin %68,4’ünün hiçbir sertifikasyon belgesinin olmadığı tespit edilmiĢtir. %9,3’ü TSE Belgesi’ne sahip iken, %25,5 ile en yüksek orana sahip olan belge Marka Tescil Belgesi’dir.

Tablo32. Tarım ĠĢletmelerinin Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri

Evet Hayır

Belge yok Sayı 249 111

Yüzde (%) 68,4 30,5

TSE Belgeleri Sayı 34 327

Yüzde (%) 9,3 89,8

Marka Tescil Belgesi Sayı 93 268

Yüzde (%) 25,5 73,6 ISO 22000 Gıda Güvenliği

Yönetim Sistemi Sayı 32 329

Yüzde (%) 8,8 90,4 ISO 9001 Kalite Yönetim

Sistemi Sayı 35 326

Yüzde (%) 9,6 89,6

Diğer Belge Türleri Sayı 19 342

Yüzde (%) 5,2 94 Meslek grupları ile sahip oldukları sertifikasyon belgelerinin istatistiksel karĢılaĢtırması yapılmıĢtır. Bu karĢılaĢtırma sonuçlarına göre; 7. Meslek Grubu olan Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin büyük kısmının sertifikasyon belgesi yokken, 5. Meslek grubunda bulunan iĢletmelerin genel olarak çeĢitli sertifikaları olduğu tespit edilmiĢtir.


syf. 80

Grafik 8. Tarım ĠĢletmelerinin Meslek Grupları ile Sertifikasyon Belgelerinin KarĢılaĢtırılması

14.11. Tarım ĠĢletmelerinde Bulunan Departmanlar Tarım iĢletmelerin sahip oldukları departmanları tespit etmek amacıyla sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre; tarım iĢletmelerinde %86 oranı ile en fazla satıĢ ve pazarlama departmanı bulunmaktadır. 2. en yüksek oran satın alma departmanı olurken, 3. en yüksek oran üretim departmanı olmuĢtur. %17,6 oranı ile muhasebe departmanı tarım iĢletmelerinin en az sahip olduğu departmandır. Bunun nedeni tarım iĢletmelerinin büyük çoğunluğunun muhasebe hizmetini hizmet alım yoluyla tedarik ediyor olmasıdır.

Tablo33. ĠĢletmelerde Bulunan Departmanlar

Evet Hayır

Üretim Sayı 124 238

Yüzde (%) 34,1 65,4

SatıĢ ve Pazarlama Sayı 276 75,8

Yüzde (%) 86 23,6

Satın Alma Sayı 192 170

Yüzde (%) 52,7 46,7

Muhasebe Sayı 64 298

Yüzde (%) 17,6 81,9

Diğer Sayı 73 289

Yüzde (%) 20,1 79,4 Tarım iĢletmelerinin departmanlarının meslek gruplarına göre karĢılaĢtırması yapıldığında; tüm meslek gruplarında satıĢ ve pazarlama departmanının bulunduğu ve en yüksek orana bu departmanın sahip olduğu belirtilmiĢtir.

72 73


syf. 81

Grafik 9. Tarım ĠĢletmelerinin Meslek Grupları ile Departmanlarının KarĢılaĢtırılması

14.12. Tarım ĠĢletmelerinin 5 Yıl Ġçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar

Tarım iĢletmelerin 5 yıl içerisinde yatırım yapmayı planladıkları alanları belirlemek için sorular sorulmuĢtur. Alınan cevaplara göre; yeni bir yatırım yapmayı planlamadığını söyleyen tarım iĢletmelerinin oranı %35,4 ile en yüksek orandır. Yeterli maddi imkânlarının olmadığını ve yeni bir yatırım yapmak isteseler dahi yapamayacaklarını söyleyen bu tarım iĢletmelerinin dıĢında, yeni bir sektörde yatırım yapmak isteyen tarım iĢletmesi sayısının oranı %16,8’dir.

Tablo34. Tarım ĠĢletmelerinin 5 Yıl Ġçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar

Sayı Yüzde (%) DüĢünmüyorum 129 35,4

Kararsızım 44 12,1 Üretim 120 33

Pazarlama 4 1,1 Bilgi ĠĢlem 1 0,3

Ar-Ge/Tasarım 2 0,5 Yeni sektör 61 16,8

14.13. Tarım ĠĢletmelerinin Ağırlıklı MüĢteri Grubu Tarım iĢletmelerin ağırlıklı müĢteri gruplarını belirlemek amacıyla sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre; %55,8 oranı ile tarım iĢletmelerinin en önemli müĢteri grubunu toptancılar oluĢturmaktadır. Ticaretle uğraĢan tarım iĢletmelerinin %60,7’si, hiçbir marka türü ile üretim yapmayan tarım iĢletmelerinin %65,7’si ve kooperatiflerin %91,2’si toptan satıĢ yapmaktadır.


syf. 82

Tablo35. ĠĢletmelerin Ağırlıklı MüĢteri Grupları

Sayı Yüzde (%) Toptan 203 55,8

Perakendeci 59 16,2 Nihai Tüketici 47 12,9

Toptan ve Perakende 48 13,2 Cevaplanmayan 7 1,9

Toplam 364 100 Tarım iĢletmelerinin ağırlık müĢteri grupları ile faaliyet alanlarının istatistiksel karĢılaĢtırılmaları yapılmıĢtır. Bu sonuçlara göre; ticaretle uğraĢan iĢletmelerin %60’ı toptan ticaret yaparken, üretici grubunda bulunan tarım iĢletmeleri toptan ve perakende satıĢ yapmaktadırlar.

Grafik 10.Tarım ĠĢletmelerinin Faaliyet Alanları ile Ağırlıklı MüĢteri Gruplarının

KarĢılaĢtırması

Meslek gruplarına göre karĢılaĢtırma yapıldığında ise; 3. ve 6. Meslek Gruplarında bulunan iĢletmelerin büyük bir kısmı perakende satıĢ yaparken, 7. Meslek grubunda bulunan kooperatiflerin hemen hemen hepsi toptan ticaret yapmaktadır.

74 75


syf. 83

Grafik 11. Tarım ĠĢletmelerinin Ağırlıklı MüĢteri Grupları ile Meslek Gruplarının

KarĢılaĢtırılması

14.14. Tarım ĠĢletmelerinin BiliĢim Bilgileri Tarım iĢletmelerin bilgisayar sayıları incelendiğinde hiç bilgisayarı olmayan tarım iĢletmesi sayısının oranının %31,9 olduğu tespit edilmiĢtir. Ġnternet bağlantısı olan tarım iĢletmesi sayısının oranı %59,6 iken, internet sitesine sahip olan tarım iĢletmesi sayısının oranı %22’dir.

Tablo36. ĠĢletmelerin Sahip Oldukları Bilgisayar Adedi

Bilgisayar Sayısı Sayı Yüzde (%) 0 116 31,9

1-3 199 54,7 4-7 33 9,1 8-11 3 0,8

12-14 1 0,3 15+ 8 2,2

Cevaplanmayan 4 1,1 Toplam 364 100

Tablo37. ĠĢletmelerin Ġnternet Bağlantı Durumları

Ġnternet Bağlantısı Sayı Yüzde (%) Evet 217 59,6

Hayır 145 39,8 Cevaplanmayan 2 0,5

Toplam 364 100

Tablo38. ĠĢletmelerin Ġnternet Sitesine Sahip Olma Durumu

Ġnternet Sitesi Sayı Yüzde (%) Evet 80 22


Toplam 364 100


syf. 84

Ġnternet sitesi olan iĢletmelerin bilgisayar sayıları ile istatistiksel karĢılaĢtırmalarının sonucuna göre; iĢletmelerin genel olarak 1 ila 3 arasında bir sayıda bilgisayarları olduğu tespit edilmiĢtir.

Grafik 12. Ġnternet Sitesi Olan Tarım ĠĢletmelerinin Sahip Oldukları Bilgisayar Sayısı

14.15. Tarım ĠĢletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler Tarım iĢletmelerinin %29,9’u KOSGEB’e kayıtlı iken, %53’ü Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın Çiftçi Kayıt Sistemi’ne kayıtlıdır.

Tablo39. Tarım ĠĢletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler

Evet Hayır

KOSGEB Sayı 109 248

Yüzde (%) 29,9 68,1

Çiftçi Kayıt Sistemi Sayı 193 161

Yüzde (%) 53 44,2 14.16. Tarım ĠĢletmelerinin SatıĢ, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki GörüĢleri

Tarım iĢletmelerin, devletin satıĢ, pazarlama ve tanıtım konusunda desteğine ihtiyacı olup olmadığını tespit etmek amacıyla sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde; %59,9’u devletin desteğine ihtiyacı olduğunu düĢünürken, %35,2’si ihtiyacı olmadığı kanısındadır.

Tablo40.Tarım ĠĢletmelerinin SatıĢ, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki GörüĢleri

Sayı Yüzde (%) Evet 218 59,9


Toplam 364 100 14.17. Tarım ĠĢletmelerinin Pazar AraĢtırması Konusundaki GörüĢleri Tarım iĢletmelerin kuruluĢlarında ve/veya kuruluĢ sonrasında pazar araĢtırması yapıp yapmadıklarını öğrenmek amacıyla sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde; tarım iĢletmelerinin %47’si pazar araĢtırması yapmıĢ veya güncel olarak araĢtırma yaparken, %50,3’ü pazar araĢtırması yapmadığını beyan etmiĢtir.


syf. 85

Tablo41. ĠĢletmelerin Pazar AraĢtırması Konusundaki GörüĢleri

Sayı Yüzde (%) Evet 171 47


Toplam 364 100

Grafik 13. Pazar AraĢtırması Yapan ĠĢletme Türleri

14.18. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Yöntemleri

Ankete katılan 364 tarım iĢletmesine tanıtım yöntemlerini belirlemek amacıyla sorulan sorulardan alınan cevaplara göre; %43,6’sı tanıtım yapmadığını, %56,4’ü ise tanıtım yaptığını belirtmiĢtir. 7. meslek Grubu olan Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri haricinde diğer tüm meslek gruplarının genel olarak tanıtım yaptıkları tespit edilmiĢtir.

Grafik 14.Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Durumları ile Hukuki Yapılarının KarĢılaĢtırılması


syf. 86

Grafik 15. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Durumları ile Meslek Gruplarının KarĢılaĢtırılması

Tarım iĢletmelerin tanıtım yapıp yapmadıklarının, toplam personel sayılarına göre istatistiksel karĢılaĢtırmaları yapılmıĢtır. Personel sayısı 1-10 kiĢi arasında olan tarım iĢletmelerinin en fazla tanıtım yapmayan iĢletme grubu olduğu tespit edilmiĢtir. Buna karĢılık personel sayısı 41 ve 41’den daha fazla olan 14 tarım iĢletmesinin hepsinin tanıtım yaptığı belirlenmiĢtir. Bu sonuçlara göre personel sayısı ile tanıtım faaliyetleri arasında %95 olasılıkla doğrusal bir iliĢki olduğu ifade edilebilir.

Grafik 16. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Durumları Ve Toplam Personel Sayılarının

KarĢılaĢtırması

Tanıtım yapan tarım iĢletmelerinin tanıtım yöntemleri ile ilgili sorulan sorulardan alınan cevaplar analiz edilmiĢtir. %51,9 ile tabela yöntemi en fazla kullanılan yöntemdir. %50,6 oranı ile kartvizit yardımıyla yapılan tanıtım yöntemi en fazla uygulanan ikinci yöntem olurken, uluslararası fuarlara katılım ve tanıtım filmi en az tercih edilen tanıtım yöntemlerindendir.

78 79


syf. 87

Tablo42. ĠĢletmelerin Tanıtım Yöntemleri

Evet Hayır

Kendi internet sitesi aracılığı ile Sayı 67 296

Yüzde (%) 18,5 81,5

Radyo Sayı 28 335

Yüzde (%) 7,7 92,3

Gazete Sayı 59 304

Yüzde (%) 16,3 83,7

TV Sayı 26 337

Yüzde (%) 7,2 92,8

SMS Sayı 27 334

Yüzde (%) 7,5 92,5

Reklam panosu Sayı 45 317

Yüzde (%) 12,4 87,6

BroĢür Sayı 61 302

Yüzde (%) 16,8 83,2

Katalog Sayı 45 317

Yüzde (%) 12,4 87,6

Ulusal fuarlara katılım Sayı 53 310

Yüzde (%) 14,6 85,4

Uluslar arası fularlara katılım Sayı 16 347

Yüzde (%) 4,4 95,6

Tabela Sayı 188 174

Yüzde (%) 51,9 48,1

Araç giydirme Sayı 76 285

Yüzde (%) 21,1 78,9

Numune gönderimi Sayı 115 248

Yüzde (%) 31,7 68,3

MüĢteri ziyaretleri Sayı 136 227

Yüzde (%) 37,5 62,5

Sektörel yayınlara ilanlar Sayı 36 326

Yüzde (%) 9,9 90,1

El ilanı Sayı 48 312

Yüzde (%) 13,3 86,7

Kartvizit Sayı 183 179

Yüzde (%) 50,6 49,4

Ġnternet Sayfaları Sayı 41 321

Yüzde (%) 11,3 88,7

Tanıtım Filmi Sayı 17 345

Yüzde (%) 4,7 95,3 Tanıtım yöntemleri ile meslek gruplarının istatistiksel karĢılaĢtırmaları yapıldığında; 7. Meslek grubu olan kooperatiflerin tabela yöntemini en çok kullanan grup olduğu tespit edilmiĢtir. Kooperatifler tüm meslek grupları en çok kullanılan tanıtım yöntemlerinden en az birini kullanmaktadırlar.


syf. 88

Grafik 17.Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Yöntemleri ile Meslek Gruplarının KarĢılaĢtırılması

Grafik 18.Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Yöntemleri ile Hukuki Yapılarının KarĢılaĢtırılması

Tarım iĢletmelerin tanıtım yöntemleri ile üretim Ģekillerinin istatistiksel karĢılaĢtırılması yapıldığında; tanıtım yöntemlerini en fazla kullanan tarım iĢletmeleri kendi markalarıyla üretim yapan iĢletmeler olduğu tespit edilmiĢtir. Hiçbir markası olmayan tarım iĢletmeleri de tanıtım yöntemlerinden birçoğunu kullanırken, fason marka veya hem fason hem kendi markasıyla çalıĢan tarım iĢletmelerinin, diğer iĢletmelere nazaran tanıtım yöntemlerini daha az kullandıkları tespit edilmiĢtir.

80 81


syf. 89

Grafik 19.Tanıtım Yöntemleri ile Üretim ġekillerinin KarĢılaĢtırılması

14.19. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım ile Ġlgili Problemleri

Tarım iĢletmelerinin tanıtım ile ilgili problemlerini öğrenmek amacıyla sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre; ankete katılan 364 tarım iĢletmelerinin %37,5’i tanıtım yapmaya ihtiyacı olmadığı kanısındadır ve bu grubun büyük çoğunluğunu kooperatifler oluĢturmaktadır. Tanıtım yapmaya ihtiyaç duymama nedenlerini ise Ģu Ģekilde belirtmiĢlerdir:

Ürünlerin toptan ticareti yapılmakta ve tek bir iĢletmeye satılmaktadır. Ürünün satıldığı müĢteri bellidir. Ürünlerin satıldığı iĢletmeler, tarım iĢletmeleri yerine gerekli tanıtımı yapmaktadırlar.

Tanıtım yapmaya ihtiyaç duyan tarım iĢletmelerinin yaĢadıkları problemleri belirlemek amacıyla yapılan analizlerin sonuçlarına göre; %27,6 oranı ile düzenli bir pazarlama departmanının olmaması en önemli problem olarak belirtilmektedir. Reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması en önemli 2. neden ve pazardaki iç ve dıĢ talebin yetersiz olması ise en önemli 3. neden olarak öngörülmüĢtür.

Tablo43. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Ġle Ġlgili Problemleri

Evet Hayır

Düzenli bir pazarlama departmanının olmaması Sayı 92 241

Yüzde (%) 27,6 72,4

Kalifiye satıĢ personeli bulamama Sayı 85 248

Yüzde (%) 25,5 74,5

Reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması Sayı 91 242

Yüzde (%) 27,3 72,7

Yeterli kalitede ürün üretememe Sayı 60 273

Yüzde (%) 18 82

Pazardaki iç ve dıĢ talebin yetersiz olması Sayı 89 243

Yüzde (%) 26,8 73,2

Pazardaki mevcut talebe ulaĢamama Sayı 74 259

Yüzde (%) 22,2 77,8 Piyasaya göre rekabet edecek seviyede fiyatlandırma

yapamama Sayı 78 255

Yüzde (%) 23,4 76,6


syf. 90

Reklamların ne derece etkin olduğunun tespit edilememesi

Sayı 74 259 Yüzde (%) 22,2 77,8

Ürünün müĢterinin talep ettiği yere zamanında teslim edilememesi

Sayı 70 263 Yüzde (%) 21 79

Gerekli servis ve garanti görevlerini yerine getirememe Sayı 62 271

Yüzde (%) 18,6 81,4

Yeterli miktarda ürün üretememe Sayı 72 261

Yüzde (%) 21,6 78,4 ĠĢletmelerin tanıtım problemleri ile hukuki yapılarının istatistiksel karĢılaĢtırmalarının sonucuna göre; kooperatiflerin tanıtım problemleri ile ilgili yeterince görüĢleri bulunmamaktadır. Diğer iĢletme türlerinin hepsinin tanıtım ile ilgili çeĢitli problemleri olduğu tespit edilmiĢtir.

Grafik 20. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Problemleri ile Hukuki Yapılarının KarĢılaĢtırılması

Tanıtım problemleri ile meslek gruplarının istatistiksel karĢılaĢtırmaları yapılmıĢtır. Bu karĢılaĢt ırma sonucuna göre; en önemli tanıtım probleminin, düzenli bir pazarlama departmanın olmaması tüm meslek grupları için geçerlidir. Bütçe sıkıntıları olan meslek gruplarının aynı zamanda kalifiye satıĢ personeli istihdamı için gereken maddi imkânların sağlanamaması en önemli problemlerdendir.

Grafik 21. Tarım ĠĢletmelerinin Tanıtım Problemleri ile Hukuki Yapılarının KarĢılaĢtırılması

82 83


syf. 91

15. ORTAK AKIL TOPLANTISI Ortak görüĢ oluĢturmayı, ortak sorunlara çözüm bulmayı, daha iyiye ulaĢmak ve geliĢmek için neler yapılması gerektiğini belirlemeyi ve ortak hedefler seçmeyi sağlayan bir çalıĢma düzeni olan ortak akıl toplantısı 21.02.2012 tarihinde Çanakkale Ticaret Borsası’nda gerçekleĢtirilmiĢtir. Toplantıya Çanakkale’de tarım sektöründe faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluĢu, sivil toplum kuruluĢu, oda ve borsa temsilcileri ile akademisyenler ve üreticilerden oluĢan yaklaĢık 50 kiĢilik bir katılım sağlanmıĢtır. Tarım sektöründen etkilenen ve sektörü etkileyenlerin bir araya gelmesiyle verimli bir Ģekilde gerçekleĢtirilen bu toplantıda, Çanakkale ilinin tarım sektöründeki tanıtım ve pazarlama sorunları ve yapılması gerekenler tartıĢılmıĢtır. Elde edilen sonuçlar, bölgenin vizyonuna katkı sağlayıcı ve eylem planlarının belirlenmesinde de önemli bir rol oynayıcı niteliktedir. Toplantıda, tarım sektörünün ürün ekiminden itibaren baĢlayan süreçte yaĢadığı sorunların tanıtım ve pazarlamaya doğrudan etkisi olduğu ve bu sebeple sektörün bir bütün olarak ele alınması gerektiği belirtilmiĢtir. Tespit edilen diğer bulgular ve önerilen çözüm yolları Ģu Ģekildedir: Sektörle ilgili yapısal sorunların baĢında, iĢletmelerin önemli bir kısmının ölçeğinin küçük olması gelmektedir. Bu sebeple iĢletmeler tanıtım ve pazarlama için yeterli bütçeyi ayıramamaktadır. Bu sorunun giderilmesi için bölgedeki iĢletmelerin iĢbirliği yapmaları teĢvik edilmeli ve ortaklık kültürünü geliĢtirici önlemler alınmalıdır.

Küresel rekabetin artması, ülkelerin ve Ģehirlerin de yoğun bir Ģekilde rekabete giriĢmesine neden olmuĢtur. Ulusal ve uluslararası arenada öne çıkmak isteyen Ģehirler, kendi yörelerine özgü ürünleri ile fark yaratmak zorundadırlar. Çanakkale ili de coğrafi, ekolojik ve beĢeri faktörleri ile yetiĢtiripürettiği çok sayıda ürün çeĢidine sahiptir. Ancak bu ürünlerin tescil edilmesine yönelik alınan coğrafi iĢaretler vebekleyen baĢvurular yeterli düzeyde değildir. Bölgeye özgü yöresel ürünler -özellikle de bazı peynir çeĢitleri- Yunanistan ve Kıbrıs gibi ülkeler tarafından tescillenmektedir. Bu durum ili rekabet açısından son derece olumsuz bir Ģekilde etkilemektedir.

Tarımda geliĢmenin temeli tohuma, tohumdaki yüksek verim ise kalite ve doğru ıslah çalıĢmalarına bağlıdır. Türkiye’nin ithal ettiği tohuma ödediği bedel, ihraç ettiği tohumdan sağlanan bedelden fazladır. Üstün nitelikli tohum kullanılmasının önemi ve kaliteli tohum kullanılmasının verimi diğer üretim Ģartlarına bağlı olarak %20-30 oranında artıĢ sağladığı bilinmektedir.Türkiye genelinde kısa adı TSÜAB olan Tohum Sanayicileri ve Üreticileri Alt Birliğine kayıtlı yaklaĢık 420 adet tohum üretimi gerçekleĢtiren firma bulunmaktadır. Bu firmalardan birçoğunun sermaye birikimleri yetersizdir. Bir diğer sorun ise yetiĢmiĢ ıslahçı elemanın bulunmamasıdır. Tohum ıslahçısı, üreticisi, dağıtıcı, satıcısı vesanayicisi bir arada örgütlenerek kamu ile birlikte kuralları koyan sektörü geliĢtirenkontrol ve denetim yapan bir sistemi oluĢturmalıdırlar. Bölgedeki tarım ürünlerinin boylama, ayıklama, yıkama, paketleme, doğrama, iĢleme vb. ön iĢlemler yoluyla katma değeri yüksek ürünler haline getirilmesi gerekmektedir. Yüksek katma değerli ürünlerin üretilmesi ile birlikte bölgedeki ihracat potansiyelinin artırılması da sağlanabilecektir. Bu nedenle yatırımcıların bu alanda yapılacak yatırımların desteklenmesi gerekmektedir. Ġhracatın geliĢtirilmesi, desteklenmesi, koordinasyonu ve beklenen katma değerin ülke ekonomisine sağlanması amaçlarıyla faaliyet gösteren ihracatçı birlikleri, giriĢimcileri organize bir örgüt yapısı içerisinde birleĢtirmektedir. Birlikler, üyelerinin mesleki dayanıĢmasını sağlamak, dıĢ piyasalardaki geliĢmeleri takip edilerek ihracatçıları bilgilendirmek, pazar araĢtırmaları, yeni pazarların bulunması, tanıtım ve fuar organizasyonları gibi birçok çalıĢmaları üyelerinin hizmetine


syf. 92

sunmak gibi görevleri bulunmaktadır. Ancak Çanakkale ilinde herhangi bir ihracatçı birliğinin merkezi veya temsilciliği bulunmamaktadır. Bu durum, bölgedeki iĢletmelerin ihracat yapma yolundaki en önemli engellerinden birisini oluĢturmaktadır. Bu sebeple ihracatçı birliklerinden en az bir tanesinin temsilciliğini en kısa sürede Çanakkale ilinde faaliyete geçirmek gerekmektedir.

Günümüzde birçok hastalığın artıĢ göstermesinin nedenlerinden birisi de tüketilen bitkisel ve hayvansal gıdaların kimyevi maddelerle kirlenmesi olarak gösterilmektedir. Bu nedenle bitkisel ve hayvansal gıdaların imkanlar dahilinde organik olarak tercih edilmesi önerilmektedir. Dünyada ve Türkiye’de tüketicilere yönelik yapılan anketlerde, organikürünlerin sağlıklı olması sebebiyleen çok tercih edildiği sonucu ortaya çıkmıĢtır. Dolayısıyla Çanakkale ilinin ulusal ve uluslararası alanda tanıtımının ve pazarlamasının yapılmasında organik ürünlerin ön plan çıkarılması bir rekabet avantajı sağlayabilecektir.

Türkiye’de yaklaĢık 3 milyon 100 bin tarım iĢletmesinin faaliyet gösterdiği bilinmekte ve bu sayıya bağlı olarak büyük çaplı üretimin gerçekleĢtirilmesinin zorluğu ortaya çıkmaktadır. Sektörünün temel sorunları dağınıklık, plansızlık, düzenleme ve yönlendirme yetersizliğinin bulunmasıdır. Bu sorunların çözümü ile ilgili gerçekleĢtirilebilecek en önemli yapılanma çalıĢmalarının baĢında da kümelenme gelmektedir. Çanakkale ilinin tamamını kapsayacak nitelikte ve özellikle zeytinyağı üretimindeki bir kümelenme stratejisi bölgedeki ürünlerin tanıtımının ve pazarlamasının yapılmasına doğrudan katkı sağlayacak niteliktedir.

Bölgede Ģeftali ve kiraz baĢta olmak üzere yaĢ meyve ve sebze üretimi de önemli bir yer tutmaktadır. Ancak yetiĢtiricilerin teknik bilgi yetersizliği nedeniyle dağıtım kanallarında çok sayıda aracı yer almaktadır. Bölgedeki tarımsal üretim çoğunlukla yetiĢtiricilik ile sınırlı kalmakta ancak tarımsal ürünlerin iĢlenmesi konusunda yeterli sayıda tesis bulunmamaktadır. Bunu bertaraf edebilmek adına bölgeye boylama, ayıklama, doğrama ve ambalajlama tesislerinin kurulmasını teĢvik etmek gerekmektedir.

Bölgede üretilen tarımsal ürünlerin depolanması konusunda yaĢanan sorunlarda önemli bir etken olarak karĢımıza çıkmaktadır. Tarımsal üretimin mevsimlik olması, üretim alanları ile tüketim alanlarının birbirinden farklı olması gibi etkenlerden dolayı tarımsal ürünlerin depolanması bir zorunluluk olarak görülmektedir. Türkiye’deki meyve üretiminin yaklaĢık %14’ünde ve sebze üretiminin yaklaĢık %32’sinde bir kayıp ortaya çıkmaktadır. Bölgedeki tarımsal ürün üretimine orantılı olarak depolama imkânlarının geliĢtirilmesi ve bu alanda yatırımların teĢvik edilmesi gerekmektedir. Ayrıca halen kullanılmakta olan depolarda ürünleri muhafaza etme Ģartlarının da iyileĢtirilmesi gerekmektedir.

84 85


syf. 93

16. SONUÇ VE ÖNERĠLER 16.1. Genel Değerlendirme: Türkiye’de tarım sektörü gerek istihdam ettiği nüfus gerekse milli ekonomiye sağladığı katkı ile önemini koruyan bir sektördür. Tarım ürünleri temel gıda maddeleri olmasının yanında tarıma dayalısanayininde hammaddesini oluĢturduğundan önem arz etmektedir. Türkiye’de tarım iĢletmelerine yönelik üretim boyutunda nispeten programlı ve bilinçli bir Ģekilde yürütülen destek çalıĢmaları maalesef pazarlama aĢamasında görülmemektedir. Dolayısı iletarım sektöründe verimin ve üretimin artırılması yönünde gösterilen çaba ve baĢarılar aynı oranda tarım ürünlerinin pazarlamasına yansıtılamamıĢtır. Üretimin milli ekonomiye katkısının maksimize edilmesinde pazarlama çok önemli bir araçtır. Ürünün hasadından baĢlayarak tüketiciye kadar uzanan aĢamalarında kayıpların minimize edilmesi, kalitesinin korunması ve yaratılmıĢ değerin eksiye dönüĢtürülmemesi önem teĢkil etmektedir. Günümüz pazar koĢullarında sadece üretmek yeterli olmamaktadır. Ürün kaliteli olmalı, yeterli miktarda, düĢük maliyetle üretilerek tüketiciye en yüksek tatmini sağlayacak Ģekilde ulaĢtırılmalıdır. Diğer taraftan tarım ürünlerinin çabuk bozulabilir karakterde oluĢu, talep ve arz esnekliğinin düĢüklüğü pazarlama hizmetlerinin daha etkin ve değiĢik yapıda olmasını gerektirmektedir. Ticarette yaĢanan hızlı geliĢmeler karĢısında pazara ürün sunan tarım iĢletmelerininulusal ve uluslararası pazarlarda yer alabilmeleri içinpazarlama sistem ve stratejilerine önem vermeleri gerekmektedir.Tarımsal pazarlama tarım ürünlerinin üreticiden tüketiciye ulaĢtırılmasına kadar olan aĢamaların tümünü içine alan bir sistemdir. Pazarlama sistemi içerisindeki problemleri ve çözüm olanaklarını tek bir faktörle açıklamak mümkün değildir. Bunun sebebi pazarlama kanalında faaliyet gösteren her bir birimin birbiri ile etkileĢimininbulunmasıdır. Pazarlama kanalında bir yerdeki olumlu geliĢmeye karĢın diğer aĢamalarda problemlerin baĢ göstermesi sistemin yeterliliğiniazaltmaktadır. Bu nedenle pazarlama sistemi içerisindeki sorunların çözümünde bütüncül yaklaĢımla olayların değerlendirilmesi, her geçen gün ağırlaĢan rekabet Ģartları doğrultusunda tarımsalpazarlama sistemlerinin parçalarını oluĢturan tüm kuruluĢların etkinliğinin artırılması ve rekabet gücü kazanabilmeleri üzerindeçalıĢılması tarım sektörünü güçlendirebilmek adınaönem taĢımaktadır. Çanakkale ilinin ekonomik yapısı içerisinde tarım ve tarıma dayalı sanayinin payı büyüktür. Buradan hareketle, Güney Marmara Kalkınma Ajansının 2011 Yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Programı kapsamında finanse edilen ve Çanakkale Ticaret Borsası önderliğinde yürütülen bu çalıĢma Çanakkale ilinde tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde yaĢanan pazarlama ve tanıtım problemlerine eğilmekte ve bu konuda çeĢitli çözüm önerileri sunmaktadır. ÇalıĢma çerçevesinde geniĢ bir literatür taraması yapılarak sektöre yönelik daha önce yapılmıĢ araĢtırma ve raporlamalar incelenmiĢ, Çanakkale Ticaret Borsası’na üye olan 364 iĢletme ile yüz yüze anket çalıĢması yapılmıĢ ve ilgili paydaĢların katılımı ile tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin tanıtım ve pazarlama stratejileri konusunda bir ortak akıl toplantısı gerçekleĢtirilmiĢtir. Tüm bu çalıĢmalar sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda Çanakkale ilinde faaliyet gösteren tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin pazarlamayı etkileyen temel problemleri ve bu problemlerin çözümüne yönelik öneriler aĢağıda sunulmuĢtur.


syf. 94

16.2. Çanakkale Ġlinde Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünlerinin Pazarlama Sürecinde YaĢanan Problemler ve Çözüm Önerileri: Tarımsal pazarlama, tarım ürünlerinin üretimi kararından baĢlayıp, iĢleme ve nihai tüketiciye ulaĢtırılmasını kapsayan bir sistemdir. Bu nedenle tarım ürünlerinin üretimi aĢamasında yaĢanan sorunlar ürünlerin pazarlanma aĢamasına da yansımaktadır. Dolayısı ile tarım sektörünün tanıtım ve pazarlama stratejileri üzerine yapılacak bir çalıĢmada tarım sektöründeki üretim yapısını da içeren bir analize ihtiyaç duyulmaktadır. Buradan hareketle Çanakkale ili için gerçekleĢtirilen bu çalıĢmanın içeriği ve sonuçları pazarlama süreci ile birlikte üretim sürecini de içerecek Ģekilde yapılandırılmıĢtır. Proje çerçevesinde gerçekleĢtirilen literatür taraması, anket çalıĢması ve ortak akıl toplantısı sonucu elde edilen veriler değerlendirilmiĢ vepazarlama sürecini etkileyen sorun alanları ile bu sorun alanlarının çözümüne yönelik öneriler aĢağıdaki Ģekilde kategorize edilmiĢtir. 16.2.1. ĠĢletme Ölçeklerinin Küçük Olması Tarım sektörünün en önemli unsuru olan çiftçilerin, tarımsal üretim olanaklarının ve buna bağlıolarak gelirlerinin arttırılmasında etkili olan faktörler arasında tarım iĢletmesinin büyüklüğü baĢta gelmektedir. ĠĢletme büyüdükçe üretim hacmi ve dolayısıyla iĢletme geliri artmaktadır. Tarım iĢletmelerinin sınıflandırılmasında iĢletme geniĢliklerinin ölçüt olarak alınması en sık uygulanan yöntemlerden birisidir. ĠĢletmelerin büyüklüğü; toprak özellikleri, iklim koĢulları ve pazar durumuna göre değiĢme gösterse de toprak geniĢliği yine de bu sınıflamada önemli bir kriter olarakgörülmektedir. Toprak geniĢliği dikkate alındığında, tarım iĢletmelerinin büyük çoğunluğunu küçük iĢletmelerinoluĢturduğu görülmektedir. Bunun yanında, bu iĢletmelerinsahip olduğu arazilerin de oldukça parçalı ve dağınık durumdadır. Bunun nedenlerinden birisi, tarımsal nüfusun artıĢ hızının toplamnüfusun artıĢ hızından yüksek olmasıdır. Buna karĢılık tarım topraklarının geniĢliği ise aynı ölçüdeartıĢ göstermemektedir. Artan tarımsal nüfusun diğer sektörlere aynı hızla aktarılamaması nedeniyletarım toprakları üzerindeki nüfus baskısı da giderek artmaktadır. Böylece tarım kesimindeki nüfusiçin, tarım yapılan toprak önem kazanmakta ve toprak mülkiyeti ön plana çıkmaktadır. Tarımtoprakları üzerindeki nüfus baskısından dolayı ise tarım iĢletmeleri giderek daha fazla küçülmekte veparçalanmaktadır. Küçülme ve parçalanmanın bir diğer nedeni ise, tarım topraklarında eĢit paylaĢımı öngören miras kurallarıdır. Bu durumda, topraklar giderek parçalanmakta ve ekonomik iĢletme büyüklüğünün altına düĢmektedir. Bu durum yalnızca iĢletmenin toprağının küçülmesine ve parçalanmasına değil, aynı zamanda iĢletmenin düzeninin de bozulmasına yol açmaktadır. ĠĢletmenin arazisi ile birlikte tüm mal varlığı da bölüĢülmekte, sonuçta iĢletme fizibıl olmaktan uzaklaĢmaktadır. Tarım iĢletmelerinin alım-satımı da küçülme ve parçalanma nedenlerinden birisi olarak gösterilebilir.Bu konuda yasal bir denetimin bulunmaması, küçülmeyi ve parçalanmayı etkilemektedir. Toprakların parçalanaraksatılmasında iĢletme büyüklüğü açısından yasal bir sınır bulunmadığı için toprak sahibinin isteğinegöre tarımsal iĢletmeler parçalanabilmektedir.

86 87


syf. 95

Sonuç olarak Türkiye’de tarım iĢletmeleri; artan nüfusun tarımda kalması, tarımtopraklarının mirasçılar arasında eĢit paylaĢımını düzenleyen yasal sistem ve tarımtopraklarının alım satımında yasal bir denetimin olmayıĢı nedenleri ile parçalanmıĢ ve küçülmüĢtür. GeliĢmiĢ ülkelerde iĢletme sayısı azalıp, ortalama arazi geniĢliği artarken Türkiye’de iĢletme sayısının artıĢına bağlı olarak ortalama arazi geniĢliği azalmaktadır. Bu küçülme Türkiye’de, geliĢmiĢ ülkelerde görülen durumun aksine bir geliĢmeye neden olmaktadır. Çanakkale ilindeki tarım iĢletmeleri Türkiye genelinde olduğu gibi ölçek bakımından çoğunlukla küçük ölçekli iĢletmelerdir. Bu yapısal nitelik, Çanakkale ilindeki tarım iĢletmelerinin teknoloji, bilgi ve sermaye kullanımını olumsuz yönde etkilemekte dolayısıyla ortalama iĢletme maliyetlerini yükselterek iĢletmenin verimli bir Ģekilde çalıĢmasını engellemektedir. Bu da tarım iĢletmelerinin pazar ve sanayi ile entegrasyonu açısından problemler oluĢmaktadır. Çanakkale ilinde tarım iĢletmelerinin yanı sıra tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin de ölçek küçüklüğünden ötürü rekabet gücü zayıflamakta, bu durum iĢletmelerin tanıtım ve pazarlama konusunda strateji geliĢtirmesini engellemektedir. 16.2.2. Miras Hukukunun Yeniden Düzenlenmesi ve Arazi ToplulaĢtırması Miras hukukunun yeniden düzenlenmesi ve arazi toplulaĢtırılması yoluyla tarım iĢletmelerinin makine ve girdilerin verimli kullanılabileceği optimum iĢletme büyüklüğüne ulaĢtırılması gerekmektedir. Tarım iĢletmelerinde toprak küçülmesinin ve parçalılığının önlenmesi için Medeni Kanunun Miras Hukuku ile ilgili maddeleri yeniden düzenlenerek 08.12.2001 tarih ve 24607 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıĢtır. Bugün yürürlükte bulunan, 22.11.1984 tarihli ve 3083 sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunun da ise, uygulama alanı ilan edilen reform bölgelerinde, tespit edilen asgari iĢletme büyüklüğünün altında bir parçalanmaya izin verilmemektedir.Türkiye’de, arazi toplulaĢtırma çalıĢmaları ile ilgili mevcut mevzuat çerçevesinde; iki kanunve bir toplulaĢtırma tüzüğü bulunmaktadır. Ancak, toprak mülkiyetine ve toplulaĢtırmasına iliĢkin yasal düzenlemelere bakıldığında; çıkarılmıĢ yasalarda bir sistematik bulunmamaktadır. Yönetmelikler amaçlarına uygun olarak uygulanamadığından ve siyasi kararlarladeğiĢtirildiğinden tarım topraklarının korunmasında yetersiz kalınmıĢtır. Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde de tarım iĢletmelerinin optimum ölçek büyüklüğüne ulaĢtırılması daha çok makro düzey giriĢimler ve politikalar ile çözüme kavuĢturulabilecek bir sorun alanıdır. Bu doğrultuda Türkiye’de tarımda toprak mülkiyet yapısı yeniden ele alınmalı, tapu ve kadastro iĢlemleri öncelikli olarak tamamlanmalıdır. Bununla birlikte tarımsal toprakların parçalanması ve küçülmesi süreci sadece yasal düzenlemelerle veyasaklamalarla durdurulamayacağı için tarımsal nüfusun farklı sektörlerde istihdamı ekonomik ve sosyal önlemlerle desteklenmelidir.Ürün çeĢidine bağlı olarak belirli bir büyüklükten daha küçük iĢletmelerin kooperatifleĢmeye ya da yasal düzenlemelerle birleĢmeye zorlanması da baĢka bir çözüm önerisi olarak görülmektedir. 16.2.3. Üretici Örgütlenmesi Tarım iĢletmelerinin küçük ölçekli olması nedeni ile üreticilerin teknoloji kullanımı, pazar ve sanayi ile entegrasyonu açısından problemler oluĢmaktadır. Pazarda üreticilerin örgütlü olarak yeterince temsil edilmemesi aracı sayısını artırmakta ve yüksek pazarlama marjlarına neden olmaktadır. Bu durum pazardaki geliĢmelerin yeterince izlenememesine yol açmaktadır.Bu nedenle üretici örgütlenmesinin teĢvik edilmesi gerekmektedir.


syf. 96

Çanakkale’de tarım ürünleri pazarlamasına iliĢkin altyapı noksanlığı ve bu alana dönük üretici örgütlenmesinin yetersizliği söz konusudur.Öncelikle Çanakkale ilinde yerel aktörler tarafından üreticinin bilinçlendirilmesi, örgütlenme talebinin yaratılması yönünde ciddi çalıĢmalar baĢlatılmalıdır. Böylece pazarlama sisteminin baĢında yer alan üreticilerin örgütlenerek rekabet gücü kazanması ve pazardaki geliĢim ve değiĢimleri izlemesi mümkün olacaktır. Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde de tarım iĢletmeleri arasında en yaygın örgütlenme biçimi kooperatifçiliktir. Çanakkale ilinde halen kurulu bulunan tarımsal amaçlı kooperatif sayısı 352’dir. Ancak nicelik açısından ulaĢtığı büyüklüklere karĢın, kooperatifçiliğin tarım iĢletmelerinin çıkarlarını koruyan, geliĢtiren bir etkinliğe ulaĢtığını söylemek mümkün değildir. Tarım kesiminde örgütlenmenin geleneksel kooperatifçilik anlayıĢı dıĢında yeni ve modern bir yaklaĢımla ele alınması zorunluluğunun bir sonucu olarak kabul edilen 5200 Sayılı Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu, 06.07.2004 tarih ve 25514 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiĢtir. Kanunun amacıüretimi talebe göre planlayarak ürün kalitesini iyileĢtirmek ve pazarlara geçerli norm ve standartlara uygun ürün sevk ederek ürünlerin ulusal ve uluslararası ölçekte pazarlama gücünü artırıcı tedbirler almak üzere üretici birliklerinin kurulmasını sağlamaktır. Çanakkale ilinde süt, meyve, sebze, bal, kırmızı ve beyaz et, tahıl ve tarla bitkileri konusunda kurulmuĢ bulunan 25 üretici birliği faaliyet göstermektedir. Ancaksayısal çokluğuna karĢın, birliklerinpazarlama fonksiyonunu yerine getirmeleri mümkün olamamaktadır. Birliklerin gelirkaynaklarının yetersiz olması güçlenmelerinde önemli bir engeldir. Çanakkale ilindeki üretici örgütlerinde yeterli sayıda teknik personel istihdam edilmemektedir. Profesyonel bir yönetim Ģekli de mevcut değildir. Pazarlama konusunda yeterli düzeyde çalıĢma yapılmamakta ve hatta çoğu zaman tanıtım yapılmasının gereksiz olduğu bilinci ile hareket edilmektedir. Bütün örgütleri pazarlama bazında bir araya getirip onlara öncülük edecek bir üst örgütlenme de söz konusu değildir. Örgütlerde idari anlayıĢın değiĢtirilerek, bilinçli ve uzman, profesyonel kiĢilerin çalıĢtırılmasıyla çiftçilerin daha etkin bir Ģekilde bilgilendirilmesi, yönetici mevzuatında değiĢiklik yapılarak seçilecek yöneticilerin eğitim seviyelerinin yüksek olmasıörgütlerin daha etkin çalıĢmasını sağlayabilecek çözüm önerileri olarak görülmektedir. Ayrıca denetleme mekanizmasının yeniden gözden geçirilmesive Tarım Ġl Müdürlüğünden uzman kiĢilerin yılda en az bir defa örgütleri denetlemesi önerilmektedir. Rekabet gücünü arttırabilmek adına pazarlama noktasında örgütlerin iĢbirliği yapması teĢvik edilmelidir. 16.2.4. Tarım ĠĢletmeleri Arasında ĠĢbirliğinin GeliĢtirilmesi Güçlü bir pazarlama fonksiyonu iyi bir organizasyon, bilgi, deneyim, sermaye ve personel gerektirmektedir. Bu gereklilikler Çanakkale ilindeki tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin pek çoğunda görülmemektedir. ĠĢletmelerin ölçeklerini büyütmeye yönelik bireysel giriĢimleri nispeten daha maliyetli bir süreç içermektedir.Diğer taraftan iĢletmeler kaynaklarını ve deneyimlerini bir araya getirerek daha baĢarılı olma Ģansına sahiptir. Daha ekonomik bir çözüm olarak iĢletmeler arasında pazarlama alanındaki sorunların çözümüne yönelik iĢbirliklerinin kurulması önerilmektedir. Ancak Çanakkale ilindeki tarıma dayalı sanayi iĢletmeleri arasında iĢbirliği kültürünün de yeterince geliĢmediği bilinen bir gerçektir. Öncelikle iĢletmeler arasında iĢbirliği kültürünün geliĢtirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bunun için ilde faaliyet gösteren yerel aktörlerin (Ticaret Borsaları, Ticaret ve Sanayi Odaları vb.) iĢletmelere yönelik iĢbirliğinin önemi ve faydaları konusunda eğitimler/seminerler düzenlemesi faydalı görülmektedir.

88 89


syf. 97

Bununla birlikte iĢletmelerin iĢbirliğine zemin hazırlayan ve bunu teĢvik eden çeĢitli kurum kuruluĢlar tarafından sunulan hibe/kredi Ģeklinde finansal kaynaklar bulunmaktadır. Bunlardan birisi de KOSGEB tarafından sağlanan ĠĢbirliği-Güçbirliği Destek Programı’dır. Bu program ile KOSGEB tarafından KOBĠ’lere ortak pazarlama yapma konusunda proje bazlı finansal destek sağlanmaktadır. KOSGEB Çanakkale Hizmet Merkezi Müdürlüğü tarafından bu programın tanıtımına yönelik iĢletmelere bilgilendirme seminerleri sağlanması ve baĢvuru için iĢletmelerin teĢvik edilmesi önerilmektedir. 16.2.5. Kümelenme YönetiĢim Modeli ve Stratejisinin OluĢturulması Tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin ölçeğini büyütmesine ve dolayısı ile rekabet gücünü arttırarak pazarlama alanında güçlü bir konuma ulaĢmasına yardımcı olmak üzere önerilen modellerden bir diğeri de kümelenmedir. Kümelenme kavramı son yıllarda birçok geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan bölgede öncelik verilen, bölgesel geliĢmiĢliği dengeleyeceğine ve uluslararası rekabeti artıracağına inanılan bir politika haline gelmiĢtir. Kümelenme sadece mekânsal bir araya gelmeyi tanımlamamakta, bunun yanı sıra içeriğinde rekabet edebilirlik, iĢbirlikçi aktiviteler, öğrenme, yenilik üretimi, bilgi alıĢveriĢi ve karĢılıklı etkileĢimi de bulundurmaktadır. Genellikle kümeler kendiliğinden geliĢen oluĢumlar olmasının yanı sıra son zamanlarda Türkiye’de dâhil dünya genelinde sağladığı faydalardan ötürü, küme oluĢturma programları geliĢtirilmekte ve bunu destekleyici teĢvikler sağlanmaktadır. Çanakkale ilinde tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde kümelenmenin oluĢturulabilmesi için öncelikle kümelenme konusunda yerel ve merkezi düzeyde politika çerçevesini çizecek bir yönetiĢim modelinin geliĢtirilmesi ve kümelenme stratejisinin hazırlanması gerekmektedir. Bu yönetiĢim modelinin yapılandırılması/uygulanması ve de kümelenme stratejisinin oluĢturulması aĢamalarında tüm yerel aktörlerin iĢbirliği çerçevesinde bir araya gelmesi ve çatıĢmadan uzak bir çalıĢma biçimi ortaya koyması önemli bir gerekliliktir. Çanakkale 18 Mart Üniversitesi akademisyenleri tarafından gerçekleĢtirilen çalıĢmalar neticesinde Çanakkale ili zeytinyağı sektörünün kümelenme açısından önemli bir potansiyel barındırdığı tespit edilmiĢtir. Ġlde tarıma dayalı sanayi alt sektörlerinin kümelenme potansiyellerini tespit etmeye yönelik bu tür araĢtırma çalıĢmalarının arttırılması önemli bir gerekliliktir. Çanakkale ili tarıma dayalı sanayi sektöründe kümelenmeyi teĢvik etmek adına sunulabilecek somut önerilerden birisi Tarıma Dayalı Ġhtisas Organize Sanayi Bölgeleri oluĢturulmasıdır. Tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgeleri tarımsal üretimin yapıldığı iĢletmelere yeni teknoloji uygulama imkânı veren, yeterli büyüklükte, alt ve üst yapıları planlanmıĢ, tarım ürünlerinin sağlıklı olarak ve yeterli miktarda üretimininsağlandığı, daha iyi yetiĢtirme koĢullarında karlı bir iĢletmecilik sonucu üreticinin gelir ve refah düzeyinin yükseltildiği, etkin pazarlama imkanları sunan bir organizasyon olarak tanımlanmaktadır. Tarımsal faaliyetlerin yerleĢim merkezlerine makul uzaklıkta, sınırları belirli ve planlı bir bölgede yapılmasının kentleĢmeyi yönlendireceği, çevre sorunlarını önleyeceği, üretimi artırarak kaliteyi yükselteceği, kent içi tarımsal faaliyetlerin getirdiği sorunların çözümüne yardımcı olacağı, üreticilere modern ve çağdaĢ bir çalıĢma ortamı sağlayacağı ve en önemlisi de iĢletme büyüklüğü sorununun çözümüne katkıda bulunacağı görüĢünde uzlaĢılması Türkiye’de tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgelerinin kurulmasını gündeme getirmiĢtir. Bu doğrultuda konuyla ilgili uygulama yönetmeliği oluĢturulmuĢ ve 2009 yılı sonunda yayınlanmıĢtır.Burada amaç bitkisel ve hayvansal üretimin ve bunlara dayalı sanayinin desteklenmesi, geliĢtirilmesi, ürünlerin paketlenmesi, iĢlenmesi,


syf. 98

muhafaza edilmesi ile pazarlama yöntemleri konusunda teknik destek verilmesi, rekabet edebilirliğini artırıcı nitelikte uygun ve kaliteli hammaddenin temini için tarım-sanayi entegrasyonunun geliĢtirilmesidir. Çanakkale ilinde herhangi bir tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgesi bulunmamaktadır. Ġldeki yerel aktörler tarafından gerekli giriĢimler yapılarak kuruluma yönelik yasal ve pratik çalıĢmalar baĢlatılmalıdır. Tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgelerine ek olarak, kümelenme potansiyeli taĢıyan tarıma dayalı sanayi sektörlerinde faaliyete baĢlayacak olan iĢletmelere yönelik Sektörel ĠġGEM’lerin (ĠĢ GeliĢtirme Merkezi) kurulması sektörlerin kümelenmesine katkı sağlayacak önemli bir çalıĢma olacaktır. ĠġGEM’ler Türkiye’deki planlı sanayi bölgelerinden bir diğerini oluĢturmaktadır. ĠġGEM yeni giriĢimcilerin iĢ kurmalarını destekleyen, kolaylaĢtıran, iĢletmelerin baĢlangıç aĢamalarında karĢılaĢacakları riskleri en aza indiren bir iĢ kurma modelidir. ĠġGEM’in amacı, yeni giriĢimcileri, en zayıf durumda oldukları iĢ kurma aĢamasında destekleyerek, bu zor aĢamayı sağlıklı bir Ģekilde aĢmalarını ve ayakta kalmalarını sağlamaktadır. Yeni iĢletmelerin kuruluĢ yıllarındaki baĢarısızlık oranları % 60 ile % 80 arasındadır. ĠġGEM ortamında ise bu oran % 10’a düĢmektedir. Bu da ĠġGEM modelinin yeni iĢletmelere getirdiği avantajların önemini göstermektedir. ĠġGEM’ler bünyesinde; yönetim danıĢmanlığı desteği, finans kaynaklarına eriĢim imkânı, uygun koĢullarda iĢyeri mekânı, ortak ofis ekipmanı ve ofis hizmetleri sunulmaktadır. Bu çalıĢmaların gerçekleĢtirilmesi aĢamasında Çanakkale ilindeki Ticaret ve Sanayi Odalarına, Ticaret Borsalarına, Güney Marmara Kalkınma Ajansı (GMKA), Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, KOSGEB Hizmet Merkez Müdürlüğü, TC Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Ġl Müdürlüğü ile birlikte altyapı çalıĢmalarının gerçekleĢtirilmesi noktasında yerel yönetimlere önemli görevler düĢmektedir. 16.2.6. Tarım Sektörüne Yönelik Desteklerden Yararlanılması

Tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin ölçek büyüklüğünü ve rekabet gücünü arttırabilmek, kırsal kalkınmayı sağlamak için önerilen çözümlerden bir diğeri de sektöre yönelik hibe/kredi sağlayan finansal destek mekanizmalarının kullanımının yaygınlaĢtırılmasıdır. Bu çalıĢma kapsamında gerçekleĢtirilen anket ve ortak akıl toplantısı sonuçları iĢletmeler arasında hibe/kredi gibi dıĢ finansal kaynaklardan yararlanma oranının düĢük olduğunu göstermektedir. Hâlbuki tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin yararlanabileceği AB kaynaklı IPARD Destekleri, TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kaynaklı Kırsal Kalkınma Destekleri, KOSGEB kaynaklı destekler, GMKA kaynaklı destekler bulunmaktadır. ĠĢletmelerin birçoğu bu desteklerin varlığından habersizdir. Öncelikle Çanakkale ilindeki tarıma yönelik yerel aktörlerin iĢletmeleri bu destekler konusunda bilinçlendirmesi ve bilgilendirmesi öngörülmektedir. Bununla birlikte bu destek mekanizmalarına baĢvuru yapmak için iĢletmelerin danıĢmanlık desteğine ulaĢmasını kolaylaĢtırıcı sistemlerin kurulumu hızlandırılmalıdır. 16.2.7. Tarımsal Pazarlama Kanalları Altyapısının Zayıflığı Çanakkale ilindekitarım iĢletmelerinin pazar talebine göre üretim kararı alamadığı bilinmektedir. Bunun sonucunda kaynakların kullanımında dengesizlikler oluĢmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de tarım ürünleri pazarlanmasında 2000’li yıllar öncesinde Tarımsal KĠT'lerin ağırlığı nedeni ile serbest pazar mekanizmaları geliĢmemiĢtir. Bu nedenle üreticiler ürünlerini pazarlamada güçlüklerle karĢılaĢmaktadır.

90 91


syf. 99

Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde tarım ürünlerinin genel olarak ticaret borsalarında iĢlem gördüğü ve toptancı hallerinde pazarlandığı görülmektedir. Küçük tarım iĢletmelerinin ürettikleri ürünlerin miktarının az ve maliyetlerinin yüksek olması dolayısıyla borsalara ve hallerine ulaĢamadığı ve lokal olarak bulunduğu yerde değerlendirildiği bilinmektedir. Türkiye genelindeve Çanakkale ilinde tarım ürünleri pazarlamasındaki yerleri henüz istenen konuma ulaĢamayan ya dakanuni ve idari açıdan yeterli fonksiyona sahip olmayan ancak dünya ve AB’de giderek piyasa paylarıartan pazarlama kanalları ya da ticaret tipleri Ģu Ģekildedir. 16.2.7.1. Ticaret Borsaları

Borsaların asli görevleri tarım ürünlerinde alıcı ve satıcıları bir araya getirmek, cari fiyatları oluĢturmak ve teĢekkül eden bu fiyatı kamuoyuna duyurmaktır. Borsaların sayılarının artırılması ve ek görevler yüklenmesi sonucu asli görevlerini yerine getirmekte zorluk çektikleri görülmektedir. Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde de tarım ürünlerinin küçük bir bölümü borsalarda iĢlem görmektedir. Çanakkale ilindeki ticaret borsalarının etkin bir pazarlama kuruluĢu olarak görev yapabilmesi için alt yapıları kuvvetlendirilmeli, depo olanakları arttırılmalı ve laboratuvarları geliĢtirilmelidir. Ayrıca, ihtisas borsacılığına da önem verilmelidir. Çanakkale ilinde herhangi bir ürün ihtisas borsası bulunmamaktadır. Ürün ihtisas borsaları belirli ürünlerde uzmanlaĢmayı hedef alan bir piyasa sistemidir. Bu borsalarda iĢlemler fiziki olarak ürün alınıp satılması ve lisanslı depoculuk veya Vadeli ĠĢlem Opsiyon Borsası (VOB) tarafından çıkartılan ürün senetleri ile alivre alım satım sözleĢmelerinin alınıp satılabilmesi olmak üzere iki Ģekilde de yapılabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında ürün ihtisas borsaları ile lisanslı depoculuk ve VOB birbirleri ile paralel geliĢim gösterebilecek ve iĢbirliği içerisinde çalıĢabilecek ve tarım ürünleri piyasalarında önemli geniĢleme sağlayabilecek kurumlar olarak görülmelidir. Çanakkale ili tarım sektöründe öne çıkan ürünler tespit edilerek, mevzuat sorunlarına çözüm sağlanması ve bu ürünlere yönelik ürün ihtisas borsaları kurulumunun hızlandırılması ilin tarımsal pazarlama altyapısını güçlendiren önemli bir geliĢme olacaktır. Bu konuda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Çanakkale Ġl Müdürlüğü, Ticaret Borsaları, GMKA ve ildeki diğer ilgili yerel aktörlere önemli görevler düĢmektedir. 16.2.7.2. Toptancı Halleri YaĢ sebze ve meyve ürünlerinin genel olarak pazarlandığı yer toptancı halleridir. Rüsumların ve komisyonların yüksek olması nedeniyle toptancı hallerinden kaçıĢlar söz konusudur. Çoğu ürünlerin hallere girmeden pazarlandığı bilinmektedir. Çanakkale ilinde merkez, Biga ve Bayramiç ilçesinde olmak üzere üç adet YaĢ Sebze ve Meyve Toptancı Hali ile merkez ilçede Su Ürünleri Toptancı Hali bulunmaktadır. ĠĢlem hacmi düĢük seviyede gerçekleĢtiğinden bu haller tarım ürünlerinin pazarlamasında görevlerini etkin olarak yerine getirememektedir. Haller tüm paydaĢların beklentilerini karĢılamaktan uzak olup, temel fonksiyonlarını yerine getirmede (Gıda güvenliği, fiyat oluĢumu, depolama, standardizasyonu sağlama vb.) sorunlarla karĢı karĢıyadır. Ayrıca hallerde üretici örgütlerinin temsiliyet gücü de yetersizdir. Bu noktada geliĢen perakende sektörü karĢısında hallerin alt yapılarının geliĢtirilmesi ve hale giriĢlerin özendirilmesi gerekmektedir. Toptancı halleri ile ilgili yeni Toptancı Halleri Yönetmeliği biran önce


syf. 100

çıkarılmalıdır. Etkin denetim ile hallerden kaçıĢ önlenmelidir. Rüsum ve komisyon ücretleri makul seviyeye getirilmelidir. 16.2.7.3. Lisanslı Depoculuk Lisanslı depolar depolanmaya uygun nitelikteki hububat ve benzeri standardize edilebilen temel ve iĢlenmiĢ ürünleri standartlara ve ürün özelliklerine göre muhafaza altına alan yapılardır. Lisanslı depolara konulan ürünler karĢılığında ürün sahibine ürün senedi verilmektedir. Ürün senetleri üreticiler açısından kredi imkânları sağlayabildiği gibi üreticilerin ürünleri uygun koĢullarda depolanabilmekte ve fiyatların yüksek olduğu dönemlerde piyasaya sunulabilmektedir. Sanayiciler baĢta olmak üzere tarımsal ürün kullanıcıları için ise standardize edilmiĢ dolayısıyla kalite sorunu ortadan kalkmıĢ uygun hammadde veya ürün garantisi sağlanmıĢ olmaktadır. Lisanslı depolar ABD baĢta olmak üzere geliĢmiĢ ülkelerde tarım ürünleri piyasalarında önemli paya sahip kuruluĢlar iken, Türkiye’de halen tam olarak geliĢtiğini ve yaygınlaĢtığını söylemek mümkün değildir. ABD’deki ürün borsaları da Türkiye’deki gibi spot iĢlemler yapan borsalardan geliĢerek vadeli iĢlem yapan borsalara dönüĢmüĢtür. Bu borsalarda baĢta pamuk, kahve, mısır, portakal suyu, soya fasulyesi, buğday ve diğer birçok ürün kontratı alınıp satılmaktadır. Bu borsalar, lisanslı depolarla entegre çalıĢmakta, teslim Ģartlı vadeli kontratlarda ürün teslimi lisanslı depolardan yapılmaktadır. Çanakkale’de tarım ürünleri, depolama altyapısı yeterli olmadığından ve teminat olarak kullanılmadığından arzın yoğun, fiyatların düĢük olduğu dönemde elden çıkarılmaktadır. Bu durum üreticilerin zarara uğramasına yol açmaktadır. Çanakkale ilinde lisanslı depoculuğun geliĢtirilmesi için Ticaret Borsaları baĢta olmak üzere yerel aktörlerin giriĢimlerini hızlandırması gerekmektedir. 16.2.7.4. Vadeli ĠĢlemler ve Opsiyon Borsaları (VOB) VOB ticaret borsaları ve ürün ihtisas borsalarından farklı olarak fiziki ürün alım satımının yapılmadığı, menkul kıymetler borsasındakine benzer Ģekilde sadece ürün senetlerinin alınıp satıldığı borsa türüdür. Türkiye’de 2002 yılında Ġzmir’de kurulan VOB 2005’de iĢlem yapmaya baĢlamıĢtır ve Türkiye’de ilk ve tek olma özelliğini taĢımaktadır. Vadeli fiyatların üreticiler ve kullanıcılar açısından önemli fonksiyonları bulunmaktadır. Üreticilerin gelecekte oluĢması muhtemel fiyatı önceden tahmin edebilmeleri, ekecekleri ürüne karar vermelerinde yönlendirici olabilmektedir. Kullanıcılar ise fiyat artıĢı riskine karĢı hareket edebilmekte ve sözleĢme alım satımından elde ettikleri karlar ile ürün alım maliyetlerini düĢürebilmektedirler. VOB’ da elde edilen karlılıkların yüksek olması bu borsaların tarım ürünleri piyasalarında gelecekte daha etkin olabileceklerini göstermektedir. Ancak borsada iĢlem gören tarım ürünlerinin sayısının azlığı bu geliĢimi sınırlandırmaktadır. Ġzmir Ticaret Borsasında iĢlem gören pamuğa dayalı vadeli iĢlem borsası Çanakkale ili için bir örnek teĢkil etmeli ve bu konuda giriĢimler baĢlatılmalıdır. 16.2.7.5. E-Ticaret Türkiye’de tarımsal ürünlerin e-ticaretinde yapılan iĢlemler perakende tarımsal ürün satıĢları, toptan satıĢlar, e-borsa iĢlemleri ile tarımsal girdi alım ve satımından oluĢmaktadır. Türkiye genelinde ve

92 93


syf. 101

Çanakkale ilinde tarım iĢletmelerinin e-ticaretten yeterince yararlanamadığı görülmektedir. Bunda nitelikli eleman sıkıntısı, internet kullanımı ve donanım eksikliği etkili olmaktadır. Nitekim bu çalıĢma kapsamında gerçekleĢtirilen anket sonuçları da bunu destekler niteliktedir. Tarım sektöründe de tanıtım, girdi ticareti ve pazarlama boyutlarında e-ticaretin kullanım düzeyi iĢletme ölçeği ve teknolojik geliĢmelere uyum çerçevesinde değiĢim göstermektedir. ĠĢletme ölçeği büyüdükçe ve teknoloji kullanımı arttıkça e-ticaretin kullanımı da artmaktadır. Sayıları henüz çok fazla olmayan tarım iĢletmelerinin internet üzerinden gelen taleplere göre ürünleri tüketicilere ulaĢtırdıkları görülmektedir. Türkiye’de e-ticarete yönelik destekleme araçlarının olması iĢletmeler açısından önemsenmelidir. Nitekim e-ticarete yönelik olarak KOSGEB, Ġhracatı GeliĢtirme ve Etüt Merkezi (ĠGEME), DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı (DTM) uygulayıcılığında destek ve devlet yardımları yürürlüktedir. Ürünlerin pazarlanmasında çeĢitli hizmetlere yönelik destekler bulunmaktadır. Nitekim DTM onayı ile ihracatçı birlikleri ve ĠGEME’ nin uygulayıcı merci olduğu devlet yardımları uygulanmaktadır. Bunlar; ihracata yönelik olarak pazar araĢtırması ve pazarlama desteği, ofis-mağaza açma, iĢletme ve marka tanıtımı desteklenmesi kapsamında web sayfası reklam destekleri Ģeklindedir. Tanıtım, reklam ve pazarlama faaliyetlerinin desteklenmesi kapsamında web sitesi tasarım ve uygulamaları, direkt mailing harcamaları destekleri uygulanmaktadır. ĠGEME tarafından pazar ve pazarlama araĢtırma desteği kapsamında e-ticaret sitelerine üyelik giderleri desteklenmektedir. Tarımsal iĢletmelerin pazarda yaĢadığı finansal güçlükleri aĢmada belirtilen destekler önemli katkılar sağlamaktadır. Bu noktada özellikle Çanakkale ilindeki üretici üst örgütlerinin bu tür destekleri izlemesi ve kullanımına üyelerine/ortaklarına bilgilendirme çabaları harcaması önerilmektedir. Genelde bizzat üreticinin ulaĢamayacağı bilgiye eriĢim ile pazarda kolaylıklar yaratılması mümkündür. 16.2.8. Uluslararası Pazarlara Açılım Yetersizliği: Dünyada son yıllarda önem kazanan küreselleĢme, dünyanın tek bir pazara dönüĢmesi, Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği’ne girilmesi gibi önemli geliĢmeler, iĢletmelerin rekabet güçlerini arttırabilmek için dıĢ pazarlara açılmalarını önemli hale getirmiĢtir. Yapılan anket çalıĢması doğrultusunda, Çanakkaletarım ve tarıma dayalı sanayi sektöründe faaliyet gösteren iĢletmelerin %91 gibi büyük bir bölümü ihracat yapmadığını beyan etmiĢtir. ĠĢletmelerin ihracat yapmama nedenleri arasında ilk sırada kaynak yetersizliği gelmektedir. Bu veri iĢletmelerin yeterli kaynağa sahip olduğunda (Finansman, personel, kaliteli ürün, bilgi birikimi vb.) ihracata baĢlayabileceğini göstermektedir. Ancak iĢletmeler ihracat yapmamanın en önemli nedeni olarak kaynak yetersizliğini göstermekle birlikte hiçbir iĢletme ihracat kredisi ve hibe kullanma yoluna da gitmemiĢtir. Bununla birlikte iĢletmelerin ihracat yapmama nedenleri arasında iç pazarlardan tatmin olma kaynak yetersizliğinden sonraki en önemli nedendir. Bu gösterge göz ardı edilemeyecek oranda bir iĢletmenin de ihracat yapma konusunda isteksiz olduğunu göstermektedir. BaĢka bir deyiĢle Çanakkale ilindeki tarım iĢletmelerinin önemli bir çoğunluğu dıĢ pazarlara açılmayı bir ihtiyaç olarak görmemektedir. Bu veriler Ģu iki sonucu ortaya çıkarmaktadır. Bir tarafta iĢletmelerin önemli bir bölümü ihracat yapma isteği göstermezken, diğer tarafta önemli bir bölümü de kaynak yetersizliğinden ötürü ihracat yapamamaktadır. Buradan hareketle Çanakkale ili tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde ihracatın payını arttırmak için 2 yönlü bir politika izlenmesi gerekmektedir. Öncelikle iç pazarlardan tatmin olduğunu belirten iĢletmelerin ihracatın önemi, iĢletme ve milli ekonomiye sağlayacağı faydalar konusunda bilinçlendirilmesi ve ihracat yapmaya teĢvik edilmesi önerilmektedir.


syf. 102

Bununla birlikte kaynak yetersizliğinden ötürü ihracat yapamadığını belirten iĢletmelerin de ihracata baĢlayabilmesi için kaynak temin etmede desteklenmesi önem arz etmektedir. Tarım iĢletmelerinin karĢılaĢtıkları sorunların aĢılabilmesi, izlenen kalkınma politikalarında köklü bir değiĢimi, ilgili kurumsal yapıda yeniden organizasyonu ve bugüne kadar izlenenden farklı bir yaklaĢımın benimsenmesini gerektirmektedir. Uluslararası pazarlarda, büyük iĢletmelerin yanı sıra KOBĠ’lere de rekabet imkânları sağlanması, ancak onlara destek vermek ve sorunlarına çözüm bulmak sureti ile sağlanabilecektir. Çanakkale tarım ve tarıma dayalı sanayisektörlerinde yer alan iĢletmelerin dıĢ pazarlara açılamama sorunlarının çözümüne iliĢkin bazı öneriler ise Ģu Ģekilde özetlenebilir. 16.2.8.1. Ġhracatın Önemi Konusunda Bilinçlendirme ve TeĢvik

Çanakkale ilindeki Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları, KOSGEB Hizmet Merkez Müdürlükleri, ilgili bakanlıkların il müdürlükleri, üretici örgütleri ve GMKA gibi yerel aktörlerin tarım iĢletmelerini ihracatın önemi ve faydaları konusunda bilinçlendirmek adına bir dizi seminer programları uygulamalarının faydalı olacağı düĢünülmektedir. 16.2.8.2. Ġhracat Destekleri Konusunda Bilinçlendirme Türkiye’de GMKA, KOSGEB, ĠGEME, DTM, TTGV, ihracatçı birlikleri gibi kurum ve kuruluĢlar KOBĠ’lere dıĢ pazarlara açılma konularında çeĢitli destekler sunmaktadır. Ġhracatın artırılması ve sağlıklı bir yapıya kavuĢturulması amacıyla kurulan bu öncü kuruluĢlar, ihracatçıya ve ihracat potansiyeli olan firmalara gerekli tüm bilgileri sağlamak, bu alandaki beceri ve donanımlarını geliĢtirmelerine yardımcı olmak, dıĢ ticaretle ilgili kamu kuruluĢları arasında koordinasyonu sağlamak, Türk ihraç ürünleri ve firmalarının yurtdıĢında tanıtılması amacı ile yayınlar hazırlamak, uluslararası fuarlara milli katılımlar organize etmek, yerli ihracatçı ile yabancı ithalatçı arasında doğrudan temas imkânları yaratmak, ihracatçı iĢletmelerimizin dıĢ pazarlardaki pazar paylarının artırılması, yeni pazarların bulunması, ihraç ürünlerinin çeĢitlendirilmesi, ülkemizdeki ve dünyadaki ekonomik geliĢmeler ve ticari prosedürler konusunda ihracatçılarımızın bilgilendirilmesi, ihracata yeni baĢlayacak firmalara gerekli bilgilerin sağlanması amaçlarına yönelik çalıĢmaları yapmak, dıĢ ticaret mevzuatını güncel olarak takip etmek ve iĢletmelere aktarmak gibi faaliyetleri sürdürmektedir. Fakat Çanakkale’de faaliyet gösteren firmaların uluslararası pazarlara açılımı sağlamak üzere sunulan destekler konusunda yeterince bilgi sahibi olmadığı anlaĢılmaktadır. Bu durumu çözüme kavuĢturmak üzere, yerel aktörleriniĢbirliği yaparak ihracatı geliĢtirmede öncü kabul edilen bu kurum ve kuruluĢların bölgede farkındalığı arttırıcı çeĢitli faaliyetler gerçekleĢtirmesini sağlaması gerekmektedir. 16.2.8.3. Ġhracat Organizasyonlarının TeĢvik Edilmesi Dünya piyasalarına giriĢ, özel bir beceri ve uzmanlık gerektirmektedir. Bu nedenle, uluslararası pazarlara açılmanın en iyi yollarından birisi ihracat gruplaĢmasıdır. KOBĠ’lerde klasik aile mülkiyeti geleneği ortadan kalkmalı ve KOBĠ’ler uluslararası pazarlarda rekabet Ģanslarını artırabilmek için, hızla tek çatı altında toplanmalıdır. Çanakkale’de faaliyet gösteren iĢletmeler bir an önce birlikte hareket etmenin önemini kavramalı ve bu konuda hızla organize olmalıdır. ĠĢletmelerin ihracatta karĢılaĢtıkları kaynak sorununun çözümünde “Ġhracat Organizasyonları” bir çözüm olabilir. Ġhracat Organizasyonu, ihracat gruplaĢması veya kooperatifleĢme yolu ile gerçekleĢtirilebilir. ĠĢletmeler kendi aralarında birleĢerek, teknik ve ekonomik güçlerini bir araya getirebilir ve ĢirketleĢebilir. Bu noktada verilebilecek en somut örneklerden birisi Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri Modeli’dir. Sektörel dıĢ

94 95


syf. 103

ticaret Ģirketleri modeli ile aynı üretim alanındaki küçük ve orta boy iĢletmelerin, ihracata yönelik olarak bir organizasyon altında toplanarak dünya pazarlarına açılmaları, dıĢ ticarette uzmanlaĢmaları ve bu Ģekilde daha etkin faaliyet göstermeleri amaçlanmıĢtır. Bu tarz bir yapılanma iĢletmelerin rekabet edebilirliğinin arttırılması ve ihracatın teĢviki açısından faydalı olacaktır ve gereklilik arz etmektedir. Fakat ilde bulunan iĢletmelerde model konusunda bilgi ve bilinç eksikliği bulunmaktadır. Bu noktada, söz konusu organizasyon için bölgedeki ilgili kamu kurum ve kuruluĢları ile sivil toplum örgütlerinin öncülük etmesi gerekmektedir. Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ticaret Borsalarına iĢletme temsilcilerine bilgi aktarımı sağlanması konusunda önemli görevler düĢmektedir. Bunlara ek olarak, iĢletmelerin, uluslararası pazarlara açılabilmeleri için yerel aktörlerin iĢbirliği çerçevesinde pilot ihracat pazarlarının belirlenmesi, yöneticilerin ihracata yöneltilmesi için pazar araĢtırmaları konularında yardımcı olunması, reklam faaliyetlerinde bulunulması, fuarlar ve sergilere katılımların özendirilmesi, kısa vadeli ihracat kredileri ve ihracat sigortasından yararlandırılmaları ve yönetimsel faaliyetlerde iĢbirliğine gidilmesi yararlı olabilecek giriĢimler arasında yer almaktadır. Ġldeki Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ticaret Borsaları iĢletmelerin tanıtımı için çeĢitli uluslararası fuarlara düzenli olarak ve etkin bir planlama ile katılımda bulunmaya ve ihracatı teĢvik eden teknik geziler düzenlemeye yönelik çalıĢmalarına ağırlık vermelidir. Ayrıca ihracatçı birliklerinin Çanakkale ilinde herhangi bir temsilciliği bulunmamaktadır. ĠĢletme temsilcileri birliklerle ilgili iĢlemlerini yürütmek üzere diğer illere gitmek zorunda kalmakta, bu da zaman ve maliyet olarak yük getirmektedir. Bu sebeple ildeki yerel aktörler tarafından gerekli giriĢimlerin bir an önce baĢlatılması ve en kısa sürede Çanakkale ilinde ihracatçı birliklerinin temsilciliklerinin kurulması teĢvik edilmelidir. 16.2.9. Ürün GeliĢtirme ve AR-GE Yetersizliği Gıda üretim tüketim zincirinin baĢlangıç noktasını oluĢturan tarım alanında, kiĢi baĢına düĢen tarım alanı miktarları son yıllarda özellikle artan nüfusa bağlı olarak ciddi oranda düĢmeye baĢlamıĢtır. Bu nedenle önümüzdeki dönemde var olan tarım topraklarının verimliliğini arttıracak çalıĢmaların yapılması oldukça önem arz etmektedir. Tarım topraklarının verimliliğinin artırılmasında AR-GE ve yenilik çalıĢmalarının büyük etkisi olmaktadır. Ġnsanların yaĢamlarını sürdürebilmeleri için gerekli besin maddeleri, tarımdan sağlanmaktadır. Günümüzde insanlar doğada var olan besin maddeleri ile yetinmeyip, çok değiĢik çevre koĢullarına uyum sağlayabilecek olan türlerin elde edilmesi, tarımda teknoloji kullanımının yoğunlaĢtırılması ve üretimin artırılmasına yönelmiĢlerdir. Bu süreç içerisinde tarım, doğal kaynaklar ile entegre edilen bir sistem haline dönüĢmüĢtür. Tarımsal üretimdeki büyüme, belirli ölçüde bilimsel ve teknolojik geliĢmelerden faydalanabilme olanaklarına bağlıdır. Diğer taraftan, tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin rekabet avantajı sağlamada fiyat, kalite ve maliyet kadar, yeni ürün geliĢtirmeye önem vermeleri gerekmektedir. Yapılacak AR-GE çalıĢmalarıyla tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde üretim, verim ve katma değer daha da arttırılabilecektir. GeliĢmiĢ ülkelerde; tarım ve tarımsal sanayiye, endüstriye yönelik araĢtırmalar ve teknoloji üretimine, kendine yeterliliğe ulaĢmak amacıyla büyük önem verilmektedir. Türkiye'de ise, tarım ve tarıma dayalı endüstrilere yönelik olarak ayrılan kaynaklar ve araĢtırmanın teknik altyapısı, büyük ölçüde yetersizdir. Türkiye ekonomisinin yapı taĢlarından olan Çanakkale tarım sektörü rekabet gücünü arttırmak için AR-GE’ ye gereken önemi verme gerekliliği bilincini kazanmalıdır. Sektörde faaliyet gösteren iĢletmelerin ulusal ve uluslararası pazarlarda yer alabilmesi için katma değeri yüksek ürünlere


syf. 104

yönelmek suretiyle rekabet güçlerini arttırması Ģarttır. Fakat yapılan anket çalıĢması ve ortak akıl toplantısı sonuçları Çanakkale tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren iĢletmeler arasında AR-GE ve yenilikçilik çalıĢmalarının henüz yaygınlaĢmamıĢ olduğunu göstermektedir. Özellikle anket çalıĢması ile tespit edilen Ģu sonuç oldukça çarpıcıdır. Yüz yüze anket görüĢmesi yapılan 364 iĢletmeye gelecek 5 yıl içerisinde herhangi bir yatırım yapmayı planlayıp planlamadıkları ve eğer planlıyorlar ise hangi alanda yatırım yapmayı planladıkları sorusu yöneltilmiĢtir. Alınan cevaplara göre sadece 2 iĢletme AR-GE konusunda bir yatırım yapmayı planladığını belirtmiĢtir. Bu sonuçlar AR-GE çalıĢmalarının önemi konusunda iĢletmelerin yeterli bilince sahip olmadığını göstermektedir. 16.2.9.1. AR-GE’nin Önemi Konusunda Bilinç Kazandırılması Çanakkale tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin yenilikçi çalıĢmalar gerçekleĢtirmemesinin en önemli nedenlerinden birisi iĢletme yöneticilerinde AR-GE ve yenilikçi çalıĢmalarının gerekliliği konusunda henüz yeterli bilincin oluĢmamıĢ olmasıdır. Çanakkale tarım sektöründe AR-GE faaliyetlerini özendirmeye yönelik ilk aĢama öncelikle iĢletme yöneticilerinin AR-GE çalıĢmalarının önemi konusunda farkındalığını arttırıcı seminer, panel vb. çalıĢmalar olmalıdır. Bu noktada ilin ekonomik kalkınmasında rol oynayan öncü kuruluĢlardan Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları, TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Ġl Müdürlüğü ile GMKA’ya ve KOSGEB Temsilciliğine önemli görevler düĢmektedir. ĠĢletmelerin etkin olarak dâhil edileceği birtakım yenilikçi faaliyetlerin yapılandırılması ve bu faaliyetlerin belli bir sistematik içerisinde yürütülmesi ilde AR-GE konusundaki farkındalığı sürdürülebilir hale getirecektir. Örneğin Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ticaret Borsalarının ve GMKA’nın ortak organizasyonu ile Tarımsal AraĢtırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü(TAGEM), TÜBĠTAK ve Türkiye Teknoloji GeliĢtirme Vakfı’nın(TTGV) da desteğini alarak AR-GE Proje Pazarı türünden etkinlikler gerçekleĢtirmesinin Çanakkale tarım sektörünün AR-GE alanında görünürlüğünü ve etkinliğini arttıracağı düĢünülmektedir. Bu etkinlikler ile belirlenen tematik alanlarda proje fikri olan, projesi için katkı arayan araĢtırmacılarla bir teknik sorununa çözüm arayan tarım iĢletmelerinin bir araya getirilmesi sağlanabilir. Böylece üniversiteler ve araĢtırma kuruluĢlarından uzmanlar ile tarım iĢletmelerinin ilgilileri aynı ortamda fikir ve destek alıĢveriĢinde bulunma imkânı yakalayacaklardır. Bölgenin AR-GE ve yenilikçilik kapasitesinin artırılmasına önemli katkı sağlayacak olan bu etkinliklerde yapılacak sunumlarla; bilgi ve görüĢ paylaĢımı, farklı uzmanlarla tanıĢma olanağı, proje iĢbirlikleri kurulması, finansal destek ve fikri mülkiyet mekanizmaları hakkında bilgilenme, yeni pazar ve iĢ olanakları hakkında fırsatları öğrenme olanağı sağlanabilecektir. Etkinlikler kapsamında, proje fikirlerinin sanayi-üniversite ortaklığına dönüĢerek hayata geçirilebilmesi bakımından TAGEM, TÜBĠTAK, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, TTGV, Kalkınma Ajansı ve KOSGEB desteklerinin önemine dikkat çekmek üzere, bu kurumların açtıkları stantlarda iĢletmeci ve araĢtırmacıları AR-GE destekleri hakkında bilgilendirmeleri sağlanmalıdır. 16.2.9.2. AR-GE Destekleri Konusunda Bilinçlendirme ve TeĢvik ĠĢletmeler kar amacı güden kuruluĢlar olarak hızlı sonuç almaya yönelik çalıĢmaktadır. Bu sebeple de çoğunlukla uzun vadeli yatırımlar yapmaktan kaçındıkları görülmektedir. AR-GE ise bunun aksine zahmetli, süreç isteyen ve maliyetli bir iĢtir. Bu kapsamda iĢletmelerin AR-GE kapasitesini artırmak amacıyla TAGEM, TÜBĠTAK, KOSGEB, TTGV, Avrupa Birliği, Kalkınma Ajansı vb. arz yanlı kuruluĢların AR-GE içerikli destekleri iĢletmelere anlatılmalı, iĢletmelerde proje hazırlanması ve proje yönetimi alanlarında profesyonel danıĢmanlık hizmeti alımını yaygınlaĢtırmaya yönelik teĢvik edici

96 97


syf. 105

bilgilendirmeler yapılmalıdır. GiriĢimcilere sağlanan bu imkânlar sanayicinin katlanmak zorunda olduğu birçok iĢ yükü, maliyet ve riskten önemli ölçüde kurtularak potansiyellerini doğrudan yatırıma ve proje üretimine dönüĢtürmelerine imkân tanıyacaktır. Özellikle TAGEM tarafından “Tarımsal AR-GE Proje Destekleri” kapsamında, tarım sektörünün ihtiyaç duyduğu öncelikli konularda bilgi ve teknolojilerin geliĢtirilmesi, çiftçiler, tarımsal sanayiciler ile ihracatçılara aktarılması ve tarım sektöründeki örgütlerin AR-GE kapasitelerinin geliĢtirilmesi amacıyla AR-GE projelerine geri ödemesiz doğrudan destekleme ödemesi sağlanmaktadır. Diğer taraftan Kalkınma Ajansı, KOSGEB ve TÜBĠTAK destekleri AR-GE çalıĢmalarına yeni baĢlayan KOBĠ’ler için teĢvik edici ve uygun yatırım imkânları sunmaktadır. Ġlin ekonomik kalkınmasına yön veren öncü kuruluĢların TAGEM, KOSGEB ve TÜBĠTAK ile iĢbirliği içerisinde AR-GE fonlarının tanıtımına yönelik faaliyetler yürütmesi yararlı olacaktır. 16.2.10. MarkalaĢma Becerisinin Yetersizliği

Çanakkale ilindeki tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin pazarlama sürecindeki en önemli sorunlarından birisi markalaĢma eksikliğidir. Anket verilerinden edilen sonuçlara göre görüĢülen 364 iĢletmeden 93 tanesi marka tescil belgesine sahip olduğunu ve kendi markası ile faaliyet gösterdiğini beyan etmiĢtir. ĠĢletmeler ağırlıklı olarak üretime odaklandıkları için pazarlama çalıĢmalarına yeterince önem vermemektedir. Ancak günümüzde tüketicinin belirlediği pazar koĢullarında rekabet edebilmek ve tüketicinin ürüne bağlılığını sağlamak, ürün-tüketici iliĢkisinin pazarlama stratejisinde yer alması ile mümkündür. Marka, tüketici için önemli bir bilgi ve kalite kaynağı iken iĢletme için de pazar payını koruyan, geliĢtiren ve bağımlı bir tüketici grubu yaratarak istikrar sağlayan bir faktördür. Çanakkale ilinde birçok ürün bölgeye has olmasına karĢın iĢletmelerin bu özelliği avantaja çeviremedikleri görülmektedir. Ġldeki tarım iĢletmelerinin il dıĢına satıĢı bulunmakla birlikte bunlar hacim olarak düĢüktür. Çoğu iĢletme ya markasız ya da kendi markası yerine baĢka markalar altında satıĢ gerçekleĢtirmektedir. Ġlin mevcut potansiyelinin yeterince değerlendirilememesi sebebiyle markalaĢma ve bölgesel farklılaĢma çalıĢmalarının gerçekleĢtirilmesi ve ilin pazardaki payının arttırılması gerekmektedir. Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu tarafından yapılan MarkalaĢma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi Değeri23 sıralamasında yıllar itibariyle Çanakkale sırası sabit kalan illerden birisidir. Ġl MarkalaĢma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi Değeri sıralamasında 81 il arasında 35. sıraya yerleĢmiĢ ve 2007 yılından beri hiç ilerleme kaydetmemiĢtir. Bu durum iĢletmelerin ve yerel aktörlerin markalaĢma konusundaki çalıĢmalara yeterli önemi ve kaynağı ayırmadığını göstermektedir. Bunun için öncelikle tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerine yönelik markalaĢmanın önemi konusunda bilinçlendirme seminerleri/eğitimleri sunulmalıdır. Bununla birlikte KOSGEB’in Genel Destek Programı ve KOBĠ Proje Destek Programı kapsamında markalaĢma konusunda çalıĢma yapmak isteyen iĢletmelere yönelik destekler sunulmaktadır. ĠĢletmelerin marka olma konusunda farkındalık kazanmasının ve bu konuda KOSGEB destekleri ile finansal olarak desteklenmelerinin sorunun çözümünde önemli bir geliĢme sağlayacağı öngörülmektedir. Geleneksel gıdalar, dünyada önemi son yıllarda artan bir alandır. Çanakkale ili yöresel gıdalar açısından zengin bir bölgedir. Ancak il bu geleneksel gıdaların coğrafi iĢaretlerinin alınması konusunda oldukça zayıf kalmıĢtır. Bu ürünlerin markalaĢmasının ve Coğrafi ĠĢaret Tescil Belgeleri’ 23(URAK, Ġllerarası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010, www.urak.org )


syf. 106

nin önünü açacak tedbirlerin geliĢtirilmesi ile il ekonomisine önemli katkılar sağlanabilecektir. Sahip olduğu tüm avantajlara rağmen ilin ulusal düzeyde marka tanıtımının yeterince yapılmaması ilin potansiyelinin yeterince değerlendirilememesine ve rekabet etme gücünün düĢük kalmasına sebep olmuĢtur. Bu alanda ilerleme sağlayabilmek adına giriĢimlerin baĢlatılmasında ildeki kamu kurum ve kuruluĢları, sivil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve meslek kuruluĢlarına yeni projeler geliĢtirme noktasında önemli görevler düĢmektedir. 16.2.11. Tanıtım ve Reklam Alanında Yetersizlik

Ürünlerin satıĢını sağlamak için çeĢitli yollar mevcuttur. Bunlardan biri de reklam yoluyla ürünün tanıtımını yaparak satıĢını teĢvik etmektir. Tarımsal pazarlama sürecinin içerisinde yer alan en önemli adımlardan birisi de iĢletmelerin gerçekleĢtirdikleri tanıtım ve reklam çalıĢmalarıdır. Bu proje kapsamında gerçekleĢtirilen anket çalıĢması ile Çanakkale ilindeki tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren 364 iĢletmenin gerçekleĢtirdikleri tanıtım ve reklam yöntemleri tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Anket sonuçları üzerinden bir genelleme yapılırsa Çanakkale ilinde faaliyet gösteren tarım ve tarıma dayalı sanayi iĢletmelerinin büyük bir çoğunluğu tanıtım ve reklam çalıĢmalarında bulunmamaktadır. Bu göstergeden daha çarpıcı olan sonuç ise tanıtım yapmayan iĢletmelerin birçoğunun tanıtım ve reklam çalıĢmaları yürütme konusunda bir gereklilik/ihtiyaç hissetmemesidir. Reklam çalıĢmalarında bulunduğunu beyan eden iĢletmelere ise hangi tür tanıtım araçlarını tercih ettikleri sorusu yöneltilmiĢtir. Alınan cevaplar iĢletmelerin yaygın olarak kartvizit ve tabela yöntemini tercih ettiğini göstermiĢtir. Bu da iĢletmeler arasında tanıtım bilincinin ve baĢvurulan tanıtım aracı çeĢitliliğinin ne derece yetersiz ve geliĢmemiĢ olduğunu gösteren oldukça çarpıcı bir sonuç olarak karĢımıza çıkmaktadır. Yapılan istatistikî analizlerde iĢletmelerin çalıĢan personel sayısının artması, hukuki statüsünün limited veya anonim Ģirket olması, kurumsallaĢmanın artması gibi faktörler tanıtım ve reklam çalıĢmalarının yapılmasını ve daha etkili yöntemlere baĢvurulmasını olumlu yönde etkileyen değiĢkenler olarak görülmüĢtür. ĠĢletmeler tarafından neden tanıtım yapmadıklarına yönelik soruya verilen cevaplar analiz edildiğinde; düzenli bir pazarlama departmanının olmaması en önemli problem olarak belirtilirken, reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması en önemli 2. neden ve pazardaki iç ve dıĢ talebin yetersiz olması ise en önemli 3. neden olarak öngörülmüĢtür. Bu sonuçlar Çanakkale ilinde tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren iĢletmeler arasında tanıtım ve reklam yapma, etkili tanıtım araçlarına baĢvurma konusunda önemli bir eksiklik olduğunu, bu sorunun bilinç eksikliği ve bir takım kaynak yetersizliklerinden ileri geldiğini ve bu konuya hızlı bir biçimde müdahale edilmesi gerekliliği bulunduğunu göstermektedir. Bu proje kapsamında yapılan çalıĢmaya ek olarak ve bu çalıĢma ıĢığında ildeki tarımla ilgili tüm yerel aktörlerin bir araya gelerek tarım iĢletmelerinde tanıtım ve pazarlama sorunları konulu bir çalıĢtay gerçekleĢtirmesinin ve bu konuda tüm tarafların eĢit katılımı ile bir eylem planı oluĢturmasının Çanakkale ilinde tarımsal pazarlamanın geliĢimine ciddi ölçüde önderlik edeceği düĢünülmektedir. ÇalıĢtay ve eylem planı ildeki yerel aktörlerin çeĢitli dinamikler çerçevesindeve planlı bir Ģekilde bu konuya eğilmelerini ve somut faaliyetler yürütmelerini sağlayacaktır.

98 99


syf. 107

Bir diğer çözüm olarak iĢletmelerin tanıtım ve reklam yapmanın önemi ve gerekliliği konusundaki bilinçlendirilme ihtiyacı doğrultusunda bir takım seminerlerin/eğitimlerin öncelikle olarak uygulamaya geçirilmesi önerilmektedir. Bu konuda ildeki yerel yönetim, meslek örgütleri, Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları gibi kurum ve kuruluĢların etkinlik veya proje bazlı eğitim ve seminer çalıĢmalarını hayata geçirmesi faydalı olacaktır. Bununla birlikte iĢletmeler tanıtım ve reklam yapmama nedeni olarak düzenli bir pazarlama departmanı ve yeterli finansal kaynaklara sahip olmamayı en önemli 2 neden olarak öne sürmüĢtür. Bu konuda çözüm sağlamak üzere KOSGEB’in Genel Destek Programı ve KOBĠ Proje Destek Programı üzerinden iĢletmelere tanıtım ve pazarlama alanında sağladığı finansal desteklerin tanıtılmasında yarar olacağı öngörülmektedir. KOSGEB’in bu iki programı aracılığı ile iĢletmelerin broĢür ve ürün kataloğu basımından internet sitesi yapımına, e-ticaret uygulamalarından hedef pazar araĢtırmalarına, fuarlara katılımdan görsel medyada reklamlara kadar çok çeĢitli bir yelpazede destek alabilmesi mümkündür. Bu programların tanıtılması ve baĢvuruların teĢvik edilmesi için de ildeki KOSGEB Hizmet Merkez Müdürlüğü’ne önemli bir görev düĢmektedir. Ayrıca bölgede faaliyet gösteren GMKA’nın da bu alanda iĢletmelere daha fazla finansal destekler sunmasının fayda oluĢturacağı düĢünülmektedir. 16.2.12. Sertifikalı Tohum Kullanımı ve Üretiminde Yetersizlik Bitkisel üretim; toprak, su, iklim gibi doğal kaynaklar ile kimyasal ve organik gübreler, tarım makineleri, tohum gibi girdiler kullanılarak yapılmaktadır. Bitkisel üretimde verimliliğin ve kalitenin artırılması bu girdilerin teknik beceri yardımı ile kullanılmasıyla olmaktadır. Burada sayılan en önemli tarımsal girdi tohumluktur. Diğer tarımsal girdilerin hepsine bir alternatif üretilebilirken tohumun alternatifi bulunmamaktadır. Tüm Ģartların optimum seviyede tutulması halinde tohumluğun genetik değeri kadar ürün alınabilmektedir. Son yıllarda dünyada artan tarımsal üretimde yeni geliĢtirilen yüksek verimli çeĢitlerin rolü son derece fazladır. Genetik ilerlemelerin verim artıĢına katkısı %50 civarında olmasına karĢılığında tohumu değiĢtirmenin ilave maliyet artıĢı %2’yi geçmemektedir. Üretim sürecinde genetik değeri yüksek olmayan bir tohum çeĢidi kullanılması söz konusu ise diğer girdilerden maksimum verim sağlanması mümkün görünmemektedir. Bu da tarımda kullanılan bütün kaynakların israf edilmesine dolayısıyla verimsizliğe yol açmaktadır. Günümüzde bitkisel üretimde kullanılan kimyasal gübreler, tarımsal mekanizasyon aletlerinin teknolojileri ile karĢılaĢtırıldığında tohum teknolojisinin daha fazla çevre dostu olduğu ve ekosistemin sürdürülebilirliğine olumlu katkı yaptığı görülmektedir. Hatta bazı hastalıklara ve zararlılara karĢı dirençli olacak Ģekilde ıslah edilen yeni çeĢitler kimyasal madde kullanımını minimuma indirmektedir.Sertifikalı tohum kullanmak sadece verimi artırmakla kalmayıp aynı zamanda gıda sanayinin ihtiyacı olan kaliteli hammaddeleri sağlamaya da hizmet etmektedir. Bu da göstermektedir ki tarımsal verimlilik ve kalitenin artırılıp üretimdeki maliyetlerin düĢürülmesinde ve pazar payının arttırılmasında sertifikalı tohum Türkiye için en önemli girdi ve teknolojik öğedir. Türkiye’de tohumluk üretimi özel sektör tarafından yapılmaktadır. BaĢlangıçta kamu sektörüne verilmiĢ bir görev olarak yürütülen tohumculuk hizmeti,1980’li yıllardan sonra uygulanan hükümet politikaları ile bünyesinde özel sektörün de yer aldığı rekabetçi bir kimlik kazanmıĢtır. Yurt içinde yeteri kadar üretilemeyen yüksek verimli ve kaliteli çeĢit tohumluklarının ithalatının kolaylaĢtırılması ve bunların ülke dahilinde üretilmesi için gerekli alt yapı, alet ekipman ve iĢletme girdileri için düĢük faizli kredi imkanının sağlanması neticesinde firma ve çeĢit sayısında önemli artıĢlar sağlanmıĢtır. Tohumculuk sektöründe elde edilen bu geliĢmelere karĢın bazı çeĢitlerde özel sektörün payı arzu edilen seviyede değildir.


syf. 108

Çanakkale ilinde ekime ayrılan arazi geniĢ olsa da, verimlilik yüksek değildir. Verimliliği artırmak için sertifikalı tohum, fide veya fidan kullanmak baĢvurulabilecek yollardan en önemlisidir. Bölge iklim ve coğrafi koĢullarına uygun tohum geliĢtirmek amacıyla Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü ve Batı Akdeniz Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü çalıĢmalar yapmaktadır. Ancak ildeki yerel aktörler tarafından bölge iklimine ve yapısına uygun tohum yetiĢtiriciliği konusunda yapılan çalıĢmaların arttırılması gerekliliği bulunmaktadır. Bununla birlikte Çanakkale ilinde sertifikalı tohum konusunda ne üretim ne de kullanım halen istenilen seviyede değildir. Bitkisel üretimde verimlilik ve kaliteyi artırmak amacıyla, genetik potansiyeli yüksek ve üstün vasıflı bitki çeĢitlerine ait her türlü çoğaltım materyalinin kullanımı, kaliteli ürüne prim verme, ürün standardını uygulamaya koyma gibi konularda çiftçilerin bilinçlendirilmeleri, eğitim-yayım faaliyetlerine ağırlık verilmesi ve aktif birlikler, kooperatifler oluĢturulması tavsiye edilmektedir. Bununla birlikte özel sektörün tohum üretimine yönlendirilmesi ve bu konuda yatırımların arttırılması için TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, GMKA gibi kurum ve kuruluĢların potansiyel yatırımcıları finansal olarak destekleyen sektöre özel bir takım tedbirler oluĢturmasının yararlı olacağı tavsiye edilmektedir. Bu alana yatırım çekmek ve yapılacak hiçbir yatırımın atıl hale gelmemesi için tohum üretimine yönelik yatırım fizibiliteleri oluĢturulmasının da ayrıca önemli bir etken olduğu düĢünülmektedir.

100 101


syf. 109

17. EK: ANKET FORMU Sayın Üyemiz; Borsamız tarafından ilimizin tarım sektörüne yönelik olarak hazırlanan “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Planı” isimli bir proje yürütülmektedir. Projemizin genel amacı, Çanakkale ilinin mevcut tarım sektörü potansiyelinin değerlendirilmesi ve pazarlama çalıĢmalarının geliĢtirilmesiyle ilin sosyo-ekonomik geliĢme hızının artırılmasına katkı sağlamaktır. Bu bağlamda, projemizi yürütmekle sorumlu olan tarım iĢletmesi tarafından 30 Ocak - 05 ġubat 2012 tarihleri arasında kapsamlı bir anket çalıĢması yapılacaktır. Siz değerli üyelerimizin, ilimiz adına önem arz eden bu proje ile ilgili, ziyaretinize gelecek olan tarım iĢletmesi yetkililerine anketlerin doldurulması sırasında yardımcı olmanızı temenni ediyor, iĢlerinizde kolaylıklar diliyorum. Saygılarımla, S. Kaya ÜZEN Yönetim Kurulu BaĢkanı


syf. 110

Anket No (Koordinatör tarafından doldurulacaktır): ………

1. AĢağıdaki soruları cevaplayınız.


Anketör Adı Soyadı : Tarım iĢletmesinın Adı : Tarım iĢletmesi Yetkilisinin Adı Soyadı : Telefon Numarası : Faks Numarası : Ġnternet Sitesi Adresi : E-Posta Adresi :

KuruluĢ Yılı : KuruluĢ Sermayesi : 2011 Yılı Kapasite Kullanım Oranı : % Kapalı Alan Büyüklüğü (m2 ) : Açık Alan Büyüklüğü (m2) : Toplam Alan Büyüklüğü (m2) : Ġdari Personel Sayısı : ĠĢçi Sayısı : Toplam Personel Sayısı : Erkek Personel Sayısı : Kadın Personel Sayısı : Lise Mezunu Personel Sayısı : Ġlköğretim Mezunu Personel Sayısı : Üniversite Mezunu Personel Sayısı : Bilgisayar Sayısı : Faaliyet Alanı: Üretici YetiĢtirici Ticaret Faaliyet Gösterdiği Sektör: Nebati yağlar, margarin Canlı hayvanların toptan ticareti

Taze meyve ve sebze ticareti Yağlı tohumlar Bakliyat ve mamuller Peynir ve çökelek imalatı Tahıl ve mamulleri Tarımsal kalkınma kooperatifi

Hukuki Yapısı: ġahıs ġirketi Limited ġirket Anonim ġirket Diğer________ Üretim Yeri Mülkiyeti: ĠĢletmenin Kendi Mülkü Kira Üretim ġekli: Kendi Markası MüĢterinin Ġstediği Marka ile (Fason) Her ikisi Hiçbiri Ġhracat ġekli: Ġhracat Yapmıyor Doğrudan Ġhracat Dolaylı Ġhracat Ġhracat yapılmıyor ise nedenleri aĢağıdakilerden hangisidir? Ġç pazarlardan tatmin olma

DıĢ pazarları tanımama ve bilgi eksikliği Talep edilen kalite ve miktarda ürün sunamama Uygun fiyatta ürün sunamama

Aracı tarım tarım iĢletmesisi bulmadaki zorluk Yabancı dil yetersizliği Kaynak yetersizliği (Sermaye, Teknoloji, Malzeme vb.) Diğer: _________________________ Kredi kullanıyorsanız kredi türünüz hangisidir? (Birden fazla seçenek işaret işaretlenebilir)

Kredi Kullanmıyor ĠĢletme Kredisi Yatırım Kredisi Ġhracat Kredisi Diğer____________ Kalite ve sertifikasyon belgeleriniz var ise hangilerine sahipsiniz?

Belgem Yok TSE Belgesi Marka Tescil Belgesi CE ĠĢareti Belgesi Organik Ürün Sertifikası ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi Helal Sertifikası ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi Diğer………………………

ĠĢletmenizde hangi bölümler bulunmaktadır? Üretim SatıĢ/Pazarlama Satın Ama Kalite Kontrol Muhasebe-Finansman Ġnsan Kaynakları Ġdari ĠĢler Planlama/Kontrol AR-GE Diğer Yok

Daha önce hibe, kredi ya da teĢvik desteği aldıysanız hangi kurum ve kuruluĢlardan olduğunu belirtiniz.

Almadım KOSGEB TÜBĠTAK Avrupa Birliği Hazine MüsteĢarlığı TeĢvikleri Kalkınma Ajansı Ġhracatı GeliĢtirme Etüt Merkezi Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

Kamu Bankaları Diğer… 5 yıl içerisinde yeni bir yatırım yapmayı düĢünüyor iseniz hangi alanda yapmayı planlıyorsunuz?

DüĢünmüyorum Kararsızım Üretim Pazarlama Bilgi ĠĢlem Ar-Ge/Tasarım Yeni Sektör

Ağırlıklı müĢterileriniz hangisidir? Toptancı Perakendeci Nihai Tüketici


syf. 111

3. ĠĢletmenizin tanıtımı için aĢağıdaki yöntemlerden hangilerini kullanıyorsunuz?

4. Reklam ve tanıtım konusundaki problemler ile ilgili aĢağıdaki maddeleri tarım tarım iĢletmesisiniz için önemli ya da önemsiz olması durumuna göre değerlendiriniz.

Evet Hayır Ġnternet bağlantınız var mı? Ġnternet siteniz var mı? Tarım iĢletmesinız KOSGEB veri tabanına kayıtlı mı? Çiftçi kayıt sistemine kayıtlı mısınız? Devletin satıĢ, pazarlama ve tanıtım desteğine ihtiyacınız olduğunu düĢünüyor musunuz?

ĠĢletmenizin kuruluĢundan önce ve/veya sonra hiç pazar araĢtırması yaptınız mı?

Tanıtım Yöntemleri Evet Hayır Evet Hayır ĠĢletmenin kendi internet sitesi aracılığıyla

Tabela

Ulusal/Yerel radyo aracılığı ile Araç giydirme

Ulusal/Yerel gazete aracılığı ile Numune gönderimi

Ulusal/Yerel TV kanalı aracılığı ile MüĢteri ziyaretleri

SMS gönderimi Sektörel yayınlara ilanlar

Reklam panosu yöntemi ile El ilanı

BroĢür dağıtımı Kartvizit

Katalog dağıtımı Ġnternet sayfaları

Ulusal ticari fuarlara katılım ve stant açma

Tanıtım filmi

Uluslararası ticari fuarlara katılım ve stant açma

Tanıtım yapmıyorum

Önemli Önemsiz Düzenli bir pazarlama departmanının olmaması

Kalifiye satıĢ personeli bulamama

Reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması

Yeterli kalitede ürün üretememe

Pazarda iç ve dıĢ talebin yetersiz olması

Pazardaki mevcut talebe ulaĢamama

Piyasaya göre rekabet edecek seviyede fiyatlandırma yapamama

Reklamların ne derece etkin olduğunun tespit edilememesi

Ürünün müĢterinin talep ettiği yere zamanında teslim edilememesi

Gerekli servis ve garanti görevlerini yerine getirememe

Yeterli miktarda ürün üretememe


syf. 112

18. KAYNAKÇA 03.01.2011 tarihli Resmi Gazete, T.C Ziraat Bankası A.ġ. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince Tarımsal Üretime Dair DüĢük Faizli Yatırım ve ĠĢletme Kredisi Kullandırılmasına ĠliĢkin Karar. Ankara Ticaret Borsası, Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları. Bayraç, Yenilmez, Tarım Sektörünün Yapısal Analizi ve AB Ortak Tarım Politikası, 29. Bello, 2002, s.72. Datamonitor , Küresel Tarımsal Ürünler Raporu , Kasım 2009. Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010. DPT, 2001-2005 sermaye . Dünya Ticaret Örgütü, Dünya GeliĢim Göstergeleri, 2006. Eraktan, 2001, 97. IBRD, 2003.. Ġhracatı GeliĢtirme Etüd Merkezi, 2010 Sektör Raporu. . Roth, 1992:1, Bauman, 2000:7, Silva, 2005:11. Tarım ve Köy ĠĢleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Tarım ĠĢletmelerinin Genel Durumu ve Yeterli Gelirli ĠĢletme Büyüklüğünün Tespiti Raporu, 2010. TOBB, 2003, 126 – TOBB, “Ürün Borsaları ile Borsaların Piyasa GeliĢiminde Rolleri” Konferansı, 2007. TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Master Planı, 2007 . TÜĠK Tarım Ġstatistikleri, 2008. Türkiye Tarım ĠĢletmeleri Gene Müdürlüğü (TĠGEM) http://www.tigem.gov.tr. Türkiye Tarım Sektörü Raporu, Plan Bütçe KonuĢması. URAK, Ġllerarası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010, www.urak.org . www.ica.coop/coop/statistics.html#members tarım kooperatifleri istatistikleri. www.tarimplus.com.tr Dünyada Tarım Sektörüne Genel BakıĢ.


syf. 110

Anket No (Koordinatör tarafından doldurulacaktır): ………



Anketör Adı Soyadı : Tarım iĢletmesinın Adı : Tarım iĢletmesi Yetkilisinin Adı Soyadı : Telefon Numarası : Faks Numarası : Ġnternet Sitesi Adresi : E-Posta Adresi :

KuruluĢ Yılı : KuruluĢ Sermayesi : 2011 Yılı Kapasite Kullanım Oranı : % Kapalı Alan Büyüklüğü (m2 ) : Açık Alan Büyüklüğü (m2) : Toplam Alan Büyüklüğü (m2) : Ġdari Personel Sayısı : ĠĢçi Sayısı : Toplam Personel Sayısı : Erkek Personel Sayısı : Kadın Personel Sayısı : Lise Mezunu Personel Sayısı : Ġlköğretim Mezunu Personel Sayısı : Üniversite Mezunu Personel Sayısı : Bilgisayar Sayısı : Faaliyet Alanı: Üretici YetiĢtirici Ticaret Faaliyet Gösterdiği Sektör: Nebati yağlar, margarin Canlı hayvanların toptan ticareti

Taze meyve ve sebze ticareti Yağlı tohumlar Bakliyat ve mamuller Peynir ve çökelek imalatı Tahıl ve mamulleri Tarımsal kalkınma kooperatifi

Hukuki Yapısı: ġahıs ġirketi Limited ġirket Anonim ġirket Diğer________ Üretim Yeri Mülkiyeti: ĠĢletmenin Kendi Mülkü Kira Üretim ġekli: Kendi Markası MüĢterinin Ġstediği Marka ile (Fason) Her ikisi Hiçbiri Ġhracat ġekli: Ġhracat Yapmıyor Doğrudan Ġhracat Dolaylı Ġhracat Ġhracat yapılmıyor ise nedenleri aĢağıdakilerden hangisidir? Ġç pazarlardan tatmin olma

DıĢ pazarları tanımama ve bilgi eksikliği Talep edilen kalite ve miktarda ürün sunamama Uygun fiyatta ürün sunamama

Aracı tarım tarım iĢletmesisi bulmadaki zorluk Yabancı dil yetersizliği Kaynak yetersizliği (Sermaye, Teknoloji, Malzeme vb.) Diğer: _________________________ Kredi kullanıyorsanız kredi türünüz hangisidir? (Birden fazla seçenek işaret işaretlenebilir)

Kredi Kullanmıyor ĠĢletme Kredisi Yatırım Kredisi Ġhracat Kredisi Diğer____________ Kalite ve sertifikasyon belgeleriniz var ise hangilerine sahipsiniz?

Belgem Yok TSE Belgesi Marka Tescil Belgesi CE ĠĢareti Belgesi Organik Ürün Sertifikası ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi Helal Sertifikası ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi Diğer………………………

ĠĢletmenizde hangi bölümler bulunmaktadır? Üretim SatıĢ/Pazarlama Satın Ama Kalite Kontrol Muhasebe-Finansman Ġnsan Kaynakları Ġdari ĠĢler Planlama/Kontrol AR-GE Diğer Yok

Daha önce hibe, kredi ya da teĢvik desteği aldıysanız hangi kurum ve kuruluĢlardan olduğunu belirtiniz.

Almadım KOSGEB TÜBĠTAK Avrupa Birliği Hazine MüsteĢarlığı TeĢvikleri Kalkınma Ajansı Ġhracatı GeliĢtirme Etüt Merkezi Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

Kamu Bankaları Diğer… 5 yıl içerisinde yeni bir yatırım yapmayı düĢünüyor iseniz hangi alanda yapmayı planlıyorsunuz?

DüĢünmüyorum Kararsızım Üretim Pazarlama Bilgi ĠĢlem Ar-Ge/Tasarım Yeni Sektör

Ağırlıklı müĢterileriniz hangisidir? Toptancı Perakendeci Nihai Tüketici

Bu rapor 2011 Yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Programı kapsamında, Güney Marmara Kalkınma Ajansı tarafından finanse edilmiş olan “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Projesi” kapsamında hazırlanmıştır.

Bu belgenin içeriğinden sadece Çanakkale Ticaret Borsası sorumludur ve bu içeriğin herhangi bir şekilde Kalkınma Bakanlığı’nın veya Güney Marmara Kalkınma Ajansı’nın görüş ya da tutumunu yansıttığı mütalaa edilemez.

Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Strate-jileri Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012

gÜney marmara kalkinma ajansi 2011 yili doĞrudan … · eğitimi sürecinde türkiye genelinde...

Documents